Ryszard Studenski
Uniwersytet Śląski
AUTODESTRUKCYJNA MOTYWACJA DO ZACHOWAŃ RYZYKOWNYCH
Wprowadzenie
Za definicyjną cechę ryzyka przyjmuje się możliwość uzyskania negatywnego wyniku (Zuckerman, 1994) lub poniesienia straty (Wilde, 1994). W przypadku podejmowania ryzyka fizycznego stratą może być utrata zdrowia lub życia. Jest paradoksem, że większość ludzi, pomimo niezwykle silnej woli życia, dobrowolnie uczestniczy w różnych, nieraz bardzo ryzykownych i zagrażających życiu przedsięwzięciach (Hansen i Breivik, 2001; Romer, 2003). Paradoks ten jest wyjaśniany przez dwa stanowiska różniące się pod względem poglądów na intencjonalność i przyczyny strat ponoszonych wskutek ryzykowania. Stanowisko pierwsze zakłada, że ryzykowanie pełni funkcję adaptacyjną, a straty - urazy i wypadki są wynikiem błędów. Według drugiego stanowiska ryzykowanie i straty ponoszone wskutek ryzykowania są konsekwencją wewnętrznej tendencji do działań autodestrukcyjnych (Kelley, 1985; Lee, 1985). Ludzie podejmują niebezpieczne dla zdrowia i życia ryzykowne czynności pod wpływem nieświadomej, suicydalnej motywacji, ujmowanej jako autodestrukcja pośrednia (Suchańska, 1998). Zdaniem Z. Freuda (1976) motywacja autodestruktywna jest generowana przez zdeformowany popęd samozachowawczy utożsamiany z instynktem śmierci (Freud, 1976, s. 188). Pogląd ten sugeruje, że pod wpływem zmian zaistniałych w funkcjonowaniu popędu samozachowawczego wypadki i urazy mogą być celem zachowania, a podejmowanie ryzyka może stanowić środek umożliwiający jego osiągnięcie.
Wydaje się, że sprzeczność obu przedstawionych poglądów jest pozorna. Podjęcie ryzyka może pełnić w jednym przypadku funkcję adaptacyjną, a w innym - autodestruktywną. Celem niniejszej pracy jest dokonanie syntezy przytoczonych poglądów i pokazanie adaptacyjności oraz autodestruktywności zachowań ryzykownych jako różnych wyników jednego mechanizmu sterującego funkcjonowaniem w sytuacji ryzyka.
Badania funkcji zachowań ryzykownych
Z punktu widzenia teorii ewolucji adaptacją jest każda strukturalna zmiana organizmu lub zachowania zwiększająca szansę przeżycia lub reprodukcji (Wilson, 2000). Jakieś zachowanie jest adaptacyjne jeśli zostało podjęte w celu chronienia zdrowia, ratowania życia, poprawienia warunków ułatwiających przeżycie, a także zwiększenia zdolności jednostki do radzenia sobie w sytuacji zagrożenia. Niektórzy autorzy traktują ryzykowanie jako testowanie własnej sprawności i gotowość do podejmowania trudnych zadań (Rheinberg, 2006), warunek rozwoju i okazję do uczenia się (Kindler, 1990; Lightfoot, 1997). Autodestrukcyjność jest utożsamiana z „tendencją do podejmowania zachowań zwiększających prawdopodobieństwo negatywnych, a zmniejszających prawdopodobieństwo pozytywnych konsekwencji dla podmiotu” (Kelley, 1985; za Suchańska, 1998, s. 32). Zdaniem D. Lee (1985) ryzykowanie jest zachowaniem autodestrukcyjnym ponieważ charakteryzuje się dobrowolnością oraz stwarza zagrożenie dla życia lub jego jakości. W badaniach nie uzyskano argumentów umożliwiających jednoznacznie czy ryzykowanie pełni funkcję adaptacyjną i rozwojową czy też jest symptomem autodestrukcyjnego stylu zachowania lub osobowości autodestrukcyjnej.
Argumenty wspierające funkcję adaptacyjną zachowań ryzykownych
Ryzyko jest spostrzegane jako właściwość sytuacji, w której wystawienie się na możliwą stratę stwarza okazję do uzyskania korzystnego wyniku (Kindler, 1990). Zazwyczaj w takich sytuacjach osoby podejmujące ryzyko pragną uniknąć straty i uzyskać korzystny wynik (Millstein, 2003). W przypadku, gdy zadanie jest spostrzegane jako trudne, a skutki niepowodzenia mogą się okazać wielce prawdopodobne, to ryzyko nie jest podejmowane. W takim ujęciu skłonność do ryzyka i motywacja do realizacji ryzykownych celów pełni funkcję adaptacyjną, podporządkowaną potrzebie zachowania życia (Wilson, 2000) i bezpieczeństwa (Maslow, 1970). Wydaje się, że większość ludzi, jeśli decyduje się na podjęcie ryzyka, to robi to z zamiarem nieponiesienia straty kierując się oceną wielkości ryzyka i nagrody oraz posiadanymi kompetencjami do radzenia sobie z ryzykiem (March, 1994). Zachowanie w sytuacji ryzyka podlega również kontroli biologicznej, do której można zaliczyć mechanizm:
generujący niewyuczony lęk adaptacyjny na widok na przykład węży, pająków, gryzoni, wysokości, krwi itp. (Buss, 2001),
wrażliwości na ryzyko (Kacelnik i Bateson, 1996; Bechara i inni, 1996; Bateson, 2002), sygnalizujący obecność zagrożeń i powstrzymujący przed podjęciem decyzji o uczestnictwie w nadmiernym ryzyku odczuwanym przez podmiot ogólnym wzrostem emocji,
przełączania się z gotowości do ryzyka na awersję do ryzyka (Kahneman i Tversky, 1979; Studenski, 2004) sprawiający, że ryzyko jest podejmowane chętnie i bardzo często w zadaniach łatwych, o małych potencjalnych negatywnych skutkach, nawet gdy dostarcza niewielkich korzyści, natomiast w czynnościach trudnych, w których niepowodzenie może spowodować kalectwo lub utratę życia, ryzyko nie jest podejmowane lub podejmowane jest rzadko i niechętnie, nawet wówczas, gdy pozwala oczekiwać znacznych korzyści.
Podejmowanie ryzyka pozostaje w związku z powodowaniem wypadków i doznawaniem urazów oraz ponoszeniem strat. Konsekwencją przyjęcia założenia o adaptacyjności ryzykowania jest interpretacja wypadków i ich skutków jako zdarzeń niepożądanych i nieintencjonalnych, będących wynikiem błędów (Reason, 1997) popełnionych w następstwie, między innymi, niekompetencji i ignorancji lub przeciążenia (Studenski, 1986; Furnham, 1992) względnie nierealistycznego optymizmu w ocenie ryzyka i dostępnych zasobów do radzenia sobie z ryzykiem (Weinstein, 1988).
Argumenty wskazujące na autodestrukcyjność zachowań ryzykownych
Jedną z przyczyn zgonów jest samobójstwo ujmowane jako skutek autodestrukcji bezpośredniej. Poza tą bezpośrednią formą samozniszczenia występują formy mniej ostre, określane terminem autodestrukcji pośredniej lub chronicznej (Suchańska, 1998), które ujawniają się w postaci stylu życia (Płużek, 1998) charakteryzującym się brakiem troski o zdrowie oraz podejmowaniem nadmiernego ryzyka. Porównania zachowań samobójczych z różnymi formami autodestrukcji pośredniej wskazuje „na ich wyraźną odrębność behawioralną i fenomenologiczną” (Suchańska, 1998, s. 36), natomiast badania zachowań samobójczych, częstości i przyczyn podejmowania ryzyka fizycznego oraz uczestnictwa w wypadkach wskazują na istnienie zmiennych psychologicznych wiążących z sobą obie formy autodestrukcji.
Od dawna wiadomo, że uczestnictwo w wypadkach pozostaje w związku z podejmowaniem ryzyka (Strasser i inni, 1964; Kastenbaum i Briscoe, 1975). Istnieją liczne dowody sugerujące, że ryzyko bywa czasem podejmowane w „poczuciu zgody” na uczestnictwo w wypadku lub z intencją jego spowodowania. Na przykład kierowcy o skłonnościach samobójczych przed popełnieniem samobójstwa uczestniczyli w wypadkach drogowych dwa razy częściej od ogółu kierowców (Crancer i Quiring, 1970). Doznanie obrażeń wypadkowych umożliwiało osobom poszkodowanym wycofać się z konfliktowej sytuacji zawodowej (Hirschberg, 1950; Castle, 1956; Verhaegen, 1976), a jednostki znajdujące się przed zawinionym przez siebie wypadkiem w społecznej sytuacji konfliktowej dłużej dochodziły do stanu pełnego zdrowia w porównaniu z osobami ulegającymi „niezawinionym” wypadkom (Hamilton 1977).
Zebrano również dane informujące, że motywacja do podejmowania ryzyka może stanowić element autodestruktywnego wzorca postępowania lub planu realizacji celów sformułowanych pod wpływem poczucia beznadziejności (Bolland, 2003), względnie depresyjnej anhedonii (Reber, 2000). Na przykład osoby uprawiające ryzykowną wspinaczkę wysokogórską uzyskały w kwestionariuszowych badaniach autodestruktywności pośredniej wyższe wyniki od osób o bezpiecznych zainteresowaniach (Suchańska, 1998). Zaobserwowano także, że policjanci, którzy brawurowo uczestniczyli w prowadzonych akcjach z użyciem broni palnej i demonstracyjnie „wystawiali się na strzał” byli w stanie poczucia winy, odczuwali do siebie nienawiść lub ujawniali skłonność do samokarania się (MacMains i Mullins, 2001). W innych badaniach (Bolland, 2003; Kelly, Rollings i Harmon, 2005) zaobserwowano dodatnią korelację między poczuciem beznadziejności, chroniczną autodestruktywnością i częstością podejmowania zachowań ryzykownych. Stwierdzono również, że niektóre zdarzenia wypadkowe były samobójstwami upozorowanymi na wypadek (McDonald, 1964; Philips, 1983).
Założenia, problem i hipotezy
Ludzie od początku swego istnienia aby przeżyć musieli podejmować nieraz znaczne ryzyko. Polowali, bronili swoich osad i rodzin, zdobywali nowe terytoria i wprowadzali zmiany. Jednostki unikające ryzyka przegrywały z ryzykantami wyścig do pożywienia i prestiżu, natomiast nadmiernie ryzykujący przedwcześnie ginęli. Wydaje się, że najwięcej szans na przeżycie i reprodukcję mieli „asekuracyjni ryzykanci”, tj. jednostki skłonne do ryzyka oraz wyposażone w zdolność do reagowania w sytuacji zagrożenia lękiem, motywującym do chronienia zdrowia i życia za pomocą czynności zabezpieczających i ratowniczych. Jest możliwe, że tendencja do podejmowania ryzyka z dominującą biofilną motywacją została utrwalona w procesie ewolucji i stała się adaptacyjnym wzorcem behawioralnym, stosowanym w sytuacji ryzyka. Większość ludzi ryzykuje, ale według swoich subiektywnych ocen ryzykujący nie przekraczają granicy bezpieczeństwa, tj. nie podejmują większego ryzyka niż to, z którym mogą sobie poradzić. Motywacja do osiągania ryzykownych celów została podporządkowana potrzebie bezpieczeństwa i generowanej pod jej wpływem motywacji biofilnej, nadającej chronieniu zdrowia i życia właściwości celu nadrzędnego.
Przedstawiony model ryzykowania z asekuracją prawdopodobnie ulega modyfikacji pod wpływem depresji. Jest możliwe, że wskutek depresyjnej anhedonii najpierw osłabieniu ulega biofilna motywacja do chronienia zdrowia i życia podczas uczestnictwa w ryzyku, a następnie jej deficyt zostaje skompensowany motywacją autodestruktywną. Ryzykowanie z zamiarem chronienia życia zostaje wskutek depresji zamienione na ryzykowanie ze zgodą na wypadek, a potem pod wpływem nasilających się symptomów depresji, na ryzykowanie z zamiarem uczestnictwa w wypadku.
Cele realizowane pod wpływem motywacji do podejmowania ryzyka podzielono, zgodnie ze schematem przedstawionym na rysunku 1, na biofilne i autodestrukcyjne.
Rys. 1. Cechy motywacji do zachowań ryzykownych
Do celów biofilnych załączono poszukiwanie stymulacji, kształtowanie wizerunku jednostki odważnej, różne formy „drogi na skróty” w celu zmniejszenia wysiłku, kosztów lub czasu realizacji zamierzonych zadań oraz „sytuacyjnie wymuszone” działania podejmowane z konieczności (Zaleśkiewicz 2005) z zamiarem ratowania siebie lub innych względnie niedopuszczenia do strat. Wśród celów autodestrukcyjnych wyróżniono działania stymulowane chęcią ucieczki od życia, przybierającą formę działań samoniszczących oraz zachowania wzbudzone potrzebą wymierzenia sobie kary pod wpływem poczucia winy lub odczuwanej do siebie nienawiści. Założono, że motywacja do realizacji obu rodzajów celów - biofilnych i autodestrukcyjnych powinna pozostawać w związku ze skłonnością do ryzyka. Jednostki wysoce skłonne do ryzyka powinny realizować częściej różne cele wymagające ryzykowania w porównaniu z osobami o niskiej skłonności do ryzyka. Oczekiwano jednak, że związek między skłonnością do ryzyka a motywacją autodestrukcyjną okaże się słabszy niż związek między skłonnością do ryzyka a motywacją biofilną. Sądzono także, że nasilenie motywacji do osiągania celów autodestrukcyjnych będzie dodatnio skorelowane z pomiarami depresji oraz, że związek między skłonnością do ryzyka a depresją nie ujawni się lub okaże się związkiem słabym.
Spodziewano się, że wypadki będą częściej powodowane przez ryzykantów, zwłaszcza depresyjnych niż przez ryzykantów niedepresyjnych oraz jednostki unikające ryzyka. W związku z tym założono, że częstość powodowania wypadków jest w większym stopniu skutkiem ryzykownych zachowań autodestrukcyjnych niż następstwem realizacji celów ryzykownych z obecnością biofilnej motywacji. Założono również, że częstość samobójstw, obserwowana w niektórych państwach w postaci statystyk przyczyn zgonów powinna pozostawać w związku z częstością wypadków śmiertelnych. Sądzono mianowicie, że skoro samobójstwa są skutkiem depresji, to wysoka częstość samobójstw w jakimś społeczeństwie może wskazywać na istnienie tam warunków społeczno-ekonomicznych sprzyjających depresji. Depresyjność społeczeństwa może wpływać na podejmowanie ryzyka z niedostateczną motywacją biofilną lub z motywacją autodestrukcyjną, sprzyjającą powodowaniu wypadków. Dlatego oczekiwano, że publikowane w statystykach międzynarodowych wartości wskaźników częstości samobójstw są skorelowane z częstością wypadków. W państwach, w których ludzie często (wskutek depresji) giną w zamachach samobójczych również często „powinny” zdarzać się wypadki śmiertelne, wiązane z podejmowaniem ryzyka.
Główny problem zawarto w następującym pytaniu: Czy motywacja do realizacji ryzykownych celów oraz udział w wypadkach pozostają w silniejszym związku z depresją niż ze skłonnością do ryzyka?
Przedstawiony problem badań oraz przytoczone oczekiwania dotyczące przewidywanych wyników ujęto w postaci następujących hipotez:
H1: Pomiary motywacji do podejmowania ryzyka - biofilnej i autodestrukcyjnej pozostają w związku z pomiarami skłonności do ryzyka.
H2: Motywy biofilne są mocniej skorelowane z pomiarami skłonności do ryzyka niż z pomiarami depresji.
H3: Motywy autodestruktywne są mocniej skorelowane z pomiarami depresji niż z pomiarami skłonności do ryzyka.
H4: Udział w wypadkach pozostaje w silniejszym związku z motywacją autodestrukcyjną niż biofilną.
H5: Częstość samobójstw oraz wypadków śmiertelnych zdarzających się w państwach Europy są dodatnio skorelowane.
Sposób przeprowadzenia badań
Osoby badane
Badaniom poddano 562 osoby, z których 333 uczestniczyło w przygotowaniu narzędzi, a 229 brało udział w badaniach właściwych. Grupa uczestników badań właściwych składała się ze 137 kobiet oraz 82 mężczyzn - studentów pedagogiki studiów dziennych i zaocznych oraz słuchaczy zawodowych kursów zarządzania bezpieczeństwem pracy. Wiek osób badanych zawierał się w przedziale od 19 do 43 lat. W badaniach wykorzystano dane informujące o częstości samobójstw i wypadków śmiertelnych zaistniałych w latach 1999-2002 w 36 państwach europejskich, opublikowane przez Międzynarodową Organizację Zdrowia (WHO, 2006).
Narzędzia
Mierzono dwie zmienne niezależne - skłonność do ryzyka oraz depresję i dwie zmienne zależne - motywację towarzyszącą zachowaniom ryzykownym oraz uczestnictwo w wypadkach.
W pomiarach skłonności do ryzyka zastosowano 25-itemowy Test Zachowań Ryzykownych (TZR). Dwa przykładowe itemy przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Przykładowe itemy Testu Zachowań Ryzykownych
1. Zdarza się, że wybieram drogę na niebezpieczne skróty ......................................... 4 3 2 1 0 |
2. Postępuję bardziej ryzykownie od innych...................... ......................................... 4 3 2 1 0 |
Odpowiedzi punktowano: 4 - bardzo często, 3 - często, 2 - czasem, 1 - rzadko, 0 - bardzo rzadko lub nigdy. Oszacowana za pomocą wskaźnika Cronbacha rzetelność TZR uzyskała wartość α = 0,93, a średnia arytmetyczna z korelacji między pozycjami przyjęła wartość r = 0,49 (Studenski, 2004).
Depresję mierzono za pomocą 28 itemowego Kwestionariusza Samooceny własnej konstrukcji. Przykładowe itemy umieszczono w tabeli 2.
Tabela 2. Przykładowe itemy kwestionariusza do pomiaru depresji
1. Myślę, że mam nieudane życie................................................................................ 4 3 2 1 0 |
2. Czuję, że moje życie jest pozbawione sensu........................................................... 4 3 2 1 0 |
3. Wpadam w nastrój, w którym tracę chęć do życia.................................................. 4 3 2 1 0 |
4. Miewam poczucie, że nie mogę pokonać piętrzących się trudności....................... 4 3 2 1 0 |
Odpowiedzi ujmowały, podobnie jak w TZR, doświadczaną częstość stanów lub zdarzeń przedstawionych w poszczególnych itemach. Rzetelność kwestionariusza samooceny, wyrażona za pomocą wskaźnika α Cronbacha uzyskała wartość 0,94 (dla grupy N = 112), a średnia arytmetyczna z korelacji między itemami wynosiła r = 0.31.
Motywację przedstawiającą cele realizowane w zachowaniach ryzykownych mierzono 42 itemowym Kwestionariuszem Motywów Zachowań Ryzykownych własnej konstrukcji. Wyróżniono sześć głównych celów zachowań ryzykownych, które wcześniej przedstawiono na rysunku 1. Do każdego z tych celów dostosowano po 6 itemów, których przykłady zawarto w tabeli 3.
Odpowiedzi punktowano: T - tak (4 pkt), RT - raczej tak (3 pkt), ? - trudno powiedzieć (2 pkt), RN - raczej nie (1 pkt) oraz N - nie (0 pkt). Obliczano sumę punktów dla każdej z wyróżnionych przyczyn zachowania ryzykownego. Poszczególne itemy ujmują motywację do: 1 - poszukiwania przyjemności, 2 - kształtowania korzystnego społecznego wizerunku, 3 - uzyskania korzystnego wyniku w znaczeniu ekonomicznym (czas, wysiłek, pieniądze), 4 - podejmowania ryzyka w sytuacji, gdy to może zablokować lub zmniejszyć stratę, nieuchronną, gdy ryzyko nie zostanie podjęte. Dwa pozostałe motywy są reakcją polegającą na wykonaniu niebezpiecznych czynności pod wpływem poczucia niskiej wartości życia lub chęci ucieczki od życia (podskala 5) względnie wskutek poczucia winy, odczuwanej do siebie nienawiści lub chęci wymierzenia sobie kary (podskala 6).
Tabela 3. Przykładowe itemy kwestionariusza motywów zachowań ryzykownych
1. Podejmuję ryzyko aby przeżyć dreszczyk emocji........................................... T RT ? RN N 2. Ryzykuję aby pokazać innym swoją wartość.................................................. T RT ? RN N |
3. Ryzykuję, gdy mogę coś zrobić szybciej......................................................... T RT ? RN N |
4. Robię ryzykowny krok, gdy może on zmniejszyć nadchodzącą stratę............ T RT ? RN N |
5. Robię niebezpieczne rzeczy, gdy czuję pustkę i przygnębienie...................... T RT ? RN N |
6. Ryzykowanie traktuję jako pokutę za swoje złe uczynki................................ T RT ? RN N |
Rzetelność całego kwestionariusza oraz jego poszczególnych podskal (motywów ryzykowania) przedstawiono w tabeli 4. Szacunków dokonano na grupie N = 91.
Tabela 4. Rzetelność pomiarów motywów zachowań ryzykownych
Podskala (cel ryzykowania) |
Wskaźnik α Cronbacha |
Średnia arytmetyczna korelacja między pozycjami |
Hedonizm |
0,93 |
0,60 |
Wizerunek |
0,83 |
0,43 |
Ekonomia |
0,87 |
0,50 |
Konieczność - chęć zapobieżenia lub redukcji strat |
0,70 |
0,27 |
Poczucie bezsensu życia |
0,87 |
0,51 |
Nieakceptacja siebie, poszukiwanie kary |
0,88 |
0,51 |
Cały kwestionariusz |
0,92 |
0,24 |
Udział w wypadkach ujmowano za pomocą trzech pytań wyróżniających obrażenia powodujące:
ból lub poczucie dyskomfortu trwające dłużej niż 24 godziny, nie wymagające konsultacji medycznej,
konieczność ambulatoryjnej pomocy medycznej,
konieczność hospitalizacji.
Rejestrowano wypadki o wyróżnionym stopniu ciężkości zaistniałe w ciągu roku poprzedzającym badania.
Wyniki
Skłonność do ryzyka i depresja a motywacja do zachowań ryzykownych
Uzyskane wartości korelacji między pomiarami skłonności do ryzyka i depresji, a wyróżnionymi motywami podejmowania ryzyka przedstawiono w tabeli 5.
Tabela 5. Związek skłonności do ryzyka i depresji z motywami zachowań ryzykownych (N = 110)
Rodzaj motywacji |
Korelacja między rodzajami motywacji a: |
||||
|
skłonnością do ryzyka |
|
depresją |
||
|
r |
p |
|
r |
p |
Hedonistyczna |
0,82 |
0,001 |
|
-0,05 |
ni |
Do kształtowania wizerunku |
0,65 |
0,001 |
|
0,14 |
ni |
Ekonomiczna |
0,69 |
0,001 |
|
-0,07 |
ni |
Do redukcji strat |
0,40 |
0,001 |
|
0,07 |
ni |
Do ucieczki od życia |
0,35 |
0,001 |
|
0,67 |
0,001 |
Poszukiwanie kary |
0,29 |
0,002 |
|
0,64 |
0,001 |
Symbole w tabeli 5 oznaczają: r - wartość korelacji, p - istotność korelacji
Skłonność do ryzyka okazała się zmienną pozostającą w związku z wszystkimi wyróżnionymi rodzajami motywacji do zachowań ryzykownych. Najsilniejszy związek zaobserwowano między skłonnością do ryzyka a motywacją hedonistyczną (r = 0,82; p < 0,001), natomiast najsłabszy, ale również istotny, między skłonnością do ryzyka a dwoma rodzajami motywacji autodestrukcyjnej - suicydalna ucieczka od życia (r = 0,35; p < 0,001) oraz ryzykowaniem poszukującym kary pod wpływem poczucia winy lub nienawiści do siebie (r = 0,29; p < 0,002).
Depresja ujawniła się jako zmienna pozostająca w związku z motywami autodestruktywnymi. Stwierdzono bardzo silną zależność między pomiarami depresji a tendencją do ryzykowania pod wpływem chęci ucieczki od życia (r = 0,67; p < 0,001) oraz podejmowaniem ryzyka w sytuacji poczucia winy lub nienawiści do siebie oraz konieczność poniesienia kary.
Powiązanie między depresją a autodestrukcyjną motywacją do podejmowania ryzyka pokazano na rysunku 2.
Rys. 2. Depresja a motywy autodestrukcyjne
Krzywe przedstawione na rysunku 2 wskazują, że tendencja do autodestrukcyjnego ryzykowania pojawia się po przekroczeniu średniego poziomu depresji, a następnie wraz ze wzrostem siły depresji wzrasta również potrzeba do podejmowania niebezpiecznych zachowań.
W dokonanej analizie wyników badań nie stwierdzono związku między depresją a podejmowaniem ryzyka z pobudek hedonistycznych.
Motywacja biofilna i autodestrukcyjna a uczestnictwo w wypadkach
W grupie 110 osób badanych zdarzyło się w ciągu roku poprzedzającym badania 255 wypadków, w tym 186 nie wymagających konsultacji medycznej, 56 wymagających lekarskiej pomocy ambulatoryjnej oraz 13 wymagających hospitalizacji. Suma wypadków doznanych przez jedną osobę badaną zawierała się w granicach od 0 do 10 ze średnią dla całej grupy wynoszącą 2,32 (σ = 1,93). Pomiary skłonności do ryzyka oraz depresji pozostawały w związku z częstością uczestnictwa w wypadkach, co pokazano na rysunku 3 i 4.
|
Rys. 4. Depresja a wypadki |
W miarę wzrostu skłonności do ryzyka (rys. 3) oraz depresji (rys. 4) zwiększa się liczba doznawanych wypadków w roku. Osoby badane o niskiej skłonności do ryzyka uczestniczyły w roku w 1,7 wypadkach podczas, gdy badani o bardzo dużej skłonności do ryzyka doznawali więcej niż trzy (x = 3,2) wypadki w tym samym czasie. Podobną zależność przedstawia rysunek 4. Osoby niskodepresyjne uczestniczyły w ciągu roku w średnio 1,6 razy w wypadkach a wysokodepresyjne ponad 2 razy częściej, tj. w 3,8 wypadkach w ciągu roku.
Skłonność do ryzyka nie jest skorelowana z depresją (r = 0,082; p = 0,393). Skoro obie zmienne pozostają w związku z częstością uczestnictwa w wypadkach (skłonność do ryzyka koreluje z częstością wypadków r = 0,251; p = 0,008, a depresja r = 0,315; p = 0,001, to można przypuszczać, że niebezpieczne zachowanie doprowadzające do wypadku zostaje podjęte z różnych pobudek. W założeniach do referowanych badań przyjęto, że biofilna motywacja do podejmowania ryzyka jest kontrolowana potrzebą bezpieczeństwa i dlatego cztery wyróżnione motywy biofilne nie będą skorelowane z częstością uczestnictwa w wypadkach, natomiast korelacja dodatnia powinna się ujawnić między pomiarami motywów autodestrukcyjnych a liczbą doznanych wypadków. Stwierdzone zależności między skłonnością do ryzyka i depresją oraz motywacją biofilną i autodestrukcyjną a uczestnictwem w wypadkach przedstawiono w tabeli 6.
Depresja pozostaje w związku z wszystkimi wyróżnionymi rodzajami wypadków, natomiast skłonność do ryzyka - z dwoma z czterech wyróżnionych, tj. z najlżejszymi oraz z sumą wypadków. Spośród sześciu wyróżnionych motywów do podejmowania ryzyka trzy okazały się w istotnym, choć słabym związku z częstością wypadków:
ryzykowanie dla przyjemności (hedonizm) pozostawało w związku z doznawaniem lekkich obrażeń (r = 0,227; p = 0,017),
ryzykowanie pod wpływem depresyjnej anhedonii (motyw 5) było skorelowane z sumą doznanych wypadków (r = 0,200; p = 0,036),
ryzykowanie pod wpływem złości i nienawiści do siebie było w związku z uczestnictwem w wypadkach wymagających hospitalizacji (r = 0,212; p = 0,026) oraz z sumą doznanych wypadków (r = 0,205; p = 0,032).
Tabela 6. Korelacja między skłonnością do ryzyka, depresją i rodzajem motywacji do podjęcia ryzyka a uczestnictwem w wypadkach
Korelowana zmienna z uczestnictwem w wypadkach |
Wypadki |
|||
|
bez konsultacji lekarskiej |
z konsultacją lekarską |
z pobytem w szpitalu |
suma wypadków |
Skłonność do ryzyka |
0,278** |
0,172 |
0,026 |
0,251** |
Depresja |
0,296** |
0,193* |
0,208* |
0,315*** |
Hedonizm |
0,227* |
0,019 |
-0,149 |
0,116 |
Wizerunek |
0,180 |
0,126 |
-0,095 |
0,143 |
Ekonomia |
0,063 |
0,105 |
-0,049 |
0,071 |
Redukcja strat |
0,041 |
0,111 |
0,009 |
0,073 |
Poczucie bezsensu życia |
0,181 |
0,153 |
0,101 |
0,200* |
Nieakceptacja, poszukiwanie kary |
0,130 |
0,179 |
0,212* |
0,205* |
Wartości bez gwiazdki są nieistotne. Jedną gwiazdką oznaczono korelację istotną na poziomie 0,05, dwoma - na poziomie 0,01, trzema - na poziomie 0,001.
Czy częstość wypadków śmiertelnych pozostaje w związku z częstością samobójstw?
Samobójstwa i wypadki śmiertelne są zdarzeniami, w których utrata życia jest wywołana występowaniem różniących się przyczyn. W przypadku samobójstwa śmierć jest skutkiem sporządzonego planu i intencjonalnego, świadomego zachowania, natomiast doprowadzający do zgonu wypadek jest zdarzeniem niepożądanym, będącym wynikiem popełnionego błędu. Dlatego też samobójstwa powinny występować niezależnie od wypadków śmiertelnych, choć nie można wykluczyć, że zespół symptomów depresyjnych, przyczyniających się do zachowań samobójczych, wpływa również na popełnianie błędów wypadkowych.
W celu porównania częstości samobójstw i wypadków śmiertelnych w różnych grupach społecznych dokonano przeglądu statystyki przyczyn zgonów publikowanej przez Międzynarodową Organizację Zdrowia (WHO, 2006). Analizowane dane przedstawiono w tabeli 7.
Wynika z nich, że w państwach, w których samobójstwa popełniane są rzadko również wypadkowość śmiertelna jest niska, natomiast w państwach o dużej częstości samobójstw wartości wskaźnika wypadków śmiertelnych na 100 tys. mieszkańców są także wysokie. Graficznym obrazem danych umieszczonych w tabeli 7 jest przebieg krzywych, pokazanych na rysunku 5. Częstość samobójstw popełnianych przez kobiety i mężczyzn podzielono na 5 klas różniących się pod względem wielkości. W 12 państwach wartości wskaźnika częstości samobójstw kobiet zawierały się w przedziale od 0,9 do 5,0. Są to państwa: Albania, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Macedonia, Malta, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Wielka Brytania i Włochy. Dla tych 12 państw obliczono średnią arytmetyczną z wartości wskaźnika wypadków śmiertelnych. Jej wartość wynosiła 19,36. W pozostałych 24 państwach częstość samobójstw wśród kobiet zawierała się w przedziale od 5,1 do 15,0 przypadków na 100 tys. kobiet - mieszkanek danego kraju. Średnia arytmetyczna obliczona z wartości wskaźnika wypadków śmiertelnych kobiet, zaistniałych w 24 krajach o dużej częstości samobójstw popełnianych przez kobiety uzyskała wartość 36,0. Z danych tych wynika, że w państwach, w których częstość samobójstw wśród kobiet wynosi od 0 do 5 przypadków na 100 tysięcy kobiet wskutek wypadków traci życie 19,4 kobiet na każdych 100 tysięcy mieszkanek danego kraju, natomiast w państwach o częstości samobójstw od 5,1 - 15,0 na 100 tysięcy kobiet wypadki są przyczyną zgonów 36 kobiet na 100 tysięcy mieszkanek. Analogicznie wykreślono krzywą przedstawiającą związek między częstością samobójstw i wypadków śmiertelnych u mężczyzn.
Tabela 7. Liczba zgonów kobiet i mężczyzn wskutek samobójstw i wypadków na 100 tysięcy mieszkańców w 36 państwach Europy w latach 2000 - 2002
LP |
PAŃSTWO |
KOBIETY |
MĘŻCZYŹNI |
||
|
|
SAMOBÓJSTWA |
WYPADKI |
SAMOBÓJSTWA |
WYPADKI |
ALBANIA |
2,3 |
12,5 |
5,5 |
46,4 |
|
AUSTRIA |
8,7 |
23,0 |
30,5 |
41,6 |
|
BELGIA |
11,4 |
29,0 |
31,2 |
45,7 |
|
BIAŁORUŚ |
9,3 |
39,8 |
60,3 |
172,8 |
|
BUŁGARIA |
8,3 |
15,0 |
25,6 |
49,8 |
|
CHORWACJA |
10,0 |
28,0 |
30,2 |
52,0 |
|
CZECHY |
6,1 |
34,1 |
24,5 |
61,3 |
|
DANIA |
7,4 |
43,7 |
21,4 |
48,5 |
|
ESTONIA |
9,8 |
43,1 |
47,7 |
171,8 |
|
FINLANDIA |
10,2 |
35,6 |
32,3 |
70,8 |
|
FRANCJA |
9,5 |
44,6 |
27,9 |
56,3 |
|
GRECJA |
0,9 |
17,6 |
5,3 |
55,1 |
|
HISZPANIA |
3,7 |
16,9 |
12,2 |
44,1 |
|
HOLANDIA |
5,9 |
20,5 |
12,7 |
23,6 |
|
IRLANDIA |
4,1 |
17,8 |
21,4 |
37,3 |
|
ISLANDIA |
5,6 |
21,8 |
19,6 |
40,6 |
|
LITWA |
13,1 |
42,2 |
80,7 |
148,5 |
|
LUKSEMBURG |
10,2 |
30,1 |
28,6 |
60,5 |
|
ŁOTWA |
11,8 |
53,5 |
48,4 |
165,1 |
|
MACEDONIA |
4,5 |
13,3 |
10,3 |
37,7 |
|
MALTA |
4,0 |
20,0 |
5,6 |
29,6 |
|
MOŁDAWIA |
5,2 |
29,3 |
27,9 |
99,9 |
|
NIEMCY |
7,0 |
20,0 |
20,4 |
28,8 |
|
NORWEGIA |
6,0 |
34,5 |
18,4 |
40,8 |
|
POLSKA |
5,0 |
24,4 |
26,6 |
62,0 |
|
PORTUGALIA |
4,9 |
20,8 |
18,9 |
58,3 |
|
ROSJA |
11,9 |
98,9 |
69,3 |
395,5 |
|
RUMUNIA |
4,7 |
22,1 |
23,9 |
74,6 |
|
SŁOWACJA |
4,9 |
16,9 |
22,6 |
61,7 |
|
SŁOWENIA |
10,5 |
25,9 |
44,4 |
56,3 |
|
SZWAJCARIA |
10,8 |
37,2 |
27,8 |
67,3 |
|
SZWECJA |
8,1 |
27,1 |
18,9 |
40,9 |
|
UKRAINA |
8,4 |
37,4 |
46,7 |
166,0 |
|
WĘGRY |
12,2 |
49,5 |
45,5 |
24,0 |
|
WIELKA BRYT. |
3,1 |
18,6 |
10,8 |
74,7 |
|
WŁOCHY |
3,3 |
31,5 |
11,1 |
43,6 |
|
Rys. 5. Związek między częstością samobójstw a częstością wypadków śmiertelnych
Krzywa przedstawiająca zależność między częstością samobójstw u mężczyzn jest przedłużeniem analogicznej krzywej obrazującej analogiczną zależność u kobiet. Związek między zmiennymi przedstawiony na rysunku 5 wyrażono za pomocą wartości korelacji, które umieszczono w tabeli 8.
Tabela 8. Korelacja między częstością samobójstw a częstością wypadków śmiertelnych zarejestrowanych w 36 państwach Europy
Płeć |
Liczba państw |
Wartość korelacji |
Test t |
Istotność korelacji |
Kobiety |
36 |
0,65 |
4,99 |
0,001 |
Mężczyźni |
36 |
0,77 |
7,04 |
0,001 |
Otrzymane wartości korelacji wskazują na bardzo silną zależność między częstością samobójstw obserwowaną w poszczególnych państwach Europy a częstością zdarzających się w tych państwach wypadków śmiertelnych.
Dyskusja
Powodowanie wypadków jest przez wielu autorów ujmowane jako niepożądany skutek podjęcia nadmiernego ryzyka w następstwie błędów popełnionych w identyfikacji zagrożeń lub w szacowaniu posiadanych zasobów do radzenia sobie z ryzykiem. Koncepcja ta zakłada, że ryzykowanie jest zachowaniem przystosowawczym, kontrolowanym potrzebą bezpieczeństwa i w związku z tym ludzie podejmują ryzyko, o którym sądzą, że nie przekracza posiadanych zdolności zaradczych. Konkurencyjna koncepcja zakłada, że ryzykowanie jest zachowaniem dobrowolnym, zwiększającym prawdopodobieństwo pogorszenia jakości życia, a w skrajnych przypadkach mogącym doprowadzić do utraty życia i dlatego można w ryzykowaniu dostrzegać obecność tendencji autodestrukcyjnych i suicydalnych.
Przyjęto, że ryzykowanie może zmierzać do realizacji różnych celów, w tym również autodestrukcyjnych. Założono, że różne motywy podejmowania ryzyka - hedonistyczne, ekonomiczne lub społeczne - są skorelowane ze skłonnością do ryzykowania, natomiast ryzykowanie z pobudek autodestrukcyjnych powinno pozostawać w związku z depresją. Przedstawione założenia przeformułowano na hipotezy, które poddano weryfikacji. Stwierdzono, że wyróżnionych sześć motywów zachowań ryzykownych pozostaje w związku z pomiarami skłonności do ryzyka. Najmocniejszy związek zaobserwowano między skłonnością do ryzyka a ryzykowaniem dla przyjemności oraz w celu zaoszczędzenia czasu oraz wysiłku. Dwa motywy autodestrukcyjne - ryzykowanie z poczuciem niskiej wartości własnego życia oraz pod wpływem nienawiści do siebie lub w poczuciu żalu były również obecne wśród przyczyn zachowań ryzykownych. Uzyskane wyniki wzmacniają prawdziwość hipotezy H1, która zakłada, że wszystkie wyróżnione motywy zachowań ryzykownych są skorelowane z pomiarami skłonności do ryzyka.
Hipotezy - druga H2 i trzecia H3 - stwierdzały, że motywy biofilne, do których włączono ryzykowanie z pobudek hedonistycznych, społecznych, ekonomicznych i w celu niedopuszczenia do straty, będą mocniej skorelowane ze skłonnością do ryzyka niż z depresją, natomiast motywy autodestrukcyjne - mocniej z depresją niż ze skłonnością do ryzyka. Badania potwierdziły ten oczekiwany obraz zależności. Wartość korelacji skłonności do ryzyka z czterema motywami biofilnymi wynosiła od 0,82 do 0,40, podczas gdy korelacja między skłonnością do ryzyka a dwoma motywami autodestrukcyjnymi uzyskała wartość 0,35 i 0,29. Między motywacją biofilną a depresją nie stwierdzono związku, natomiast ryzykowanie pod wpływem niskiej oceny własnego życia oraz odczuwanej do siebie nienawiści było bardzo mocno związane z pomiarami depresji.
Hipoteza czwarta - H4 - ujmowała związek między treścią motywacji do ryzyka a wypadkami. Założono, że jeśli celem autodestrukcyjnego ryzykowania jest poszukiwanie dyskomfortu, natomiast biofilne ryzykowanie zmierza do maksymalizacji osiągnięć z nastawieniem na zachowanie bezpieczeństwa, to wypadki powinny się częściej zdarzać ryzykującym z pobudek autodestrukcyjnych niż biofilnych.
Stwierdzono, że skłonność do ryzyka oraz depresja mogą okazać się lepszymi predyktorami w prognozowaniu uczestnictwa w wypadkach niż wyróżnione motywy ryzykowania. Spośród sześciu analizowanych motywów istotny związek z powodowaniem „drobnych” wypadków stwierdzono dla motywacji hedonistycznej oraz dla uczestnictwa w wypadkach wymagających hospitalizacji, a ryzykowaniem pod wpływem nienawiści i poczucia winy. Stwierdzono także, istotny związek (na poziomie 0,05) między analizowanymi motywami autodestrukcyjnymi a sumą wypadków.
Podstawą do sformułowania hipotezy H5 była powszechnie przyjmowana zależność między depresją a akceptacją samobójstwa oraz skłonnością do pozbawienia się życia, a także istnienie związku między podejmowaniem ryzyka a powodowaniem wypadku. Zakładano, że wystąpienie zależności między częstością samobójstw w jakieś grupie społecznej a częstością obserwowanych w tej grupie wypadków śmiertelnych może stanowić podstawę do przypuszczeń, że depresyjność społeczeństwa - niska lub wysoka - może się ujawniać w wyborze celów i zachowań i wpływać na stosunek do ryzyka oraz na przyczyny podejmowania zachowań ryzykownych. Uzyskane wyniki nie wykluczają takiego związku. Wysoką wypadkowość zaobserwowano w państwach o dużej częstości samobójstw. Pobieżny przegląd danych zawartych w tabeli 7 wskazuje, że w państwach o dużej częstości samobójstw i wypadków śmiertelnych występują warunki ekonomiczne, a prawdopodobnie również społeczne i kulturowe sprzyjające kształtowaniu się osobowości lubiącej, zdaniem E. Fromma (1991) niszczenie i śmierć.
Reasumując, w zreferowanych badaniach uzyskano dane stwierdzające, ze zachowania ryzykowne są podejmowane pod wpływem różnych motywów, w tym również autodestruktywnych. Siła autodestruktywnej motywacji do podejmowania ryzyka wydaje się pozostawać w związku z nasileniem symptomów depresji.
Literatura
Bateson M., (2002). Recent advances in our understanding of risk-sensitive foraging preferences. Proceedings of the Nutrition Society, 61 1-8.
Bechara A., Tranel D., Damasio A., (1996). Failure to respond autonomically anticipated future outcomes following damage to prefrontal cortex. Cerebral Cortex, 6, 215-225.
Bolland J. M. (2003). Hopelessness and risk behaviour among adolescents living in high-poverty inner - city neighbourhoods. Journal of Adolescence, 26, 145-158.
Buss D., M. (2001) Psychologia ewolucyjna (tłum. M. Orski). Gdańsk: GWP.
Castle P.F.C. (1956). Accidents, absence and withdrawal from the work situation. Human Relations, 9, 223-233.
Crancer A., Quiring D.L. (1970). Driving records of persons hospitalized with suicidal gestures. Behavioral Research in Highway Safety, 1, 33-42.
Freud Z., (1976). Poza zasadą przyjemności (tłum. J. Prokopiuk). Warszawa: PWN.
Fromm E., (1991). Wojna w człowieku. Psychologiczne stadium istoty destrukcyjności (tłum. P. Kuropatwiński, P. Pankiewicz). Gdańsk: Gdańska Inicjatywa Wydawnicza.
Furnham A. (1992). Personality at work. London: Routledge.
Hamilton J.W. (1977). The significance of object loss in individual responce to accidental trauma. Comprehensive Psychiatry, 2, 189-199.
Hansen, E. B., Breivik, G. (2001). Sensation seeking as a predictor of positive and negative risk behaviour among adolescentes. Personality and Individual Differences, 30, 627-640.
Hirschberg J.C. (1950). A study of miners in relation to the accident problem: A psychiatric evaluation. American Journal of Ortopsychiatry, 20,552-559.
Kacelnik A., Bateson M., (1996). Risky theories - the effects of variance on foraging decisions. American Zoologist, 36, 402-434.
Kastenbaum R., Briscoe L. (1975). The street corner: A laboratory for the study of life - threatening behavior. Omega, 6, 33-44.
Kelley K. (1985). Chronic self - destructiveness conceptualisation, Measurement and initial validation of the construct. Motivation and Emotion, 9, 135-151.
Kindler H. S. (1990). Risk taking. London: Kogan Page.
Kelly D. B., Rollings A. L., Harmon J. G. (2005). Chronic self-destructiveness and risk-taking in college students. Psychological Reports, 96, 620-624.
Lee D. (1985). Alternative self-destruction. Perceptual and Motor Skills, 61, 1065-1066.
Lightfoot, C. (1997). The culture of adolescent risk taking. New York: The Guilford Press.
March J. G. (1994). A premier on decision making. New York: The Free Press.
Maslow A. H. (1970). Motivation and personality. New York: Harper and Row.
McDonald J.M. (1964). Suicide and homicide by automobile. American Journal of Psychiatry, 121, 366-370.
McMains M.J., Mullins W.C. (2001). Crisis negotiations. Cincinnati: Anderson Publishing.
Millstein S.G.. (2003). Risk perception. Construct development. Links to theory , correlates, and manifestations. W: D. Romer (red.) Reducing adolescent risk (s.35-43). Thousand Oaks: Sage Publications Inc.
Phillips D.P. (1983). The impact of mass media violence on U.S. homicides. American Sociological Review, 48, 560-568.
Płużek Z., Samobójstwo. W: W. Szewczuk (red.). Encyklopedia psychologii. Warszawa: Fundacja Innowacja.
Reber A. S. (2000). Słownik psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Reason J. (1997). Managing the risks of organizational accidents. Aldershot: Ashgate.
Rheinberg F. (2006). Psychologia motywacji (tłum. J. Zychowicz). Kraków: WAM.
Romer D. (2003). Prospects for an integrated approach to adolescent risk reduction. W: D. Romer (red.) Reducing adolescent risk (s.1-7). Thousand Oaks: Sage Publications Inc.
Strasser M. K., Aaron J. E., Bohn R. C., Eales J. R. (1964). Fundamentals of safety education. New York: The Macmillan Company.
Studenski R. (1986). Teorie przyczynowości wypadkowej i ich empiryczna weryfikacja. Katowice: GIG.
Studenski R. (2004). Ryzyko i ryzykowanie. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Suchańska A. (1998). Przejawy i uwarunkowania psychologiczne pośredniej autodestrukcyjności. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Tversky A., Kahneman D. (1979). Prospekt theory: Analysis of decision under risk. Econometrica, 47, 263-291.
Verhaegen P., Vanhalst B., Derijcke M., Van Hoecke M. (1976). The value of some psychological theories on industrial accidents. Journaj of Occupational Accidents, 1, 39-45.
Weinstein N. H. (1988). Taking care: Understanding and encouraging self-protective behavior. Cambridge: Cambridge University Press.
WHO. (2006). World health statistics annual. Genéve: World Health Organization.
Wilde, G. J. S. (1994). Target risk. Toronto: PDE Publications.
Wilson E. O. (2002). Socjobiologia (tlum. M. Siemiński). Poznań: Zysk i Spółka.
Zaleśkiewicz T. (2005) Przyjemność czy konieczność. Psychologia spostrzegania i podejmowania ryzyka: Gdańsk: GWP.
Zuckerman M., (1994). Behavioral expressions and biosocial bases of sensation seeking. New York: Cambridge University Press.
- 21 -
Motywacja do zachowań ryzykownych
Konieczność (redukcja straty)
Ekonomia
Kształtowanie wizerunku
Hedonizm
Cele auto-destrukcyjne
Poszukiwanie kary
Ucieczka od życia
Cele
biofilne
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Studenski - Autodestruktywna motywacja do zachowań ryzykownych, Psychologia, Psychologia(1)
Motywacja do zachowań agresywnych i przestępczych
Motywacje do pomagania Empatia, sympatia i poznawcze przyjęcie roli jako predykatory zachowań prosp
Motywacja do nauki a zachowania antyspołeczne
Do najważniejszych zachowań ryzykownych zalicza się
Analiza uzależnienia od nikotyny, motywacji do zaprzestania palenia i narażenia na palenie bierne wś
Motywacja do pracy
List Motywacyjny do nieoczekiwanego życiorysu, ► Różne, » Informatyczne, Szablony Offica
Techniki Motywacji, Zarządzanie, Zachowanie Organizacyjne
Motywacja do nauki
motywacja do ćwiczeń, uroda, zdrowie,gimnastyka, Gimnastyka, Fitness i Kulturystyka
Motywacja do pracy (10 stron) 72RA7HGWXHBZA3GSUO25WD6RJDAICV67IOJU2NA
Psychologia motywacja do pracy
Klasyczne Teorie Motywacji, Zarządzanie, Zachowanie Organizacyjne
teoriawf, kolos 2 moja, Postawa prosomatyczna - względnie trwała dzspoyzcja do zachowa kreea
URUCHAMIANIE MOTYWACJI DO UCZENIA SIĘ
3. Motywacje do pracy, Uczelnia
kształtowanie motywacji do zdobywania wiedzy
Zdrowie i zachowania ryzykowne młodzieży
więcej podobnych podstron