Demel Historia Rumunii


JULIUSZ DEMEL

HISTORIA RUMUNII

WYDANIE DRUGIE
POPRAWIONE I UZUPENIONE

WROCAW • WARSZAWA • KRAKÓW GDASK • ÓD

ZAKAD NARODOWY IM. OSSOLISKICH
WYDAWNICTWO

1986


Okadk, obwolut i wyklejk projektowa

JACEK SIKORSKI

Redaktor Wydawnictwa

BOENA SASOWA

Redaktor techniczny

JANA. DRAJCZYK

© Copyright Zakad Narodowy im. Ossoliskich — Wydawnictwo, Wroclaw
Printed in Poland

ISBN-83-04-01553-6


OD AUTORA


podobnie jak inne pozycje cyklu wy-
dawniczego Ossolineum powieconego historii poszczególnych krajów
i narodów, praca ta ma na celu zwize przedstawienie dziejów jednego
z nich — kraju i narodu rumuskiego, od ich zarania po wiek XX.
W przeszoci losy Rumunii i Polski przez kilka stuleci zazbiay si,
a okresowo splatay cilej, w sensie dobrym i zym, gdy terytoria
pastwowe rumuskie i polskie graniczyy ze sob na linii Dniestru.
Lecz mimo tej bliskoci geograficznej i powiza historycznych dzieje
narodu rumuskiego i stosunków rumusko-polskich nie s u nas sze-
rzej znane. Wpyna na to zapewne znaczna dla obydwu narodów
i pastw odmienno ich dróg rozwoju, rozmijajcych si pod niejed-
nym wzgldem w zakresie róde inspiracji, a take i w czasie. Ziemie
rumuskie znalazy si w znacznej czci w obrbie wiata antycznego,
greckiego i rzymskiego. Póniej kultura rumuska wzrosa w krgu
oddziaywania Konstantynopola i prawosawia, a kraj, podzielony midzy
kilka organizmów pastwowych, pozostawa od schyku redniowiecza
pod wzmagajcymi si wpywami Turcji, nastpnie pod panowaniem
tureckim. Polska w tych czasach przeywaa okres wietnoci i roz-
kwitu, utrzymujc cise zwizki kulturalne z Europ rodkow i za-
chodni. Natomiast wyzwolenie Rumunii z jarzma tureckiego i odbu-
dowa rumuskiego narodowego pastwa przypady na czasy, w których
Polska upada i ulega rozbiorom, a naród polski utraci niepodle-
go. Studium historii Rumunii jest jednak pouczajce dla polskiego
obserwatora. Pozwala spojrze nieco inaczej na stosunki polsko-tureckie
czy polsko-wgierskie w przeszoci, a dzieje ywiou rumuskiego
w Siedmiogrodzie, nasuwajc pewne analogie czy podobiestwa z pol-
skiego pogranicza etnicznego na zachodzie i na wschodzie, daj sporo
do mylenia w tak istotnej w historii Polski kwestii narodowociowej.

W opracowaniu staraem si uwzgldni wszystkie waniejsze zja-
wiska, wydarzenia i postacie z wielowiekowych dziejów rumuskich,
kierujc si tym, e czytelnik polski nie rozporzdza dotychczas do-
kadniejszym przedstawieniem ich caoci. Dyem do zobrazowania
rozwoju zasadniczych dziedzin ycia spoecznoci rumuskiej w prze-
szoci, ewolucji stosunków gospodarczo-spoecznych, politycznych, kul-
turalnych. W poszczególnych epokach kadem nacisk na te elementy,
które aktualnie odgryway rol pierwszoplanow lub toroway drog


nowym, wanym na przyszo zjawiskom. Stopniowo miejsce naczelne
przypado zwaszcza Wooszczynie, skupiajcej z czasem najistotniejsze
przejawy rumuskiego ycia narodowego. Wicej uwagi powiciem
okresowi zjednoczenia Wooszczyzny i Modawii, utworzenia nowoyt-
nego pastwa rumuskiego i zdobycia niepodlegoci politycznej. Uczy-
niem to celowo ze wzgldu na wielk wag tych wydarze, ich setn
mniej wicej rocznic, aby chocia po czci wyrówna zaniedbania
w naszej historiografii w tym zakresie.

Nieco wstpnych uwag trzeba powici sprawom Siedmiogrodu,
mogcym sta si przyczyn wtpliwoci i nieporozumie. Ziemia ta
zamieszkiwana jest w znacznej wikszoci przez Rumunów, naley do
pastwa rumuskiego od 1918 r., denia do poczenia jej z Rumuni,
popierane, a nieraz i podejmowane przez tamtejsz ludno rumusk,
sigaj poowy ubiegego stulecia. Jest ona uwaana przez Rumunów
za waciw kolebk ich narodu, a w pewnej mierze i zacztków jego
pastwowoci. Tam najwczeniej rumuski jzyk pojawi si w pimie,
stamtd wywodzi si nowoytny rumuski ruch narodowy. W od-
czuciu naszej epoki bez Siedmiogrodu nie ma ju prawdziwie penej
Rumunii. Lecz w cigu niemal 1000 lat kraj ten pozostawa, mniej
lub wicej cile, w obrbie Królestwa Wgierskiego. Pocigno to za
sob napyw ludnoci wgierskiej, która jednak nie stanowia tu wik-
szoci mieszkaców. Natomiast Wgrzy zdobyli w Siedmiogrodzie na
szereg stuleci bezsporn przewag polityczn, gospodarczo-spoeczn
i kulturaln nad ludnoci autochtoniczn, supremacj zachwian do-
piero w XIX, a obalon w XX w. Dziki tej przewadze w epoce
feudalizmu, gdy rola i wpyw mas ludowych byy znacznie ograniczone,
mogli oni nada yciu tego kraju, zwaszcza górnych jego warstw,
silne pitno wgierskie. Byy okresy, w XVI i XVII stuleciu, kiedy
Siedmiogród przejciowo sta si nawet gównym orodkiem wgier-
skiego ycia narodowego, w którym skupiy si patriotyczne dnoci
wgierskie do zjednoczenia rozbitych politycznie Wgier i wyzwolenia
ich spod panowania tureckiego i austriackiego. Dugotrway kontakt
z kultur wgiersk, czerpic z kolei z dorobku Europy rodkowej
i zachodniej, mia dla ludnoci rumuskiej znaczenie pod niejednym
wzgldem dodatnie. Jednak nie mona nie dostrzec tego, e zasad-
niczo panowanie wgierskie zahamowao i zwichno proces normal-
nego, penego rozwoju spoecznoci rumuskiej na zachód od Karpat,
spychajc j do rzdu ludnoci poddanej, wyzyskiwanej i zacofanej,
uciemionej pod wzgldem spoecznym, wyznaniowym, narodowym,
pozbawionej warstw odgrywajcych w ówczesnym ukadzie stosunków
kierownicz rol w spoeczestwie. Ponadto, poza kolonizacj wgier-
sk, niektóre partie Siedmiogrodu, na poudniu i pónocy, z naj-
wikszymi orodkami miejskimi, jak Braszow. Sibiu, stay si w rednio-
wieczu terenem popieranego przez wgierskich panujcych osadnictwa
niemieckiego („saskiego").

W obliczu tych faktów dziejowych tym bardziej naley podkreli,
e wikszo mieszkaców Siedmiogrodu stanowili w przeszoci ru-
muscy chopi, reprezentujcy z kolei pokan cz narodu rumu-


skiego w ogóle. Ich ycie nie mogo znale — zwaszcza w odleglej-
szych epokach — tak szerokiego odbicia w ródach historycznych, jak
rónoraka dziaalno warstw górnych, posiadajcych i rzdzcych:
wgierskiej magnaterii i szlachty wadajcych ziemi, niemieckiego pa-
trycjatu miejskiego przewaajcego w handlu i rzemiole. Zwykle ogra-
niczaj si one do wiadomoci pozwalajcych na uzyskanie ogólniej-
szego tylko obrazu pooenia rumuskiego chopstwa, stanu jego kul-
tury materialnej, udziau w produkcji dóbr materialnych i w pona-
wiajcych si ruchach antyfeudalnych. sytuacji rumuskiej cerkwi pra-
wosawnej. Temu charakterowi bazy informacyjnej odpowiaday w prze-
waajcej mierze dawniejsze opracowania, pisane z pozycji klas po-
siadajcych, zwaszcza wgierskie. Dopiero w nowszych czasach po-
stpy nauk historycznych, przyjmujcych za przedmiot swych bada
przede wszystkim dzieje najszerszych mas ludowych, stopniowo usuwaj
te dysproporcje.

Ze wzgldów etniczno-historycznych jest wic Siedmiogród ziemi
rumusk, bo najczciej Rumunem by zamieszkujcy j z pokolenia
na pokolenie i pracujcy na niej chop. Dlatego mimo wielowiekowego
pozostawania w ramach innej pastwowoci okrelam Siedmiogród
mianem „ziemia rumuska". Natomiast nazwa „pastwo rumuskie"
moe dotyczy a po wiek XIX tylko hospodarstw Wooszczyzny
i Modawii, a po ich zjednoczeniu powstaej odtd Rumunii w jej
ówczesnych granicach.

Bogata i skomplikowana przeszo pozostawia w Siedmiogrodzie
trwae lady. Tak wic po dzi dzie jest on obszarem narodowociowo
mieszanym, miejscowa za ludno wgierska i niemiecka ze wzgldu
na jej odwieczn ju obecno nie jest okrelana jako mniejszo
narodowa, lecz „narodowoci wspómieszkajce", trwale zwizane z t
ziemi*. Dzieje Siedmiogrodu, jak nieraz bywa z obszarami pogra-
nicznymi, przejciowymi, nale do historii nie jednego tylko kraju,
gdy jego dorobek historyczny jest dzieem nie jednej tylko narodo-
woci. Lecz w tych warunkach nie sposób rozgraniczy cile dziejów
rumuskich i wgierskich, zbyt silnie bowiem sploty si one tu ze
sob. Niepodobna te pomin szeregu wiadomoci z historii Wgier,
o sprawach wprawdzie niewtpliwie wgierskich, lecz takich, które
w sposób widoczny ksztatoway byt i losy caej ludnoci Siedmio-
grodu, a wicej i mas rumuskich. W przedstawieniu przeszoci sied-
miogrodzkiej najwicej uwagi zwracam oczywicie na dzieje tamtejszych
Rumunów, na krg ich spraw, ale podaj te — z wymienionych ju

* Wedug danych za 1963 r. Wgrzy stanowili 9,1% ogóu ludnoci Rumunii;
W 1966 r. — 8,5%; tyle samo w 1974 r. Spis z 1966 r. wykazuje, e ludno
Wgierska reprezentowana jest najsilniej w Siedmiogrodzie poludniowowschodnim (okrgi:
Harghita 88.1%; Covasna 79.4%: Brasóv 14.8%) i rodkowym, (okrg Mures
44,5%) przez zamieszkujc tam grup seklersk; nastpnie w okrgach graniczcych
z wgierskim obszarem narodowym (Satu Mar — 41,1%; Bihor 32,9%; Arad — 15,7%;
Timis - 12,5%); a take w okrgach Cluj (26,1%), Salaj (24,3%), Maramures (12,5%).
Ludno niemiecka wystpuje najliczniej w poudniowym Siedmiogrodzie, w okrgach
Sibiu (23,4%), Brasov (9,2%), oraz w Banacie. w okrgach Timis (18,0%), Arad (9,1%).


wzgldów — niektóre waniejsze wiadomoci z zakresu historii pastwa
wgierskiego, siedmiogrodzkich Wgrów, Seklerów** i Sasów, a take
osignicia kulturalne nie tylko rumuskiej grupy narodowociowej,
lecz i pozostaych, przynajmniej wybitniejsze. Chodzi o to, aby czy-
telnik polski by wiadom przez cay czas lektury skomplikowanego
narodowociowo charakteru tego kraju, aby mia przed oczami cao-
ksztat warunków, w jakich w przeszoci ya rumuska spoeczno
Siedmiogrodu, a nie tylko wyizolowan nienaturalnie jego ..rumu-
sko", wreszcie, aby rozporzdza podstawowym przynajmniej mate-
riaem porównawczym w stosunku do sytuacji i osigni gównych
grup narodowociowych na tym obszarze w cigu jego dziejów.

Informacje z dziedziny wzajemnych stosunków rumusko-polskich
zostay rozmieszczone w poszczególnych rozdziaach. W jednym tylko
miejscu staraem si da krótk ogóln charakterystyk kontaktów
rumusko-polskich z okresu znaczenia i wpywów Polski przed-
rozbiorowej.

W toku opracowania napotkaem szereg trudnoci, z których cz
wynika z samej specyfiki dziejów Rumunii. Narodowo rumuska
uksztatowaa si w drodze wielowiekowej ewolucji, powstajc na pod-
ou ludnoci autochtonicznej pochodzenia trackiego, geto-dackiej,
której historia, w wietle bada archeologicznych, a nawet róde
pisanych greckich, siga gboko w I tysiclecie p.n.e. Uwzgldnienie
tych odlegych czasów, • choby skrótowe, byo wic niezbdne do
utrzymania, cigoci procesu dziejowego, mimo powanych braków
materiau historycznego dotyczcego póniejszego okresu wielkiej wd-
rówki ludów. Przedstawienie dwu i pó tysica lat historii regionu
karpato-dunajskiego w granicach zakrelonych objtoci wydawnictwa
okazao si nieatwe. Dodatkow trudno stwarzao rozbicie rumu-
skiego obszaru narodowego pomidzy kilka organizacji pastwowych
(Wooszczyzna, Modawia, Siedmiogród). Tam gdzie istniay wystarcza-
jce po temu podstawy, staraem si dzieje tych trzech gównych ziem
rumuskich przedstawi cznie. Czciej wszake zachodzia potrzeba
traktowania ich oddzielnie, jedynie z pewnymi nawizaniami. Nazw
„Siedmiogród" obejmowaem zwykle cay obszar na zachód od pasma
Karpat, a wic Siedmiogród waciwy razem z Banatem i rumusk
czci Niziny Cisy. W innych wypadkach staraem si zaznaczy, e
chodzi o obszar cianiejszy, o Ksistwo Siedmiogrodzkie. Sporo ko-
potu nastrczya olbrzymia liczba panujcych, których przez dzieje
Wooszczyzny i Modawii przewino si razem okoo 200. Wypeniajc
obowizek dostarczenia moliwie penej i dokadnej informacji, zdecy-
dowaem si odnotowa ich wszystkich, z podaniem dat sprawowania
wadzy, lecz omówiem dziaalno jedynie wybitniejszych albo zwiza-
nych przynajmniej z waniejszymi wydarzeniami. Tylko wyjtkowo
wspominam o drobniejszych, anegdotycznych szczegóach z ycia hos-

** W Polsce niesusznie przyjo si miano S/cklcr/y. gdy tymczasem lak w jzyku
wgierskim, jak rumuskim nazwa ta zaczyna si od goski .v: wg. szekely (czyt.
syjkeli). rum. secui.

10


podarów (których starsza historiografia dostarcza dosy sporo), o ile
w jaki sposób wzbogacaj one charakterystyk epoki czy samej po-
staci panujcego.

Podstaw opracowania bya literatura naukowa, przede wszystkim
rumuska, w wikszoci najnowsza, pochodzca z lat szedziesitych
i siedemdziesitych. W caej pracy staraem si zachowa krytycyzm
i obiektywizm. Nie wahaem si dokona pewnych korektur twierdze
najnowszej nawet historiografii rumuskiej, o ile doszedem do prze-
konania, e istniej wystarczajce podstawy, aby uzna je za nie-
suszne. Wystrzegaem si idealizowania zarówno dziejów rumuskich —
od czego nie jest wolna rumuska historiografia — jak i stosunków
polsko-rumuskich oraz roli Polski w przeszoci Europy poudniowo-
wschodniej, z czym spotka si mona w opracowaniach polskich.
Przy tych zaoeniach nie mam jednak zamiaru skrywania mych sym-
patii dla narodu, w przeszoci ciko dowiadczonego nieprzychyl-
nymi mu losami, a przecie uparcie dcego do tego, by sta si
gospodarzem na caej swojej ziemi i przyszo sw uj we wasne rce.

Korzystajc ze sposobnoci pragn serdecznie podzikowa tym
wszystkim instytucjom i osobom, które dopomogy mi w uzyskaniu
moliwoci kilkakrotnych wyjazdów do Rumunii, a take w zgroma-
dzeniu niezbdnych materiaów. Do sporej listy zamieszczonej w przed-
mowie do pierwszego wydania, z wdzicznoci doczam zespoy ko-
legów — historyków rumuskich z Instytutu Historii im. A. D. Xenopola
w Jassach, z Uniwersytetów Bukaresztu i Jass, nazwiska recenzentów:
N. Maresa, V. Ciobanu, Z. Spieraskiego, W. Swobody, którzy zwrócili
moj uwag na pewne bdy i niedopatrzenia. Zawsze te spotykaem
si z yczliwoci i pomoc ze strony Ambasady Socjalistycznej Re-
publiki Rumunii w Warszawie.

Kilka jeszcze objanie technicznych. W nazwach geograficznych
oraz nazwiskach osób uznaem za najwaciwsze uycie pisowni rumu-
skiej. Tylko dla nazw bardziej przyjtych ju u nas w polskim brzmieniu
stosowaem pisowni polsk (zasadnicze krainy geograficzne, waniejsze
góry, najwiksze rzeki, miasta, lepiej znane postacie historyczne czy
miejscowoci, jak np. Cecora). Unikaem jednak tych, które zbyt znie-
ksztacaj oryginalne brzmienie rumuskie (np. pircalab — perkuab, Bi-
rlad — Berad, Rimnicu — Rymnik). Natomiast imiona osób zostay po-
dane z zasady w brzmieniu polskim (np. Gheorghe jako Jerzy, Ga-
vril — Gabriel, Ilie — Eliasz), chyba e brak im polskiego odpowied-
nika. Ograniczyem te do minimum odmienianie wyrazów rumuskich
wedug prawide gramatyki polskiej, gdy doprowadza to czsto do.
sytuacji niezrcznych, czasem nawet komicznych.

Jeli idzie o wymow zawartych w pracy wyrazów rumuskich, to
w jzyku rumuskim:

a, b, d, f, h, k (bardzo rzadkie — np. Kogalniceanu), l, m, n, o, p,
r, s, t, u, w (równie bardzo rzadkie, w sowach obcego pochodzenia),
x, y, z maj brzmienie identyczne jak w polskim;

a z "ptaszkiem" oznacza dwik poredni midzy a i e (Dunarea — Dunaj, Braila — Braia, voda — wojewoda, Balcescu);

11


a z daszkiem oraz i z daszkiem wymawia si jako gardowe y (Romania — Rumunia, Tirgoviste, Dimbovita);

e w niektórych wyrazach brzmi jak je, zwaszcza w poczeniu oe
(Eftimiu, Stroe); zwykle jednak jak nasze e (Europa, Eliade, Eminescu);

dwugoska ea czsto zbliona jest w wymowie do polskiego ja
(Ardeal, Oradea, Neamt, Neagoe, Brincoveanu; curtea — dwór, viteaz —
mny, wite);

i przed samogoskami odpowiada dwikowi j (Baia, Ploiesti, Liov —
Lwów, Iorga);

i na kocu wyrazu ulega zwykle niemal zupenemu zanikowi (Bu-
curesti — Bukareszt, Galati — Gaacz, Popovici — por. pol. Popowicz);

dwugoska oa daje dwik poredni midzy wymawianymi szybko
po sobie o — a, upodabniajc si do wyduonego o (Timisoara, roata —
koo);

c w zasadzie równa si naszemu k (Cucuteni, Cracovia — Kraków,
Cantacuzino, Constantin — Konstanty, Lecca);

jednake przed samogoskami e oraz i wymowa c zamienia si
w zmikczone cz (Cetatea — gród, miasto, Suceava — Suczawa, Mircea,
Dimbovicioara, Ciuc, Cipariu, Turcia — Turcja);

natomiast przed i z daszkiem wymowa c brzmi jak k (Cimpulung, Cimpineanu);

che oraz chi wymawia si jako ke i ki (Scheii, Chilia Yeche —
Stara Kilia, Barnovschi, Curechiu, Asachi);

dz nie róni si od polskiego (Sturdza);

g wymawia si zasadniczo jak w polskim (Gavril — Gabriel, Go-
vora, Glad, Grigorescu, Gusti);

jednak przed e oraz i przybiera ono brzmienie zmikczonego d
(Dobrogea — Dobrudza, Bugeac — Budziak, Germania — Niemcy, Giu-
rgiu, Gigurtu, iobagia — poddastwo chopów);

natomiast przed h utrzymuje si zwyka wymowa g: ghe jako ge,
ghi jako gi (Cherla, Gheorghe — Jerzy, Sighisoara, Ghica, maghiar —
madziarski, wgierski). Dla uniknicia moliwych nieporozumie zasto-
sowano jednak pisowni: Ghica, w drugim przypadku Ghiki;

j wymawia si zawsze jako  (Jiu, Cluj — Klu, Blaj, de Jos — Dolny);

s z ogonkiem to dokadnie nasze sz (Brasov — Braszow, Varsovia — Warszawa, Stefan - Stefan);

t z ogonkiem nie róni si niczym od naszego c (muntii — góry, Carpatii — Karpaty, Constanta — Konstanca, Tutora — Cecora, Tepes);

v to nasze w (Vistula — Wisa, Vaslui, voievod — wojewoda).

Jednym z zasadniczych celów tej pracy, jak i innych z tego cyklu,
jest zblienie czytelnika polskiego do spoeczestwa, którego dziejom
zostaa powicona. Jeli ta cz zadania bdzie speniona, jeli u czy-
tajcego zbudzi si szersze, yczliwe zainteresowanie tym bliskim nam
i coraz czciej odwiedzanym krajem, byoby to dla mnie szczególn
satysfakcj. Czuj si bowiem zobowizany wobec spoecznoci, wród
której niegdy jako uchodca spod niemieckiej okupacji znalazem
schronienie w latach 1942—1945, w najciszym dla nas czasie.
Opole- Gdask 1966-1967
Wrocaw 1977-1978.

12


WSTP


olbrzymi górski acuch Karpat za-
tacza na obszarach rodkowowschodniej Europy ogromny uk: od
Dunaju pod Bratysaw po Dunaj u elaznych Wrót. Biegnie on
zrazu w kierunku pónocnowschodnim, od Bramy Morawskiej i Tatr
zwraca si na wschód. U róde Sanu i Dniestru przechodzi w pasmo
Karpat Wschodnich zmierzajce coraz bardziej na poudniowy wschód,
w kocu na poudnie. Siga ono do przeczy Predeal u róde rzeki
Prahova, przepywajcej w pobliu zagbia naftowego Ploiesti. W po-
udniowej swej partii Karpaty Wschodnie skrcaj ostro na zachód.
Od Predeal przechodz w acuch wysokich i stromych Karpat Po-
udniowych, zwanych take Alpami Transylwaskimi. Cign si one
w kierunku zachodnim i sigaj .Dunaju, za którym zaczynaj si ju
rozgazienia Gór Bakaskich.

W wewntrznym, ostrym uku utworzonym przez Karpaty Wschod-
nie i Poudniowe ley Wyyna Siedmiogrodzka. Ma ona charakter
kotliny niemal e otoczonej górami. Od zachodu ogranicza j bowiem
górski masyw zoony z kilku pasm, noszcych razem nazw Karpat
Zachodnich lub, trafniej, Gór Zachodnich, niekiedy zwanych te
Górami Bihor*.

Karpaty Wschodnie (rum. Carpajii Orientali) sigaj wysokoci
2300 m, Poudniowe (Meridionali) — 2500 m, Góry Zachodnie (Munjii
Apuseni) — 1800 m n.p.m. Na caej swej dugoci bariera ta jest na
ogó silnie rozczonkowana kotlinami, dolinami i przeomami rzek,
tworzc wiele podrzdnych acuchów i gniazd górskich. Wraz z Wy-
yn Siedmiogrodzk, przechodzc w kierunku pónocno-zachodnim
w Wyyn Somesz, Karpaty i Góry Zachodnie stanowi razem po-
tny bastion górsko-wyynny, o zboczach agodniejszych na wschód
i zachód, bardziej stromych od poudnia. Na pónocy siga on granic
obszaru narodowego i pastwowego, natomiast na wschód, poudnie
i zachód od niego le pozostae, niej pooone krainy geogra-
ficzne Rumunii.

* Nazwa „Karpaty Zachodnie", stosowana nieraz przez Rumunów, nie jest szczli-
wa. Uywa si jej bowiem, i to o wiele suszniej, w stosunku do rzeczywicie za-
chodniej czci caego systemu górskiego Karpat, pooonej na obszarach Czechosowacji
i Polski.

13


Ku wschodowi podgórze karpackie przechodzi w Wyyn Mo-
dawsk, cignc si wzdu rzeki Seret (rum. Siret), a w stronie
pónocno-wschodniej ustpujc z kolei Nizinie Modawskiej, opada-
jcej ku rzece Prut. Midzy Prutem i Dniestrem (rum. Nistru) ley
Wyyna Besarabska. w swej czci poudniowej, ku delcie Dunaju,
przechodzca w Nizin Czarnomorsk. Na poudnie od Karpat roz-
ciga si rozlega Nizina Wooska, Wooszczyzna (Cimpia Romana),
zwana te Nizin Dunaju (Cimpia Dunarii). Rzeka Olt (w opraco-
waniach polskich zwana czsto Alut). dopyw Dunaju biorcy po-
cztek w Siedmiogrodzie, dzieli t równin na dwie czci: zachodni,
mniejsz, zwan Olteni (dawniej niekiedy Ma Wooszczyzn), od-
graniczon rzek Cerna i Karpatami Poudniowymi od Banatu i wschod-
ni, wiksz, zwan Munteni (polska nazwa Multany), porodku
której ley miasto Bukareszt (Bucuresti). Na zachód od Wyyny
Siedmiogrodzkiej i Gór Zachodnich zaczyna si Nizina Cisy, stano-
wica cz Wielkiej Niziny Wgierskiej. Na obszarze rumuskim obej-
muje ona na poudniu nie zajt przez Karpaty i ich odgazienia
cze Banatu z Równin Muresz (Mures, w opracowaniach polskich
wystpujca czasem jako Marusza), a ku pónocy Równin Kriszana
(Crisana) i Równin Somesz (Somes), wszystkie trzy przecite rzekami
o tych samych nazwach, dopywami Cisy.

Poudniow granic Niziny Wooskiej i Czarnomorskiej stanowi
rzeka Dunaj (Dunarea). Przedarszy si midzy Karpatami a Baka-
nami malowniczym przeomem Cazane i elaznej Bramy (Portile de
Fier), zmierza agodnym ukiem ku wschodowi, do Morza Czarnego
(Marea Neagra). Lecz w odlegoci zaledwie okoo 50 km od wybrzea
morskiego dokonuje nagego zwrotu ku pónocy, by dopiero po dal-
szych przeszo 100 km skierowa si znów na wschód, ku morzu.
Uchodzi do niego rozleg botnist delt o trzech ramionach. Dolny
bieg Dunaju peen jest rozgazie i szerokich rozlewisk o charakterze
jezior, zwanych baltami. Wybrzee morskie byo w przeszoci prze-
wanie mao gocinne, botniste, postrzpione pytkimi limanami. Do-
piero inwestycje najnowszych ju czasów zmieniaj ten stan rzeczy.
Dogodniejsze warunki istniay na poudniowym odcinku, gdzie powsta
duy port Konstanca (Constanta). Statki morskie wpywaj jednak
rodkow odnog delty Dunaju na dosy du odlego, do 150 km
w gb ldu, wiksze jednostki do Gaacza (Galati), mniejsze do
Braiy (Braila).

Dunaj swym gwatownym zwrotem ku pónocy odgradza od Niziny
Wooskiej Dobrudz. Jej cz pónocn zajmuje kilka niewielkich
pasm wzgórz, osigajcych najwyej 450 m n.p.m. Cz poudniowa
to wyyna opadajca ku morzu.

Sie wodna tego caego obszaru jest gsta, dobrze rozwinita.
Z wyjtkiem kilku maych rzeczek Dobrudy wszystkie inne nale
do zlewiska Dunaju, a pocztek swój bior przewanie w Karpa-
tach. Ale poza potn arteri wodn Dunaju zaledwie kilka innych
rzek nadaje si do spawu, a czciowo do eglugi. Przede wszystkim
Prut, nastpnie Seret. Olt i Muresz. Jezior jest stosunkowo niewiele,

14


a najwiksze z nich to waciwie dawne rozlewiska Dunaju i limany
nadmorskie.

Cay ten tak bardzo zrónicowany krajobrazowe obszar to Rumunia,
kraj i ojczyzna ponad 20-milionowego dzi narodu rumuskiego
w jego historycznym zasigu. Skadaj si na cztery gówne, zasad-
nicze krainy: 1. Siedmiogród (Transilvania*), zajmujcy prawie poow
powierzchni kraju, obejmujcy Wyyny Siedmiogrodzk i Somesz, Ni-
zin Nadcisask i wiksz cz Banatu: 2. Modawia (Moldova);

3. Wooszczyzna (Tara Romaneasca Muntenia [Multany] + Oltenia);

4. Dobrudza (Dobrogea). Z ziem historycznych jedynie Besarabia
i pónocna cz historycznej Modawii (Bukowina) nie znajduj si
w obecnych granicach pastwa rumuskiego. Punkt centralny tego
obszaru, obejmujcego 237,5 tys. km2, przypada zdecydowanie na

* Rumuni nie uywaj nazwy ..Siedmiogród" rozpowszechnionej w Polsce, a b-
dcej tumaczeniem niemieckiego "Siebenburgen". Nazwa rumuska to Transylwania
(Transilvania) lub dzi raczej niechtnie stosowana Ardeal. Ta ostatnia pochodzi
od wgierskiego Erdely (za lasami, trans silva).


Wyyn Siedmiogrodzk. Góry zajmuj 30% powierzchni kraju, wzgórza
i paskowye 37%, niziny 33%. Przewaa wic charakter wyynny.
Odwiedzajcy ten kraj pozostaj zwykle pod urokiem jego krajobrazu.
„Mona zwiedza Rumuni po wielokro, przejecha j wzdu i wszerz,
i mimo to odkrywa wci nowe, zachwycajce zaktki" — podaje polski
wspóczesny przewodnik po tym obszarze. „Mówi niektórzy, e trzeba
wielu lat wdrówki, by zobaczy tu wszystko: ostpy wysokopiennych,
górskich lasów, wyniose skaliste szczyty Karpat, krte i bystre rzeki
w malowniczych dolinach, labirynt wodnych kanaów w delcie Dunaju,
barwne wioski, których domy gin wprost wród kwiatów, zociste
pola pszenicy, kukurydzy i soneczników, stare miasta o tradycjach
sigajcych czasów antycznych i miasta nowe, ttnice prac nowo-
czesnego przemysu".

Rumunia ley w strefie umiarkowanej. Przebiega przez ni 45
równolenik, odmierzajcy poow odlegoci midzy równikiem a bie-
gunem pónocnym. Zachodnia cz kraju podlega wpywom agod-
niejszego klimatu rodkowoeuropejskiego, a ku poudniowi ródziemno-
morskiego, wschodnia natomiast oddziaywaniom ostrzejszego klimatu
Europy wschodniej. Wiatry pónocno-wschodnie i wschodnie, w mniej-
szym stopniu poudniowo-zachodnie przynosz zim gwatowne nieyce,
latem za dotkliwe upay, a nieraz gron w skutkach posuch.
Pierwsze nawiedzaj gównie Modawi, Dobrudz, Multany, drugie
Banat i Olteni. agodniejsz i cieplejsz, ale i deszczow pogod
powoduj wiatry poudniowo-wschodnie, zwizane z obszarem Morza
Czarnego. Najwicej opadów otrzymuj tereny górskie i podgórskie,
najmniej poudniowo-wschodnie — Dobrudza, a zwaszcza delta Dunaju.

Gleby Rumunii s na 2/3 jej obszaru na ogó urodzajne, specjalnie
w czciach kraju lecych na jego obrzeu, z wyjtkiem rejonów gór-
skich na pónocy. Naj urodzaj niej sze ziemie: czarnoziemy rónego typu
(okoo 20%) oraz brunatne gleby lene i stepowe, wystpuj przede
wszystkim wzdu Dunaju, na Nizinie Wooskiej, szczególnie na Mul-
tanach, nastpnie na Nizinie Modawskiej, wzdu Prutu, a take
w czci poudniowo-wschodniej Wyu Modawskiego, wreszcie na
Nizinie Cisy, zwaszcza nad rzek Muresz. Urodzajna jest równie
centralna partia Wyyny Siedmiogrodzkiej oraz niektóre czci Dob-
rudy. Natomiast okolice górskie i podgórskie pokrywaj znacznie gor-
sze gleby bieli co we, wymagajce intensywnej gospodarki. Rumunia
znajduje si w zasigu uprawy wszelkiego typu zbó, ryu oraz winoroli.

Szata rolinna jest bogata i zrónicowana, przewanie typowa dla
obszarów Europy rodkowowschodniej, obejmujc jednak i niektóre
gatunki ródziemnomorskie. Na terenach wschodnich i poudniowych
wystpuje rolinno stepowa. Typowy obszar trawiastego stepu ze
sonymi jeziorkami to Baragan, na wschód od Bukaresztu, miedzy
nim a Dunajem, oraz poudniowa cz Dobrudy. W najwyszych
partiach gór, a wic szczególnie w Karpatach Poudniowych, spotyka
si rolinno typu subalpejskiego. Mao urodzajne lub cakiem niedo-
stpne rolnictwu tereny podgórskie i górskie oraz obszary stepowe
posiadaj za to najczciej warunki sprzyjajce masowej hodowli zwie-

16


rzt domowych. W cigu wieków powierzchnia zajta przez ki i pa-
stwiska ulega jednak znacznemu zmniejszeniu, ostatnio take i step
ustpuje coraz bardziej rolnictwu. Karpaty rumuskie skupiaj wielkie
bogactwa lene, due kompleksy borów liciastych (dby, buki — std
nawet nazwa Bukowiny), a take szpilkowych (wierki i jody). Przez
dugie stulecia byy one siedliskiem — znacznie zreszt obszerniejszym
ni obecnie — licznej i rónorodnej zwierzyny, co znalazo odbicie
w godach Modawii (gowa ubra) i Wooszczyzny (orze). Dosy
bogata bya równie i fauna stepowa. Rzeki, zwaszcza Dunaj, a po
wiek XX obfitoway w ryby.

Ziemie rumuskie kryj w sobie znaczne zasoby uytecznych dla
czowieka mineraów. Od bardzo dawna znano tu i wykorzystywano
zoa metali kolorowych w Siedmiogrodzie: miedzi, cynku, oowiu,
rtci, srebra, zota, szczególnie w Górach Zachodnich i Maramuresz.
Mied znajduje si jeszcze w Banacie i Dobrudy. Równie w Siedmio-
grodzie oraz w Banacie wystpuj rudy elaza. W nowszych czasach
przystpiono do wykorzystania rud manganowych, zwaszcza w pó-
nocnej czci Karpat Wschodnich, oraz boksytów z Gór Zachodnich.
Na Wyynie Siedmiogrodzkiej i w pamie podgórskim Wooszczyzny
i Modawii od dawien dawna wydobywano sól kamienn, spotykan
w bardzo pokanych ilociach. Nie brak ziemiom rumuskim rónego
rodzaju kamienia budowlanego, takiego jak wapie, porfir, bazalt,
marmur. W Banacie, w Oltenii oraz w górnym biegu rzeki Jiu, znaj-
duj si zoa wgla kamiennego i brunatnego. Wgiel brunatny spo-


17


tyka si ponadto w Modawii i w Siedmiogrodzie. We wschodniej
czci Multan w rejonie Ploiesti, w rodkowej Modawii w okolicach
Bacau wystpuj obfite róda ropy naftowej, spotykane i w innych
jeszcze miejscowociach, w .rejonie Arges oraz na Nizinie Wooskiej,
w Oltenii. Ogromne s zasoby -gazu ziemnego na Wyynie Siedmio-
grodzkiej i na terenach ropononych. W naszych ju czasach z po-
kanych pokadów pirytów uzyskano siark.

Liczne i rónorodne elementy ukadu geograficznego ziem rumu-
skich nie mogy pozosta bez wpywu na dzieje zwizanej z nimi
ludnoci. Dobra na ogó jako gleb i sprzyjajce przewanie wa-
runki klimatyczne zachcay do podjcia uprawy roli, do ycia osia-
dego, mimo zdarzajcych si w tej strefie katastrof trzsienia ziemi.
Góry umoliwiay egzystencj mniej ustabilizowan, opart na wyko-
rzystywaniu bogactw lenych, a zwaszcza hodowli zwierzt domo-
wych. Lasy suyy obfitoci budulca i paliwa. Zasoby mineralne,
w tym kolorowe mikkie metale, atwe do obróbki, stwarzay pod-
stawy rozwoju kultury materialnej, produkcji narzdzi, broni. Liczne
rzeki, w znacznej mierze o górskim czy podgórskim charakterze, sta-
nowiy ródo taniej, atwej do uzyskania energii, cho z drugiej
strony do czsto daway si we znaki wylewami. Niektórymi z nich
mona si byo posugiwa jako szlakami komunikacyjnymi. Szcze-
gólna rola przypada tu oczywicie Dunajowi, wielkiej wodnej magi-
strali rodkowowschodniej Europy, stanowicej pewnego rodzaju prze-
duenie szlaku morskiego w gb ldu. Wielkie rzeki od dawien dawna
bardziej czyy, ni dzieliy ludzi. Dunaj i morze otwieray wic
ziemiom rumuskim drog w dalszy wiat, co prawda nie najbardziej
otwarty i szeroki, którego wrotami s dopiero przestworza oceanów.
Morze Czarne jest natomiast niewielkie i niemal e zamknite. Wskie
cieniny Bosforu i Dardaneli, wiodce do basenu Morza ródziemnego,
atwe do zablokowania, nie daj gwarancji swobodnego wyjcia na
szersze wody.

Klimat, gleba, zasoby mineralne, uksztatowanie terenu, Karpaty,
Dunaj z dopywami i morze — ten zespó czynników móg przyciga tu
ludzi, ale musia zarazem wpywa na ich losy. Wpywu tego z jednej
strony nie naley przecenia, wiele bowiem — np. moliwo wykorzy-
stania bogactw i si przyrody albo zabezpieczenia si przed niepomyl-
nymi zjawiskami naturalnymi — zaley od stopnia rozwoju si wytwór-
czych, poziomu technicznego. Z drugiej strony, nie mona go nie
docenia, jest on bowiem niezaprzeczalny. Widoczne jest np. wielkie
znaczenie Karpat dziki ich lasom i pooninom, bogactwu minera-
ów i wód. Lecz rola tych gór wykracza poza dziedzin czysto go-
spodarcz. Ich dugi acuch, dwukrotnie ostro zagity w rodzaj zam-
knitego niemal trójkta, tworzy razem z okolon nim Wyyn Siedmio-
grodzk jakby twierdz górsko-wyynn, spitrzon prawie w centrum
kraju. Góry i lasy, pocite setkami wwozów rzek i strumieni, to
naturalne schronienie ludnoci w razie najazdu, podboju, kataklizmu
politycznego. Na takim sabo dostpnym obszarze mona ze spor
szans powodzenia broni politycznej niezalenoci, a w najgorszym

18


razie przynajmniej odrbnoci kulturalnej, obyczajowej, jzykowej —
tego, co z czasem zoy si na coraz bardziej wiadom samoistno
narodow. Rzymianie okrelali dawnych Daków, jako lud „zwizany
z górami", a stare rumuskie przysowie gosi, e „las — to brat Rumuna".

Te same jednake elementy geograficzne, które pod pewnymi
wzgldami stanowi czynnik dodatni z punktu widzenia rozwoju spo-
ecznoci danego kraju, pod innymi mog by przyczyn niedogodnoci
i komplikacji. Dunaj, bdcy tak wybitnym szlakiem komunikacyjnym
na swej osi zachód — wschód, w dolnym biegu skutkiem szerokiego
rozlewu wód (10 —20 km!) i zabagnienia brzegów stwarza trudnoci
w komunikacji midzy Multanami, Modawi, Besarabi a Dobrudz,
oddzielajc w pewnej mierze t ostatni od reszty kraju. Powaniejsz
przeszkod stanowi te Karpaty, zwaszcza Poudniowe. acuch kar-
packi posiada co prawda szereg dosy dogodnych przeczy. Najbar-
dziej znane z nich to w Karpatach Wschodnich przecze Bicaz,
Oituz, Buzau, a w Poudniowych Predeal, u róde rzeki Prahowa;
Rucar (Dragoslavele) i Bran w górnym biegu rzeki Dimbovita; Turnu
Rosu (Wiea Czerwona) w przeomie Oltu; Yulcan (Lainici) w prze-
omie rzeki Jiu; Poarta Orientala (Brama Wschodnia) midzy elaz-
nymi Wrotami a Równin Banatu. Cz z nich ley jednak na
znacznych wysokociach, ponad 1000 m n.p.m., trudnoci s wic wi-
doczne, a dawniej byy jeszcze wiksze. Odgraniczenie i czciowe
odseparowanie Siedmiogrodu i Dobrudy przez Karpaty i Dunaj mogo
w trudniejszych warunkach przeszoci pocign za sob odmienno
losów tych krain. Wynikay z tego dalsze konsekwencje, w takim
bowiem wypadku ulegaa silnemu osabieniu wi pomidzy pozosta-
ymi dwoma gównymi krainami Rumunii: Modawi i Wooszczyzn.
Tworzyy one bowiem teraz dwie czci silnie wyodrbniajce si
przez to, e przylegay do siebie pod ktem ostrym, a co gorsza,
czce je pasmo niziny nad dolnym Seretem (Równina Seretu) przy-
padao wanie na miejsce najwikszego przewenia pomidzy Karpa-
tami a Dunajem. Siedmiogrodem a Dobrudz.

Trzeba wic zwróci uwag take i na wystpowanie czynników
bsabiajcych spoisto i jedno terytorium narodowego Rumunów.
Naley jednak silnie podkreli, e nie byy to przeszkody tego rzdu,
aby mogy powaniej osabi czno gospodarcz i kulturaln i zni-
weczy dno do zjednoczenia spoecznoci tego samego jzyka,
zwyczajów, kultury, wyznania.

Jeli na pooenie geograficzne Rumunii spojrze z nieco szerszego
punktu widzenia, pewne jego elementy staj si równie uderzajce. Kraj
ten ley wyranie w pónocno-wschodniej czci wielkiego pomostu ldo-
wego pomidzy Azj Mniejsz a Europ rodkow oraz na bezporednim
przejciu midzy Bakanami a Europ wschodni. Naturalne uksztato-
wanie terenu musiao si rzeczy skierowywa masy ludzkie, w wypadku
ich ruchów w tej czci kontynentu, nad Dunaj; albo na szlak wiodcy
ria zachód, z Wooszczyzny przez elazn Bram na Nizin Wgiersk;
albo te na pónoc i wschód, z Wooszczyzny lub Dobrudy przez Mo-
dawi czy Besarabi, w gór Dniestru. nad San i Wis, lub w stron

19


Dniepru, Krymu, Kaukazu; bd te w odwrotnym kierunku, na poudnie,
przez ziemie rumuskie nad Dunajem i przez Bakany w stron cienin
czarnomorskich i Maej Azji. Tworzcy pewn zapor bastion górski
Karpat wskazywa drog raczej Nizin Woosk i agodnym Wyem
Modawskim. Wszystkie rozgrywki wielkich potg w obszernym trójkcie
wyznaczonym przez cieniny Bosforu i Dardaneli oraz niziny europejskie:
naddunajsk i czarnomorsk, musiay przetoczy si przez te ziemie,
a to albo dlatego, e innej drogi wrcz nie byo, albo przynajmniej dla za-
bezpieczenia sobie jednego ze skrzyde. Istotne w tych warunkach stawao
si posiadanie przyczóków nad Dunajem oraz górskiej twierdzy Siedmio-
grodu. W wypadku wyonienia si ekspansywnych mocarstw w Europie
rodkowej, wschodniej czy poudniowo-wschodniej ziemie rumuskie
musiay sta si obszarem zbrojnych zmaga.

Dalsza jeszcze rzecz uderza i intryguje przy wstpnym zapoznaniu
si z map tego kraju: wystpujce na niej nazwy geograficzne. Nazwy
takie maj z reguy dugie istnienie, a dziki temu czsto potrafi po-
wiedzie niejedno o przeszoci.

Na obszarze Dobrudy spotykamy kilka nazw przywodzcych na
myl staroytno greck: Sinoe, Istria, Pantelimon. I na pónoc od
Dunaju mona znale nazwy miejscowe typu: Greci, Graeca.

Liczniejsze bez porównania s nazwy geograficzne pozostajce nie-
wtpliwie w zwizku z jzykiem aciskim, a niekiedy widocznie i ze
staroytnoci rzymsk. Nawizuje do tego ju sama nazwa kraju:
Romania, i narodu: roman (Rumun, rumuski). Sporo jest miejsco-
woci o nazwach typu: Roman, Romanesti, nawet Roma. Tradycyjna
rumusk nazwa Wooszczyzny to Tara Romaneasca (Kraj Rumuski).
Na linii Dunaju wystpuj miasta: Turnu Severin, Turnu Magurele,
drogi do Siedmiogrodu strzee Turnu Rosu (ac. turris — wiea),
w Siedmiogrodzie spotykamy miasto Alba lulia, midzy Banatem a Ol-
teni Baile Herculane, w Dobrudy Constanta, obok niej Ovidiu.
Kilkakrotnie powtarza si nazwa Traian. Nazwy w rodzaju Carbunari,
Miercurea, Cimpia, Floresti, Urs, Portile de Fier, Yictoria, Indepen-
denta — nosz wyrane pitno aciny. Zreszt nie tylko imiona miej-
scowe, ale same ogólniejsze okrelenia geograficzne zdradzaj czsto
takie samo pochodzenie. Góra to munte, dolina — vale, równina —
cimpie, rzeka — fluviu (cho take i riu), jezioro — la, morze — mar.

Sowa o brzmieniu aciskim przeplataj si jednak w rumuskim
nazewnictwie miejscowym nader czsto z innymi, znacznie nam bliszymi,
nie wymagajcymi tumaczenia. Stolica kraju to Bucuresti i nazwa ta
nic nam nie powie, ale niewielka rzeka przepywajca przez to mia-
sto zowie si Dimbovi{a. Na poudniu, wzdu Dunaju, spotyka-
my duo wyranie sowiaskich nazw: w Banacie Oravita, Ogradena,
Dubova, lablanita, Svinita. Na Nizinie Wooskiej na linii Dunaju
Corabia, Zimnicea, Slobozia, Periprava, bardziej na pónoc rzeki Cerna,
Topolnita, miejscowoci Dobrosloveni, Gradistea, Potcoava, Bogati,
Milosesti. W Dobrudy Cernavoda, Ostrov,- Lipnija, Slava Rusa,
rzeczka Slava. W Siedmiogrodzie nad TVIureszem ley spore miasto
Lipova, w Górach Zachodnich Zlatna, Sohodol, Ribita, w pónocnej

20


czci Siedmiogrodu wystpuj nazwy typu Bistra, Bistrita (rzeka,
miasto i kilka mniejszych miejscowoci), jest i Dumbrava, Dumbraveni,
Voievodeni itp. W Modawii, wokó Suczawy (Suceava), spotyka si
nazwy Dumbraveni, Horodniceni, Yorona. Yoronet, Dorohoi, na pó-
nocy Straja, Granicesti. Sporo miejscowoci w Modawii, na Woosz-
czynie i w Siedmiogrodzie zawiera w swej nazwie sowo tirg —
targ: Tirgu Neamt, Tirgu Frumos, Tirgu Ocna, Tirgoviste, Tirgu Jiu,
Tirgu Mures. Tirgu Secuiesc. Do czsto wystpuje Movila (kopiec —
por. mogia). Niekiedy okrelenia aciskie i sowiaskie splataj si
w jedn nazw acisko-sowiask, jak np. Negru Yoda. Niektóre
narodowoci sowiaskie wystpuj pod swoimi odrbnymi nazwami,
np. Serbowie w nazwach o ródosowie Sirb albo Rosjanie (bd
Rusini) w nazwach o ródosowie Ru. Take i tu ogólniejsze pojcia
geograficzne nawizuj widocznie do jzyków sowiaskich, np. pod-
górze — podgorie, bonie, ka — lunca.

W okolicach górskich, wzdu acucha Karpat, nierzadkie s nazwy,
które brzmieniem swym przypominaj nam tereny naszych Karpat
i Tatr: Magura, Yatra, Poiana. Maidan, Cirlibaba. Zboina.

Nazwy geograficzne zdradzaj lady innych jeszcze narodów pozo-
stawione na ziemi rumuskiej. Miejscowoci Peceneaga i Pecineaga
w Dobrudy przypominaj Pieczyngów. a Comani — Kumanów, czyli
Poowców, dawne ludy koczownicze ze stepów nadczarnomorskich.
W zachodniej czci kraju, w Siedmiogrodzie pojawiaj si takie nazwy
miejscowe, jak Iratosu, Uivar, Giulvaz, Unguras, Ungureni (rum. Un-
gur — Wgier) i wiele innych, nawizujce wyranie do jzyka wgier-
skiego i Wgrów. Podobnie znajdziemy, w wikszym jednak rozprosze-
niu, w Banacie, Siedmiogrodzie, pónocnej Modawii nazwy niemieckie

21


lub wspominajce o Niemcach: Johannisfeld, Lenauheim, Liebling, Hun-
dorf, Bethausen, Stamora Germana, Sinpetru German, Tirgu Neamt,
Piatra Neamt (rum. german, potocznie neamt — niemiecki).

Zastanawiajce jest równie, i wiele miejscowoci w pónocno-
zachodniej czci kraju wystpuje, jeli uwzgldni mapy starsze, pod
kilkoma, dwoma, nawet trzema nazwami: rumusk, wgiersk, nie-
mieck. Np. stolica Siedmiogrodu Cluj — Kolozsvar — Klausenburg:
Banatu rumuskiego Timisoara — Temesvar — Josephstadt; w Siedmio-
grodzie z wikszych miast: Brasov — Brassó — Kronstadt; Sibiu —
Nagyszeben — Hermannstadt. Natomiast miasta Niziny Wooskiej oraz
rodkowej i poudniowej Modawii maj z reguy jedno tylko miano,
rumuskie, jeli nie liczy dawniejszych nazw tureckich, które si nie
przyjy, bardzo zreszt podobnych (Bucuresti Biikres; Braila
Ibrail; Constanta — Kiistence; asi — Yas). W pónocnej i wschodniej
czci Modawii w jej historycznych granicach, tj. wraz z Bukowin
i Besarabi, równie napotykamy róne nazwy tych samych miejsco-
woci albo przynajmniej nieco odmienne ich brzmienie, np. Catatea
Alba — Akerman — Bilhorod — Bielgorod - Biaogród; Tighina —
Bendery — Bender; Chisinau — Kisineu — Kiszyniów - Kiszyniow;
Hotin — Chotyn — Chocim; Cernauti — Czerniwci — Czernowitz —
Czerniowce. Sowa i wymowa czysto rumuskie przeplataj si tu z in-
nymi, w dialekcie modawskim, oraz z tureckimi, rosyjskimi, ukraiski-
mi, polskimi, a nawet i niemieckimi.

W poudniowych partiach kraju, zwaszcza nad Dunajem, wystpuje
sporo nazw o brzmieniu wyranie wschodnim: nie istniejca ju wyspa
dunajska Ada Kaleh, miejscowoci: Calafat, Caracal, Asan-Aga, Yiziru,
Izmail, Osmanu, Podu Turcului (most Turka), Caraorman, a szcze-
gólnie w Dobrudy: Mahmudia, Rahman, Beidaud, Saraiu, Babadag,
Adamclisi. W Modawii, a zwaszcza w Besarabii, szereg miejsco-
woci zawiera ródosów Tatar (Tataru, Tatareni, Tatarusi, Tataresti),
a w ich ssiedztwie wystpuj takie, jak np. Chady-Abdu czy
Czadyr-unga.

I jeszcze jedno zjawisko, tym razem o charakterze nie narodowo-
ciowym, przewija si poprzez rumuskie nazwy miejscowe. Sporo z nich
nawizuje do dziedziny religii, a wród nich szczególnie duo nazw
rozsianych po caym kraju opiera si na ródosowach: manastire —
monastyr, klasztor, oraz calugar — mnich, zakonnik (Manastiur, Ma-
nastireni. Calugareni). S to wyraenia zaczerpnite z terminologii
kocioa wschodni ochrzecijaskiego, prawosawnego, zwanego niekiedy
„greckim", wiadczce o wpywie tego wyznania na spoeczno rumusk.

Tego rodzaju pobieny nawet przegld geograficznych nazw Ru-
munii prowadzi do ogólnego wniosku — e jest to kraj, którego dzieje
sigaj gboko w histori Europy i Wschodu, i e w cigu stuleci
podlega on oddziaywaniu szeregu narodów i kultur. Jeli za ponadto
rzucimy okiem na map etnograficzn Europy, uderzy nas od razu
niezwyko pooenia rumuskiego obszaru narodowego. Stanowi on
bowiem zagadkow wysp ludnoci romaskiej, oderwan od zwartego
kompleksu narodów romaskich, obejmujcego cz poudniowo-za-

22


chodni Europy (Wochy, Francja, Hiszpania i Portugalia). Wyspa ta,
której kociec niejako stanowi poudniowy odcinek acucha Karpat,
wysunita daleko na poudniowy wschód kontynentu, otoczona jest
niemal cakowicie ludami sowiaskimi, a tylko od zachodu odgra-
niczona inn, równie wyjtkow wysp etniczn — wgiersk. Z czego
wywodzi si ten dziejowy fenomen? Jakie byy jego historyczne ko-
leje? W jakim stopniu wspomniane poprzednio czynniki wywary na
nie swój wpyw? Kolejne rozdziay tej ksiki s przeznaczon dla
czytelnika polskiego prób udzielenia odpowiedzi na te nasuwajce
si samorzutnie pytania.


I. SPOECZNO PIERWOTNA

POCZTKI OBECNOCI
CZOWIEKA NA ZIEMIACH

RUMUSKICH

WIADOMOCI o najdawniejszych prze-
jawach ycia i dziaalnoci czowieka w tej czci Europy zawdziczamy
badaniom archeologicznym. Prowadzono je w Rumunii od XIX w.,
zrazu w sposób amatorsko-dyletancki. Dopiero konukty z przoduj-
cymi ówczenie orodkami nauki europejskiej stworzyy podstawy roz-
woju bardziej racjonalnych poszukiwa, przy zastosowaniu waciwych
metod badawczych. Zapocztkowa je A. Odobescu, wyksztacony we
Francji, pierwszy (od 1864) dyrektor Narodowego Muzeum Staro-
ytnoci, a kontynuowa jego nastpca G. Tocilescu, autor fundamen-
talnej pracy Dacia inainte de Romani (Dacja przed Rzymianami, 1880).
W Siedmiogrodzie drog torowa zasuony badacz K. Gross, którego
dzieem jest Chronik der archeologischen Fund Siebenburgens (1876).
W pierwszej poowie XX w. wyrónili si profesorowie uniwersytetu
bukareszteskiego B. Parvan i J. Andriesescu, a w Siedmiogrodzie, .
w wgierskim orodku uniwersyteckim w Klu (Cluj) S. Kovacs.
Pierwszy z nich, wyksztacony w Niemczech, autor wielkiego dziea
Getica, o protoistorie a Daciei (Prehistoria Dacji, 1926), zdoby sobie
imi i uznanie w skali midzynarodowej. Do lat czterdziestych naszego
stulecia prace wykopaliskowe nie byy jednak prowadzone ani systema-
tycznie, ani intensywnie. Co gorsza, przed pierwsz wojn wiatow
ciekawsze znaleziska z obszaru Siedmiogrodu, nalecego wówczas do
Austro— Wgier, wdroway do muzeów Budapesztu i Wiednia, a nawet
z Modawii niemiecka ekipa archeologiczna moga, za zgod rzdu
rumuskiego, wywie wspaniae zabytki pónoneolitycznej kultury
Cucuteni. Prace na szersz skal podjto dopiero po drugiej wojnie
wiatowej, w zwizku z ogólnym postpem archeologii, lecz zwaszcza
dziki zwielokrotnionej pomocy i opiece pastwa.

EPOKA KAMIENNA

W wietle wyników bada archeologicznych najstarsze lady po-
bytu pierwotnego praczowieka na ziemiach rumuskich napotkano,
jak dotd, nad Dniestrem, na historycznym obszarze modawskim,

24


oraz na pograniczu Niziny Multaskiej z Olteni, po obu stronach
Oltu, w Bugiulesti i w dolinie rzeczki Dirjov. W tej ostatniej poza
komi soni, nosoroców, wielbdów, dzikich koni, wiadczcych
o panowaniu tu niegdy cieplejszego klimatu, znaleziono toporki ka-
mienne nalece do tzw. kultury Abbeville z okoo 550—475 tysicy
lat p.n.e., bd wspóczesnej jej kultury Clacton. Nale do nich
ponadto znaleziska z okolic Krajowej (Craiova), Giurgiu, Bukaresztu,
Jass, znad Prutu. Wystpuj wród nich lady kultur Saint-Acheul
(aszelskiej) i Levallois, z okoo 435— 100 tys. lat p.n.e. Reprezentuj
one najstarsz epok kamienn, czyli starszy lub dolny paleolit (do
100 tys. lat p.n.e.).

Wszystkie te dane s mao dokadne, zwaszcza w zakresie chro-
nologii. Nie jest wykluczona moliwo pomyek w zakwalifikowaniu
znalezisk do tego czy innego krgu kulturowego. Ponadto wykopa-
liska mog obj tylko pewne punkty na terenie kraju, ziemia kryje
wic w sobie jeszcze wiele tajemnic. Lecz postpujc ze wskazan
ostronoci mona jednak stwierdzi, e praczowiek pojawi si na
ziemi rumuskiej na wiele tysicy lat p.n.e., w epoce starszego pale-
olitu, a wic u pocztków epoki kamiennej w ogóle, by moe ju
500—400 tys. lat p.n.e., moe jeszcze wczeniej, w okresie tzw. pro-
topaleolitu, szacowanego na 600—480 tys. lat p.n.e. Wspomniane od-
krycia archeologiczne oraz dogodne tutaj warunki ycia dla czowieka
w tych najbardziej zamierzchych czasach pozwalaj na wysunicie
takiego przypuszczenia.

O yciu ludzi wczesnego paleolitu wiemy bardzo niewiele. Posu-
giwali si najbardziej prymitywnymi narzdziami z kamienia, podstaw
ich bytu byo gównie zbieractwo, schronienia szukali w pieczarach.
Czowiek „neardentalski". od okoo 250 tys. lat p.n.e.. korzysta ju
z ognia, polowa, uywa zapewne odziey, zmarych grzeba. Musia
mie sposoby porozumiewania si z wspótowarzyszami — ale czy
bya to ju mowa ?

Z epoki redniego paleolitu, okrelanej na 100—40 tys. lat p.n.e.,
pochodz do liczne i wyrane lady ycia czowieka „neardental-
skiego" z pieczar Oltenii, Siedmiogrodu, Dobrudy, z osiedli nad
Prutem. Dziki opanowaniu sztuki utrzymywania ognia i sporzdzania
odziey utrzyma si on mimo ozibienia klimatu, czego dowodem
wystpowanie szcztków kopalnych takich zwierzt, jak mamut, noso-
roec syberyjski, niedwied, wilk, ren, zreszt obok lwa i hieny.
Narzdzia kamienne, nalece do tzw. kultury Le Moustier (mustier-
skiej), wykazuj znaczny postp, wykonane s z kamienia ciosanego
lub z koci i obejmuj ostrza do broni rcznej, kopaczki, skrobacze
(do oczyszczania skór), prymitywne igy, ozdoby kobiece. W jaskini
w Baia de Fier w Oltenii, zamieszkiwanej pocztkowo przez nied-
wiedzie, póniej przez czowieka, natrafiono na prymitywne kaganki
do owietlania wykonane z koci niedwiedzich.

Epoka paleolitu modszego (pónego, górnego), z okoo 40—10 tys.
lat p.n.e., pozostawia znacznie wicej ladów. Jest to okres przewagi
tzw. kultury Aurignac (oryniackiej). Przynosi ona znaczne i róno-

25



z gliny palonej

rodne zmiany. Pojawiaj si nowe narzdzia: toporzyska, na których
osadza si kamienne topory, piy, uk, strzay i groty do nich, ód
z pnia drzewnego, obiona dutem. Rozmiary narzdzi ulegaj zmniej-
szeniu, s one bardziej precyzyjne i skuteczne. Wystpuj na nich
pierwsze przejawy sztuki w postaci elementów zdobniczych, deseni
dekoracyjnych. Lepiej wyposaony i uzbrojony „czowiek mylcy"
(homo sapiens) opuci pieczary, budowa ziemianki i szaasy. Zbrojny
w uk, umiejc zastawia sida, oswoiwszy psa, móg polowa i w po-
jedynk. Zwierzyn own by wtedy gównie tur. Zacza rozwija si
wymiana narzdzi, surowców, ozdób, czego dowodem jest np. znajdo-
wanie wyrobów z muszli morskich czy takich rodzajów kamienia,
których pokady byy odlege o setki kilometrów. Po ludnoci ówczesnej
pozostaway lady stosowania zabiegów magicznych w zwizku z o-
wami, m.in. prymitywna figurka kamienna z Laposu, wiadczce o po-
cztkach wierze religijnych.

atwiejsze warunki ycia wpyway na wzrost zaludnienia, to z ko-
lei zmuszao ludzi do zajmowania nowych terenów. Zaczy si wd-
rówki, wywoywane zapewne wahaniami klimatu i przenoszeniem si
zwierzt ownych. W tej epoce ziemie rumuskie s obszarem najcia

26


owców zwierzt ze wschodu i pónocy oraz — w zwizku z tym —
wpywów orodków kulturowych znad Donu i z ziem polskich. W tym
drugim wypadku w gr wchodzi tzw. kultura widerska (od widrów
Wielkich pod Warszaw), odznaczajca si powszechnym uyciem uku,
której lady znaleziono w masywie górskim Ceahlau, na wysokoci
ponad 1300 m n.p.m.

Ostatnie zjawisko — ekspansja z obszarów polskich, naley ju do
okresu, który czsto jest wydzielany jako osobny — mezolit, czyli
rednia epoka kamienia, okoo 10 tys. — 5500 lat p.n.e. Nowe ele-
menty kulturowe, zarysowujce si w mezolicie, wystpi jednak wy-
ranie dopiero w okresie nastpnym, zwanym neolitem, czyli modsz
epok kamienn, obejmujc okres mniej wicej od VI tysiclecia
p.n.e. do ok. 1700 r. p.n.e., do epoki brzu.

Neolit stanowi wielki krok czowieka naprzód na drodze jego
dugiego i mudnego rozwoju. Do produkcji narzdzi wprowadzono
róne rodzaje kamienia, nie tylko stosowany dotychczas krzemie,
który czsto musiano importowa. Nauczono si wygadza powierz-
chni narzdzi i wierci w nich otwory, co udoskonalao osadzanie
ich na drewnianych uchwytach. Prócz kamienia i drewna uywano
koci, rogu, póniej i metalu — miedzi. Rozwino si rzemioso do-
mowe — tkactwo, garncarstwo. Czowiek móg teraz przechowywa za-
pasy ywnoci, wody oraz gotowa. Udoskonalono transport, nauczono
si korzysta z yew, sa. Ogromn zdobycz stao si oswojenie
zwierzt, m.in. konia stepowego. Wzrosa przez to moliwo wd-
rówek. Zaczo rozwija si prymitywne rolnictwo; ziemi pod upraw
przygotowywano przez wypalanie lasów. Dotychczasowa organizacja
spoeczna, opierajca si na rodzie, ulega wzmocnieniu i rozszerzeniu
do rozmiarów plemion. Ze wzrostem zaludnienia plemiona zaczy
silniej rónicowa si, powstaway lokalne centra kulturowe. Rozbu-
dowane zostay wierzenia, obejmujc podstawowe kwestie yciowe:
urodzaj, powodzenie, podno, mier i ycie pozagrobowe. Zakadano
zbiorowe cmentarze.

Chronologia epoki neolitu jest znacznie pewniejsza dziki wikszej
iloci znalezisk oraz zastosowaniu nowoczesnych metod badawczych
przy uyciu wgla radioaktywnego (C 14). Neolit wczesny, do okoo
3500 r. p.n.e., wykazuje istnienie wielu osad ludzkich, nieobronnych,
zakadanych zazwyczaj w pobliu wody. Wikszo ziem rumuskich
podlega wówczas wpywom kulturowym krgu ródziemnomorskiego,
prawdopodobnie z Maej Azji (tzw. kultura Cris), Modawia raczej
pyncym z Europy rodkowej (kultura ceramiki linearnej). W neolicie
rednim, do okoo 2800 r. p.n.e., wystpuj wiksze i bardziej zwarte
osady ludzkie, zasugujce ju na miano wsi. Ich mieszkacy trudnili
si, obok prymitywnej uprawy roli, w coraz silniejszym stopniu ho-
dowl takich zwierzt, jak woy, owce, kozy, winie. Wród narzdzi
pojawiaj si wtedy pierwsze wyroby metalowe, miedziane, wystpu-
jce w Siedmiogrodzie w tzw. kulturze cisaskiej II. Pogbia si
zrónicowanie kulturowe poszczególnych plemion.

Specjalnie interesujcy jest neolit póny, do okoo 2000— 1800 r. p.n.e.

27


Przybywa w nim przedmiotów metalowych. Obok miedzianych topo-
rów i motów pojawiaj si noe, brzytwy, ozdoby — te ostatnie rów-
nie i ze zota. Wyroby z miedzi to zapewne importy z poudnia,
z terenów Macedonii i Grecji, objtych ju kultur brzu. W literaturze
naukowej wystpuj niekiedy take przypuszczenia, e w gr mogy
wchodzi wyroby miedziane miejscowe, np. w Siedmiogrodzie. Postp
kultury materialnej by silniejszy na zewntrznym uku Karpat, co pod-
trzymuje twierdzenie o wpywie przede wszystkim z poudnia. Rolnictwo
czyni wówczas dalsze postpy umoliwiajce gromadzenie wikszych
zapasów ywnoci. Wzrastaj rozmiary hodowli, rozwija si rzemioso
i wymiana, m.in. eksportuje si mied siedmiogrodzk na obszary
polskie. Gromadzenie dóbr prowadzi widocznie do star, co powoduje
umacnianie osiedli za pomoc rowów i waów ziemnych.

Za najbardziej reprezentatywn dla ziem rumuskich w pónym
neolicie uchodzi tzw. kultura Cucuteni, posiadajca wiksze znaczenie.
Obja ona bowiem, poza czci poudniowowschodni Siedmiogrodu
i pónocnowschodniej Wooszczyzny, prawie ca Modawi, Besarabi
i Ukrain po Dniepr. Nazwa pochodzi od miejscowoci Cucuteni
w pónocnowschodniej Modawii, gdzie w lad za pocztkowymi lu-
nymi znaleziskami datujcymi si od 1884 r., kilkakrotnie przepro-
wadzono prace wykopaliskowe na wiksz skal, zwaszcza w latach
1909—1910 i 1961, uwieczone wybitnymi rezultatami. Znaleziono po-
zostaoci silnie zaludnionych, umocnionych osad, wród nich narzdzia
kamienne z bazaltu, niezbyt starannie obrobionego, lepiej wykonane
przedmioty z krzemienia, bardzo rozwinit, rónorodn, pikn cera-
mik malowan — czerwono-bialo-czarn — topory miedziane, sztylety,
ozdoby z gliny palonej, koci, miedzi i zota. Krzemie, przedmioty
miedziane i zote pochodziy z importu. W formach grzebania ludzi,
a take zwierzt, w chatach i na cmentarzyskach, stwierdzono lady
zabiegów magicznych, znaleziono te prymitywne gliniane figurki zwi-
zane z kultem podnoci. Liczne oznaki poarów wiadcz o czstych
walkach i spustoszeniach. Caa kultura Cucuteni pada w kocu
ofiar najazdu plemion koczowniczych ze wschodu, nalecych do
krgu kulturowego grobów glinki czerwonej (ochry).

Okres przeomu I i II tysiclecia p.n.e. stanowi przejcie od neolitu
do brzu, pierwszej epoki metalu, z najwybitniejsz dla rodkowych
obszarów rumuskich kultur Coofeni. Zarysowujcy si od duszego
czasu wzrost znaczenia hodowli (rozpowszechnienie posugiwania si
komi) wprowadza dalsze zmiany. Pojawiaj si plemiona pasterskie,
wdrujce w poszukiwaniu dogodniejszych pastwisk. Zajcia rolnicze
nie zostaj, co prawda, zarzucone, zaczyna wchodzi w uycie pry-
mitywne rado oraz arna rczne, nadal powstaj osady, ale ju
czciej o charakterze sezonowym, niestae, zakadane w oparciu o na-
turalne warunki obronne. Pojawiaj si wyroby z brzu i srebra,
a w ceramice ornamentacja „sznurowa". Przy wzrastajcej przewadze
zaj pastersko-owieckich ronie rola i znaczenie mczyzny jako
ywiciela, obrocy i gowy najbliszej rodziny. Pierwotna wspólnota
najistotniejszych dóbr materialnych i organizacja rodowa zaczynaj

28


ulega rozpadowi na rzecz cilejszej rodziny patriachalnej i silniejszej
organizacji plemiennej. Na ziemie rumuskie nowe formy zbiorowego
bytu przynosz wdrujce plemiona pasterskie, nacierajce ze wschodu
i pónoco-zachodu w kilku kolejnych falach, z Woynia i Podola
(ludno krgu tzw. kultury amfor kulistych), a take z dzisiejszych
obszarów Niemiec i Polski.

EPOKA BRZU

Widoczny postp rozpowszechniania wyrobów brzowych, zrazu
drog importu, z czasem dziki produkcji miejscowej, pozwala na
wyodrbnienie nastpnego okresu, zwanego epok brzu. Pocztki jej
przypadaj okoo 1800—1700 r. p.n.e. Metalurgia brzu wyksztacia
si na obszarach Bliskiego Wschodu w III tysicleciu p.n.e., skd
rozpowszechnia si na region egejsko-macedoski. Znacznie twardszy
od samej miedzi jej stop z cyn, czyli brz, umoliwia wytwarzanie
narzdzi i broni o wiele doskonalszych. Zoa cyny nale jednak
do rzadkoci, a zoa miedzi ulegy przewanie wyczerpaniu jeszcze
w neolicie. Std trudnoci w produkcji brzu, wymagajcej ponadto
wysokiej temperatury wytopu, ponad 1000 stopni, a w konsekwencji —
wysoka jego cena. Dla wielu okolic by on moliwy do uzyskania
tylko w drodze wymiany. Sprzyjao to wzrostowi produkcji miejsco-
wej, przeznaczonej na eksport. Sytuacja i pozycja jednostek i grup,
w których rku znalaz si ów nowy skarb, staway si zdecydowanie
lepsze, wyróniajce od pozostaej ludnoci rozporzdzajcej narzdziami
i broni dawnego typu.

Na ziemiach rumuskich w starszym okresie brzu nie obserwu-
jemy jeszcze silniejszego postpu. Brz pojawia si tylko w drodze
wymiany i w niewielkich ilociach. Dominuje nadal kultura materialna
pónego neolitu. W niektórych dziedzinach, np. w ceramice, wystpuje
nawet obnienie poziomu w stosunku do kultury Cucuteni.

W rednim okresie brzu nastpuj widoczne zmiany. Wzrasta
ilo importów brzowych, ale ponadto w Siedmiogrodzie, w tzw. kul-
turze Otomani (na Równinie Somesz u stóp Gór Zachodnich), wy-
stpuje wytop brzu na miejscu. Wród znalezionych okazów broni
spotyka si ju miecze. W tym czasie w poudniowej i rodkowej
Modawii ya ludno kultury Monteoru, zamieszkujca nieobronne
osiedla na wzgórzach, zajmujca si rolnictwem i pasterstwem, pro-
wadzca yw wymian w zamian za sól, ale posugujca si jeszcze
przewanie narzdziami z kamienia. Podobnie przedstawia si tzw. kul-
tura Girla Mar nad Dunajem, w Banacie i Oltenii. Natomiast lud-
no kultury Tei na Nizinie Wooskiej prowadzia raczej ycie póko-
czownicze, pasterskie, zamieszkujc osiedla typu sezonowego.

Trzecia faza epoki brzu, obejmujca okres okoo 1200—800 r. p.n.e.
i stanowica przejcie do epoki elaza, przynosi ze sob zaamanie
si dotychczasowego ukadu kultur na ziemiach rumuskich i zast-
pienie ich przewanie przez tzw. kultur Noua. Obja ona Siedmiogród,

29


Modawi, przypuszczalnie i cz Wooszczyzny. Przyczyn tych zmian
by zapewne najazd z obszarów Europy rodkowej plemion z krgu
tzw. kultury pól urnowych, datowany przez niektórych badaczy na
XIV—XIII w. p.n.e. Powody tej wdrówki nie s znane.

Ludno kultury Noua zamieszkiwaa obronne osiedla, skadajce
si z ziemianek krytych dachem szaasowym. Zajmowaa si gównie
hodowl, a take rolnictwem i mylistwem. Uywaa narzdzi i broni
z brzu, takich jak topór, sierp, sztylet, miecz, chocia spotyka si
jeszcze te same przedmioty sporzdzane z kamienia, koci i rogu.
Narzdzia brzowe uatwiy produkcj rolnicz, która w tych czasach
pozwala ju na tworzenie pewnych zapasów zboa. Umoliwiy te
bardziej masowe wytwarzanie przedmiotów drewnianych, w tym stano-
wicych z kolei ogromny krok naprzód: rade, wozów. Jako zwierzt
pocigowych uywano koni i woów.

Narzdzia i bro z brzu, ozdoby ze srebra i zota sprowadzano
nadal z obszaru egejskiego. T drog napyway tu nawet wyroby
odlegego Egiptu, znajdowane zreszt ju wczeniej. W przeciwnym
kierunku — znad Morza Batyckiego nad ródziemne — wdrowa tdy
bursztyn. Z obszarów rumuskich wywoono sól i inne bogactwa
kopalne. Zachowane narzdzia górnicze wiadcz bowiem o rozwoju
w tym czasie wydobycia rud i soli. Stopniowo wzrastaa miejscowa
produkcja brzu i wyrobów brzowych, majca ju pewne tradycje
z poprzednich epok. Z kolei zaczto eksportowa w powaniejszych
ilociach siedmiogrodzkie narzdzia i bro z brzu, które odkrywa
si w rónych okolicach rodkowej Europy, m.in. a nad Batykiem.
Brz sta si nie tylko przedmiotem, ale i rodkiem wymiany, jakby
ówczesn monet. Posiadanie go w pytkach, krkach, sztabach, czy
w postaci wyrobów stao si celem de ludzkich, oznak zamo-
noci, podstaw znaczenia w spoeczestwie.

Epoka brzu przyniosa zatem wzrost zrónicowania majtkowego

30


i spoecznego. wiadcz o tym rónice w wyposaeniu grobowców
w przedmioty brzowe, srebrne i zote. Na zachowanych cmentarzy-
skach moni góruj i po mierci nad mas przecitnej, biedniejszej
ludnoci. Nierówno w stanie posiadania wywoywaa zatargi i walki.
Jest to niewtpliwie epoka wojownicza, w której bro rónego typu
odgrywa ogromn role. Zmagania fizyczne oraz wzrost wagi zaj
pasterskich wzmacniay w rodzinie i w spoecznoci znaczenie m-
czyzny. Wród mczyzn za tych, którzy wykazali si najwyszymi
kwalifikacjami we wadaniu broni. Wojna stawaa si jednym z pod-
stawowych róde bogacenia si energiczniejszych i silniejszych jedno-
stek i grup. Jak si zdaje, na t epok przypadaj pocztki nie-
wolnictwa.

Nowy okres przyniós ze sob nowe elementy sztuki, obyczajów
i wierze. Sztuk reprezentuj geometryczne ornamenty zdobice na-
rzdzia i bro. O wiele rzadziej wystpuj przedstawienia figuralne
motywów zwierzcych czy ludzkich. Wykopaliska cmentarne wiadcz
o utrwalaniu si maestwa monogamicznego. W miejsce dotychcza-
sowego grzebania zmarych zaczyna wchodzi w zwyczaj palenie cia
(np. kultura Girla). Zmarym skadano obok ich prochów ofiary.
Mamy tu ju do czynienia z silniej rozbudowanym systemem wierze,
w którym wystpuje kilka nurtów, np. kult podnoci, soca, zapewne
i innych sil natury. S lady zabiegów magicznych, m.in. majcych
na celu unieszkodliwienie wrogów.

Wedug dotychczasowego stanu wiedzy moemy przypuszcza, e
wikszo plemion zamieszkujcych wtedy ziemie rumuskie bya po-
chodzenia indoeuropejskiego i posugiwaa si jzykiem grupy „satem".
Czy istnia ju pocztek podziau na grupy jzykowe iliryjsk i track —
nie wiadomo. Wiemy natomiast z bada prowadzonych na cmenta-
rzyskach tej epoki, e trudne warunki egzystencji daway ówczesnym
ludziom szans przeycia przecitnie tylko 20—25 lat. Okoo 40%
pogrzebanych to mae dzieci. mier zbieraa wic obfite niwo.

EPOKA ELAZA. OKRES HALSZTACKI

Umiejtno uywania elaza do produkcji przedmiotów silniejszych
i twardszych od brzowych przysza do Europy równie z Bliskiego
Wschodu. Std rozprzestrzenia si w basenie Morza ródziemnego
i mao jeszcze zbadanymi drogami (Kaukaz? Bakany? Alpy?) dotara
do regionów dunajsko-karpackich. U pocztków pierwszego okresu
elaza, zwanego halsztackim (od Hallstatt w Austrii Górnej), w fazie
przejciowej trwajcej na ziemiach rumuskich od okoo 1200 do okoo
800 r. p.n.e., wyroby elazne pochodziy, jak i wczesne brzowe,
z importu. Byy wtedy, oczywicie, rzadkie i drogie. Nastpstwem
koniecznoci ich sprowadzania byo zwikszenie wydobycia soli jako
towaru wymiennego. Okoo 800-700 r. obszar dunajsko-karpacki, z naj-
bardziej rozpowszechnion wtedy kultur Basarabi, wchodzi w peni
w epok elaza, rozwijajc wasn produkcj, wymagajc temperatury
wytopu ponad 1500 stopni.

31


Ludno ziem rumuskich okresu halsztackiego, okrelanego zwykle
na okoo 800/700—450/300 r. p.n.e., zajmuje si przede wszystkim
pasterstwem. Rolnictwo schodzi na drugi plan. Ko, uywany dotd
przewanie jako zwierz pocigowe, staje si nade wszystko wierz-
chowcem. Osiedla ludzkie s silnie fortyfikowane, w górach niekiedy
ju murami z kamienia. Bro ulega udoskonaleniu, pojawiaj si
m.in. wozy bojowe. Najwidoczniej najazdy i walki nie nale do
rzadkoci. Wojownicy odgrywaj wic wybitn rol w spoeczestwie,
któr umacniaj zdobycze z upieskich wypraw. W ten sposób tworzy
si z czasem arystokracja plemienna.

W dziedzinie kultury materialnej postp jest widoczny, ale nie-
równomierny na rónych terenach. Istniej wyrane odrbne centra
kulturowe. W sztuce ówczesnej pojawia si wicej elementów figu-
ralnych, przedstawiajcych najczciej zwierzta domowe. W dziedzinie
obyczajów przyjmuje si teraz palenie zwok i skadanie prochów
do urn.

Wród indoeuropejskich plemion zamieszkujcych obszar dunajsko-
-karpacki i Bakany wyodrbniaj si coraz wyraniej dwie grupy:
iliryjska i tracka, z przewag tej drugiej na ziemiach rumuskich.
W okresie pónohalsztackim, od okoo poowy VI w. p.n.e., ludno
ta, zwaszcza na pónocy, podlega wpywom plemion scytyjskich
z obszarów czarnomorskich. Scytowie, lud koczowniczy (Scytowie
„królewscy"), podporzdkowujcy sobie plemiona bardziej osiade (Scy-
tów „rolników"),, pochodzenia i jzyka iraskiego, stali na wyszym
stopniu rozwoju kultury materialnej i organizacji spoecznej, podle-
gajc wpywom czarnomorskich kolonii greckich. Przyczynili si do
silniejszego rozpowszechnienia elaza. Zorganizowani byli na zasadzie
tzw. demokracji wojskowej, w której w znacznym jeszcze stopniu
zachowuje si wspólnota plemienna, natomiast wi rodowa ulega ju
osabieniu. Scytowie praktykowali niewolnictwo, narzucajc je podbi-
tym plemionom. Wyparli oni z obszaru nadczarnomorskiego Kim-
meriów, urzdzali czsto najazdy na ziemie plemion trackich — m.in.
na Siedmiogród — przejciowo podporzdkowujc je sobie. Ich upies-
kie wyprawy doprowadziy do znacznego wyludnienia Niziny Wo-
oskiej.

Ale obszar dunajsko-karpacki od dawna podlega innym silnym
wpywom idcym zza Bakanów — z Macedonii i Grecji. Tdy przysza
niegdy kultura brzu, a póniej zapewne i elaza. Kontakty te, nie
tylko ldowe, lecz i morskie, staj si w okresie halsztackim coraz
silniejsze i trwalsze, w miar jak ekspansja gospodarcza i kulturalna
ówczesnej Grecji rozprzestrzenia si wzdu wybrzey Morza Czarnego.
Grecy zetknli si tutaj z plemionami trackimi, na poudnie od Dunaju
takimi jak Odryzowie. Mowie, a na pónoc w czci wschodniej,
bliej morza, Getowie, w gbi za ldu, w dzisiejszej Oltenii, Banacie,
Siedmiogrodzie — Dakowie. Nazwa Getów pojawia si w ródach
pisanych od VI, za -Daków od III wieku p.n.e.

32


KOLONIE GRECKIE W DOBRUDY

Stosunki gospodarczo-kulturane z Grecj miay wic na ziemiach
rumuskich ustalon ju wielowiekow tradycj. Byy one czynnikiem
duej wagi ze wzgldu na ówczesn wyszo cywilizacyjn obszaru
egejskiego. W miar postpu eglugi i ekspansji greckiej przechodziy
one na szlak morski, prowadzcy przez cieniny Dardaneli i Bosforu
na Morze Czarne. Zrazu byy to dorywcze kontakty handlowe, stop-
niowo wymian zaczto prowadzi za porednictwem przejciowych
emporiów, w kocu na wybrzeu Dobrudy powstay stae kolonie-
-miasta, podobnie jak w wielu innych punktach basenu Morza Czarnego.

Zasadnicz przyczyn ekspansji Greków byy przemiany w stosun-
kach gospodarczo-spoecznych w ówczesnych pastewkach greckich,
zagarnianie ziemi przez arystokracj kosztem chopów, konkurencja
wytwórczoci zakadów organizowanych przez wacicieli niewolników,
rujnujca drobnych wolnych rzemielników. Ludzie ci musieli szuka
lepszych warunków egzystencji na obczynie, ale nie zrywali cz-
noci z macierzystym krajem, wystpujc pocztkowo przede wszyst-
kim jako porednicy w wymianie miedzy Grecj a nowym obszarem
osiedlenia. Przedmiotem handlu byy z jednej strony produkty ówcze-
snej Grecji: oliwa, wino, ceramika (naczynia), tkaniny, narzdzia
pracy, bro, ozdoby, dziea sztuki. Z drugiej za, z wybrzey czarno-
morskich i znad Dunaju: zboe, miód, ryby suszone, skóry, wosk —
lecz nade wszystko ludzie, niewolnicy.

Gówny nurt wymiany kierowa si z Dobrudy z pocztku w stro-
n miast greckich Maej Azji. Póniej, po wojnach perskich 490
i 480 r. p.n.e., szczególnie ku Atenom i wyspie Tasos. Wan rol
odgryway miasta lece po drodze, zwaszcza Bizancjum, kontrolu-
jce cieniny, i Kyzikos, due targowisko niewolników. Natomiast
w Dobrudy i na pónoc od Dunaju partnerem byy plemiona Trako-
Getów, Scytowie oraz inne kolonie greckie, szczególnie Olbia i Tyras,
pierwsza u ujcia Bohu, druga Dniestru. Kolonici greccy wprowadzili
pienidz metalowy w miejsce wymiany w naturze lub posugiwania
si przedmiotami z brzu, np. grotami strza typu scytyjskiego. Obok
porednictwa, tranzytu, stopniowo coraz wiksz rol — wyraniej od
poowy V w. p.n.e. — odgrywao zasilanie rynku miejscowego przez
wasn wytwórczo rzemielnicz.

Prace wykopaliskowe przeprowadzone w Dobrudy w miejscowo-
ciach Istria (od 1914 r.), Mangalia (od 1924 r.) i Konstanca odso-
niy ruiny trzech kolonii-miast. znanych poprzednio z greckich róde
pisanych. Najwczeniej, w VII w. p.n.e. (podaje si czsto 657 r.), pow-
staa Histria (dzi. Istria) pooona wtedy na wyspie w ówczesnej
zatoce Sinoe, teraz niemal odcitej mierzej od morza. Bya to kolonia
Miletu, wybitnego miasta joskiego w Maej Azji. Nazw sw wskazy-
waa na silny zwizek z Dunajem, zwanym przez Greków Istros,
odgrywajcym du rol w jej gospodarce, opartej w znacznej mierze
na ryboówstwie i handlu rybami. W VI w. p.n.e. powstaa kolonia
Kallatis (dzi. Mangalia), stworzona przez wychodców porednio wy-

33


wodzcych si z doryckiej Megary, opierajca swój byt przede wszyst-
kim na handlu zboem. W tym te zapewne czasie zaoono Tomis
(Tomi, Tomoi — dzi. Konstanca). Równie i jego narodzinom patro-
nowa mia Milet. Tomis, zalene pocztkowo od Histrii, póniej
od Kallatis, rozwino najsilniej wymian handlow prowadzon szla-
kami ldowymi, z plemionami trackimi oddalonymi od morza.

Wszystkie te osiedla byy samodzielnymi organizmami politycz-
nymi, typowymi dla staroytnej Grecji miastami-pastwami. Uforty-
fikowane, strzegy zazdronie swej niezalenoci, starajc si osign
moliwie pen samowystarczalno gospodarcz i zabezpieczy poli-
tyczn autonomi. W stosunkach wewntrznych nawizyway do tra-
dycji krajów macierzystych — Miletu, Megary. Urzdy, analogiczne jak
w miastach Grecji, byy bezpatne, obsadzane przewanie corocznie
w drodze wyborów. Ale demokracja grecka wykluczaa z udziau
w yciu politycznym kobiety, ludzi niewolnych i cudzoziemców, a wpywy
warstw zamonych byy decydujce. W rzeczywistoci miastami rz-
dzia oligarchia kupiecka, odgrywajca rol arystokracji. Z czasem,
w miar rozwoju produkcji miejscowej, zmuszona bya liczy si z po-
zycj warstw rednich, zwizanych z rzemiosem. Wzrost liczebny lud-
noci uboszej, plebejskiej, powodowa konflikty spoeczne, którym klasa
rzdzca staraa si zapobiec przez pomoc materialn pastwa i dobro-
czynno prywatn. Poza ludnoci woln w koloniach greckich za-
trudniano niewolników. Stopniowy wzrost znaczenia rolnictwa, zwi-


zany z deniem do gospodarczej niezalenoci, do zaopatrzenia miast
w ywno w razie najazdu oraz z zapotrzebowaniem na zboe
w Grecji, zmusi niezbyt licznych kolonistów do wcignicia w obrb
gospodarki rolnej elementu miejscowego, wydzierawiania ziemi w za-
mian za okrelone wiadczenia.

Obszary, objte kolonizacj na zachodnio-pónocnych brzegach Mo-
rza Czarnego, znajdoway si w VI w. p.n.e. pod silnymi wpywami
i naciskiem Scytów. Przewag t próbowa usun król perski Dariusz
po opanowaniu Tracji, organizujc w 514 r. wypraw przeciw Scytom.
Kolonie greckie podporzdkoway si mu, natomiast plemiona trackich
Getów popary Scytów przeciw Persom. Akcja „króla królów" zako-
czya si niepowodzeniem. W V wieku p.n.e. tereny te opanowao
na pewien czas plemi trackie Odryzów, podbite póniej przez Mace-
doni. W nastpnym stuleciu Scytowie, naciskani przez Sarmatów,
ruszyli si ze swych nadczarnomorskich siedzib i cz ich usadowia
si w Dobrudy pod wodz „króla" Ateasa, walczc z „Istrianami" —
Getami z obu stron dolnego Dunaju. Sprzymierzony zrazu z Mace-
doni, w 339 r. p.n.e. znalaz si Ateas w konflikcie z jej wadc,
Filipem II, i poleg w boju. Syn i nastpca Filipa, Aleksander Wielki,
poskromi w 335 r. plemiona naddunajskich Traków, przekraczajc
nawet Dunaj w pobliu ujcia Oltu dla zastraszenia Getów. Jak po-
daje uczestnik wyprawy, Ptolemeusz Lagos, przeprawiono si prymi-
tywnymi odziami tubylców, obionymi w pniach drzew, rozbito pie-
chot i konnice Getów, zajto ich sabo obwarowan twierdz. Miasta
greckie w Dobrudy zapewne dostay si wtedy pod zwierzchnictwo
Macedonii. Losu tego unikna Olbia dziki klsce zarzdcy Tracji
Zopyriona poniesionej okoo 330 r. w stepach scytyjskich. Wadz
zwierzchni nad koloniami greckimi utrzyma Lizymach, wadca Tracji
i Macedonii po mierci Aleksandra Wielkiego, mimo dwukrotnego
ich buntu w latach 313 i 310—306. W tej próbie zrzucenia obcej
wadzy wyrónio si Kallatis, które znaczeniem swym przeroso ju
Histri i przez kilka lat stawiao opór, korzystajc z pomocy zadu-
najskich Getów. Opozycja ta zostaa jednak zamana.

Lizymach zgin w walkach w Azji w 281 r., a ju w latach
280—279 Tracj, Macedoni i Grecj wstrzsn najazd plemion cel-
tyckich z Niziny Wgierskiej. Celtowie zupili Delfy, lecz ponieli
klsk w Grecji rodkowozachodniej. Cz z nich osiedlia si wów-
czas w Tracji nad rzek Maric, uzaleniajc od siebie take i miasta
greckie na zachodnim wybrzeu czarnomorskim. Stan ten utrzyma si
przez okoo pó wieku, po czym ludno tracka zdoaa obali
obce panowanie.

Kolonie greckie w Dobrudy dzieliy wiec wspólny los, to stawiajc
czoa wrogom, to okupujc moliwo kontynuowania dziaalnoci
gospodarczej ustpstwami politycznymi, uznaniem cudzego zwierzchnic-
twa, paceniem daniny, m.in. plemionom trackim. Nie znaczy to jednak,
aby we wszystkim byy solidarne — rywalizoway przecie ze sob,
zwaszcza pod wzgldem gospodarczym. Okoo 260 r. Kallatis i Histria
wspólnie uderzyy na Tomis, które, zrazu najsabsze, stopniowo zyskao

35


na znaczeniu, cieszc si poparciem Bizancjum. Dziki tej pomocy
Tomis wyszo ze starcia zwycisko. Celtowie nie mieszali si do tych
lokalnych wydarze.

Na przeomie III i II w. p.n.e. nastpiy nowe zaburzenia, wy-
woane pojawieniem si na pónoc od ujcia Dunaju germaskiego
plemienia Bastarnów oraz now inwazj Scytów, zmuszajc kolonie
greckie do pacenia im daniny. Okoo 180 r. miasta nadmorskie,
zagroone przez Traków, zawizay sojusz z „królem" Remaxosem,
panujcym na lewym brzegu Dunaju, wród tamtejszych plemion geto-
-dackich. Czciej jednak wizay si doranymi, krótkotrwaymi soju-
szami pomidzy sob przeciw niebezpieczestwu ze strony ludnoci
autochtonicznej.

Zaleno od Scytów utrzymaa si prawdopodobnie do przeomu
II i I w. p.n.e., kiedy miasta greckie Dobrudy znalazy si w strefie
podbojów króla Pontu, Mitrydatesa VI, Sojusz z Fontem, zapewnia-
jcy koloniom greckim do znaczne korzyci gospodarcze i pomoc
przeciw atakom plemion miejscowych, rycho jednak wcign je w wir
polityki antyrzymskiej. W rezultacie podczas III wojny pontyjskiej
w latach 74—63 p.n.e. rzymski zarzdca Macedonii, Lucullus (ale nie
synny ze swych uczt Licinius), zabezpieczajc pónocne skrzydo
frontu rzymskiego, pobi stawiajce mu opór plemiona trackie i opa-
nowa miasta greckie. Kapituloway one — przynajmniej Kallatis, o czym
wiemy, bo zachowa si tekst ukadu — na honorowych warunkach:
obustronnego sojuszu wojskowego, z zachowaniem autonomii. Ju
jednak w 61 r. p.n.e. doszo do ponownych walk z Rzymianami, przy
czym Grecy wezwali na pomoc Getów i Bastarnów.

Kolonie greckie odegray wan rol w rozwoju ziem rumuskich.
Na ich wschodnim skrawku powstay osiedla miejskie na wzór grecki,
o wyodrbnionej i rozwinitej produkcji rolnej i rzemielniczej, oy-
wionym handlu operujcym pienidzem (Histria i Kallatis biy wasn
monet), wyszym ukadzie stosunków spoecznych, opartym na was-
noci indywidualnej i systemie niewolnictwa, wyksztaconym yciu poli-
tycznym i kulturalnym. Pozostay po nich ruiny murów obronnych,
budowli publicznych (teatr w Histrii), wity (Afrodyty i Zeusa
Wielkiego w tym samym miecie), dziea sztuki, rzemiosa artystycz-
nego, z pewnymi zreszt wpywami trackimi i scytyjskimi. Nie bya
to wprawdzie sztuka wysokiej klasy, raczej przecitna, konwencjonalna
i prowincjonalna, pozostawia jednak niektóre obiekty na niezym
poziomie, pochodzce czci z importu. Mieszkacy greckich kolonii
w Dobrudy potrafili nawet upamitni swoje imiona w ogólnym
dorobku cywilizacji helleskiej, jak np. Demetrios z Kallatis, yjcy
w III w. p.n.e., autor obszernego opisu Azji i Europy, albo pocho-
dzcy równie z Kallatis Herakleides, zwany Lembos, dziaajcy w helle-
nistycznym Egipcie w II w. p.n.e., gramatyk i historyk, autor biografii
historycznych — obok szeregu innych literatów, retorów, historyków.
Kolonie czarnomorskie byy wic niepolednimi ogniskami kultury i nauki.

Wpyw osad greckich kolonistów oddziaywa na plemiona geto-
dackie, przyspiesza ich rozwój. Przywódcy plemienni w kontaktach

36


z Grekami zyskali pokane ródo wzbogacenia si i umocnienia swej
pozycji, ale zarazem i zacht do wyzyskiwania w tym celu czonków
plemiennej wspólnoty. W miastach greckich znajdowali przykady wy-
szego w tym czasie ukadu stosunków spoecznych, stosowania niewol-
nictwa. Greckie wyroby wdroway wzdu dolnego Dunaju, w gór
Dniestru, Prutu, Seretu, budzc naladownictwo, podnoszc poziom
kultury miejscowej.

Nie naley jednak zapomina, e oddziaywanie to byo ograni-
czone. Obejmowao obszary najblisze wybrzeu morskiemu i ujciu
Dunaju, a w spoecznoci geto-dackiej szczupe liczebnie warstwy
górne. Pewne wpywy przenikay co prawda i poprzez spokrewnione
z Geto-Dakami plemiona trackie mieszkajce na poudnie od Dunaju,
ale dochodziy one — przynajmniej pocztkowo — mocno ju osabione.
Brak ich wyraniejszych ladów w Siedmiogrodzie. Niech Greków
do cudzoziemców, tendencja do zamykania si — poza kontaktami
gospodarczymi — we wasnym krgu, przejawiajca si np. w wytrwa-
ym zachowywaniu jzyka swej cilejszej ojczyzny, a wic narzecza
joskiego lub doryckiego, nawet kalendarza milezyjskiego lub mega-
ryjskiego — te czynniki równie byy nie bez znaczenia, osabiajc si
promieniowania cywilizacji staroytnej Hellady na obszary dunajsko-
-karpackie.

OKRES LATESKI. PROCES KSZTATOWANIA SI
KULTURY GETO-DACKIEJ

Drugi okres epoki elaza, zwany lateskim (od La Tene w Szwaj-
carii), jeli wliczy okres przejcia od halsztatu, trwa na ziemiach
rumuskich od okoo 450/430 do okoo 100 r. p.n.e. Charakteryzuje
go postp metalurgii, wiksze rozpowszechnienie elaza, zapocztko-
wanie uywania rada z lemieszem elaznym, koa garncarskiego.
Zajcia rzemielnicze coraz bardziej staj si odrbnymi zawodami,
oddzielonymi od rolnictwa. Wzrasta wymiana towarowa nie tylko ze
wiatem zewntrznym, lecz i wewntrzna, w obrbie plemienia i midzy
ssiednimi plemionami. W obiegu znajduje si coraz wicej monet.
Ronie znaczenie wasnoci indywidualnej, obejmujcej stopniowo nie
tylko ruchomoci, bydo, lecz take ziemi i niewolników. Dotych-
czasowa wspólnota ulega dalszemu, silnemu ju osabieniu. Przewag
zdobywa rodzina monogamiczna. Rozpowszechnia si zwyczaj palenia
zwok z pochówkiem prochów w urnach. Czste walki o dobra ma-
terialne powoduj umacnianie zwizków plemiennych, co z kolei stwa-
taa podstaw szerszych organizacji wojskowo-politycznych. Wojny, u-
pieskie wyprawy staj si jednym z gównych sposobów bogacenia si.
W zwizku z tym umacnia si pozycja wybitnych wodzów. Nasila
si te tendencja do zapewnienia dziedzicznoci nie tylko dóbr ma-
terialnych, lecz i kierowniczych stanowisk.

Obszar dunajsko-karpacki, zamieszkay przez plemiona geto-dackie,
zaczyna odgrywa wiksz rol polityczn na peryferiach ówczesnego
wiata antycznego, skoncentrowanego wokó Morza ródziemnego.

37


Próby zorganizowania si plemion trackich na poudnie od Dunaju
zostay zamane przez królów Macedonii. Nastpstwem by postp
hellenizacji Traków oraz podporzdkowanie królestwu macedoskiemu
Dobrudy z tamtejsz ludnoci trako-getyck. Ten stan rzeczy prze-
jo w spadku po królestwie macedoskim trackie w swej nazwie,
ale hellenistyczne z kultury pastwo Lizymacha.

W tym okresie, tj. w V-III w. p.n.e., plemiona geto-dackie,
zajmujce obszar miedzy Cis a Dniestrem, na poudniu sigajce
za Dunaj po Góry Bakaskie, zdaj si posiada dwa powaniejsze
orodki krystalizowania si ich kultury i organizacji politycznej. Jeden
to Dobrudza, pod bezporednim wpywem kolonii greckich, silniejszy
kulturalnie, lecz sabszy politycznie, podlegy obcej zwierzchnoci. Drugi
to poudniowa Modawia i Nizina Wooska, przejmujcy wpywy greckie
poprzez Dobrudz, a czciowo — jeli chodzi o Olteni — take i przez
Iliri. Na Geto-Daków oddziaywaj jednak, poza greckimi, take
i silne wpywy Scytów, równie na Getów w Dobrudy, których —
jak podaje yjcy w V w. p.n.e. wielki historyk grecki Tukidydes —
„scytyjskie zwyczaje" odróniay od innych Traków.

Organizacja polityczna Geto-Daków na pónoc od Dunaju okazaa
si odporniejsza. Próba ekspansji „królestwa trackiego" Lizymacha za
Dunaj zakoczya si zupen klsk. W toku cikich walk okoo
300 r. p.n.e. w rce „króla" Getów Dromihete (Dromichaites, Dro-
michaete) dosta si syn Lizymacha, Agatokles, zwolniony dopiero po
kilku latach. Mimo pokojowych propozycji ze strony Getów Lizymach
wyruszy w 292/291 r. za Dunaj. Dromihete cofa si, pustoszc wszyst-
ko na drodze pochodu nieprzyjaciela. Wyczerpana armia macedoska
zostaa otoczona — przypuszczalnie w stepach Baragan — i wzita do

38


niewoli razem z królem. Wiziono go, a raczej internowano, w ów-
czesnej stolicy Getów. Helis. by moe nad rzek Arges. Zwycizca
nie dy do pognbienia pokonanego. Przeciwnie, wbrew glosom swych
wojowników uwolni jeca i zawar z nim porozumienie, umocnione
maestwem z córk Lizymacha.

Zachowane interesujce wzmianki o przymusowym pobycie niefor-
tunnego króla Tracji u „barbarzyców" wiadcz o powanej rónicy
w poziomie cywilizacyjnym wiata helleskiego i geto-dackiego. Tak
np. domy w osiedlu Getów byy wycznie z drewna i gliny.

Postawa Dromihete wobec pokonanego wroga podyktowana bya
realizmem politycznym. Wola on zabezpieczy si od poudnia, na
linii Dunaju, w obliczu nowego niebezpieczestwa. Na przeomie IV
i III w. p.n.e. obszar geto-dacki uleg bowiem inwazji Celtów posu-
wajcych si wzdu Dunaju i Karpat. Co prawda wikszo Geto-
Daków opara si najazdowi. Jednak cz ziem na pónoco-zathodzie,
zamieszkaa przez Daków, dostaa si pod zwierzchnictwo celtyckie,
a nawet, po ustaniu najazdów grupy Celtów pozostay w Siedmio-
grodzie, Óltenii, w Karpatach, na poudniu Modawii i Besarabii.
Zapewne nie byy one liczne, nie znaleziono bowiem na ziemiach
rumuskich ladów po wikszych osiedlach celtyckich.

Celtowie wywarli silny i korzystny wpyw na rozwój kultury szcze-
gólnie pónocno-zachodniej partii ziem rumuskich, najbardziej odda-
lonej od wiata greckiego. W swych wdrówkach po kontynencie
europejskim przejli oni wiele wzorów technicznych okresu lateskiego,
które udoskonalali i rozpowszechniali. Byli mistrzami metalurgii, uy-
wali koa garncarskiego, wozów bojowych. Tam gdzie osiadali na
duej, uprawiali rolnictwo na do wysokim poziomie, rzemioso,
handel, zakadali miasta, wznosili warownie. Ich obecno na terenie
Siedmiogrodu przyczynia si do zagodzenia rónic poziomu kultu-
ralnego wród plemion geto-dackich. Dziki nim sporo elementów kul-
tury materialnej obszaru egejskiego, zasilonych wpywami etruskimi
i rzymskimi, dotaro w kocu w region karpacki, chocia drog
okrn i ze znacznym opónieniem. Prawdopodobnie po nich po-
zostay nazwy miejscowe z kocówk „dunum" — Singidunum. dzi.
Belgrad; Noviodunum, blisko ujcia Dunaju.

Z kocem III w. p.n.e. stan posiadania Geto-Daków, po stratach
w Dobrudy i Siedmiogrodzie, zosta jeszcze bardziej ograniczony
przez osiedlenie si w czci pónocnej i rodkowej Modawii i Besa-
rabii germaskiego plemienia Bastarnów. Geto-Dakowie pod wodz
swych „królów" Remaxosa i Orolesa, stawiali im opór, zostali jednak
wyparci z czci swych siedzib. Jak si zdaje, Bastarnowie, plemi
wojownicze, nastawione na grabie, próbowali z Modawii atakowa
i Siedmiogród.

Po honorowym i rozwanym pokoju Dromihete z Lizymachem
Nizina Wooska staa si terenem geto-dackim najmniej wystawionym
na inwazj obcych plemion. W miar hellenizacji Traków na poudnie
od Dunaju orodek geto-dacki na Wooszczynie podlega silniejszym
wpywom trako-greckim. Rozwijao si ycie gospodarcze: rolnictwo.

39


produkcja zboa, którego zmagazynowane zapasy napotyka si dzi
jeszcze w trakcie wykopalisk; uprawa winoroli przejta od Traków;
rzemiosa. Wzrastaa wymiana towarowa, czego jednym z dowodów
jest znaczna ilo znajdowanych monet. Zapotrzebowanie na nie byo
coraz wiksze, tak e w kocu Geto-Dakowie przystpili pod koniec
III w. p.n.e. do bicia monety srebrno-miedzianej na wasn rk, po-
wtarzajc jednak tylko mechanicznie wzory macedoskie, rzadziej
greckie. Akcj t podjli wic ze wzgldów ekonomicznych, a nie
prestiowo-politycznych. Jako sia robocza coraz czciej wystpowali
niewolnicy, których dostarczay wyprawy wojenne. Powstaway wiksze
skupiska ludzkie, osiedla bdce zacztkami miast (dava — std stare
geto-dackie nazwy miejscowoci: Sucidava, Burridava itp. — por. te
Deva, oraz Pulpudeva w Bugarii, dzi. Powdiw).

Geto-Dakowie nie s nieznani w ówczesnym wiecie helleskim.
Bior udzia jako najemni wojownicy, synni ucznicy konni, w walkach
na poudnie od Dunaju, nawet w Azji. w rozgrywkach diadochów.
w wojnach toczonych przez pastwa wschodnich wybrzey Morza
ródziemnego lub przez Celtów. W 168 r. p.n.e. w toku wojny króla
Macedonii Perseusza z Rzymem wódz najemnych oddziaów naddu-
najskich Kloilos zawiera umow o wynagrodzenie pienine dla siebie,
swych wojowników konnych i pieszych w proporcji: 1000. 10 i 5 sta-
terów. Dowódcy oddziaów maj otrzyma jako zapat, szaty, zote
ozdoby, konie bojowe, a zapewne i jaki udzia w upach. Interesu-
jcy to przyczynek do zagadnienia bogacenia si przywódców wojsko-
wych na wyprawach wojennych i powstawania arystokracji plemiennej.

Usadowienie si Rzymian w Macedonii po jej pokonaniu i zamie-
nieniu w 148 r. p.n.e. w prowincj rzymsk nie zahamowao pro-
cesu przenikania wpywów greckich przez Dunaj na pónoc. Natomiast
coraz silniejsze angaowanie si rzymskiej potgi militarnej na Ba-
kanach stwarzao realne niebezpieczestwo dla politycznej niezalenoci
plemion geto-dackich. Wpywy Rzymu sigay ju Dunaju. Na jego
lewym brzegu dawny zwizek plemienny Getów Dromihete utrzyma
si, osabiony jednak walkami z plemieniem Bastarnów i utrat czci
terytoriów. Silniejszy opór stawi, jak si zdaje, zwizek plemion dac-
kich — wojownicy wspomnianego poprzednio „króla" Orolesa, wal-
czcego z Bastarnami, nazywani s wyranie Dakami. nie Getami.
Zwizek ten, obejmujcy najprawdopodobniej terytorium karpacko-
-siedmiogrodzkie, okrzepn jeszcze bardziej za ..króla" Rubostenesa
(Rubobostes — moe pocztek II w. p.n.e.). Gówny orodek krystali-
zacyjny wspólnoty politycznej i kultury geto-dackiej zacz wic prze-
suwa si z terenów wschodnich, zamieszkaych przez Getów, na za-
chodnie, ojczyzn Daków — do Dacji.

42


II. DACJA. PODBÓJ RZYMSKI


ZACZTKI ORGANIZACJI
PASTWOWEJ DAKÓW

Rozwój gospodarczy, postpy kultury

materialnej, przemiany w stosunkach spoecznych plemion geto-dackich
stanowiy przesanki przeksztacenia take i politycznej ich organizacji.
Zaczynay wyania si klasy spoeczne, wród nich klasa niewolników.
Niewolnictwo miao co prawda wród Geto-Daków charakter bardziej
patriarchalny ni w Grecji i Rzymie, ale fakt, e obok jeców wo-
jennych niewolnikami zostawali stopniowo take i czonkowie dotych-
czasowych wspólnot plemiennych geto-dackich, np. skutkiem zadue-
nia, wprowadza w t spoeczno daleko sigajcy rozam. Ponadto
cze ludnoci, zachowujc wolno osobist, stawaa si jednak za-
lena materialnie od zamoniejszych jednostek i grup. Spoeczno
plemienna ulegaa wic rozwarstwieniu, sprzecznoci interesów mate-
rialnych przybieray na ostroci. W interesie szczupych liczebnie grup
monych, arystokracji, leao utworzenie organizacji politycznej, roz-
porzdzajcej rodkami zdolnymi zapewni utrzymanie korzystnego
dla nich ukadu stosunków.

Istnia wszake i drugi powód. Terytoria plemienne geto-dackie
byy zagroone z zewntrz. Niebezpieczestwo nie byo jeszcze tak
znaczne, póki chodzio o koczownicze plemiona germaskich Bastar-
nów, sarmackich Jazygów i Roksolanów lub te o rozproszone i nie-
liczne grupy celtyckie. Ale sprawa zacza wyglda inaczej, w miar
jak do ziem geto-dackich zaczyna przyblia si w swej niepowstrzy-
manej ekspansji Rzym, ze swoj przewag techniczno-ustrojow, mili-
tarn, kulturaln i znan bezwzgldnoci polityczn. Stopniowo opa-
nowywa on obszary naddunajskie, rozcigajc nad nimi faktyczny
protektorat, a z czasem zamieniajc je w prowincje imperium: Panoni —
na Nizinie Wgierskiej (podbój w latach 35—12 p.n.e., prowincja
samodzielna od 6—9 r. n.e.); Mezj — midzy Bakanami a Dunajem
(podbita w 29 r. p.n.e., prowincja od 44 r. n.e.). Na przeomie
tysicleci Dunaj sta si wic granic pastwa rzymskiego, którego
wprywy ekonomiczne, polityczne i kulturalne ju wczeniej zaczy j
przekracza. Ponadto po podbiciu w 63 r. p.n.e. królestwa Pontu na
wybrzeu Maej Azji Rzymianie pojawili si na pónocnych brzegach
Morza Czarnego, starajc si opanowa tamtejsze miasta greckie,
podlege poprzednio Mitrydatesowi.

Tym niebezpieczestwom, wewntrznemu i zewntrznemu, moga

43


skutecznie stawi czoa tylko silna organizacja pastwowa, o bar-
dziej rozbudowanym i staym aparacie centralnej wadzy, jednoczcym
siy poszczególnych plemion nie tylko w razie wojny, lecz i w czasie
pokoju. Wród plemion geto-dackich istniay ju warunki sprzyjajce
podjciu przynajmniej próby w tym kierunku. Mówiy one wspólnym
jeykiem, bdcym dialektem trackim, czya je przypuszczalnie i wspól-
nota wierze. Grecy i Rzymianie uwaali je za jeden naród. W red-
nim okresie lateskim ich kultura materialna ulega znacznemu pod-
niesieniu, wyrównaniu poziomu i wzgldnemu ujednoliceniu. Istniay
wic ju materialne i psychiczne podstawy zblienia, nadania mu form
cilejszych i trwalszych ni dorane sojusze plemienne. Rozwijajca
si gospodarka dostarczaa ju pokanych zasobów w produktach
i pienidzu. Wyrosa miejscowa arystokracja plemienna („tarabostes"',
przez Rzymian zwani take „pileati"), wybijajca si nad mas zwy-
kych mieszkaców kraju („camatf). Sia robocza niewolników i ludzi
zalenych umoliwia podjecie przedsiwzi na szersz skal. Wzory
techniczne przejmowano od dawna od Greków (przez Dobrudz i Tracj),
od Celtów, a stopniowo coraz bardziej od Rzymian (poprzez Iliri).
Ówczesny stopie rozwoju wyrazi si m.in. w rozbudowie osiedli
o charakterze prymitywnych miast, wznoszeniu silnych twierdz gór-
skich itp.

Okres usiowa zorganizowania pastwa geto-dackiego obejmuje
dwa stulecia: I w. przed nasz er i I w. naszej ery. W tym czasie
plemiona geto-dackie ssiaduj na wschodzie z germaskimi Bastarnami,
na zachodzie z celtyckimi Bojami. Okoo 20 r. n.e. midzy Cis a Du-
najem osiadaj Jazygowie, lud sarmacki, mieszkajcy poprzednio w ste-
pach czarnomorskich. Ich miejsce zajmuj Roksolanowie, równie
plemi sarmackie,. stajc si teraz ssiadami Bastarnów od poudnio-
-wschodu. Sarmaci wyparli poprzednio z tych stron Scytów.

Plemiona Geto-Daków zajmoway wówczas obszar odpowiadajcy
w przyblieniu dzisiejszemu zasigowi ziem rumuskich. Powaniejsza
rónica wystpowaa tylko na poudniu, gdzie plemiona getyckie si-
gay poza Dunaj nie tylko w Dobrudy, ale i w dzisiejszej Bugarii,
a po Bakany, oraz na pónoco-zachodzie, wzdu wschodnich Karpat.
Przypuszcza si, e mogy liczy razem okoo pó miliona gów. Wedug
opisów greckich i rzymskich byli to ludzie dorodni, dobrze zbudowani,
blondyni. Mczyni nosili brody. Posugiwali si dialektem trackim,
zrozumiaym na caym tym obszarze. Brak jednak bliszych danych
o nim, zachowao si bowiem zaledwie kilka uamkowych zapisów
tego jzyka, wykonanych alfabetem greckim. Nawet przy uwzgldnie-
niu nazw miejscowych pochodzenia trako-dackiego, imion wasnych
zanotowanych w ródach greckich i rzymskich itp. wszystkie tro-
skliwie zgromadzone elementy okazay si zbyt nik podstaw do
rekonstrukcji, choby tylko przyblionej i zarysowej, mowy staro-
ytnych Geto-Daków. Rumuni odziedziczyli po nich takie sowa jak:
buzd — warga, ceafa — kark, prunc — niemowl, mos — dziad, zestre —
wiano, brinzd — ser, mazare — groch, strugure — winogrono, coliba —
szaas, chata, vatra — palenisko, ognisko, copac — drzewo, bród —

44


8. Walka Rzymian z Dakami. Przypuszczalnie scena samobójczej

joda, teapa ~ pal, mistret — dzik, balaur — smok, tdrind — pole, rola,
mdgurd — wzgórze, mai — brzeg, baltd — rozlewisko rzeki, a rabda —
znosi, cierpie, a speria — przeraa.

Wyodrbnienie gazi geto-dackiej sporód plemion trackich nast-
pio przypuszczalnie przed 1000 r. p.n.e.; nie jest to jednak pewne.
Najwczeniejsze informacje pisane o tej ludnoci zawdziczamy Gre-
kom. Zetknli si oni przede wszystkim z plemionami zamieszkaymi
nad Morzem Czarnym i dolnym biegiem Dunaju, które nazywali
Getami (Getai). Nazw t posugiwali si jednak najchtniej take
i dla okrelenia wszystkich Geto-Daków, tak na wschodzie, jak na
zachodzie, chocia znali równie nazw Dak, Dakowie (Daos, Dakoi).
Rzymianie, których kontakty z obszarem dunajsko-karpackim przez
Iliri byy znacznie póniejsze, zapoznali si przede wszystkim z ple-
mionami zachodnimi, w Banacie, Oltenii, Siedmiogrodzie, okrelaj-
cymi siebie nazw Daków (Daci). Nieobca bya jednak Rzymianom
i nazwa Getowie (Getae), której uywali w stosunku do plemion
zamieszkaych bardziej na wschód. Z czasem terminologia aciska
wypara greck niemal zupenie, utrzymujc j — jak si zdaje — jedy-
nie wobec miejscowej ludnoci Dobrudy. Dla okresu powstania za-
cztków organizacji pastwowej wród tych plemion waciwsze jest
ju okrelenie: Dakowie, Dacja.

róda grecko-rzymskie odnotoway nazwy niektórych plemion geto-
•dackich. Nie s to jednak informacje, na których mona by z ca
ufnoci polega. Wedug nich np. w zachodniej Dacji, u dolnego
Muresu, mieli zamieszkiwa Biefi (Biehi, Biessi — Biefowie?), na przej-

45


ciu z Banatu na Wyyn Siedmiogrodzk — Apuli (Apulowie, osada
Apulum), na oltesko-multaskich zboczach Karpat Poudniowych —
Buri (Burowie — osada Buridava), w pobliu ujcia Oltu — Suci (Su-
kowie, osada Sucidava), w Dobrudy Crobisi (Krobyzowie), w rod-
kowej Modawii — Carpiani, Carpi (Karpowie), zepchnici jednak z cza-
sem przez Bastarnów i Sarmatów w gb Karpat Wschodnich; w Kar-
patach pónocno-wschodnich — Costoboci (Kostobokowie).

PIERWSZE STARCIA Z RZYMEM. BUREBISTA

Kontakty wiata greckiego i rzymskiego z plemionami obszaru
dunajsko-karpackiego nie miay charakteru tylko pokojowego. Grec-
kie miasta—kolonie w Dobrudy musiay obwarowywa si, a nieraz
i broni przed atakami ludnoci miejscowej. Prowincje rzymskie na
poudnie od Dunaju byy podanym celem wielu upieskich wypraw
plemion geto-dackich, dokonywanych nieraz w sojuszu z innymi lu-
dami: Bastarnami, Celtami. Starcia tego rodzaju mno si w I w. p.n.e.

Rzym obserwowa wic bacznie rozwój wydarze na pónocnym brze-
gu Dunaju, gdzie spoisto i sia Geto-Daków zaczynay krzepn. Za-
rzdcy prowincji raz po raz musieli odpiera najazdy barbarzyców.
W latach 78 — 76 p.n.e. prokonsul Macedonii organizuje wypraw
karn przeciw Jazygom, którzy wdarli si do okolic w pobliu delty
Dunaju, zapewne wraz z Getami. W 74 r. tocz si walki na prawym
brzegu Dunaju z celtyckimi Skordyzami (Scordisi) i Dakami. W la-
tach siedemdziesitych ma miejsce wspomniana ju akcja Rzymu
w Dobrudy, która doprowadzia do uzalenienia tamtejszych greckich
kolonii. W 61 r. p.n.e. Rzymianie atakuj, zreszt bezskutecznie,
Getów dobrudaskich.

Sytuacja bya zatem dosy powana, tym bardziej e okoo 70—60 r.
p.n.e. pojawia si na widowni wydarze energiczna posta wybitnego
przywódcy Getów imieniem Burebista (take Birebistos, Borebista)
„pierwszy i najwikszy wród królów Tracji". W tym czasie pokona
on na pónocno-zachodzie, w górach dzisiejszej Sowacji, celtyckich
Bojów oraz plemiona Anartów i Taurysków (Taurisci). Nastpnie na
wschodzie podporzdkowa sobie Bastarnów. Przez ich tereny dotar
nad Morze Czarne i uderzy na miasta greckie, niszczc Olbi, Tyras
(okoo 50 — 48 r. p.n.e.) i podporzdkowujc sobie obszary na poudnie
od Dunaju, zapewne po Góry Bakaskie.

Akcja ta bya wic zakrojona na szerok skal, miaa te prawdo-
podobnie i swoje powizania midzynarodowe z opozycj antyrzymsk
w basenie Morza Czarnego. Widoczne jest, e Burebista rozporzdza
pokanymi, zjednoczonymi siami plemion geto-dackich z caego ich
obszaru. Powan rol w tym wzgldzie moga odegra wspópraca
z „wielkim kapanem" imieniem Deceneu, który mia by jego zastpc
w sprawach politycznych. Orodkiem kierowniczym bya, jak si zdaje,
miejscowo Argedava (Arges — póniejsza pierwsza podkarpacka stolica
Wooszczyzny? Czy te gród odkryty w Popesti, nad rzek Arges?).

Burebista wyrós na niebezpiecznego ssiada Rzymu. Ten jednak

46


a i po 45 r. p.n.e. osabiony by wojn domow, toczc si miedzy
Juliuszem Cezarem a jego wspózawodnikami. W starciu tym Bure-
bista sprzyja Pompejuszowi. Zamawszy ostatni opór zbrojny swych
rywali, Cezar przedsiwzi przygotowania do wyprawy na Dacj.
Czeka j prawdopodobnie los Galii. Lecz w toku przygotowa obydwu
przeciwników zaskoczya niespodziewana katastrofa. W 44 r. p.n.e.
w Rzymie spiskowcy zamordowali Cezara, a w Dacji Burebista zosta
obalony w nie znanych bliej okolicznociach. Mogy w tym odegra
pewn rol intrygi polityczne ze strony rzymskiej, moga to by reakcja
opozycji arystokratyczno-plemiennej, wystpujcej przeciw próbie centra-
lizacji wadzy, albo te móg wystpi splot tych czynników w obliczu
groby wojny z Rzymem.

Tak czy owak, upadek Burebisty oznacza zaamanie si pierwszych
powaniejszych usiowa konsolidacji politycznej plemion geto-dackich.
Organizacja, podtrzymywana energi i talentem wybitnego przywódcy,
któr trudno jeszcze okreli mianem pastwa, miaa na razie zbyt
sabe podstawy. Nastpi rozpad jej na kilka czci (8 „królestw"),
utrata zwierzchnictwa nad pokonanymi przez Burebist plemionami
obcymi.

DECEBAL. PODBÓJ RZYMSKI

Nie przywrócio to jednak spokoju na linii Dunaju. Za panowania
Augusta (do 14 r. n.e.) i jego nastpców tocz si czste walki
Rzymian z Dakami atakujcymi Mezj i Tracj. Rzymianie odwza-
jemniaj si wypadami na lewy brzeg Dunaju, przypuszczalnie zaka-
daj na nim swoje przyczóki, wysiedlaj ludno miejscow w gb
prowincji bakaskich. Wobec ponawianych z pocztkiem I w. n.e.
najazdów Daków na Panoni, celem zaszachowania ich organizuj
okoo 20 r. przesiedlenie Jazygów midzy Dunaj a Cis. Starcia i na-
jazdy pograniczne trwaj za Tyberiusza (14 — 37), za Wespazjana
(69—79), który zarzdza kilka wypraw karnych, w kocu jednak
zawiera z Dakami porozumienie co do wypaty subsydiów majcych
zapewni pokój. Wszystkie te wysiki nie doprowadziy do uspoko-
jenia. Wobec tego cesarz zaczai przygotowywa wielk ekspedycj
wojskow, na razie gromadzc flot na Dunaju, zabiegajc o po-
moc ssiadujcych z Dakami plemion. Odpowiedzi byy wzmoone
przygotowania obronne Daków i naturalny wzrost tendencji do po-
nownego zacienienia ich jednoci politycznej. Program ten zrealizowa
najpeniej jeden z nastpców Burebisty, najwiksza posta w dzie-
jach Dacji — Decebal.

Nieco danych, skpych jednak i niepewnych, dostarcza do tego
okresu Jordanes, historyk bizantyski VI w. n.e. Korzysta on z dzie
wczeniejszych autorów greckich. Zajmowa si histori Gotów, do-
czajc do niej dzieje Getów, poniewa utosamia te dwa ludy, zupenie
odrbne, cho o identycznej niemal nazwie. Wedug niego po obaleniu
Burebisty wadz przej arcykapan Deceneu, a po nim kolejno mieli
panowa w cigu okoo 130 lat „królowie Dacji": Comosicus (zarazem

47 '


arcykapan), Coryllus, którego rzdy miay trwa 40 lat, Dorpaeus
(lub Diurpaneus). Kronika Jordanesa pomija zapewne kilka innych
imion, a jego „lista królewska" dotyczy tylko Dacji waciwej, tj. tery-
torium zachodniego, znacznie szczuplejszego ni „królestwo" Bure-
bisty, na którym tradycje wadzy centralnej byy widocznie najsil-
niejsze. Wadztwo Decebala obejmowao Siedmiogród z Banatefli i Olteni.

Otwarty konflikt zbrojny o powaniejszych rozmiarach, zagraajcy
ju od duszego czasu, wybuch za panowania Domicjana (81 — 96).
W r. 85 lub 86 Dakowie z Jazygami, Bastarnami i Roksolanami
najechali podobno Mezj. Wedug wspóczesnego tym wydarzeniom
rzymskiego historyka Tacyta zarzdca prowincji mia polec w walce
z barbarzycami.

W 86 r. Domicjan przyby na zagroony teren, do Mezji. Dla
usprawnienia jej zarzdu podzieli j na Mezj Doln (Inferior), od
ujcia Dunaju mniej wicej po ujcie Jiu, i Mezj Górn (Superior),
w gór Dunaju, po ujcie Cisy. Prefekt gwardii pretoriaskiej, Cor-
nelius Fuscus, podj teraz ofensyw przeciwko Dakom, wypierajc
ich z Mezji za Dunaj. W 87 r. przeszed rzek po mocie ponto-
nowym i zaatakowa Daków na ich wasnym terytorium, przypusz-
czalnie w dolinie Ol tu. W obliczu niebezpieczestwa król Duras (za-
pewne krewny Decebala, identyczny z jordanesowskim Diurpaneusem),
wida niezdolny do podjcia ciaru kierowania obron kraju, ustpi
miejsca Decebalowi.

Nowy wadca — wedug historyka greckiego z przeomu II/III w.
Kassjusza Diona — „zrczny w wojnie i pokoju, wiedzcy, kiedy ata-
kowa, a kiedy si cofa, mistrz w zastawianiu puapek, mny w boju,
umiejcy wykorzysta zwycistwo i wyj cao z kieski" — stan
w peni na wysokoci swego trudnego zadania.

Pocztkowo próbowa ukadów, ale Domicjan odrzuci jego pro-
pozycje. Dakom pozostao do wyboru — podda si albo zmierzy
z potg Rzymu. Decebal podj decyzj uderzenia na wojska rzym-
skie. Poniosy one zupen klsk, Cornelius Fuscus poleg, wzito
wielu jeców, zdobyto bro i sztandar V legionu.

Rzym nie ustpowa jednak atwo. W nastpnym 88 roku wódz
rzymski Tettius lulianus zaatakowa Dacj od strony Banatu. Tym
razem Dakowie zostali pobici pod Tapae na przejciu do Siedmio-
grodu. Efekt zwycistwa Rzymian osabiy jednak niepowodzenia po-
niesione przez nich na linii górnego Dunaju, w walce z germa-
skimi plemionami Markomanów, Kwadów, i z Jazygami, którzy odmówili
posików przeciw Decebalowi.

W tych okolicznociach zawarty w 89 r. pokój by kompromisem,
korzystnym jednak dla Decebala. Przyj on wprawdzie protektorat
Rzymu i udzieli mu zezwolenia na utrzymanie przyczóków na lewym
brzegu Dunaju, oraz na przemarsz wojsk z Mezji do Panonii przeciw
Germanom, ale w zamian uzyska oficjalne uznanie swej królewskiej
wadzy, roczn dotacj pienin i pomoc techniczn w postaci rzym-
skich fachowców. W Rzymie opozycja senacka uwaaa ukad z Dece-
balem za hab i zdrad interesów pastwa.

48


Pokój nie mia szans trwaoci. Decebal wykorzystywa pomoc
dostarczonych mu ekspertów i zbiegów z legionów rzymskich do zbro-
jenia si, budowy twierdz. Próbowa te, cho bez powodzenia, po-
rozumie si z wrogami Rzymu, przede wszystkim z azjatyckimi Par-
tami. Rzym równie nie zaniedbywa przygotowa wojennych, prowa-
dzi szerok akcj wywiadowcz, m.in. przy pomocy kupców. Przyno-
sia ona infprmacje, w pewnej mierze nawet przesadne, o bogactwach
kraju Daków, o kopalniach zota w Górach Zachodnich, które zmono-
polizowane w rku wadców, stanowiy powane ródo ich dochodów.
Dla pastwa rzymskiego, które mimo swej potgi przechodzio ostry
kryzys gospodarczy i którego skarb boryka si z nieustannymi ko-
potami, moliwoci zawadnicia nowymi, zasobnymi terytoriami, umoc-
nienia swej pozycji strategicznej nad dolnym Dunajem i osonicia
graniczcych z nim prowincji przez utworzenie bastionu obronnego
na jego lewym brzegu byy okazj nie do pogardzenia.

W Rzymie w 96 r. cesarz Domicjan zosta zamordowany w wy-
niku spisku. Po krótkim okresie rzdów Nerwy (96—98) wadz obj
adoptowany przez niego Marcus Ulpius Traianus (Trajan, 98—117),
wybitnie zdolny dowódca. Nowy cesarz podj polityk ekspansji, sta-
rajc si aktywnie zwalczy róda niebezpieczestw zagraajcych
granicom imperium rzymskiego. Po mierci Nerwy, nie odwiedziwszy
nawet Rzymu, uda si wprost do Mezji. Tu osobicie dopilnowa
naprawy i dokoczenia strategicznej drogi wzdu prawego brzegu Du-
naju oraz innych przygotowa.

Wiadomoci o dalszym przebiegu wydarze nie s, niestety, zbyt
liczne ani pewne. W 101 r. wyruszya pierwsza wyprawa Trajana,
korzystajc z oparcia w operujcej na Dunaju flocie. Dakowie, mimo
twardego oporu i mstwa, ponieli klsk w cikiej bitwie stoczonej
ponownie pod Tapae, w pobliu ich stolicy. Armia rzymska wobec
strat i trudnoci terenowych na razie nie posuna si w gb kraju,
a zima przerwaa dziaania wojenne. Decebal uzyska pomoc od Bas-
tarnów i plemion sarmackich, nastpia z ich strony dywersja na jego
korzy w Dobrudy. W 102 r. Rzymianie ponowili uderzenie. Walki
toczyy si w trudnym terenie zachodniej czci Karpat Poudniowych.
Tym razem Dakowie nie stawili ju czoa w otwartej bitwie, lecz
bronili si w swoich górskich twierdzach. Stopniowo wysza technika
wojenna Rzymian zacza bra gór. Jest wielce prawdopodobne, e
niepowodzenia wojenne oraz uprawiana chtnie przez Rzymian, czsto
nie bez powodzenia, polityka demoralizowania, przekupywania w obozie
przeciwnika wpywowych jednostek i grup zachwiay spoistoci mo-
dego pastwa dackiego. W kadym razie w tym samym 102 r. De-
cebal zmuszony by prosi o pokój i przyj go na nowych, tym
razem cikich warunkach. Obejmoway one znaczne ustpstwa tery-
torialne (Banat, Oltenia), wyrzeczenie si samodzielnej polityki zagra-
nicznej, osadzenie rzymskich garnizonów w twierdzach dackich, w tym
równie w stolicy zwanej Sarmizegetusa, zburzenie umocnie, wydanie
zapasów broni, ywnoci oraz tak uytecznych dla armii Decebala
zbiegów rzymskich, na koniec odwoanie rzymskich specjalistów.


49


Pokój 102 r. okaza si chwilowym tylko zawieszeniem broni. Rzym
czyni dalsze przygotowania do ostatecznego podboju Dacji. W miej-
scowoci Drobeta (dzi, Turnu Severin) czoowy budowniczy Trajana.
Apollodor z Damaszku, wzniós z rozkazu cesarza most przez Dunaj
na kamiennych filarach. Ze swej strony Decebal zbroi si dalej.
aden z przeciwników nie dotrzyma wic zobowiza.

Decydujce starcie rozpoczo si w 105 r. od ataku Decebala na
garnizony rzymskie. Król Daków próbowa gra na zwok, propo-
nowa rokowania, skierowujc tymczasem do ssiednich ludów równie
dramatyczny co bezskuteczny apel o pomoc i solidarno w obliczu
rzymskiej agresji. Wszystkie te zabiegi nie odniosy skutku. W pierwszej
fazie walki cz przynajmniej garnizonów rzymskich zostaa znisz-
czona lub wyparta. Rycho jednak nastpi generalny atak Rzymian,
dowodzonych osobicie przez Trajana i nacierajcych z kilku stron,
od poudnia i zachodu. Cikie walki w górach trway mimo to przez
duszy czas. W kocu Rzymianie obiegli Decebala w jego stolicy,
stawiajcej rozpaczliwy opór. Sarmizegetusa pada dopiero w lecie
106 r. wyczerpawszy wszelkie zapasy, zwaszcza wody. Przed jej ka-
pitulacj Decebal zdoa wydosta si z oblonej twierdzy i uj na
wschód, w góry. cigany przez konnic rzymsk, opuszczony przez
cz swego spoeczestwa, odebra sobie ycie, by nie wpa w rce
wrogów. Gow jego, odcit, przesano podobno do Rzymu dla dope-
nienia triumfu nad nieugitym, gronym przeciwnikiem.

Przemony wróg stara si wykorzysta zwycistwo do koca.
Sarmizegetus spldrowano, zagarnito legendarne skarby królów dac-
kich, które w rzeczywistoci okazay si znacznie skromniejsze. Rzym
upikszy si jednak w tym czasie szeregiem nowych, wielkich bu-
dowli, by moe za zoto Sarmizegetusy. Spustoszon stolic systema-
tycznie zburzono, celowo skazujc j na wymazanie z ludzkiej pa-
mici. Jak si zdaje, cze ludnoci dackiej wysiedlono dla bezpie-
czestwa wprowadzonych do kraju legionów rzymskich. W tym samym
jeszcze 106 r. utworzono now prowincj Rzymu: Dacia Romana,
której kierownictwo otrzyma uczestnik kampanii D. Terencius Scaurianus,
jako zarzdca z ramienia cesarza, legatus Augusti. Zawarto umow
z Roksolanami, którzy za dotacj pienin zostali zobowizani do
osony wschodniej granicy prowincji. W Rzymie urzdzono wspaniay
triumf, igrzyska dla ludu, bito monety i medale upamitniajce sukces
cesarza, wzniesiono w 113 r. synn kolumn Trajana, majc unie-
miertelni w serii artystycznych paskorzeb zwycistwo nad Dakami.
Pomniki zwycistwa wznoszono nad Dunajem i w Karpatach, na
miejscach bitew, m.in. w 109 r. monumentaln budowl w Tropaeum
Traiani w Dobrudy (dzi. Adamclisi). Na szlaku wojskowym wio-
dcym prawym brzegiem Dunaju, naprzeciw ujcia Oltu, zaoono
Nicopolis (miasto zwycistwa).

Tak pada niepodlega Dacja, niejako u progu gmachu wasnej
pastwowoci, który w chwili tragicznego upadku nie by nawet jeszcze
budowl zupen, a raczej dopiero ogólnym jej zarysem, nie wyko-
czonym w wielu szczegóach. Istniaa w niej centralna wadza królew-

50


ska, wspópracujca z autorytetem religijnym kapanów. Penia ona
podstawowe funkcje w zakresie spraw wewntrznych, zewntrznych,
wojskowych. Królowie posiadali zorganizowany dwór, zespó doradców
i wykonawców ich polece, krystalizowa si wic normalny aparat
pastwowy,

CYWILIZACJA DAKÓW OKRESU PRZEDRZYMSKIEGO

Powstanie wczesnego pastwa dackiego typu „barbarzyskiego"
(w znaczeniu, jakie na wzór Greków nadawali Rzymianie ssiadu-
jcym z imperium plemionom) byo nastpstwem wspomnianej po-
przednio w ogólnych zarysach ewolucji stosunków gospodarczych
i spoecznych. Widoczny by postp w rolnictwie, dostarczajcym po-
kanych iloci zboa, przy zastosowaniu rade z czciami elaznymi,
sierpów, mynów zboowych. Rozwiny si silniej rzemiosa: garn-
carstwo, obróbka drewna, metalu, przy czym specjalnoci stay si
zwaszcza wyroby ze srebra, jak kubki, kielichy, ozdoby. Braki pro-
dukcji miejscowej uzupeniano importem. Odzie, wedug wiadectw
wspóczesnych, bya jeszcze bardzo prosta. Domy mieszkalne budowano
z gliny i drewna, na wsi byy one póziemiankami, ale zaczy poja-
wia si i wiksze mieszkalne konstrukcje drewniane, nawet pitrowe.
Cz osiedli zyskiwaa znaczenie miast, w których wystpoway ju
liczne budowle murowane, wznoszone z cegy wzorowanej na greckiej,
niekiedy kryte dachówk. Miasta byy silnie ufortyfikowane, umocnie-
nia wznoszono z ziemi, cegie i kamienia. Zawieray one takie elementy,
jak mury, wiee, bastiony. Wykazano istnienie przynajmniej kilku-
nastu takich umocnionych osad, w Siedmiogrodzie, Oltenii, na Woo-
szczynie, w Modawii (np. Piatra Rosie, Blidaru, Costesti, Popesti,
Bitca Doamnei, Cotnari), obok dziesitek osiedli nieobronnych. Od-
kryto ruiny wity, wznoszonych wzorem trackim na wzgórzach,
na specjalnie urzdzonych platformach. Ksztaty ich byy róne, pro-
stoktne lub okrge. Wielka witynia w Sarmizegetusie (dzi. Gradistea
Muncelului, Gradistea de Munte), liczyła 60 kolumn. Za wzorami
grecko-rzymskimi nauczono si budowa cysterny i akwedukty, tak
wane dla górskich osiedli obronnych, zakada magazyny ywnociowe.

Na dobrym poziomie staa sztuka wojenna, skoro Dakowie zmu-
szali Rzym do pokanego wysiku militarnego. Na uzbrojenie dackich
wojowników skaday si: tarcza, uk, miecz i daca — sztylet. Tylko
naczelnicy wojskowi wyposaeni byli w hemy. Przewaaa piechota,
sporo byo jednak i konnicy, zbrojnej w uki. Oddziay posiaday
swoje znaki bojowe, co w rodzaju sztandarów. Uywano machin
wojennych na wzór grecko-rzymski. O znacznych osigniciach sztuki
fortyfikacyjnej bya ju mowa. Inna rzecz, e uzyskano je nie bez zasad-
niczej pomocy z zewntrz.

Z okresu niepodlegej Dacji mamy te wiadomoci o pewnych
zacztkach rozwoju owiaty i nauki. Na dworze królów dackich (ale
chyba tylko tam), istniaa ju znajomo pisma, niezbdna w utrzy-
mywaniu stosunków z innymi pastwami. Za rzdów Decebala repre-

51


zentowali j, wedug terminologii róde rzymskich, tak zwani gram-
matici. Na blokach kamiennych w ruinach wity znaleziono poje-
dyncze litery alfabetu greckiego. Na fragmentach ceramiki napotkano
wycinite litery alfabetu aciskiego i napis: „Decebalus per Scorilo"
(Decebal syn Scorila — jordanesowskiego Coryllusa). Istnieje domnie-
manie, e ukad kolumn w niektórych wityniach (zwaszcza Sarmi-
zegetusy) jest wynikiem kombinacji astrologicznych (kalendarz so-
neczny?), co wiadczyoby o pewnej znajomoci astronomii oraz bar-
dziej skomplikowanych waciwoci liczb. Kapani daccy reprezento-
wali te pewien zakres wiedzy medycznej. róda historyczne wspo-
minaj o rozpowszechnieniu w Dacji muzyki.

Niewiele wiemy o religii i obyczajach Daków. Wierzyli w nie-
miertelno duszy ludzkiej, co miao natchn ich wyjtkow po-
gard mierci. Religia, jak wyznawali, bya politeistyczna, znaa wiele
bóstw bdcych uosobieniem si natury. Najwysze bóstwo to geto-
-dacki Zamobds, bóg podziemia, nastpnie Gebeleizis, bóstwo nieba,
Bendis (odpowiadajca rzymskiej Dianie), Hestia oraz bóstwo wojny.
Istnia niewtpliwie take i kult soca. witymi zwierztami byy
tur i ubr. W pewnych wyjtkowych okolicznociach skadano ofiary
z ludzi. Gówne centrum kultowe, poczone najprawdopodobniej
z wyroczni, znajdowao si we wspomnianej miejscowoci Gradistea
Muncelului. Istniaa caa hierarchia kapaska, z wielkim kapanem
na czele, odgrywajcym take powan rol polityczn. Sporód ka-
panów, nalecych zapewne do monych rodów dackich, wywodzili
si doradcy królewscy. W obrzdach pogrzebowych stosowano palenie
zwok, tylko wyjtkowo grzebanie.

Na takich podstawach, w tych ramach i kierunkach rozwijao
si ycie spoecznoci geto-dackiej w I w. p.n.e. i w I w. n.e. Posia-
daa ona swój odrbny jzyk, swoj rodzim kultur materialn i du-
chow, nie pozbawion oczywicie obcych wpywów, zdobya si na
zapocztkowanie wasnej organizacji pastwowej. Ten naturalny proces
rozwojowy zosta gwatownie przerwany przez najazd i podbój rzymski.
Rzym zniszczy od razu przede wszystkim sabo jeszcze ugruntowane
pastwo dackie, wprowadzi swoje urzdzenia pastwowe. Obecno
Rzymian na tych terenach oraz silne oddziaywanie ich kultury na
spoeczestwo miejscowe, pozostajce wyranie na niszym stopniu roz-
woju, doprowadziy w stosunkowo niedugim czasie do zasadniczych
zmian, do romanizacji zdobytej nowej prowincji. Ale jzyk i kultura
geto-dacka utrzymyway si jeszcze dugo w rodowisku wiejskim,
szczególnie w górskich poaciach kraju. Ponadto podbój nigdy nie
ogarn caoci obszaru plemiennego Geto-Daków. Cz ich — w Kar-
patach Wschodnich i Modawii oraz na stokach Gór Zachodnich
w stron Niziny Cisy — pozostaa poza granicami Dacji rzymskiej,
aczkolwiek w sferze jej niewtpliwego oddziaywania.

53


III. DACIA ROMANA


ORGANIZACJA PROWINCJI

sporód ziem pokonanego i podbitego
królestwa Decebala nie wszystkie weszy w skad rzymskiej prowincji
Dacji. Multany oraz poudnie Modawii i Besarabii cesarz Trajan
wczy do Mezji Dolnej, zajmujcej dotd tylko poudniowe pobrzee
Dunaju. Zachowane w rodkowej i poudniowej Besarabii lady dwóch
dugich linii waów ziemnych, pierwsza od Prutu niemal po Dniestr
w pobliu Bender i Tiraspola, druga osaniajca przyczóki u prze-
praw przez Dunaj miedzy Dobrudz a Besarabi, uchodz za dowód
sigania a tutaj granic rzymskiego imperium. Nastpca Trajana, ce-
sarz Hadrian (117—138), wobec ataków plemion sarmackich cofn
t rubie na lini Dunaj—Olt—Karpaty. Dacja rzymska obejmowaa
wic Olteni, Banat, obszar Gór Zachodnich, Wyyn Siedmiogrodzk
razem z opadajcymi ku niej stokami Karpat Wschodnich, a zatem
zasadniczo górskowyynny bastion siedmiogrodzki z zabezpieczeniem
przej na pónocny brzeg Dunaju. Granice te utrzymay si na ogó
przez cay czas panowania rzymskiego na ziemiach rumuskich. Tylko
linia graniczna na Nizinie Wooskiej okresowo ulega nieznacznemu
przesuniciu na wschód.

Cesarz Hadrian wprowadzi okoo 118/119 r. podzia prowincji na
dwie czci: Dacj Górn, Apulensis, obejmujc Banat i Siedmio-
gród waciwy, z centrum administracyjnym w Apulum (dzi. Alba
lulia), i Dacj Doln, Malvensis, zajmujc obszar Oltenii. Ju wkrótce
(123/124 r.?) dokonano reorganizacji. Odtd Dacja skadaa si z trzech
czci: Malvensis, Apulensis i Porolissensis. Obszar pierwszej nie jest
bliej znany (Oltenia, ewentualnie Banat?); druga, stanowica centrum
caej Dacji, odgrywaa przodujc rol; trzecia leaa na pónocy
kraju. Zarzdzajcy Dacj Apulensis legat cesarski, z reguy byy
wysoki urzdnik — konsul albo pretor, ale tylko sporód rodów sena-
torskich tzw. plebejskich — by w znacznym stopniu zwierzchnikiem
prokuratorów stojcych na czele pozostaych okrgów administracyj-
nych. Dziaaa przy nim rada „trzech prowincji dackich" (consilium
provinciarum daciarum trium).

Zgodnie z prawem zwyczajowym Rzymu bogactwa podbitego kraju
stay si wasnoci pastwa. Umoliwio to przeprowadzenie na
szerok skal kolonizacji przez rozdawnictwo, sprzeda lub wydziera-
wienie ziemi (ager publicu) byym onierzom i osadnikom. Cz


54


jej, zachowana w rku pastwa, stanowia rolnicze zaplecze obozów
wojskowych. Pastwo rzymskie przejo po królach dackich wszystkie
kopalnie, zwaszcza zota. Wprowadzio te rygorystyczny system po-
datków i ce, zwalniajc jednak od nich w znacznej mierze oby-
wateli rzymskich.

Specjalnie duo uwagi powicono wojskowej organizacji prowincji,
która stanowia przecie wysunity za Dunaj bastion imperium. Roz-
dziela on ludy barbarzyskie Niziny Wgierskiej i Karpat zachodnio-
rodkowych od plemion zamieszkujcych pónocne wybrzea Morza
Czarnego, ale te stale wystawiony by na ich ataki. W tym wanym
strategicznym regionie, kontrolujcym „drog narodów" (via gentium)
midzy Dunajem a Karpatami, Rzymianie utrzymywali legion XIII
(Gemina), stacjonujcy w Apulum, od czasów Marka Aureliusza
(161 — 180) take legion V (macedoski), ulokowany od 167/168 r.
w Potaissa (Patavissa — dzi Turda). Drobniejsze oddziay wojsk posi-
kowych rozrzucone byy po caym kraju, zwaszcza wzdu granic.

55



W okresach powaniejszego napicia Dacja utrzymywaa co najmniej
40 tys. onierzy. Rekrutowano ich zrazu ze wszystkich czci imperium,
z czasem gównie z mieszkaców Ilirii i Tracji, signito i do lud-
noci miejscowej, z tym e pocztkowo suya ona w innych pro-
wincjach rzymskich. Po odbyciu suby wojskowej onierze, cakowicie
ju zromanizowani i otrzymujcy automatycznie obywatelstwo rzym-
skie, osiadali w prowincji jako waciciele ziemi, rzemielnicy, kupcy,
funkcjonariusze aparatu pastwowego.

W zwizku z obronnymi zadaniami dackiego bastionu Rzymianie
wznieli na tym terenie wielk ilo fortyfikacji rónego typu. Byy
to warowne obozy, twierdze, forty, pojedyncze wiee stranicze itd.,
strzegce granicy, przej górskich i brodów, dolin i dróg. Cigy
system umocnie — wa ziemny wysokoci 3 m, szerokoci u podstawy
10—12 m, na przedpolu osonity fos (suchym rowem), a na za-
pleczu wzmocniony obozami warownymi — wystpowa tylko na zachod-
nich Multanach. By to tzw. „Limes Transalutanus" (Rubie Zaol-
teska), biegncy na przestrzeni 235 km od Dunaju pod Turris (dzi.
Tumu Magurele) a po przecz Bran, wschodnim brzegiem Oltu,
w odlegoci 10-50 km od niego. Zbudowano go za panowania
Septimiusza Sewera. Rzymianie stosowali miejscami ciekaw technik
budowy umocnie polowych: wznosili je zrazu w formie konstrukcji
z drewna, ziemi i gliny, które nastpnie podpalali. Wypalona glina
zastpowaa dzisiejszy beton. lady fortyfikacji tego typu wystpuj
w pónocnym Siedmiogrodzie, Kriszanie, Banacie, Dobrudy, wspom-
niano ju o ich pozostaociach w poudniowej Modawii i Besarabii.
Sporód rzymskich cezarów szczególnie Septimiusz Sewer (193-211)

56


i Karakalla (211—217) wykazywali du trosk o system obronny
prowincji dackiej.

W nastpstwie podboju stosunki ludnociowe Dacji ulegy powa-
nym zmianom. Jak ju wspomniano, Rzymianie przeprowadzili na
szerok skal akcj kolonizacyjn, wykorzystujc jako czynnik przy-
cigajcy ogromny fundusz odebranej Dakom ziemi. Kolonistów spro-
wadzano szczególnie z pobliskich prowincji: Mezji, Panonii, Tracji,
Ilirii, lecz napywali oni i z innych czci imperium, np. z Galii,
Germanii, z Azji, nawet z Afryki, niekiedy na wasn rk, przy-
cigani wieciami o zamonoci kraju. Natomiast niewielu pochodzio
z Italii, najczciej niewolnicy. Mimo mozaikowej niemal rónorod-
noci pochodzenia by to element pod wzgldem jzykowo-kulturalnym
do jednolity, zromanizowany, posugujcy si i w yciu codziennym
przewanie acin. Ludno autochtoniczna, wbrew dawniejszym twier-
dzeniom usiujcym wykaza albo „czysto rzymskie" pochodzenie Ru-
munów (rumuska historyczna szkoa siedmiogrodzka), albo te brak
tradycji ludnoci miejscowej po najedzie rzymskim (szkoa historyczna
niemiecko-wgierska), nie zostaa wytpiona. Zachoway si po niej
z okresu panowania Rzymu nader liczne lady dalszego bytowania:
np. typowa ceramika dacka czy charakterystyczne formy pochówka
zmarych. Czas jaki przetrway wród niej imiona czysto dackie,
jak Duras lub Scorilo. Zachowane w Tropaeum Traiani aciskie
napisy utrwaliy ewolucj pod tym wzgldem na przykadzie jednej
rodziny, w której dziad nosi imi Mucaporus, ojciec zwa si jeszcze
Scoris, matka Aurelia Eftepir, natomiast dzieci ju Aurelius, Sabina,
Yalens, Sabinianus. Podstawowa masa ludzka pozostaa wic auto-
chtoniczna, tyle e z czasem coraz silniej zromanizowana. W sto-
sunku do zwycizców staa si natomiast w ogromnej wikszoci
warstwa poddan.

W kulturze Dacji rzymskiej utrzymay si pewne, do sabe co
prawda, elementy wpywów geto-dackich. Miejscowoci, nawet miasta,
w wikszoci zachoway dako-trackie, lekko tylko zlatynizowane brzmie-
nie swych nazw.

ROZWÓJ GOSPODARCZY

ycie gospodarcze Dacji rozwijao si pomylnie, uchodzia ona
za jedn z zamoniejszych prowincji cesarstwa. Podstaw utrzymania
ludnoci byo nadal rolnictwo, hodowla i pasterstwo. Przewaaa
drobna i rednia wasno ziemi, dopiero z czasem zaczy rozwija si
wiksze latyfundia, folwarki (villae rusticae), rujnujce sw konkurencj
niniejszych wacicieli. W technice rolnej silniej ni w epoce poprzedniej,
rozpowszechniy si narzdzia elazne, cho w bardziej zacofanych
regionach nadal przewaay drewniane. Dacja dostarczaa pokanej
produkcji rolno-hodowlano-lenej dla innych, wschodnich prowincji
imperium. Zachoway si lady istnienia kilkuset wsi.

Wadze rzymskie interesoway si ywo górnictwem, zwaszcza
zota, ale i innych metali w Górach Rodniaskich, Zachodnich

57


i Banackich, oraz salinarni w Salinae (dzi. Uioara koo Ocna Mures)
i kamienioomami. Centrum administracji górniczej znajdowao si w Am-
pelum (dzi. Zlatna) na stoku Gór Zachodnich. Sprowadzono specja-
listów górników z Ilirii i osignito nieze wyniki, sigajc sztolniami
i podziemnymi galeriami do 300 m w gb ziemi. W kopalniach
zatrudniano niewolników, winiów, ludno miejscow, z czasem
i zuboaych, sproletaryzowanych kolonistów.

O rzemiole brak obszerniejszych informacji, cho ogólnie wiadomo,
e rozwijao si do pomylnie i e miasta Dacji zamieszkiwaa
pokana liczba rzemielników, np. w Sarmizegetusie okoo 200—300.
Szczególnie rozwina si ceramika, reprezentujca teraz poziom znacz-
nie wyszy ni w czasach wolnej Dacji, naladujca, zreszt nie
zawsze udatnie, rzymskie naczynia, lampy olejne itp. Produkowano
duo figurek z gliny palonej, majcych znaczenie kultowe. Rzymianie
rozpowszechnili w Dacji wyrób cegie duego formatu i dachówek,
a jako ich wykonania bya bardzo dobra. Miasto Romula (dzi.
Resca) w Oltenii wyspecjalizowao si w wyrobie rozpowszechnionych
w kulturze rzymskiej gemm. Rzemielnicy posiadali swoje zrzeszenia,
np. w takich miastach, jak Sarmizegetusa. Apulum, Tibiscum (dzi.
Jupa w pobliu Caransebes), Drobeta.

Braki miejscowej produkcji rkodzielniczej uzupeniano importem.
Zapotrzebowanie prowincji na rónego rodzaju wyroby z metalu, cera-
miki, szka, na tkaniny, oliw, lepsze gatunki wina oraz eksport soli,
zboa, byda. skór. weny, ryb solonych, miodu, wosku, drewna stay si
podstaw oywionego handlu. O jego znacznych rozmiarach wiadcz
liczne znaleziska monet rzymskich z terenu caej Dacji, po czci z okresu
jeszcze przed podbojem. Uycie pienidza stao si na tyle powszechne,
e w poowie III w., co prawda przez krótki czas, bito specjaln monet
brzow prowincji Dacji. Wiadomo te o rozwiniciu si tu bankierstwa
i lichwy. Jednake gospodarka towarowo-pienina w sabym jeszcze
stopniu obja obszary wiejskie. Kupcami byli przewanie przybysze
z prowincji wschodnich, azjatyckich, ale do czsto i Celtowie z Galii.

Powanym obcieniem dla handlu by rozbudowany przez Rzymian
system ce, zrazu wydzierawionych, co stwarzao sposobno bogacenia
si obrotnych jednostek. Opaty w wysokoci okoo 2,5% wartoci to-
waru pobierano na granicach prowincji, a wewntrz kraju za korzy-
stanie z dróg, mostów, przy wjedzie do miast. Natomiast wielkim
uatwieniem byo zapewnienie bezpieczestwa i rozbudowa komunikacji.
Korzystano z eglugi na Dunaju, czciowo take na rzekach Muresz
i Olt, przy pomocy odzi i tratew. W Apulum istniao np. zrzeszenie
flisaków. Ale najwaniejsza bya budowa dróg ldowych, bitych, w czym
Rzymianie stali si mistrzami wiata staroytnego. Drogi te, zakadane
co prawda pod ktem widzenia potrzeb wojskowych, miay jednak prócz
tego wielkie znaczenie gospodarcze, a dziki temu i kulturalne. Z portów
naddunajskich Dierna (dzi. Orsova) i Drobeta (Turnu Severin) biega
droga w gór rzeki Jiu przez przecz Lainici (Yulcan), druga za dolinami
rzek Timi§ i Bistra przez Tibiscum (w pobliu Caransebes) i Sarmizegetusa
(w pobliu Hateg), obydwie do Apulum (Alba lulia), stanowicego gówny

58


wze komunikacyjny Dacji. Std prowadzi „gociniec cesarski" przez
Potaissa (Turda) i Napoc (Klu) do lecego na samej niemal pónoc-
nej granicy Porolissum (Moigrad w pobliu dzi. Zalau). Apulum posia-
dao poczenia drogowe na wschód, ku przeczy Oituz, do Modawii,
na poudnie przeomem Oltu z Olteni, na zachód z biegiem rzeki
Muresz, przez Micia (dzi. Yefel w pobliu Deva) z Panoni. Poza tymi
gównymi szlakami istniao szereg podrzedniejszych, czcych poszcze-
gólne wiksze orodki prowincji. Mniej wicej co 20 km urzdzano
rodzaj stacji etapowych. Przypuszcza si, e jakie szlaki komunika-
cyjne przecinay równie Multany, czc biegiem wód i przeczami
górskimi Siedmiogród z orodkami naddunajskimi i Dobrudz.

Rozwój, a nawet do pewnego stopnia rozkwit ycia gospodarczego
oraz wysoka technika Rzymian i ich zmys praktyczny przyspieszyy
rozbudow orodków miejskich, opartych na typowych wzorach grecko-
-rzymskich, oczywicie w prowincjonalnym wydaniu. Powstay one
najczciej na miejscu, a nieraz i na gruzach dawnych osiedli dackich.
Cesarz Trajan po dokonaniu podboju Dacji zaoy miasto: Colonia
Ulpia Traiana Augusta Dacica Sarmizegetusa, zwane w skrócie po prostu
Sarmizegetusa. Powstao ono jednak w innym miejscu, o kilkadziesit
kilometrów na poudniowy zachód od dawnej, celowo zrównanej
z ziemi stolicy Decebala. Doszo wkrótce do znacznego rozkwitu, mogo
liczy 15—20 tys. mieszkaców, posiadao liczne budowle monumen-
talne, jak amfiteatr, kilkanacie wity. Inne waniejsze osiedla miej-

12. Rzeby rzymskie z pomnika w Tropaeum Triani — Adamclisi
w Dobrudy

59


skie to: Drobeta, zawdziczajca swe znaczenie pooeniu nad Dunajem
u przejcia przez most Trajana; dalej najbardziej chyba kwitnce
Apulum, siedziba zarzdu prowincji i legionu XIII, wze drogowy,
orodek handlu i rzemiosa; wreszcie Napoc, rezydencja prokura-
tora Dacji Porolissensis i bogatych wacicieli ziemskich z okolic, za-
mieszkaa w znacznej czci przez kolonistów z Maej Azji. Z czasem
uzyskay one w cigu II w. tytu oficjalny: colonia, najwyszy
w hierarchii miast prowincjonalnych. Inne musiay zadowoli si nisz
rang: municipium. Miasta, których Dacja liczya razem 11, posiaday
samorzd na wzór Rzymu. Obieralni urzdnicy, wywodzcy si jednak
wycznie z warstw zamoniejszych, zajmowali si utrzymaniem po-
rzdku publicznego, rozkadem podatków, gospodark finansow, apro-
wizacj, organizowaniem igrzysk, spisami ludnoci. Dla zapewnienia
sobie poparcia wpywowych jednostek obdarzano je godnoci patrona
miasta. Niektóre osiedla, jak w Górach Zachodnich Alburnus Maior
(dzi. Rosia Montana) i Brucla (dzi. Aiud). Salinae, Micia nad rzek
Muresz, Rusidava (dzi. Dragasani), Acidava (dzi. Enasesti) i Sucidava
(dzi. Celei) w Oltenii oraz szereg innych, formalnie wiejskie, w istocie
peniy funkcje miast. Podobn rol odgryway osady stanowice za-
plecze handlowo-rzemielnize, usugowe, wielkich obozów wojskowych,
zwane canabae. Z takich zacztków wyroso np. municipium Porolissum,
wykorzystujce ponadto swoje nadgraniczne pooenie dla handlu z s-
siednimi plemionami. Równie i municipium Potaissa rozwino si
z osiedla wiejskiego dziki osadzeniu tu legionu V. Spotykamy wreszcie
miejscowoci, które swój rozwój zawdziczaj mineralnym ródom,
wykorzystywanym ju wówczas do celów leczniczych, jak Auae
(dzi. Calan), Germisara (dzi. Geoagiu), Ad Mediam (dzi. Baile
Herculane). W rozkadzie osiedli miejskich na terenie Dacji uderza
skupienie ich w zachodniej i poudniowej czci prowincji, gdy nato-
miast wschodnia partia Wyyny Siedmiogrodzkiej bya zupenie po-
zbawiona miast.

STOSUNKI SPOECZNO-POLITYCZNE

Spoeczestwo prowincji skadao si ze szczupej stosunkowo war-
stwy ludzi zamonych i uprzywilejowanych oraz masy ludnoci ubogiej,
Zamieszkujcej szczególnie wie, ale czciowo i miasta. Górna war-
stwa to waciciele ziemi, rzymscy wojskowi i urzdnicy, kupcy i rze-
mielnicy, bdcy zarazem najczciej wacicielami niewolników. Naj-
wiksze znaczenie mieli obywatele rzymscy, cives romani, zwaszcza
z municipiów, nastpnie peregrini, nalecy do ludów podbitych przez
Rzym, ale osobicie wolni. Dopiero w 212 r. rozporzdzenie ce-
sarza Karakalli, tzw. Constitutio Antoniniana, nadao obywatelstwo
rzymskie niemal wszystkim ludziom wolnym w caym imperium. Spo-
ród ludnoci autochtonicznej niewielu, jak si zdaje, zdoao z czasem
przenikn do warstw wyszych. Ogromna wikszo stanowia pod-
stawow mas ludnoci wolnej, jednak bez praw obywatelskich. Zo-
staa ona zepchnita na gorsze ziemie oraz zobowizana do wiad-

60


cze w naturze i pracy na rzecz pastwa. Stopniowo warstwa ta bya
zasilana i przez zuboaych kolonistów rzymskich. Cz ludnoci
autochtonicznej, zapewne w pobliu wikszych centrów produkcyjnych,
rolniczych, górniczych i rzemielniczych, nie wiadomo jednak jak liczna,
spada jeszcze niej, do rzdu niewolników. Tych ostatnich sprowadzano
przewanie z innych prowincji imperium. Byli wród nich niewolnicy
cesarscy, niektórzy uprzywilejowani, penicy np. nisze funkcje w apa-
racie pastwowym, m.in. przy poborze podatków i ce, nieraz boga-
ccy si i uzyskujcy wolno. Byli te niewolnicy stanowicy wasno
miast, wity, zrzesze zawodowych, wreszcie najliczniejsi niewolnicy
prywatni. Niewolnictwo nie przybrao jednak w Dacji wielkich roz-
miarów, zapewne wskutek moliwoci korzystania z wydajniejszej
a taniej pracy podbitej ludnoci miejscowej.

Los tej ostatniej oraz niewolników by ciki, tote nie brako
przejawów opierania si narzuconemu ukadowi stosunków. S wiado-
moci o próbach buntu bezporednio po mierci Trajana (117 r.), za
panowania Antoninusa Piusa (138—161). Nasilay si one szczególnie
w okresach najazdów barbarzyców, wród których byy i plemiona
geto-dackie z ziem nie objtych podbojem rzymskim. W 167 r., za
Marka Aureliusza, w czasie cikich walk z Markomanami, Kwadami,
Jazygami legat Dacji M. Claudius Fronto mia polec w walce ze
zbuntowan ludnoci miejscow. Miasta, sfery rzymskie ogarna wów-
czas panika. Z oporem autochtonów spotka si równie Kommodus
(180—192), który jednak, dc do rozadowania nacisków z zew-
ntrz, zgodzi si na osiedlenie w prowincji kilkunastu tysicy barba-
rzyców. Niebezpieczestwo wzroso w III stuleciu z pojawieniem si
Gotów, sprzymierzonych z Karpami i innymi plemionami „wolnych
Daków", ze wzgldu na moliwo pewnego oddziaywania tych osta-
tnich na autochtoniczn ludno prowincji.

W czasach spokojniejszych bardziej przedsibiorczy sporód niezado-
wolonych i buntujcych si uciekali do ludów barbarzyskich, gdzie
los ich by zazwyczaj znoniejszy. Aby zapobiec zbiegostwu i niepo-
danym kontaktom, wadze rzymskie staray si utworzy na po-
graniczu szeroki na okoo 7,5 km pas „ziemi niczyjej" (term deser ta).

O dziejach politycznych Dacji wiadomoci s raczej skpe, wy-
stpuj jedynie jako fragmenty dziaalnoci poszczególnych cesarzy
i ogólnej historii imperium rzymskiego. Cesarz Hadrian, zniechcony
cikimi walkami obronnymi z plemionami sarmackimi, nosi si po-
dobno z myl zrezygnowania z Dacji. Wycofa wojska rzymskie
z Multan i przystpi do rozbiórki mostu staego w Drobeta. Osta-
tecznie jednak zdoa pobi Jazygów, a Roksolanowie w zamian za
pienine zasiki zaniechali ataków na Dacj. Rzymianie utrzymali
wic zasadnicz zdobycz Trajana, a Hadrian ufortyfikowa lini Oltu
od strony Multan, oraz wzniós way obronne w Banacie. Panowanie
Antoninusa Piusa zaznaczyo si silnymi atakami „wolnych Daków",
w 143, a zwaszcza w 157 r. Ciki okres przeya prowincja za
Marka Aureliusza, najedana przez plemiona germaskie, sarmackie
i dackie. Spustoszony zosta obszar zotonony, zagroona Sarmizege-

61


tusa. Wtedy wanie dla ratowania sytuacji sprowadzono legion V
macedoski, dotd stacjonujcy w Troesmis, w Dobrudy. W ukadzie
pokojowym z Jazygami cesarz zezwoli im na utrzymywanie stosunków
handlowych z pokrewnymi im Roksolanami, tzn. pomidzy Panoni
a Modawi przez terytorium Dacji, ale pod kontrol rzymsk. Prze-
om stulecia II i III, czasy Septimiusza Sewera, to era spokoju i roz-
kwitu. Cesarz — jak ju wspominano — wykazywa wiele troski o Dacje,
wspomaga miasta, przesun rubie obronn z linii Oltu nieco na
wschód, budujc „Limes Transalutanus", stare, zniszczone warownie
ziemne kaza przebudowa na murowane, odnowi sie dróg. Podobnie
postpowa i Karakalla. Za czasów ich nastpców dochodzio wpraw-
dzie do star z Jazygami i plemionami dackimi z zewntrz, ale nie
miay one wikszego znaczenia.

Pooenie zmienio si jednak wkrótce w wyniku pojawienia si
w pobliu granic Dacji nowych plemion germaskich, na pónocy
(w Karpatach) Wandalów i Gepidów, na wschodzie Gotów, którzy
przywdrowali wzdu Wisy i Dniestru nad Morze Czarne. Ich nacisk,
a take pomoc ze strony Gotów spowodoway nasilenie si okoo
240 r. zaciekych ataków geto-dackich Karpów, zwaszcza na lini
Dunaju i prowincj Mezj. W 242 r. odparto ich, ale zdoali prze-
drze si przez „Limes Transalutanus". W 245 r. ponowili najazd.
W kilkuletnich walkach pokona ich cesarz Filip Arab (244—249),
który znów cofn lini obronn na rzek Olt. Osiedla rzymskie
w Oltenii, jak Romula, Sucidava, zaczto wtedy otacza murami.
Najazdy Gotów na Bakany staway si coraz bardziej niebezpieczne.
W 251 r. cesarz Decjusz (249 — 251) wraz z ca niemal sw armi
pad na polu walki, wcignity w Dobrudy w zasadzk przez barba-
rzyców. Dopiero w 269 r. cesarz Klaudiusz II (268—270) rozbi
najedców w wielkiej bitwie pod Naissus (dzi. Nisz w Serbii). Dziki
temu jego nastpca, Aurelian (270—275), móg obroni tradycyjn gra-
nic imperium na Dunaju. Ale nie by ju w stanie utrzyma si
na jego pónocnym brzegu, oddajc go w rce Gotów.

Tak przyszo do podjcia historycznej decyzji opuszczenia jednej
z waniejszych i zasobniejszych prowincji, dla której zdobycia i umoc-
nienia zuyto tyle energii i rodków. Mówiono o cesarzu, jakoby to
z pewnoci nielekkie postanowienie w stosunku do Dacji powzi
„desperans eam posse retineri" — „zwtpiwszy, e zdoa j utrzyma".
Dawniej sdzono, e Dacja zostaa opuszczona przez Rzymian za
Galiena (253 — 268) lub e ju wtedy ewakuowano jej cz pónocn.
Ale wykopaliska archeologiczne wskazuj na to, e Rzym utrzyma
pod sw wadz Dacj — jeli nie ca, to prawie ca — do pocztków
panowania Aureliana, a dat tego brzemiennego w skutki wydarzenia
ustalaj na lata 271/2—274/5. Wiele wskazuje na to, e ewakuacja
odbya si etapami, spokojnie, w sposób zorganizowany. Na poud-
niowy brzeg Dunaju, gdzie kontynuujc przeszo 150-letni tradycj
utworzono now prowincj Dacj Nadbrzen (Ripensis), wycofay si
oczywicie wojska i wadze cywilne rzymskie, ludno zamoniejsza
i szczególnie silnie zwizana ze wiatem aciskim. Pozostay warstwy

62


ubosze, przede wszystkim autochtoniczne. Nie sposób wyobrazi sobie
przesiedlenia caej ludnoci, pozostawienia zupenej pustki, cho takie
wanie sugestie wysuwano w przeszoci ze strony kó, którym zale-
ao na zuboeniu rumuskich tradycji historycznych.

KULTURA DACJI RZYMSKIEJ

Wycofujc si na poudniowy brzeg Dunaju, Rzymianie pozostawiali
powan spucizn swej wysoko rozwinitej kultury, której wpyw na
razie trwa nadal ywy i widoczny. Bya to przede wszystkim cywili-
zacja miast, nie ustpujcych przecitnym orodkom innych prowincji
imperium. Wykopaliska archeologiczne odsaniaj ich ruiny: murów
obronnych, regularnych ulic i placów, budowli publicznych, cikich,
masywnych, ale wykonanych na dobrym poziomie technicznym, z uy-
ciem ciosanych bloków kamiennych, cegie, zaprawy wapiennej. S
wród nich witynie, amfiteatry, akwedukty, termy. Amfiteatr w Sarmi-
zegetusie móg pomieci kilka tysicy widzów. W budynkach miesz-
kalnych spotyka si urzdzenia do ogrzewania ciepym powietrzem
(hypocaustum), malowida cienne, mozaiki, rzeby. Przykadów malar-
stwa i mozaiki zachowao si niewiele (w Tomis, w Apulum, w Sarmi-
zegetusie cykl trojaski). Rzeba, raczej surowa i prosta, to przede
wszystkim portretowe nagrobki i plastyka wykonana w glinie wypa-
lanej. W sztuce prowincji wida cierajce si wpywy zachodnie,
pynce z Italii za porednictwem innych prowincji, i wschodnie,
gównie z Azji Mniejszej. Jednak poza miastami, w rodowisku wiej-
skim, wysza cywilizacja bya reprezentowana jedynie przez Villae
rusticae, komfortowe siedziby wielkich wacicieli ziemi, zreszt czsto
rezydujcych w miecie.

Potrzeby praktyczne rzymskiej administracji oraz samego spoecze-
stwa o rónorodnym skadzie narodowociowym przyczyniy si do
rozpowszechnienia aciskiego jzyka i pisma. Brak wprawdzie infor-
macji o szkoach, ale s wzmianki o nauczycielach, pisarzach; znale-
ziono te sporo tabliczek woskowanych, do pisania rylcem. Jzyk za-
chowanych na ziemiach rumuskich aciskich napisów z tej epoki,
których odnaleziono ponad 3 tysice, jest na ogó poprawny, trzeba
jednak pamita, e teksty te, przewanie nagrobkowe, pochodz wy-
cznie od wyszych warstw kolonistów rzymskich. acina szerszych
krgów spoeczestwa Dacji bya zapewne znacznie mniej doskonaa.

Rónorodno pochodzenia mieszkaców Dacji rzymskiej oraz spo-
tykajcych si na jej obszarze wpywów kulturalnych znalaza swój
wyraz m.in. w dziedzinie religii. Rzym by pod tym wzgldem bardzo
tolerancyjny. Istniaa wprawdzie oficjalna religia rzymska z coraz silniej
podkrelanym kultem cesarzy, którego orodkiem w Dacji bya Sarmi-
zegetusa, miasto o kilkunastu wityniach, z kolegiami kapanów,
odgrywajcymi, podobnie jak w innych orodkach, powan rol
w yciu spoeczno-politycznym. Ale poza tym mona byo wyznawa
wszelkie religie lokalne. Spotyka si wic dowody uprawiania kultu
bóstw greckich (zwaszcza Dionizosa). trackich, celtyckich, germaskich,

63


wschodnich. By moe take i bóstwa ludnoci autochtonicznej, geto-
-dackiej, przetrway pod imionami aciskimi. Specyficzny kult, zrodzony
nad dolnym Dunajem i rozwinity w Dacji, bliej zreszt nie wy-
janiony — by moe aobny — dotyczy tzw. jedców trackich lub
dunajskich (cavaleri Danubieni). Jest rzecz wtpliw, aby dotaro tu
ju chrzecijastwo, chyba w sporadycznych, indywidualnych wypadkach.

Cywilizacja rzymska podniosa wic wybitnie poziom ycia w Dacji,
stanowia wielki krok naprzód w dziedzinie rozwoju ycia gospodar-
czego, spoecznego, politycznego i kulturalnego, posiadaa swoje strony
zdecydowanie dodatnie. Ale narzucona przemoc, kosztem krwawych
ofiar miejscowego spoeczestwa i zamania jego niepodlegoci, suc
zaborczemu pastwu o strukturze gospodarczo-spoecznej opartej na
niewolnictwie i wyzysku ludnoci zalenej, miaa i swoje strony ujemne.
Wida to chociaby po bardzo nierównym rozoeniu moliwoci ko-
rzystania z jej zdobyczy pomidzy poszczególne warstwy spoecze-
stwa, ze zdecydowanym uprzywilejowaniem szczupej warstwy bogat-
szych, oraz pomidzy miasta a wyzyskiwan przez nie wie. Lud-
no autochtoniczna bya upoledzona, na ni natomiast spadao gówne
brzemi ciarów nieuchronnie zwizanych z ukadem stosunków spo-
eczno-politycznych rzymskiego pastwa.

W historii Rumunii okres Dacji rzymskiej posiada doniose zna-
czenie. Spowodowany przez okupacje i wiadomie organizowany przez
Rzymian proces asymilacji jzykowo-kulturalnej ywiou miejscowego
to pierwszy, bardzo jeszcze odlegy w czasie, krok na drodze powolnego
uksztatowania si narodowoci rumuskiej. Proces ten, wcigajc
z czasem szersze krgi spoeczne, nie uleg przerwaniu nawet po
odejciu Rzymian. W dalszym cigu utrzymywao si oddziaywanie
imperium poprzez Dunaj, a na obszarze Dacji element zromanizowany,
który pozosta, zmuszony do szukania schronienia przed czstymi na-
jazdami plemion koczowniczych w bardziej peryferyjnych, wiejskich
i górzystych okolicach, przyczynia si nadal do romanizacji tych
terenów, dotd sabo tylko objtych tym procesem.

PLEMIONA GETO-DACKIE POZA PROWINCJ.
LOS KOLONII GRECKICH

Pozostaje do omówienia los tej czci spoecznoci geto-dackiej,
która nie wesza w skad prowincji Dacji. Byy to waciwie dwie
grupy. Jedna — na poudniowym brzegu Dunaju, przede wszystkim
w Dobrudy, która dostaa si pod wadztwo Rzymu przed podbojem
Dacji, i druga — która unikna panowania rzymskiego, „Dakowie
wolni", na Multanach, w Modawii i w Karpatach Wschodnich,
a take na równinach Somesz, Krisz i Muresz.

W Dobrudy miasta greckie, odgrywajce w niej najwiksz rol,
w czasie ostatniej wojny królestwa Pontu z Rzymem (74—63 p.n.e.)
zmuszone byy zawrze formalne przymierze z republik rzymsk,
faktycznie za pogodzi si z pewnego rodzaju protektoratem. W 62 r.
p.n.e. zrzuciy t zaleno, zadajc wspólnie z Bastarnami i Getami

64


porak rzymskiemu zarzdcy Macedonii. Przejciowo rozcigno nad
nimi swoje zwierzchnictwo krótkotrwae geto-dackie pastwo Burebisty.
W czasach Augusta granica imperium opara si ju o dolny Dunaj,
a miasta greckie w Dobrudy znalazy si ponownie pod zwierzch-
nictwem Rzymu, który na razie utworzy na tym terenie „prefektur
nadmorsk" (prafectura orae maritimae). Grecy tym razem widzieli dosy
chtnie opiek potnego pastwa, zapewniajcego oson przed bar-
barzycami i moliwo kontynuowania dziaalnoci gospodarczej. Za
Tyberiusza (14—37), w walkach Rzymu z Bastarnami, nawet i cz
Getów („król" Roles) opowiedziaa si za Rzymem chocia inni
„królowie" getyccy (Dapyx, Zyraxes) walczyli po przeciwnej stronie.
W 46 r. n.e. nastpia ostateczna aneksja Dobrudy i wczenie jej
do nowo utworzonej prowincji Mezji. Po jej podziale w 86 r. Dob-
rudza znalaza si w Mezji Dolnej.

Rzymianie ufortyfikowali silnie lini dolnego Dunaju, wznoszc
wzdu granicy Dobrudy acuch twierdz: Durostorum (dzi. Silistria),
Sucidava (dzi. Satul Nou), Axiopolis (Hinogul, w pobliu dzi.
Cernavoda), Capidava (nazwa pozostaa do dzi), Carsium (dzi. Hirsova),
Troesmis (dzi Iglita, niedaleko dzi Mircea Voda), Arrubium (dzi.
Macin?), Noviodunum (dzi. Isaccea, bród na Dunaju i baza floty),
Dinogetia (dzi. Bisericuta), Aegyssus (dzi. Tulcea). Rozbudowali sie
dobrych dróg wzdu Dunaju, wzdu morza oraz w poprzek Dobru-
dy, midzy Dunajem a nadmorskimi miastami greckimi, z punktami
wzowymi w gbi kraju w Ulmetum, a zwaszcza w Tropaeum
Traiani. Przyczynili si do silnej urbanizacji kraju, traktowanego jako
wana baza wojskowa, m.in. w czasie podboju Dacji Decebala.

Sporód ludnoci ówczesnej Dobrudy poza obywatelami Rzymu
jedynie Grecy, zamieszkujcy gównie wybrzee morskie, naleeli do
warstwy uprzywilejowanych. Gorsza bya sytuacja ludnoci trackiej,
dopuszczanej jednak do samorzdu lokalnego. W najciszym poo-
eniu znalaza si ludno geto-dacka, pozbawiona ziemi, zobowizana
do wiadcze na rzecz Rzymian, zwaszcza wojska (annona militari),
i obrócona po czci w niewolników. Pracowali oni przewanie w rol-
nictwie, na ziemi przydzielonej wojsku, miastom, kolonistom rzymskim.
Take i wolni chopi, dzierawcy, byli stopniowo coraz bardziej
obciani powinnociami w postaci pracy, odrobku, zamieniani w tzw.
kolonów, nie bdcych wprawdzie niewolnikami, lecz znacznie skrpo-
wanych w swobodzie poruszania si. Rzymianie coraz czciej osa-
dzali na roli barbarzyców na prawach dziedzicznych, z obowizkiem
obrony granic.

Miasta greckie, zjednoczone w religijno-kulturalnym Zwizku Gre-
ków Pontyjskich (Histria, Tomis, Kallatis, Dionisopolis, Odessos —
dwa ostatnie na terenie dzi. Bugarii, ostatnie to dzi. Warna), ci-'
szyy si poparciem Rzymian. Dziki temu rozwijay si nadal pod
wzgldem gospodarczym i kulturalnym, pomylniej nawet ni w po-
przednich stuleciach. Zwaszcza stolica Zwizku, Tomis, due centrum
produkcyjne i handlowe, prowadzce wymian towarów z Grecj,
Azj Mniejsz, Egiptem, dosza wówczas do prawdziwego rozkwitu.

65


Osaba natomiast pozycja Histrii, coraz bardziej odcinanej mierzejami
od otwartego morza. W miastach pontyjskich wznosi si w tym czasie
szereg nowych budowli publicznych, przybywaj rzymskie akwedukty,
do 30 km dugoci (Histria), termy, wystpujce nawet w rodo-
wiskach wiejskich.

W sztuce, koncentrujcej si gównie w Tomis i kontynuujcej
dawne tradycje greckie, wzrastaj wpywy rzymskie, a stopniowo coraz
bardziej wschodnie. Najbardziej znanym dzieem tej epoki jest synny
pomnik zwycistwa Trajana w Tropaeum Traiani w Dobrudy, o po-
tnych rozmiarach, przedstawiajcy w serii okoo 50 paskorzeb
sceny z walk Rzymian z Dakami. Wzniesiony przypuszczalnie w 109 r.,
imponuje bardziej monumentalnoci, mniej poziomem artystycznym
wikszoci zachowanych rzeb, wykonanych — by moe — przez rzym-
skich legionistów.

W wierzeniach mieszkaców, poza oficjaln religi rzymsk i roz-
powszechnionym kultem bóstw greckich (np. w Histrii kult Apollina,
wita dionizyjskie, misteria), coraz silniej toruj sobie drog, zwaszcza
wród onierzy, religie Wschodu — z Azji Mniejszej, Syrii, Egiptu.
Szczególniej szerzy si kult Mitry, wiara w moliwo zbawienia
i zmartwychwstania. Wpywa to i na zmian rytuau pogrzebowego,
w którym coraz czciej stosuje si grzebanie cia zamiast ich palenia.

W III stuleciu panowanie rzymskie nad Dunajem ulega zachwianiu
pod wpywem nasilajcej si inwazji barbarzyców, zwaszcza Gotów.
Bya ju mowa o ich strasznych, wyniszczajcych najazdach na
Mezj, Tracj, Macedoni, Grecj. Napady te nie oszczdziy oczywi-
cie Dobrudy, która leaa na jednym z gównych ich szlaków.
W 248 r. najazd Gotów i innych plemion germaskich oraz Karpów
doprowadzi — jak si zdaje — do zniszczenia Histrii, która nigdy ju
nie zdoaa odbudowa si w caoci. W trzeciej wierci III w., za
cesarzy: Galiena (253 — 268), Klaudiusza II i Aureliana, tocz -si
cikie walki obronne przeciw zaciekym atakom Gotów na ldzie
i morzu. Galien energicznie wzmacnia fortyfikacje Dobrudy, w tym
take i w Histrii, Klaudiusz zada Gotom w 269 r. wspomnian
wyej wielk klsk pod Naissus, Aurelian rozbi Karpów w 272 lub
273 r. pod Carsium w Dobrudy na linii Dunaju. Zarówno on,
jak i cesarz Probus (276 — 282) osadzali Karpów, Bastarnów i innych
barbarzyców na tym terenie, aby wzmocni zapor przeciw grobie
najazdów ze strony dalszych plemion. ycie prowincji ulego jednak
silnemu wstrzsowi, a jej rozwój gospodarczy i kulturalny wyranemu
zahamowaniu. Nie znajdowaa ju ona dostatecznie pewnego oparcia
w imperium, które samo przechodzio ostry kryzys w stosunkach
wewntrznych, gospodarczo-spoecznych, politycznych, coraz bardziej
te zagroone z zewntrz na linii Renu, Dunaju i w Azji.

Obszar pomidzy Dobrudz a Siedmiogrodem, stanowicy naj-
krótsze poczenie pomidzy tymi posiadociami Rzymu, zosta poddany
zwierzchnictwu rzymskiemu przypuszczalnie jeszcze za ycia Decebala.
Wydaje si, e musia on uzna prawa Rzymu do tych ziem w uka-
dach z 89 i 102 r. Trajan wczy te ziemie do nowo organizowanej

66


prowincji Dacji, ale utrzymanie ich byo utrudnione ze wzgldu na
brak naturalnych punktów oparcia. Jak ju wspomniano, Hadrian
pod wpywem najazdów plemion sarmackich zrezygnowa z tej czci
nabytków Trajana i cofn si na lini Karpaty—Olt—Dunaj.

Rzymianie utrzymali jednak czas jaki wski pas ziemi na wschod-
nim brzegu Oltu oraz przyczóek na pónocnym brzegu Dunaju,
u ujcia Seretu. W oparciu o nie potrafili zapewni sobie pewne prawa
zwierzchnie nad jak czci obszaru miedzy Dunajem a Karpatami,
swobod komunikacji, a nawet pobór daniny i onierzy. czno
miedzy Mezj Doln a Dacj zostaa jednak zagroona, a w kocu
przerwana zupenie w wyniku ponawianych ataków Karpów i Gotów.
Zwizek prowincji dackiej z reszt cesarstwa uleg rozlunieniu, jej
pooenie strategiczne pogorszyo si w sposób widoczny. Czynniki
te nie pozostay zapewne bez wpywu na decyzj Aureliana wycofania
rzymskich wojsk i administracji z Dacji. W niepoledniej mierze
zaciyy na niej gwatowne natarcia „wolnych Daków", szczególnie
Karpów, najsilniejszego wówczas ich plemienia. Siy ich jednak wy-
czerpay si wkrótce. Za panowania cesarza Dioklecjana (284—305)
wspózarzdca pastwa, cezar Galeriusz, zada Karpom i Bastarnom
druzgocc klsk, a resztki tych gronych poprzednio plemion osie-
dlono w granicach sabncego imperium, gdzie roztopiy si wród
miejscowej ludnoci.


IV. KSZTATOWANIE SI
NARODU RUMUSKIEGO
I FEUDALIZMU


W

PRÓBY KONTYNUACJI

PANOWANIA RZYMSKIEGO

wycofanie si Rzymian z Dacji,
oddanie jej Gotom, zapocztkowao nowy i nieatwy okres jej dziejów.
Nie oznaczao bowiem zaniku obcej dominacji, która bdzie si tylko
wielokrotnie zmienia w cigu nastpnych stuleci. Wtargnicie licznych
plemion barbarzyskich spowodowao zaamanie si dotychczasowego
ukadu stosunków gospodarczo-spoecznych, obnienie poziomu rolni-
ctwa, handlu, rzemios, upadek miast. Dopiero z wolna rozkad pa-
stwa rzymskiego, ustpowanie systemu opartego na niewolnictwie
utoruj drog nowej formacji feudalnej.

O czasach tych wiemy niewiele, zwaszcza o tym, co dziao si
na pónoc od Dunaju, za granicami cesarstwa rzymskiego. róda
pisane wspominaj na ogó o najwaniejszych tylko wydarzeniach
politycznych, zwizanych z wdrówk ludów, ich najazdami na ziemie
imperium i walkach midzy nimi. O losach ludnoci autochtonicznej
milcz niemal zupenie. Std okrelenie: „ciemne tysiclecie". Od nie-
dawna dopiero cennych informacji dostarcza archeologia. Nie jest ona
jednak w stanie wyjani wszystkiego, wyrówna niedostatku doku-
mentów i kronik.

Element romaski uleg oczywicie silnemu osabieniu. Jego naj-
wybitniejsi przedstawiciele przenieli si z armi rzymsk na poud-
niowy brzeg Dunaju, którego linia bdzie broniona uporczywie przez
cesarstwo w cigu nastpnych kilku stuleci. Pod t oson, ale zarazem
na pierwszej linii frontu, znalaza si Dobrudza z jej ludnoci w znacz-
nej mierze geto-dack. Na obszarze dotychczasowych prowincji Mezji
utworzono dwie nowe, noszce nazw Dacji: Dacja Ripensis i Dacja
Mediterranea. Po reformie podziau administracyjnego pastwa, prze-
prowadzonej przez Dioklecjana, utworzono z nich diecezj* Dacji,
której granica pónocna biega Dunajem od ujcia Sawy do ujcia
Oltu. Dalej na wschód rozcigaa si diecezja Tracji, której jedn
z prowincji, nazwan Scyti Mniejsz (Scythia Minor), z centrum
w Tomis, stanowia Dobrudza.

Od czasów Konstantyna (306—337) i przeniesienia w 330 r. stolicy
cesarstwa do Bizancjum, zwanego odtd Konstantynopolem, obrona
linii Dunaju zyskaa ogromnie na znaczeniu. Przejy j wydzielone

* Diecezja w tym wypadku nie bya jednostk terytorialn administracji kocielnej,
lecz pastwowej.

68


przez Dioklecjana specjalne formacje wojskowe przeznaczone do strze-
enia granic — milites limitanei, zasilane w razie potrzeby przez ruchome
oddziay wewntrzne — milites palatini. System obronny Dobrudy,
zniszczony najazdami, zosta teraz odbudowany. Cesarz Walens (364—
378) stara si wzmocni siy wojskowe na granicy, osiedlajc na niej
Gotów, których zrazu pokona kilkakrotnie w bitwach toczonych po
obu stronach Dunaju. Ale w 377 r. Rzymianie ponieli klsk w Do-
brudy, na pónoc od Histrii, przy czym miejscowa ludno niewol-
nicza miaa udzieli pomocy najedcom. Nastpny ju rok, 378,
przyniós straszliw katastrof. Zagony Gotów, wypartych wanie z ich
nadczarnomorskich siedzib przez Hunów, signy daleko w gb Tracji.
W krwawej bitwie pod Adrianopolem armia rzymska zostaa dosz-
cztnie rozbita, sam cesarz pad na polu walki. Jego nastpcy, Teo-
dozjuszowi I (379—395), udao si jednak zawrze ukad z Gotami
i osadzi ich wzdu Dunaju jako „sprzymierzeców". Ale plemiona
gockie wolay nieraz upi przydzielone im tereny ni osania je przed
innymi. Byli to wic bardzo wtpliwi sojusznicy i np. w 386 r. zagro-
one Tomis musiao broni si samo przed najazdem.

Z pocztkiem V w., po ostatecznym podziale cesarstwa na zacho-
dzie i wschodzie (395), wzrós nacisk Hunów. Ich zasadnicza ekspansja
skierowaa si, co prawda, na zachód, bardzo szczliwie dla cesar-
stwa wschodniego (bizantyskiego), które zreszt mocno o to zabie-
gao. Zostao ono jednak zmuszone za Teodozjusza II (408—450) do
wydania przyczóków na poudniowym brzegu Dunaju, m.in. Carsium
w Dobrudy. Najwidoczniej Attyla przed atakiem na zachód chcia
mie zabezpieczone poudniowe skrzydo. Cae grupy barbarzyców
przesiedlay si w tym czasie swobodnie za Dunaj.

Na przeomie V i VI w. nadal powtarzay si najazdy na Dobrudz
i Tracj. Nie pomoga nowa linia obronna stworzona w Dobrudy
w postaci cigego wau biegncego od okolic Axiopolis do Tomis
(od Cernavoda do Konstancy). Na linii Dunaju pojawiy si nowe
plemiona: Sowian i turskich (tureckich) Bugarów. Od okoo 500 r.
atakuj one granice cesarstwa, w latach trzydziestych, czterdziestych
i pidziesitych najedaj i upi diecezje Tracji i Macedonii, próbuj
nawet zdoby Konstantynopol. Póniej do ich pustoszcych wypraw
doczaj si Gepidowie i Awarowie. Pod koniec VI w. trwa ju
w peni proces masowego osiedlania si Sowian na poudnie od
Dunaju, na Bakanach.

Cesarstwo broni si, jak moe, stawia czoa zagonom, podburza
jednych barbarzyców przeciw drugim, organizuje wyprawy odwetowe
na pónoc, za Dunaj. Lecz pod ciosami Awarów i Sowian padaj
jeden po drugim naddunajskie punkty oporu, m.in. w 587 r. Duros-
torum, Ulmetum, Tropaeum Traiani. W latach 591 — 592 cesarz Maury-
cjusz (582—602) odnosi jeszcze zwycistwo nad Sowianami na Nizinie
Wooskiej. Ale nastpna jego wyprawa zostaa rozbita, Sowianie
spustoszyli Bakany a po Saloniki, Awarowie obiegli Tomis. Z tru-
dem udao si ich odeprze i ocali miasto (599). Natomiast wyprawy
nad Cis przeciw Awarom w 601 i 602 r. nie day rezultatu, a druga

69


zakoczya si wrcz tragicznie. Wyczerpana pochodem i rozgory-
czona armia zbuntowaa si i zamiast na wroga ruszya na Konstan-
tynopol, wzniecajc wojn domow.

Odsonita granica Dunaju zostaa wic ostatecznie stracona w 602 r.
W VII stuleciu, za cesarza Herakliusza (610—641), odparto wpraw-
dzie Awarów spod Konstantynopola, ale Sowianie usadowili si ju
na dobre midzy Dunajem a Górami Bakaskimi. Ludno tego ob-
szaru, w tym i Dobrudy, ulega teraz szybkiej slawizacji. Z kocem
lat siedemdziesitych nastpi jednak wielki najazd Bugarów, którzy
podbili cakowicie te ziemie i zamieszka tu ludno trako-roma-
sk i sowiask.

W dziejach Dobrudy okres wdrówki ludów oznacza powane
zatrzymanie si, a pod wielu wzgldami wrcz cofnicie si w rozwoju.
Upadao znaczenie miast, zanik obrót pieniny, wracaa gospodarka
naturalna. Ustpowao jednak i niewolnictwo. Uprawa roli coraz cz-
ciej bya prowadzona przez kolonów. Warstw t zasila dopyw jeców
oraz barbarzyców „sprzymierzonych", osiedlajcych si w cesarstwie.

Greckie miasta nadmorskie w Dobrudy przeyway w tym czasie
ostatni ju etap wzgldnego jeszcze rozwoju w swej tysicletniej hi-
storii. Powstay niektóre nowe budowle oparte na wzorach rzymskich,
a od VI w. w coraz wikszej mierze wschodnich, bizantyskich. Ale
technika ich wykonania nie dorównywaa czasom wietnoci. wiat
antyczny, greek o-rzymski, ulega barbaryzacji.

Nowym elementem stao si w nim chrzecijastwo. Przeladowania
Dioklecjana w latach 303 — 304 ujawniy dosy licznych onierzy chrze-
cijan w garnizonach w Tomis i nad Dunajem. Sobór nicejski 325 r.
odby si z udziaem biskupa „Scytii". Diecezja ta poniosa znowu
pewne ofiary podczas przeladowa ze strony cesarzy: Licyniusza
(308 324) i Juliana Apostaty (361-363). Z przeomu IV i V w. s
wiadomoci o biskupstwie w Tomis, o misjach wród Gotów i Hunów,
a wic na pónoc od Dunaju. Oddziayway one i na ludno romask
podleg tym ludom. W Durostorum istniao biskupstwo ariaskie
w kontakcie z Gotami, wyznawcami tego „heretyckiego" kierunku
chrzecijastwa. W Dobrudy odkryto ponad 20 wczesnochrzecija-
skich bazylik, w samym Tropaeum Traiani byo ich najmniej 5. Napisy
chrzecijaskie w tych stronach byy sporzdzane przewanie w jzyku
greckim, nie aciskim, a wyznawcy chrzecijastwa naleeli ju do
wszystkich klas spoecznych.

Cesarstwo rzymskie nie ograniczyo si wycznie do obrony linii
granicznej Dunaju, zakoczonej zreszt niepowodzeniem. W okresach
wzmocnienia swych si próbowao nie tylko przeciwuderze, wypraw
odwetowych, lecz i bardziej trwaego uchwycenia pónocnego brzegu
Dunaju, uzyskania na nim odpowiedniego przedpola, mogcego osabi
pierwszy impet najazdu i zapewni czas niezbdny do zorganizowania
dalszej obrony. S lady wskazujce na to, e po opuszczeniu Dacji
Rzymianie utrzymali przyczóki w miejscowociach: Drobeta, Desa,
Sucidava olteska i innych. Pas przybrzeny na pónoc od Dunaju
znajdowa si waciwie pod faktycznym zwierzchnictwem Rzymu. Strefa

70


ta ulega rozszerzeniu za Dioklecjana i Konstantyna w zwizku z ich
wyprawami odwetowymi przeciw Gotom, Jazygom i Karpom. Kon-
stantyn zbudowa nowy most stay na Dunaju, czcy twierdze Oescus
i Sucidava (Olteska), dugoci okoo 2500 m. Sucidava zostaa obsa-
dzona garnizonem (milites limitanei), którego onierze otrzymywali
zarazem dziak ziemi i pastwisko w uytkowanie. Na przyczóku Drobeta
odbudowano dawny obóz Trajana, w Dierna — baz floty dunajskiej.
U ujcia rzeki Arges zaoono now twierdz — Constantiniana Daphne.
Okoo 330 r. Konstantyn podj ofensyw na pónoc. Przypuszcza si,
e to on, po zajciu tych obszarów, wzniós dla ich ochrony wa ziemny
dugoci okoo 700 km, dzi jeszcze wykazujcy miejscami szeroko
do 30 m, z fos szerok na 10 m (tzw. bruzda lui Novac). Cign
si on przez Olteni i Multany dugim ukiem od Drobety przez
okolice Krajowej, Ploiesti, skd siga — by moe — do Braiy. Wszyst-
kie te nabytki i punkty oparcia, bezustannie naraone na ataki bar-
barzyców, gdzie ycie byo ogromnie cikie i niebezpieczne, nie utrzy-
may si i zostay stracone czciowo ju w drugiej poowie IV w.,
przyczóki dunajskie w V w. Te ostatnie zniszczyli bez trudu okoo
440 r. Hunowie, którzy przejli od Rzymian technik zdobywania
fortyfikacji.

Na lewy brzeg Dunaju próbowao powróci cesarstwo wschodnie
w pocztkach VI w., zwaszcza za Justyniana (527—565). Odbudo-
wano, ale ju tylko czciowo, twierdze: Dierna (jako Zernes), Dro-
beta (Theodora), Sucidava Olteska (Sycybida), Daphne. Wpywy roma-
nizmu ponownie wzrosy. Najazdy Sowian i Awarów zniosy jednak

71


wkrótce i te ostatnie punkty oparcia Rzymian, które byy zreszt od
602 r. nie do utrzymania wobec zaamania si zasadniczej linii obronnej
dolnego Dunaju.

Tak ustpowa, kurczy si, przejciowo tylko usiujc powróci do
swych poprzednich granic, wiat aciskiej kultury i jeyka. Wród
zalewu barbarzyskich plemion, wdrujcych, a czciowo osiedlajcych
si na obszarach Europy poudniowo-wschodniej, pozostaway jednak
wyspy zachowujce, przynajmniej w pewnym stopniu, charakter ro-
maski. Na pónoc od Dunaju, na terenie byej prowincji Dacji traja-
skiej, wystpuj liczne i wyrane lady przetrwania ludnoci miejscowej,
dakoromaskiej. Zachowaa ona pewne osignicia epoki rzymskiej,
np. w zakresie techniki ycia codziennego, narzdzi pracy i innych
przedmiotów, ozdób, grobowców, posugiwania si monet. Ale bya to
zarazem ludno biedna, prowadzca ycie mocno prymitywne, posia-
dajca tylko monety miedziane, pienidz ubogich, szukajca schronie-
nia dla siebie i dla swoich zmarych w rozwaliskach dawnych miast,
takich jak Sarmizegetusa, Apulum, Potaissa, Napoc, w ruinach tam-
tejszych bazylik, term, teatrów, których nie bya w stanie odbudowa.
Ponadto pobyt jej tutaj ogranicza si, jak si zdaje, tylko do okresów
wzgldnego spokoju, czsto przerywanych najazdami nowych przyby-
szów. Wycofywaa si wówczas w góry, tworzc w trudniej dostpnych
i mniej atrakcyjnych okolicach wspólnoty wiejskie, rolnicze i paster-
skie, stanowice wane ogniwo na drodze przejcia do stosunków
feudalnych.

Oznaki pewnego oywienia, przejciowej stabilizacji, wzrostu wymiany
towarowej, przypadaj na koniec III i pocztek IV w. (czasy Dioklec-
jana i Konstantyna). Z tego okresu pochodz niewtpliwie dowody
archeologiczne, ujawnione w Siedmiogrodzie, Banacie, Oltenii, rozpow-
szechniania si wród ludnoci miejscowej chrzecijastwa. By to
proces dugotrway, brak tu odpowiednika jednorazowego „chrztu",
wystpujcego w dziejach wielu narodów. Stanowi on zapewne rezul-
tat misji religijnych z Mezji. W jzyku rumuskim szereg podstawo-
wych terminów dotyczcych ycia religijnego wywodzi si z aciny:
Dumnezeu — Bóg, inger — anio, crestin — chrzecijanin, cruce — krzy,
biserica — koció (bazylika), botez — chrzest. Jedyna odkryta w Dacji
bazylika chrzecijaska w Sucidavie Olteskiej pochodzi dopiero z VI w.,
przypuszczalnie z czasów Justyniana.

Pod koniec IV w. osiedlenie si Hunów na równinach Panonii
odcina obszar dawnej Dacji od kontaktów z Zachodem. Dostaje si
ona w stref kulturalnych wpywów Konstantynopola.

Poza ziemiami dawnej Dacji rzymskiej ludno geto-dacka na
pónoc od Dunaju przetrwaa jeszcze na obszarach Multan, Modawii,
Karpat Wschodnich. Byy to plemiona tzw. „wolnych Daków", spo-
ród których najwybitniejsze, Karpów, odznaczyo si zaciekymi ata-
kami na granice imperium, na linie Oltu i Dunaju, wchodzc czsto
w sojusz z Gotami. Tworzyy one zwizki plemienne o charakterze
przede wszystkim wojskowym. Prowadziy prymitywn gospodark
roln i rozwinit hodowl byda, uprawiay domowe rzemiosa, utrzy-

72


myway kontakty handlowe z obszarami na poudnie od Dunaju, po-
sugujc si monet rzymsk. Po opuszczeniu przez Rzymian Dacji
cze ich osiada zapewne na tych obszarach, podlegajc wpywom
romaskim. Jednake sporo Daków spotkalimy ju osiedlajcych si —
lub osiedlanych przemoc przez wadze imperium — miedzy Dunajem
a Górami Bakaskimi, take w Dobrudy, gdzie zreszt ulegli póniej
slawizacji.

WDRÓWKI LUDÓW

Ludno dako-romaska w dawnej Dacji i w Dobrudy czy te
geto-dacka. „wolna", gównie w Modawii, i tu, i tam podlegajca
nadal wpywom rzymskim, a z czasem bizantyskim, zalewana bya
raz po raz kolejnymi falami wielkiej wdrówki ludów. Z przemiesz-
czaniem si i najazdami plemion spotykali si Geto-Dakowie od dawna,
sami zreszt niejednokrotnie uczestniczyli w upieskich wyprawach za
Dunaj. Z kocem I tysiclecia p.n.e. musieli nieraz stawi czoa Ba-
starnom, a take Sarmatom (Jazygom, Roksolanom), którzy stopniowo
wyparli i wchonli Scytów. Jazygowie przenieli si na Nizin Nad-
cisask, natomiast za Roksolanami przybyli inni Sarmaci, Alanowie,
naciskani od wschodu przez germaskich Gotów. Okoo 260 r. n.e.
usadowili si u ujcia Bohu i Dniestru. Wypierane przez Gotów
plemiona sarmackie wtargny w III w. na ziemie rumuskie, omi-
jajc jednak, jak si zdaje, Siedmiogród. Wywary one widoczny wpyw
na kultur materialn Karpów.

Waniejsza okazaa si inwazja Gotów, ludu wschodniogermaskiego,
który z dalekiej Skandynawii przywdrowa przez dzisiejsze ziemie
polskie i ukraiskie a do ujcia Donu, zajmujc okoo poowy III w.
pónocne wybrzea Morza Czarnego. Std rozpoczli najazdy na ba-
kaskie prowincje cesarstwa, dokonywane czsto w przymierzu z Kar-
pami. Nie zawsze jednak stosunki midzy nimi ukaday si przy-
janie. Dlatego te nie tylko resztki bardzo ju osabionych Bastarnów,
ale i cz Karpów uznaa za lepsze schroni si w granicach imperium
na zwykych warunkach: nadziau ziemi i subsydiów za pomoc w za-
gospodarowaniu i obronie pastwa. Pod koniec III w. Goci, a cilej
ich plemiona zachodnie (Wizygoci), opanowali dzisiejsze ziemie ru-
muskie. Kultura ich, reprezentowana przez wykopaliska siedmiogrodz-
kie w Sintana de Mures i szereg innych, nosi ówczesne cechy czarno-
morskie, pontyjskie, z wpywami greeko-rzymskimi. Jako lud koczow-
niczy Goci nie wznosili trwaych, obwarowanych osiedli. Byli chrze-
cijanami zwizanymi z sekt ariask, ale chrystianizacja ich bya,
jak si zdaje, dosy powierzchowna. Badania archeologiczne dotyczce
tej epoki wykazay przebywanie w tym czasie na ziemiach rumuskich,
poza Gotami, take innych, wczeniej przybyych ludów, m.in. Wan-
dalów (Banat, Kriszana), Gepidów (Maramuresz).

Dotychczasowa wzgldna równowaga, wyraajca si w utrzymaniu
przez Rzym linii obronnej Dunaju, a opuszczeniu jedynie wysunitego
bastionu Dacji, zostaa zachwiana i zburzona w cigu krótkiego czasu

73


pod koniec IV w. W 375 r. na wschodni granic „pastwa Gotów",
sigajc a po Don, uderzyli Hunowie, otwierajc drog wielkiej fali
migracji ludów z Azji. Masy ich konnicy, zbrojne w uki, szable,
lance, zaprawione w sztuce wojennej w starciach z cesarstwem chi-
skim, rozbiy opór Alanów i Gotów Wschodnich (Ostrogotów). W roku
nastpnym (376) najechay Gotów Zachodnich (Wizygotów) nad Dnie-
strem. Król Atanaryk próbowa stawi opór, pocztkowo nie bez po-
wodzenia, na linii fortyfikacji wzniesionych na wzór rzymski miedzy
dolnym Prutem i Seretem. Ale wikszo Gotów, przeraona impetem
i potg Hunów, wolaa szuka schronienia w cesarstwie, gdzie zreszt
wkrótce doszo do wspomnianych wyej gwatownych zatargów z wa-
dzami rzymskimi. Tak upado panowanie tego wojowniczego plemie-
nia na pónoc od Dunaju. Zapewne z tych czasów pozosta odkryty
w 1837 r. w Pietroasa na Multanach, u podnóa Karpat Wschod-
nich, wspaniay skarb przedmiotów ze zota, z runicznym napisem:
„wita wasno Gotów".

Rozlege obszary dotychczasowej „Gocji" opanowali teraz Hunowie,
niszczc przyczóki rzymskie na linii Dunaju. Na ziemiach rumu-
skich nie pozostawili wielu ladów, chocia rozcigali swoj wadz
nad nimi i nad zamieszkujc je ludnoci dako-romask, resztkami
Karpów, Sarmatów, Gotów oraz nad Gepidami w pónocnej partii
Karpat Wschodnich. Szerzc ogromne spustoszenie w prowincjach
cesarstwa wschodniego i zachodniego, oszczdzali jednak ludno te-
renów, które uwaali za opanowane na stae, zmuszajc j do pracy
na swoj korzy. Trzymali si gównie obszarów równinno-stepowych.

W poowie V w. pozycja Hunów ulega gwatownemu osabieniu.
Pod koniec ycia nie zwyciony dotd Attyla dozna niepowodze
w walkach w Galii (451) i w Italii (452). Po jego mierci w 453 r.
wybuchy walki wewntrzne o wadz. Umoliwio to koalicji prowa-
dzonej przez Ardaryka, króla germaskich Gepidów, a wspieranej
przez Bizancjum, rozbicie Hunów w samym centrum ich pastwa, na
Nizinie Wgierskiej.

Gepidowie, którzy pojawili si na pónocy ziem rumuskich w III w.,
zanim dostali si pod zwierzchnictwo Hunów, toczyli spory i boje
z Gotami „o ziemi", zapewne o Siedmiogród i Modawi. Po roz-
gromieniu Hunów rozcignli sw wadz nad obszarem dawnej Dacji.
Tworzyli siln organizacj wojskow z dziedzicznym królem na czele.
Pozostawili lady, najliczniejsze na Nizinie Cisy, obwarowanych osiedli,
wyposaonych raczej ubogo w proste narzdzia i bro. Utrzymywali
dosy ywe stosunki z Bizancjum.

Okoo 500 r. ssiadami Gepidów od strony Niziny Wgierskiej
stao si inne plemi germaskie — Longobardowie. Zrazu obydwa
wspólnie dokonyway najazdów na Bizancjum. Przebiega dyplomacja
bizantyska zdoaa jednak w kocu skóci je ze sob. Ostatecznie
Longobardov'e w 567 r. rozbili Gepidów przy pomocy turskich
Awarów. Gepidowie nie byli spoecznoci liczn, tote po klsce
dosy szybko wtopili si w ludno miejscow.

Awarowie, którzy zajli teraz miejsce Gepidów, a jako groni

74


wojownicy zmusili zaraz Longobardów do odejcia na zachód, pocho-
dzili przypuszczalnie z obszarów Mongolii. Okoo poowy VI w. do-
tarli nad dolny Dunaj. Próbowali pocztkowo przenie si na teren
dzisiejszych Niemiec, lecz odparci przez Franków zadowolili si dotych-
czasowymi posiadociami Gepidów i Longobardów. Toczyli wiele walk
z Bizancjum, które najedali najczciej wspólnie ze Sowianami,
wdzierajc si na teren Dobrudy, zdobywajc Durostorum, Tropaeum
Traiani, zapuszczajc si a pod mury Konstantynopola. W VII w.
sia pastwa Awarów osaba, spod ich zwierzchnictwa zaczy wya-
mywa si na zachodzie plemiona sowiaskie, na wschodzie bugar-
skie. Z kocem nastpnego stulecia, w 795/796 r., pastwo Awarów zostao
cakowicie rozgromione przez monarchi frankosk Karola Wielkiego.

Podobnie jak Gepidowie, na podbitych wielkich obszarach Awa-
rowie tworzyli tylko nieliczn wierzchni warstw panujc. Prowa-
dzili ycie koczownicze, utrzymywali si z hodowli byda i zdobyczy
wojennych, otrzymywali pokane zasiki pienine od Bizancjum, opa-
cajcego w ten sposób spokój swych prowincji bakaskich. Z lud-
noci miejscow byli zwizani bardzo sabo, ograniczali si do wy-
muszania danin w naturze. Wydaje si, e z ziem rumuskich naj-
silniej opanowali ich kresy zachodnie, gdzie m.in. mogli by zaintere-
sowani kopalniami soli. Po odniesionych klskach zanikli tak dosz-
cztnie, e powstao nawet przysowie: „znikn jak Awarowie".

Od VI w. na widowni wydarze pojawiaj si plemiona sowiaskie
(Sklawinowie, Antowie), które stopniowo usadawiaj si na Nizinie
Wooskiej i w Banacie, dotarszy tu przypuszczalnie zarówno przez
Nizin Cisy, jak i przez Wy Modawski. Cz z nich, wdrujc
razem z Awarami, dostaa si i na Wyyn Siedmiogrodzk. Jak ju
wspomniano, w cigu VI stulecia Sowianie dokonywali wielu najazdów
na Bakany, a po Grecj i Konstantynopol. Bizancjum starao si,.
jak -mogo, wykorzysta przeciw nim Awarów. Czciej jednak So-
wianie czyli si z Awarami. Po osiedleniu si tych ostatnich w Pa-
nonii Sowianie wraz z innymi mieszkacami ziem rumuskich pod-
legali zwierzchnictwu awarskiemu, silniejszemu w Siedmiogrodzie, sab-
szemu za Karpatami. W wyniku zaamania si okoo 600 r. obrony
bizantyskiej na Dunaju plemiona sowiaskie zaczy przenosi si
masowo na Bakany, odcinajc ludno romask na obszarze karpato-
-dunajskim oraz mniejsze grupy bakaskie od jej zasadniczego, zwar-
tego bloku — Italii, Galii, Hiszpanii.

Na ziemiach rumuskich pozostaa jednak liczna ludno sowiaska,
przemieszana z autochtonami a take innymi przybyszami. Zarzucia
ona stopniowo upieskie wyprawy, prowadzc ycie osiade i zajmujc
si przede wszystkim rolnictwem. Sowianie praktykowali niewolnictwo,
ale tylko w stosunku do czonków innych plemion. Ich religia obej-
mowaa wiele bóstw, bdcych uosobieniem si przyrody oraz wiar
w ycie pozagrobowe.

Z biegiem czasu wytworzyy si bardziej pokojowe stosunki wspó-
ycia przybyszów sowiaskich z miejscow ludnoci karpo-dack
w Modawii, a dako-romask na Wooszczynie, szczególnie w Ol-

75


tenii. Sowianie najczciej podporzdkowywali j sobie, ale i oszcz-
dzali w swym wasnym interesie, zmuszajc do danin i pracy. Na-
tomiast na terenach, na których sami z kolei ulegli podbojowi, wy-
twarzay si formy ich wspóycia z plemionami zwycizców: Awarów
w Siedmiogrodzie, Bugarów w Dobrudy. Osiedlanie si Sowian
wpyno na odradzanie si kultury rolnej, silnie podupadej podczas
poprzednich wdrówek ludów koczowniczych. Ich organizacja poli-
tyczna — czenie si plemion zoonych z wielkich rodzin patriarchal-
nych w zwizki o charakterze demokracji wojennej — przesza w cigu
VI —VIII w. widoczn ewolucj. Zmierzaa ona do zastpienia wspól-
noty krwi, czcej ludzi spokrewnionych ze sob, wspólnot teryto-
rialn, obejmujc wszystkich mieszkaców jednej ziemi. Nowa orga-
nizacja, stanowica zalek pastwa, bya coraz bardziej niezbdna
ze wzgldu na potrzeb wspólnej obrony, jak i do celów ekspansji,
podboju ssiadów, oraz — w coraz silniejszym stopniu — dla utrzyma-
nia przewagi warstw zamoniejszych nad reszt wasnej spoecznoci.
Zrónicowanie spoeczne wystpuje wyranie w wietle znalezisk archeo-
logicznych, m.in. na cmentarzyskach, np. w Nusfalau w pobliu Oradea.
Skada si na nie jedna mogia wielka, kilka rednich i wiksza ilo
maych, o nierównej wysokoci kurhanów nagrobnych.

Pobyt Sowian na ziemiach rumuskich zaznaczy si silnie i trwale.
Przynieli oni ze sob elementy kultury zarówno Sowian Zachodnich,
m.in. z Moraw, jak i Wschodnich, np. z Rusi Kijowskiej, te ostatnie
silniejsze od VII w. Stopniowo jednak najwybitniejszy stawa si wpyw
Sowian Poudniowych z Bugarii, silnie choncych kultur Bizancjum.
Jzyk plemion sowiaskich, zwaszcza poudniowo-wschodnich, wyci-
sn niezatarte pitno na mowie rumuskiej, w której okoo 1/6—1/5
sownictwa jest po dzie dzisiejszy pochodzenia sowiaskiego. Wpyw
ten przejawia si w nazewnictwie miejscowym (Rimnic, Tirgoviste,
Craiova, Zlatna), w okreleniach dotyczcych zaj gospodarskich
(gospodarie, grddind — ogród, pivnita. ping, bruzda, ovaz, coasa, grebla,
snop, stóg, topór, des te), uzbrojenia i wojskowoci (sabia, sulita, straja),
organizacji spoeczno-politycznej (rób. boier, stapin — pan, waciciel,
jupin, cneaz, voievod, stolnic, vornic, ispravnic), religii (duh, sfint, rai,
a blogoslavi, vladicd, staret), imion (Da, Piwu, Radu, Vlad, Ylaicu —
Vladislav). Dako-romaskie nazwy dawnych miast ulegy slawizacji:
Sarmizegetusa to teraz Gradiste (sowiaskie: Grodziszcze), Apulum —
Balgrad, Porolissum — Moigrad. Od Sowian ludno autochtoniczna
przeja alfabet — cyrylic. Natomiast Sowianie zapoyczyli od zroma-
nizowanych autochtonów pewien zasób okrele romaskich, takich
jak: wino, ocet, lebioda, izba (stuba — istuba — izba), poganin, kolda.
Z biegiem czasu element sowiaski osiady na ziemiach rumuskich
asymilowa si jednak coraz bardziej, stapiajc si w jedn spoeczno
z ludnoci autochtoniczn kraju. Sowianie wschodni nadali jej nazw
Woochów, zachodni — Wachów (Vlahi). Od nich przejli je Bizan-
tyczycy i Wgrzy.

Na przeomie szedziesitych i siedemdziesitych lat VII w. na
pónoc od delty Dunaju pojawili si nowi przybysze pochodzenia

76


turskiego (turecko-mongolskiego) — Protobugarzy. Niektóre ich ple-
miona zostay ju wczeniej, bo jeszcze w V w., wezwane przez
Bizancjum do Panonii przeciwko innym ludom, stajc si zreszt
wkrótce plag i dla wschodniego cesarstwa. Teraz jednak nastpia
powaniejsza migracja Bugarów, naciskanych od wschodu przez Cha-
zarów. Bugarscy przybysze z nowych swych siedzib rozpoczli nisz-
czce wypady na poudnie. W walce z nimi w 680 r. Bizancjum
ponioso klsk. Bugarzy uzalenili od siebie osiadych na Baka-
nach Sowian oraz pozosta jeszcze ludno trako-romask i zmu-
sili cesarstwo wschodnie do uznania ich pastwa zaoonego na pod-
bitym terytorium. Z pocztkiem VIII w. za interwencj w walkach
wewntrznych w Bizancjum chanowie bugarscy uzyskali tytu „ce-
zara" („cara").

W IX w. po klsce Awarów, zwierzchnictwo bugarskie rozcigao
si po obu stronach Dunaju, obejmujc, m.in. poudniow cz Mo-
dawii, Multany, Olteni, Banat, Siedmiogród, sigajc a do Cisy.
To wyjania zaangaowanie si Bugarów daleko na zachodzie, w star-
ciach z pastwem frankoskim i wielkomorawskim. Na wschodzie wal-
czyli t Wgrami. Do najwikszej potgi doszli za cara Symeona
(893 — 927). Wprawdzie Bizancjum podburzyo Wgrów do spustoszenia
w 895 r. czci Bugarii, ale Symeon zawar ukad z turskim plemie-
niem Pieczyngów, najecha siedziby Wgrów i zmusi ich do odejcia
w stron Panonii. Po mierci Symeona zacz si jednak szybki zmierzch
wietnoci pierwszego pastwa Bugarów. Pieczyngowie usadowili si
na wschodzie Modawii, a w latach 968 — 969 Bugari najecha
i zmusi do uznania swego zwierzchnictwa ksi Kijowa wiatosaw.
Poniós on wprawdzie ju w 971 r. klsk z rk Bizantyczyków,
ale ci nie myleli o przywróceniu bugarskiego carstwa, traktujc jego
ziemie — m.in. Dobrudz — jako odzyskane prowincje Bizancjum.

Pastwo bugarskie pozostawao w staych, bezporednich kontak-
tach politycznych i kulturalnych z Bizancjum, najwybitniejszym wów-
czas orodkiem kultury w Europie. T drog zetkno si ze stosun-
kami gospodarczo-spoecznymi wczesnofeudalnymi, przejmujc ich wzory.
W 866 r. za cara Borysa przyjo chrzecijastwo z rk duchowie-
stwa greckiego z Konstantynopola, co przyspieszyo jeszcze rozwój
feudalizmu. Na ziemiach rumuskich przykad ten oddziaywa silniej
w ich czci zachodniej — w Banacie, Siedmiogrodzie, gdzie panowa-
nie bugarskie byo mocniej ugruntowane ni midzy Dunajem a Kar-
patami. Do IX w. rónice pomidzy Bugarami a Sowianami ba-
kaskimi ulegy zatarciu, gór wzi jzyk sowiaski, do którego
dostosowano wasny alfabet. Wpywy bugarskie, coraz silniejsze na
ziemiach rumuskich VIII—IX w., przybray wic posta poudniowo-
sowiask. Odegray one wan rol w ksztatowaniu si na pónoc
od Dunaju stosunków spoecznych i kulturalnych w epoce wczesno-
feudalnej. Okrelenia dotyczce ycia spoecznego, jak: boier. jupin,
voievod, sluga. oraz kocielnego: molitva, sfint, trolla, s pochodzenia
bugarskiego. Jzyk bugarski i alfabet przyj si tu i utrzyma wród
wyszych warstw nawet po zaamaniu si potgi i panowania Bu-

77


garów. Chrystianizacja nie bya jednak pena, czego dowodem pó-
niejsze wydarzenia w Siedmiogrodzie z przeomu wieków X/XI, wska-
zujce na utrzymywanie si tam pogastwa nawet wród najwyszych
warstw spoecznych.

Nastpn fal wdrówki ludów na ziemiach rumuskich stanowili
Wgrzy, pókoczownicze plemiona pasterskie pochodzenia ugrofiskiego.
Posuwajc si od Uralu, w IX w. dochodzili ju do Dniepru. Zjedno-
czeni pod koniec tego stulecia przez Arpada, wypierani przez Pieczyn-
gów za Dniestr, za namow Bizancjum wdali si, jak ju wspom-
niano, w walk z Bugarami, która zakoczya si ich porak w 896 r.
w starciu ze sprzymierzecami Bugarów — Pieczyngami. Zmusio ich to
do odejcia na zachód, gdzie osiedlili si na Nizinie Panoskiej. Zastali
tu plemiona sowiaskie, od których przejli sporo z ich wyszej wów-
czas kultury. Lecz w przeciwiestwie do Bugarów nie ulegli sawi-
zacji, przeciwnie, zmadziaryzowali wikszo panoskich Sowian. Ze
swych nowych siedzib przedsibrali wiele upieskich najazdów na ob-
szary Europy rodkowej. Po 900 r. korzystajc z osabienia Bugarii,
wród zacitych i dugotrwaych walk zaczli podbija Siedmiogród
i Banat, niszczc zalki tamtejszych wczesnofeudalnych organizmów
pastwowych romasko-sowiaskich.

Kilkuwiekowy okres wdrówek ludów narzuca ziemiom rumu-
skim kolejne zmiany. Ich wyrazem, widocznym po dzie dzisiejszy,
jest m.in. stare nazewnictwo miejscowe. Tak np. w Siedmiogrodzie
rzeka Sebes nosi miano nadane jej przez Wgrów, którzy ostatni opa-
nowali ten kraj; jego dopyw Bistra nazw sw zawdzicza oczywicie
Sowianom, przejciowo panujcym w tych stronach; ale w górnym
swym biegu ten sam Sebes zwie si Frumoasa, a to imi dali tej rzece
i utrzymali przez stulecia romascy, wzgldnie zromanizowani, miesz-
kacy Karpat Poudniowych. Poza migracjami plemion sarmackich,
germaskich, turskich, sowiaskich, ugrofiskich i politycznymi prze-
wrotami dwa zjawiska nalece do tej epoki zasuguj na szczególn
uwag: proces tworzenia si jzyka i narodowoci rumuskiej oraz
pocztki feudalizmu w dziedzinie ycia gospodarczo-spoecznego.

POCZTKI JZYKA I NARODU RUMUSKIEGO

Odrbna narodowo rumuska z wasnym jzykiem nalecym do
grupy romaskiej wytworzya si w wyniku dugiego procesu dziejo-
wego, a powstaa na bazie ludnoci miejscowej, autochtonicznej, geto-
dackiej, która w pierwszej poowie I tysiclecia n.e. ulega romanizacji,
w drugiej za podlegaa silnym wpywom sowiaskim. Twierdzenie to,
którego gównym ogniwem jest przekonanie o trwaym, nieprzerwanym
utrzymaniu si na ziemiach rumuskich, w oparciu o acuch Karpat,
zasadniczego trzonu ludnoci od okresu przedrzymskiego po dzie dzi-
siejszy, byo wielokrotnie atakowane, nieraz bardzo gwatownie. Utrzy-
mywano, e ludno romaska (rumuska) przywdrowaa na obszary
dunajsko-karpackie z zachodniej czci Pówyspu Bakaskiego, i to
dopiero pod koniec I lub nawet z pocztkiem II tysiclecia n.e.

78


Zwolennicy tej tezy powouj si na szereg argumentów. Wskazuj,
e na Pówyspie Bakaskim pozostay liczne, cho niewielkie, grupy lud-
noci romaskiej, sigajce po Macedonie; e jeyk rumuski wykazuje
pewne zbienoci z albaskim, brak w nim natomiast wpywów germa-
skich z okresu wdrówki ludów; e w ródach pisanych brak infor-
macji o ludnoci rumuskiej (wooskiej, „Ylahii", „Blachii") a po X w.
Poprzednio wspomniano ju o pogldach, wedug których ludno miej-
scowa geto-dacka zostaa w zupenoci wytpiona podczas podboju
rzymskiego, a kolonici rzymscy, którzy zajli jej miejsce, zostali póniej
wszyscy ewakuowani w toku likwidacji prowincji Dacji na pónoc-
nym brzegu Dunaju.

Badania archeologiczne i jzykoznawcze wskazuj jednak na to, e
ludno autochtoniczna, zwaszcza w mniej dostpnych rejonach kraju,
przetrwaa, przynajmniej w czci, zarówno te wydarzenia, jak i burzliwy
okres wdrówki ludów. Kolejni zdobywcy byli ywotnie zainteresowani
w tym, aby utrzyma warstw ludnoci podlegej, dostarczajcej ywnoci
i rk do pracy. Brak informacji o niej w ródach pisanych tumaczy si
ich wielk szczupoci i jednostronnoci. Odnotowywano tylko najwa-
niejsze wydarzenia polityczne, takie jak dzieje pastw i panujcych, w któ-
rych ludno miejscowa ziem rumuskich nie odgrywaa wówczas roli
samodzielnej. Nie jest to zreszt zjawisko odosobnione, gdy np. o Alba-
czykach wiadomoci pochodz dopiero z czasów po 1000 r. Natomiast
bardziej zastanawiajcy jest brak wzmianek o przemieszczaniu si mas
ludnoci romaskiej z Bakanów za Dunaj. Wydarzenie takie posiadaoby
przecie powaniejsze znaczenie i znalazoby zapewne odzwierciedlenie
w dokumentach i kronikach pastw ociennych, szczególnie Bizancjum,
z reguy odnotowujcych wdrówki plemion. Nie jest zreszt wyklu-
czona moliwo pewnych migracji ludnoci romaskiej, zachowanej
w mniej dostpnych okolicach górskich, z jednego brzegu Dunaju na
drugi, ale nie w pokaniej szych rozmiarach. Przyjcie przez ludno
ziem rumuskich chrzecijaskiej liturgii sowiaskiej przemawia za
tym, e proces ten dokona si na obszarach naddunajskich, gdy
z gbi Bakanów, z pogranicza albaskiego, przyniesiono by liturgi
greck. Wskazuje si równie na fakt, e gdy w XIV w. powstaway
trwae organizmy pastwowe rumuskie — Wooszczyzna i Modawia —
zostay one zasilone przez napyw elementu rumuskiego z pónocy
i zachodu, z Siedmiogrodu, a nie od poudnia, zza Dunaju.

Spraw istotn w omawianym zagadnieniu s pewne waciwoci j-
zyka rumuskiego. Powsta on niewtpliwie z aciny — posiada np.
typowo acisk gramatyk, a niemal 3/5 jego sownictwa jest pocho-
dzenia aciskiego — lecz z aciny prowincjonalnej, ludowej, rozpowszech-
nionej w Dacji wród kolonistów rzymskich i pozostaej, romanizu-
jcej si ludnoci miejscowej. Podobne jest pochodzenie innych dzi-
siejszych jzyków romaskich. Ale jzyk rumuski odrónia si nie-
którymi cechami specjalnymi, np. odmienianiem rodzajnika, który
w dodatku moe czasem figurowa na kocu wyrazu (domn — pan;
domnul — ten pan). Wiele takich rónic wystpuje przy porównaniu
jzyków: rumuskiego i wymarego w XIX w. tzw. dalmatyskiego,

79


co prowadzi do wniosku, e wytworzyy si one oddzielnie, na obsza-
rach nie graniczcych ze sob. Zbienoci jzykowe rumusko-alba-
skie, bardzo zreszt nieliczne, s zdaniem jzykoznawców nie zapoy-
czeniami, lecz wynikiem wspólnego pochodzenia jzyków geto-dackiego
i albaskiego z mowy niegdy wspólnej dla terytorium bakasko-
dunajskiego przed wyodrbnieniem si grupy trackiej. Niektóre wyrazy
pochodzce z aciny wystpuj tylko w pónocno-zachodniej partii
rumuskiego obszaru etnicznego, co nasuwa przypuszczenie, e pow-
stay one na tych terenach. Szczupo zapoycze germaskich jest
zapewne nastpstwem ograniczonoci kontaktów szerszej masy ludnoci
miejscowej, chronicej si w trudniej dostpnych okolicach, z czsto
zmieniajcymi si i na ogó nielicznymi plemionami koczowniczych
najedców.

W drugiej poowie I tysiclecia jzyk ludnoci romaskiej obszaru
karpato-dunajskiego uleg silnym wpywom sowiaskim. S to jednak
wyranie wpywy przede wszystkim Sowian Poudniowo-Wschodnich,
z terytorium dzisiejszej Bugarii. To zjawisko przeczy prawdopodo-
biestwu pochodzenia i przywdrowania ludnoci rumuskiej z pogra-
nicza albasko-dalmackiego, jzyk jej bowiem musiaby wtedy wyka-
zywa przewag wpywów sowiasko-bakaskich zachodnich (serb-
skich).

Pod koniec I tysiclecia n.e., w cigu VII—IX w., wyania si wic
jzyk rumuski, na razie w swej pierwotnej formie jako tzw. mowa
protorumuska czy te prarumuska (straromdna). Jzyk romaski za-
nika natomiast — poza wspomnianymi wyjtkami — na poudnie od
Dunaju, na obszarach, które ulegy cakowitej niemal slawizacji. W re-
jonie karpatodunajskim utrzymuje si osobliwa romaska wyspa jzy-
kowa, odcita od innych romaskich obszarów szerokim pasem So-
wiaszczyzny. U schyku I tysiclecia n.e. kultura ludnoci miejscowej
wyodrbnia si od sowiaskiej. Te dwa zjawiska — ustalenia si, skon-
solidowania odrbnoci, samodzielnoci jzykowej i kulturalnej — maj
podstawowe, przeomowe znaczenie. W drodze dugotrwaego, natu-
ralnego procesu, którego orodkiem krystalizacyjnym byo pogórze
i góry dawnej Dacji — a nie jak niegdy sdzono przez nage poja-
wienie si w gotowej, dojrzaej postaci — na aren dziejów stopniowo
wstpuje narodowo rumuska, zachowujc w samej swej nazwie tra-
dycj swych zwizków ze wiatem romaskim.

POCZTKI FEUDALIZMU. PIERWSZE ORGANIZACJE PASTWOWE
NA ZIEMIACH RUMUSKICH

W okresie powolnego formowania si jzyka i narodowoci ru-
muskiej na ziemiach tych ksztatowa si nowy, feudalny ukad sto-
sunków gospodarczo-spoecznych. Feudalizm wyrasta z miejscowego
naturalnego podoa, z ewolucji tutejszego ycia gospodarczego i spo-
ecznego, ale zarazem nie bez wpywów i wzorów obcych. Tempo roz-
woju ulego jednak w czasie wdrówki ludów wielkiemu osabieniu,
w szeregu podstawowych dziedzin nastpi gboki upadek i cofnicie

80


si wstecz, cho z drugiej strony wanie ataki plemion koczowniczych,
niszczc rzymskie cesarstwo, rozbijay zarazem system niewolniczy.
Ziemie rumuskie nie leay jednak w bezporednim pobliu gównych
orodków kultury i postpu tych czasów — Bizancjum i frankijskiej
monarchii Karola Wielkiego. Nie miay te wasnej, rodzimej orga-
nizacji pastwowej. W nastpstwie tych niepomylnych okolicznoci
feudalizm rozwin si na nich z pewnym opónieniem.

Spoeczno ziem rumuskich pod koniec I tysiclecia n.e. to lud-
no osiada, niezbyt liczna, yjca w drobnych skupiskach wiejskich.
Jej gównym ródem utrzymania byo rolnictwo, chów byda, paster-
stwo, z okresowymi wdrówkami stad owiec na hale i na niziny
(transhumanta), ponadto zajmowaa si ryboówstwem, rzemiosem, gór-
nictwem. Uprawa roli prowadzona bya sposobem prymitywnym, ziemia
ulegaa wic szybkiemu wyjaowieniu, co zmuszao do czstej zmiany
pól. Uywano drewnianego rada, niekiedy z radlic elazn. Hodo-
wano zboa, groch, winorol, niektóre jarzyny i owoce, len, konopie.
Wydobywano sól, elazo, metale kolorowe. Z rzemios domowych
silniej wystpoway: garncarstwo, tkactwo, obróbka drewna, rzadziej
produkcja i obróbka metali. Znaleziska wyrobów obcych, importowa-
nych, ze srebra, szka oraz monet, zwaszcza bizantyskich, wiad-
cz o wymianie towarowej z Bizancjum, Rusi Kijowsk, Wgrami,
Czechami. W X w. orodkiem wymiany midzynarodowej sta si
gród Presawiec (Perejasawiec) w Dobrudy nad Dunajem, przypusz-
czalnie koo dzisiejszej miejscowoci Isaccea.

Ogólny poziom ycia ludnoci by niski. Mieszkano w chatach
maych, jednoizbowych, plecionych z chrustu, wikliny, okadanych
glin. Czsto byy to póziemianki. Kwitnce niegdy orodki miejskie
ulegy zagadzie w czasie wdrówki ludów. Utrzymao si zaledwie
kilka miejscowoci na linii Dunaju — Durostorum (Dirstor, bug. Dry-
stra, dzi. Silistria); Pacuiul lui Soare; Noviodunum (pón. Yicina,
dzi. Isaccea). Przewaaa zdecydowanie gospodarka naturalna.

Od czasów jeszcze przedrzymskich mieszkacy poszczególnych osiedli
yli we wspólnotach wiejskich, obejmujcych ziemie uprawne, pastwiska,
wody i lasy. Ziemi przydzielano pojedynczym rodzinom, które jednak
nie mogy rozporzdza ni na wasn rk. Pozostae dobra uyt-
kowano wspólnie.

Ewolucja stosunków wewntrz wspólnot wiejskich ulega przyspie-
szeniu pod wpywem Sowian. Ale ju w okresie wdrówki ludów
wystpowao w nich pewne zrónicowanie. Indywidualne uytkowanie
ziemi i narzdzi pracy, okresowe rewizje przydziau pól ornych stwa-
rzay dla jednostek przedsibiorczych moliwoci powikszenia swego
stanu posiadania (narzdzia, bro, bydo, zapasy zboa) i uzyskania
przewagi nad mniej obrotnymi, sabszymi. Wykopaliska archeologiczne
uwidaczniaj rónice w stanie posiadania poszczególnych rodzin z ów-
czesnych wsi i grodów. Zrozumiaa dno do utrzymania moliwie
znonych stosunków z plemionami najedców, stosujcych, jak si
zdaje, zasad odpowiedzialnoci zbiorowej, wymagaa wysunicia na
czoo wspólnot ludzi energicznych, zrcznych, którzy potrafiliby w spo-

81


sób najkorzystniejszy zaatwi podstawow, draliw spraw wiadcze
na rzecz zdobywców. To porednictwo nakadao co prawda cikie
obowizki, ale stwarzao zarazem sposobno umocnienia indywidualnej
pozycji powoywanych przez ogó naczelników gromad, „ludzi dobrych
i starych" — jak okrela ich póniejsza tradycja ludowa. Podobnie
podnioso ich znaczenie i autorytet podjcie obowizku organizowania
obrony, rozsdzania sporów, utrzymywania porzdku wewntrznego.
W tych warunkach stawao si moliwe zagarnicie czci ziem wspól-
noty i zamienienie ich w cile prywatn wasno, opierajc si na
uzyskanej przewadze i wpywach oraz powoujc si na zasugi wobec
gromady. Za tym szo dalsze powikszanie osobistego majtku, zdoby-
wanie rk do pracy w postaci niewolników, gównie z jeców wojen-
nych, a stopniowo take i uzalenianie od siebie reszty spoecznoci
gromadzkiej.

W IX i X w. spoeczestwo ziem rumuskich zaczyna rozpada si
na wacicieli ziemi i mas ludzi zalenych, rozwija si proces formowania
klas spoecznych, arystokracji i chopstwa, podstawowych dla feudalnego
ukadui stosunków. Pierwotne funkcje suebne, penienie obowizków
w interesie ogóu, zamieniaj si we wadz, w panowanie. W jzyku
starorumuskim pojawiaj si takie okrelenia, jak aciskiego pocho-
dzenia domn (dominus — pan), jude (iudex — sdzia) i sowiaskiego:
cneaz, jupin, voievod.

Przytoczone nazwy, bdce wiadectwem zachodzcych przemian
spoecznych, wskazuj zarazem gówne kierunki, z których napyway
wzory nowego, feudalnego ustroju. Szy one przede wszystkim zza
Dunaju, z Bizancjum, ale za porednictwem Bugarów, pod których
zwierzchnictwem politycznym dokona si zasadniczy zwrot. Umacnia
je postp chrzecijastwa, dokonujcy si take pod wpywem bizan-
tyskim, cho w jzyku liturgicznym sowiaskim. Pod koniec I tysic-
lecia wzrós wpyw Rusi Kijowskiej, bdcy jednak w pewnej mierze
przedueniem oddziaywania Bizancjum, jakkolwiek mocno okrn
drog. Natomiast z zachodu docieray wzory karoliskie z pastwa
Franków, poprzez Rzesz Wielkomorawsk (IX w.), a póniej Wgry
(od X w.). Nic dziwnego, e stosunki feudalne, cho wyrose z ro-
dzimego podoa, rozwiny si najwczeniej na obszarze najwikszego
nasilenia tych wpywów, z jednej strony w Dobrudy, z drugiej w Siedmio-
grodzie i Banacie. Dao to powód do wysuwania tendencyjnych teorii
o nagym i sztucznym „przeszczepieniu" feudalizmu na ziemie rumu-
skie w drodze najazdu, zwaszcza wgierskiego.

Rumuskie wspólnoty wiejskie przebyy te scharakteryzowan ju
ogóln ewolucj od zwizków krwi do organizacji terytorialnych.
Obszar poddany wspólnej, lokalnej wadzy politycznej nosi nazw
(ara — ziemia, kraj, pastwo. W miar rozwoju stosunków feudalnych
górne warstwy spoeczestwa byy coraz ywotniej zainteresowane
w zorganizowaniu silniejszego aparatu wadzy. Proces ten uwidoczni
si najwyraniej na terenie Siedmiogrodu, gdzie w VIII w. wystpowao
ju kilka pastewek, zapewne rumusko-sowiaskich, z wojewodami
na czele, z wadz, jak si zdaje, dziedziczn. Ich umacnianie si

82


wiadczy o postpujcym osabieniu zwierzchnictwa awarskiego, a pó-
niej bugarskiego na pónoc od Dunaju.

Wedug róde wgierskich (Gsta Hungarorum) przed podbojem
Siedmiogrodu przez Madziarów istniay tam trzy „wojewodaty". W Kri-
szanie, w kraju pomidzy rzekami Somesz i Muresz, ze stolic w Biharea
(w pobliu Oradea), panowa Menumorut, „dux Bihorensis". W Ba-
nacie, pomidzy Mureszem a Dunajem wada dux Glad (Vlad?). Na
Wyynie Siedmiogrodzkiej rzdzi Gelu (Gelou), „pewien Wooch"
(„quidam Blachus"). Dokadno tych informacji, jeli chodzi o nazwy
grodów i panujcych, budzi wtpliwoci, nie dotyczce jednak istoty
rzeczy. Przeciwnie, przypuszcza si, e w Siedmiogrodzie istniao wicej
drobnych pastewek, których ladami s, by moe, nazwy niektórych
jego czci, zawierajce okrelenie tara: na poudniu Hateg; Amlas
i Fagaras; Birsa; na pónocy Oas i Maramuresz, tj. okolice dzisiejszych
miejscowoci: 1. Hunedoara, 2. Sibiu, 3. Brasov, 4. Sighet. Wiemy
w kadym razie, e byy to pastewka o strukturze spoecznej wczesno-
feudalnej, o wyodrbnionej arystokracji (upani, kniazie), rozporzdza-
jce si zbrojn, warowniami, utrzymujce kontakty midzynarodowe.
W wojsku Glada w Banacie suyli „Poowcy i Bugarzy oraz Woosi"
(„Cumani et Bulgari atque Blachii" — w wypadku tych pierwszych
chodzio jednak, jak si zdaje, o Pieczyngów). Wojewodat „ksicia"
Gelu okrelony zosta wyranie jako „ziemia Woochów i Sowian"
(„terra Blachorum et Sclavorum"). Obecno Woochów na obszarze
Siedmiogrodu potwierdzaj równie róda ruskie (kijowskie).

W cigu X w. pastewka siedmiogrodzkie zostay zaatakowane
przez Wgrów. Chodzio im z jednej strony o bogactwa kraju, zwasz-
cza zoto i sól, z drugiej — o uzyskanie dogodnej granicy Karpat,
mogcej osoni ich od Pieczyngów, których Wgrzy obawiali si
szczególnie, pomni poprzednich swych poraek. Ofiar agresji pado
najpierw pastwo wojewody Menumoruta. Stawi on dosy dugo-
trway i zacity opór, odpierajc pierwszy atak, bronic si nastpnie
w twierdzy w pobliu Satu Mar („castrum Zotmar") i ufortyfiko-
wanej stolicy Biharea („castrum Byhor"). Pokonany, kapitulowa na
honorowych warunkach: utrzyma sw wadz, cho pod zwierzch-
nictwem wgierskim, a jego córka wysza za m za czonka wgier-
skiego rodu królewskiego. Broni si take i Glad w Banacie, lecz
jego rónoplemienna armia poniosa klsk, a twierdze zostay zdobyte.
Ostatnie pado pastwo wooskiego wojewody Gelu. Przegra on dwie
bitwy i zgin w czasie ucieczki. Wgrzy porozumieli si wtedy z lud-
noci miejscow, która miaa zgodzi si na wybór nowego wadcy,
Wgra imieniem Tuhutum.

Usadowienie si w Siedmiogrodzie Wgrów, którzy utrzymali si
tam przez okoo 1000 lat, miao powane konsekwencje. Odtd dzie-
je tej ziemi, oddzielonej barier Karpat od Wooszczyzny i Modawii,
potoczyy si drogami w znacznej mierze odmiennymi. Obszar et-
niczny rumuski uleg podziaowi .politycznemu.

Podbijany stopniowo od zachodu Siedmiogród wykazywa jednak
widoczne tendencje odrodkowe, charakterystyczne w ogóle dla sto-

83


sunków feudalnych, a uatwione sabym jeszcze stopniem konsolidacji
pastwa wgierskiego i mieszanym charakterem etnicznym ziemi siedmio-
grodzkiej. Z samym pocztkiem XI w. doszo do walki miedzy królem
Stefanem I (997—1038), który dy do scentralizewania pastwa
i popiera chrzecijastwo, a wojewod z Siemiogrodu Gyla (lub Gyula),
rezydujcym w Balgrad (Alba lulia) w twierdzy wzniesionej z ziemi,
drewna i kamienia. Po odmowie przyjcia chrztu zosta on pokonany
i wzity do niewoli okoo 1003 r. Kwestia chrystianizacji nie bya
chyba gównym powodem zatargów, gdy do starcia doszo równie
i z wojewod Ahtum, nastpc Glada, który by ochrzczony, cho
w obrzdku wschodnim. Lecz rozszerzywszy, jak si zdaje, swoje wa-
danie z Banatu take i na dawne posiadoci Menumoruta, sta si
widocznie zbyt niezaleny wobec króla Wgier, dcego usilnie do
scentralizowania pastwa. Równie i Ahtum uleg przewadze wgier-
skiej, podobnie jak „dux" Kean w poudniowo-wschodnim zaktku
Siedmiogrodu.

O yciu politycznym ludnoci Wooszczyzny i Modawii tego czasu
brak wiadomoci. Wiadomo natomiast, e w wyniku osabienia wew-
ntrznego pastwa bugarskiego w cigu X w. wystpi w nim ty-
powy dla feudalizmu proces rozbicia politycznego. Obj on m.in.
Dobrudz, w której tworzyy si drobne autonomiczne pastewka,
zamieszkae przez ludno bugaro-sowiask i romask. Z 943 r.
pochodzi znaleziony w Cernavoda sowiaski napis zawierajcy tytu
i imi upana Dymitra.


V. POCZTKI PASTW
RUMUSKICH: WOOSZCZYZNY
I MODAWII


OSTATNIE FALE WDRÓWKI
LUDÓW _ _

na przeomie I i II tysiclecia n.e. na ziemiach rumuskich rozwija si coraz silniej feudalny ukad sto-
sunków gospodarczo-spoecznych i politycznych. ycie gospodarcze
wykazywao widoczny postp. Przejawia si on w pewnym podnie-
sieniu rolnictwa, rozszerzeniu terenów uprawnych, zwikszeniu wydo-
bycia i obróbki metali, wikszym wykorzystaniu energii wodnej, wzro-
cie ilociowym i jakociowym produkcji rzemielniczej: metalurgicznej,
ceramicznej, tkackiej i in., rozwoju wymiany towarowej. wiadcz
o tym liczne znaleziska archeologiczne, zawierajce wyroby miejscowe
oraz importowane, a take monety nie tylko z Bizancjum i Wgier,
ale i z Niemiec, a nawet z Anglii. Od XIII w. próbowano bi mo-
net na miejscu, naladujc wzory obce.

Postp zosta jednak zahamowany i opóniony przez dalsze najazdy
koczowników, stanowice ostatnie fale wielkiej, tysicletniej wdrówki
ludów. Byy to plemiona pochodzenia turskiego: Pieczyngowie, Uzowie,
Poowcy, ci ostatni zwani te Kumanami.

Pieczyngowie w swej wdrówce po stepach nadczarnomorskich do-
tarli z kocem IX w. do Modawii, skd przeniknli na teren Woo-
szczyzny, a w cigu X i XI w. za Karpaty — do Siedmiogrodu, i za
Dunaj — do Dobrudy, kadc kres politycznemu znaczeniu elementu
sowiaskiego na ziemiach rumuskich. Raz po raz dokonywali najazdów
na ssiednie kraje, pozostajc w stanie cigej niemal wojny z Rusi
Kijowsk, Wgrami i Bizancjum. W XI w. ich wojowniczy zwizek
plemienny zosta jednak zamany przez lepiej zorganizowane pastwa
feudalne. W 1036 r. pokona ich ksi kijowski Jarosaw. Pieczyn-
gowie uderzyli wtedy na lini obronn Bizancjum na Dunaju, ale po
zacitych walkach, toczcych si niemal bez przerwy przez kilkanacie
lat, zostali pokonani. Ponieli take klski w starciach z Poowcami,
wobec czego ich cz schronia si za Dunaj. Czas jaki trway jeszcze
ich próby podbojów na Bakanach oraz na zachodzie, wypady na
Wgry dokonywane z Siedmiogrodu, a wreszcie i tutaj zostali roz-
gromieni przez króla wgierskiego Wadysawa I (1077—1095). Resztki
ich gronej niegdy potgi zlikwidowa cesarz bizantyski Jan Komnen
(1118-1143).


Za Pieczyngami posuwali si Poowcy. Okoo 1070 r. opanowali
Modawi, skd stopniowo zajmowali obszary bdce dotd we wada-
niu Pieczyngów, z którymi zreszt nieraz dokonywali wspólnych wy-
padów na Wgry i Bizancjum. Z pocztkiem XII w. Ru Kijowska
zadaa im szereg cikich poraek (1103 i 1111). Bizancjum pod pano-
waniem Manuela Komnena (1143—1180) zwycisko odparo ich ataki.
Z kocem XII w. Wgrzy umocnili si w Siedmiogrodzie, chocia
przez pewien czas czuli si jeszcze zagroeni ich najazdami. Wkrótce
jednak los Poowców rozstrzygn si na wschodzie w wyniku pod-
bojów tatarskich. W latach dwudziestych i trzydziestych XIII w. po-
nieli druzgocce klski, a ich resztki w panice schroniy si w gra-
nicach atakowanych poprzednio przez nich pastw, wgierskiego
i bizantyskiego.

Zwierzchnictwo polityczne plemion turskich byo ugruntowane zrazu
najsilniej w Modawii, Lecz z drugiej strony wanie na wschodzie
najwczeniej spotkay ich powaniejsze niepowodzenia. Zwyciska Ru
Kijowska para na poudnie, w kierunku upragnionego „Carogrodu"
(Konstantynopola). Ju w X w. wpywy Kijowa sigay po Dunaj,
nie bez tendencji do przeniesienia w ten region punktu cikoci
pastwa kijowskiego, zwaszcza za wiatosawa (945—972), którego
Bizancjum zdoao jednak pokona na linii Dunaju. Okoo poowy
XI w. po rozbiciu Pieczyngów szans Rusi zdaway si znowu wzra-
sta, lecz wtedy w stepach nadczarnomorskich pojawiy si plemiona
Uzów i Poowców. Dopiero po wielkich zwycistwach nad Poowcami,
odniesionych z pocztkiem XI w., ksi Wodzimierz Monomach
podj w 1116 r. prób usadowienia si w grodach na poudniowym
brzegu Dunaju. Usiowania te zakoczyy si niepowodzeniem. Na
przeszkodzie stano rozdrobnienie feudalne pastwa kijowskiego i walki
wewntrzne na Rusi. Niemniej wpywy ruskie sigay jeszcze czas
jaki po Dunaj.

Ru Kijowska rozcigaa wic w cigu X—XII w. swoje zwierz-
chnictwo nad terytorium Modawii, lecym na przejciu z Kijowa
do Konstantynopola. Byo to jednak panowanie tylko okresowe, sabo
ugruntowane, przeplatane dominacj Pieczyngów i Poowców. W XII w.
po osabieniu Rusi Kijowskiej wzrosa wybitnie pozycja ruskiego Ksi-
stwa Halickiego, szczególnie za Jarosawa Omiomysa (1153—1187),
który uzaleni od siebie Poowców w Modawii i przypuszczalnie
siga swymi, wpywami a po Dunaj. W poudniowej Modawii na-
wiza on, jak si zdaje, porozumienie z jak bliej nie okrelon
miejscow organizacj pastwow z orodkiem na rzek Birlad. Prze-
waga Halicza zaamaa si jednak z pocztkiem XIII w., po mierci
ksicia Romana w walkach w Polsce w 1205 r.

Wpywy Kijowa i Halicza nie przeszy w Modawii bez pewnych
ladów, tym bardziej e wspólnota religijna i sowiaski jzyk roz-
powszechniony wród górnych warstw spoecznych na ziemiach ru-
muskich toroway im drog. Po osabieniu ekspansji' ruskiej prób
usadowienia si na terenie Modawii podjy Wgry w rywalizacji
z Haliczem. Przerwa j dopiero, niszczcy najazd Tatarów 1241 r.

86


Bardziej dugotrwae okazao si panowanie koczowników, szcze-
gólnie Poowców, na Nizinie Wooskiej (zwanej wtedy nawet „Czarn
Kumania"), lecej poza gównymi szlakami wzajemnych kontaktów
Bizancjum, Rusi i Wgier. Z wspólnego jzyka Pieczyngów i Poowców
pozostay w rumuskim zwaszcza nazwy obszarów równinno-stepowych
(Baragan, Burnaz, Teleorman), niektórych miejscowoci i okolic (Yaslui,
Covurlui, Caracal), imi Basaraba, wyrazy takie jak: cioban — pasterz,
dusman — wróg, caun — przysióek. Poowcy, silniej zaawansowani
w rozwoju gospodarczo-spoecznym ni Pieczyngowie, skaniali si do
ycia osiadego i asymilacji z ludnoci miejscow oraz do przejmowa-
nia feudalnych wzorów i chrzecijastwa. Nie potrafili jednak zdoby si
na utworzenie silniejszej organizacji pastwowej. Staray si skorzysta
z tego Wgry, rozszerzajc swe wpywy za Karpaty. Przypuszczalnie
okoo 1230 r. nad Dunajem, na wanym szlaku elaznych Wrót,
utworzono rodzaj poudniowo-wschodnief marchii granicznej Królestwa
Wgierskiego z orodkiem w Turnu Severin, tzw. Banat Seweryski
(„Tara Severinului") z zarzdc wojskowym (banem) na czele. Powo-
ano te w latach 1227/8 do ycia biskupstwo misyjne „kumaskie",
nad rzek Milcov z zadaniem nawracania Poowców. Celem rozsze-
rzenia i umocnienia pozycji Wgier w Siedmiogrodzie i na linii Karpat
król Andrzej II sprowadzi niemiecki zakon rycerski, znanych póniej
dobrze nad Batykiem, w Polsce i na Litwie Krzyaków.

SIEDMIOGRÓD POD PANOWANIEM WGIERSKIM

W przeciwiestwie do Wooszczyzny Siedmiogród nie pozostawa
dugo we wadaniu Pieczyngów. Po ich pokonaniu przez Wgrów
z kocem XI w. sta si on obszarem ekspansji ywiou wgierskiego,
zwaszcza rycerstwa, w sabszej mierze chopstwa. Królowie wgierscy
woyli wiele wysiku w zabezpieczenie wschodniej granicy pastwa
przed Poowcami, których szczególnie si obawiali. Dla jej obrony
osadzili w Siedmiogrodzie tzw. Seklerów, ludno woln, której pocho-
dzenie nie zostao cakowicie wyjanione. Posugiwaa si ona jzykiem
wgierskim, lecz zachowywaa pewne poczucie odrbnoci. Zdaje si, e
w jej skad wchodziy równie zmadziaryzowane elementy niewgier-
skie, by moe turskie (awarskie?). Seklerzy stanowili rodzaj staego pogra-
nicznego pogotowia wojennego, zorganizowanego zrazu na podstawie
plemiennej, póniej terytorialnej. Osiedleni pocztkowo na zachodzie
Siedmiogrodu, na Nizinie Cisy w pobliu Bihor (Biharea), stopniowo,
w miar wypierania koczowników, byli przesuwani coraz dalej na
wschód, by ostatecznie z pocztkiem XIII w. osi na Wyynie
Siedmiogrodzkiej wewntrz uku Karpat Wschodnich i Poudniowych.
Ich osadnictwo zaczo nawet przekracza granic gór, sigajc do
Modawii, w okolice Bacau i Roman.

Umocnieniu Wgier na wschodzie, szczególnie pod wzgldem gospo-
darczym, suy miaa od ok. poowy XII w. kolonizacja niemiecka.
Obja ona pocztkowo przybyszów z Flandrii, znad Mozeli i Renu,
dopiero stopniowo z krajów saskich. Jednak od tej ostatniej grupy

87


przyja si w Siedmiogrodzie dla wszystkich osiadych tam Niemców
wspólna nazwa „Sasów". Królowie wgierscy obdarzali ich znacznymi
swobodami i przywilejami handlowymi, zwolnieniami od podatków,
suby wojskowej. Osadzali ich na prawie niemieckim (iure teutonico,
iure saxonico), zapewniajc im autonomi w zakresie administracji,
sdownictwa, czciowo i spraw kocielnych. Najwczeniejsze kolonie
„saskie", przypuszczalnie jeszcze z XII w., powstay na poudniu
Siedmiogrodu w rejonie Sibiu i na pónocy w rejonie Bistrita i Rodna.
W rodkowej partii Siedmiogrodu wystpiy z czasem w pamie
Orastie—Medias — Sighisoara. Przekraczajc lini Karpat osadnicy nie-
mieccy pojawili si w osiedlach miejskich Wooszczyzny i Modawii,
takich jak Baia de Arama, Rimnicu Yilcea, Cimpulung, Roman,
Suczawa, Baia. Od ludnoci rumuskiej przybysze ci przejli niektóre
szczegóy budownictwa wiejskiego, stroju, obyczaju.

Wgrzy usiowali jednak spoytkowa Niemców take i do ochrony
granic Siedmiogrodu oraz w celu chrystianizacji pogaskich koczow-
ników. Te rachuby skoniy króla Andrzeja II do sprowadzenia w 1211 r.
Krzyaków na ziemi siedmiogrodzk. Osadzeni równie w wewn-
trznym uku Karpat, w okolicach Braszowa (Tara Birsei), u przej
górskich na Wooszczyzn i Modawi, Krzyacy z kolei sprowadzali
dalszych kolonistów niemieckich dla zapewnienia swemu zakonowi sil-
niejszych podstaw gospodarczych. Wkrótce rozwinli energiczn dzia-
alno, która jednak wywoaa zaniepokojenie Wgrów. Rycerze za-
konni przekraczali bowiem granice zastrzeonego im terytorium, przy
czym rozpoczli kolonizacj i wschodnich stoków Karpat, na Woosz-
czynie, wbrew umowie wznosili umocnienia nie tylko drewniano-
-ziemne, lecz obwarowali si w murowanych zamkach, dc wyranie
do uniezalenienia si od wadz wgierskich, a do oddania zajtego
przez nich kraju pod formalne zwierzchnictwo papieskie. Ju w 1221 r.
doszo do ostrego zatargu, na razie zaagodzonego przez papiea.
Jednak w 1225 r. wybuch nowy. konflikt i tym razem król nie ustpi,
lecz przezornie usun si podstpny zakon z granic swego pastwa.

Ludno rumuska, zajmujca mniej dostpne czci kraju, trzymaa
si swych tradycyjnych form gospodarki i ycia spoecznego. Two-
rzya nadal wolne wspólnoty wiejskie, z kniaziami lub sdziami na
czele, rzdzce si w sprawach wewntrznych wasnym obyczajem i nie
pisanym zwyczajowym prawem, z odwiecznymi sdami „starszych".
Moniejsze jednostki, wyróniajce si ju od dawna tytuem wojewody
czy kniazia, atwiej przystosowyway si do nowych warunków. Pewna
ich cz staa si feudalnymi wacicielami ziemi — w drodze nada
królewskich wynagradzajcych lojalnych poddanych oraz przywaszcza-
nia sobie niektórych gruntów stanowicych dotd wspólne mienie
chopskie.

Rozwój stosunków feudalnych w pastwie wgierskim postpowa
w tym czasie szybko naprzód i zwizany z Wgrami Siedmiogród
dziki temu wyprzedzi pod tym wzgldem inne ziemie rumuskie.
Królowie wgierscy hojn rk nadawali tu na wasno (iure perpetuo)
kocioowi i rycerstwu dobra ziemskie, dostajce si w rce przede

90


wszystkim Wgrów. Umocnienie si feudalnej .arystokracji („maiores
terrae", „nobili"), z pocztkiem XIII w. narzucajcej sw wol panu-
jcym (Zota bulla z 1222 r.), pogorszyo sytuacj chopów. Cze
z nich znalaza si w stanie wzrastajcej zalenoci osobistej od wa-
cicieli wielkich obszarów ziemi.

Stosunki ówczesne Siedmiogrodu znane s, przynajmniej w najogól-
niejszych zarysach, dziki ródom historycznym wgierskim, które jed-
nak w tym czasie nie pozwalaj przewanie na przeprowadzenie ci-
lejszych podziaów narodowociowych. Ogromna wikszo ludnoci
zamieszkiwaa wsie, zreszt niewielkie, liczce od kilkudziesiciu do
kilkuset mieszkaców. Posiaday one swój samorzd reprezentowany
przez rad i naczelnika, zwanego czsto sdzi (villicus, iudex). Prze-
waaa gospodarka naturalna, dostosowana do zaspokajania potrzeb
przede wszystkim lokalnych. W XIII w. rozwijao si ju silniej rze-
mioso, wykraczajce poza obsug wycznie wasnej wsi i dworu.
Zaczy powstawa osady rzemielnicze zwizane z zamkami i potrze-
bami ich zaóg (podgrodzia), z wikszymi orodkami kocielnymi,
wreszcie z miejscowociami pooonymi szczególnie dogodnie na szla-
kach komunikacyjnych lub z centrami produkcji górniczej. Tak two-
rzyy si zalki osiedli miejskich w Satu Mar, Baia Mar, Oradea,
Arad, Timisoara, Klu, Orastie, Alba lulia, Dej, Zlatna, Turda, Sebes,
Medias, Sighisoara, Sibiu, Braszow, Bistrita, Rodna.

W ukadzie stosunków spoecznych najwybitniejszym zjawiskiem by
wspomniany ju wzrost znaczenia wielkiej feudalnej wasnoci ziemskiej,
wieckiej i kocielnej, oraz — w zwizku z tym — zmiany w pooeniu
chopów, na ogó na ich niekorzy. Chopi byli obcieni daninami
na rzecz pastwa i waciciela ziemi, katolicy, a wic chopi wgierscy
i niemieccy, ponadto na rzecz kocioa. Pastwo pobierao przypusz-
czalnie okoo 5% zbiorów zboa, wina, byda, skór, wymagao pracy
przy budowie i utrzymywaniu warowni, w majtkach i przedsibior-
stwach królewskich, np. w kopalniach, gociny dla dworu królewskiego
i urzdników, cigao opaty pienine. Waciciel ziemi korzysta
z pracy przede wszystkim ludzi niewolnych (jeców itp. — servi, robi),
pozbawionych osobistej swobody, i tzw. „sug dworskich", natomiast
od chopów poddanych da za korzystanie z jego ziemi raczej pod-
wód oraz daniny w zbou i zwierztach domowych, rzadko jeszcze
w pienidzu. Koció ciga dziesicin w zbou i bydle, korzysta
czsto z chopskiego transportu. To ostatnie obcienie, zwizane
z coraz szerzej uprawianym przez klasztory handlem, byo szczególnie
dotkliwe, podobnie jak obowizek gociny dworu królewskiego, rów-
najcej si okresowemu ogooceniu caych wsi. Wzrastajca tendencja
do ograniczania zwyczajowych praw chopów wolnych, zwaszcza ich
prawa do swobodnego przenoszenia si, dno do zamienienia ich
w chopów poddanych (iobagiones, iobagii), naduycia ze strony mo-
nych feudaów i zalenej od nich administracji pastwowej skaniay
ludno wsi do szukania ratunku w zbiegostwie, które byo coraz
surowiej cigane przez prawo. Z 1219 r. pochodzi wiadomo o roz-

91


ruchach w okolicach nad rzek Muresz, które objy chopów pod-
danych i niewolników.

Celem wzmocnienia aparatu pastwowego, sucego utrwaleniu
feudalnego ukadu stosunków, przeprowadzono podzia Królestwa W-
gierskiego na jednostki administracyjne, tzw. komitaty, z mianowanymi
przez króla upanami (komesami) na czele. W Siedmiogrodzie naj-
wczeniej wymieniony jest komitat Bihor, na zachodzie kraju, od
1113 r. Inne, w liczbie 9, dopiero w drugiej poowie XII w. Siedmio-
gród wykazywa jednak od wczesnego redniowiecza pewne tendencje
do zachowania odrbnoci i autonomii. Znalazy one swój wyraz
czciowo w ustaleniu w XII w. osobnego urzdu „wojewody Siedmio-
grodu" (Leustachius voyvoda Transilvaniae, 1176), nie znanego w innych
czciach pastwa wgierskiego, po czci za w autonomii niektó-
rych okrgów terytorialnych i grup ludnociowych: wiejskich wspól-
not rumuskich wolnych chopów, wgierskich Seklerów, niemieckich
Sasów. Byo to m.in. nastpstwem specjalnego pooenia Siedmiogrodu
jako nadgranicznego bastionu Królestwa Wgier, peryferyjnego obszaru
przejciowego, ale te i wyranego poczucia odrbnoci i przywizania
do rodzimych form samorzdu, wykazywanego przez pokane grupy
jego mieszkaców.

DOBRUDZA POD PANOWANIEM BIZANTYSKIM I BUGARSKIM

Zalenoci politycznej od Pieczyngów i Poowców, chocia nie ich
najazdów, unikna Dobrudza dziki uporczywej obronie linii dolnego
Dunaju, zorganizowanej ponownie od koca X w. przez cesarstwo
bizantyskie, po zamaniu pierwszego pastwa Bugarów. Kraj ten
stanowi wówczas osobn prowincj zwan Paristrion lub Paradunavon
(„Nad Dunajem"), rozwijajc si dosy pomylnie, kontynuujc tra-
dycje ycia miejskiego i osanian przez zaogi wojskowe przed ata-
kami koczowników turskich i Rusi Kijowskiej. W latach 968 — 972
odparto np. prób usadowienia si ksicia kijowskiego wiatosawa
w Presawcu i Dirstor (Silistria), w czym podobno starali si mu
dopomóc miejscowi Woosi. W cigu XI w. siy Bizancjum ulegy
jednak osabieniu skutkiem walk wewntrznych i postpujcego roz-
drobnienia politycznego. Jednym z jego przejawów bya próba utwo-
rzenia nad dolnym Dunajem osobnego suwerennego pastewka, pod-
jta przez miejscow arystokracj feudaln w oparciu o miasta i po-
moc Pieczyngów. Zostaa ona wprawdzie udaremniona w latach
1088— 1091 przez cesarza Aleksego Komnena, ale kosztowao to spo-
ro wysiku. Bizancjum zostao zmuszone do zaangaowania powa-
nych si ldowych i morskich, do wezwania na pomoc Poowców,
a przejciowo armia bizantyska poniosa nawet porak przy obleniu
Dirstor. Dla cesarstwa wschodniego Dobrudza stanowia siln baz
wojskow w walkach z Wgrami i Rusi. Ale ucisk i naduycia
administracji doprowadziy z kocem XII w. do ponownego nasilenia
si oporu przeciw panowaniu bizantyskiemu. W 1185 r. wybucho

92


w pónocnej Bugarii powstanie kierowane przez przedstawicieli drob-
niejszych feudaów, braci Piotra i Asena (Asana), cieszce si popar-
ciem szerszych krgów spoecznoci miast i wsi, bugarskich i rumu-
skich. Po dwóch latach walk Bizancjum zostao zmuszone do uznania
niezalenoci nowego pastwa bugarskiego, które uzyskao tym razem
pomoc Poowców. Przewaga cesarstwa wschodniego nad Dunajem zo-
staa jednak zlikwidowana ostatecznie dopiero po 1201 r. przez opa-
nowanie Dobrudy za rzdów kolejnego przedstawiciela bugarskiej
dynastii Asenowiczów, Jana (Joanica Kaojan, 1197—1207), zwanego
w dokumentach papieskich wadc „Woochów i Bugarów" (Blacho-
rum et Bulgarorum). Odbudowane przez niego czciowo pastwo
bugarskie osabiy zreszt wkrótce rozterki wewntrzne. Ju nastpca
Jana musia tumi z pomoc obc, wgiersk, opozycj naddunajsk
reprezentujc tendencje odrodkowe, lokalne.

TATARZY. ODBUDOWA SIEDMIOGRODU

Pod koniec pierwszej poowy XIII w. ca Europ rodkowo-wschod-
ni wstrzsna wielka inwazja mongolskich koczowników — Tatarów.
Ich silna organizacja wojskowa odniosa wczeniej wiele sukcesów
w Azji, dokonujc podboju Chin. Z kolei zaatakowaa Europ i w la-
tach dwudziestych i trzydziestych zadaa seri cikich klsk ksitom
ruskim i Poowcom. Batu-chan zorganizowa nad Morzem Czarnym
pastwo tatarskie, tzw. Zot Ord, która w 1240 r. zdobya Kijów,
kadc kres niezalenoci politycznej Rusi.

W pamitnym 1241 r. Zota Orda uderzya na Europ rodkow.
Gówne natarcie poszo przez Polsk na Wgry i Czechy, armia pomoc-
nicza, osaniajca t operacj od poudnia, wkroczya do Modawii i za-
atakowaa Siedmiogród. Próba obrony przej górskich, organizowana
przez wojewod siedmiogrodzkiego, zakoczya si niepowodzeniem, na-
wet najwiksze miasta zostay zdobyte. Wgry poniosy zupen klsk.
Cz wojsk tatarskich przeprawia si przez Dunaj, dokonujc spu-
stosze na Bakanach. W czasie odwrotu najedców Siedmiogród
i Modawia ulegy ponownemu zupieniu. Straty materialne i ludz-
kie byy ogromne.

Wielkie' zwycistwo Tatarów nad siami pastw rodkowowschod-
niej Europy pocigno za sob powane konsekwencje polityczne.
Wgry zostay powstrzymane w swym dotychczasowym parciu ku
Morzu Czarnemu. Zota Orda podporzdkowaa sobie, poza ziemiami
ruskimi, cay obszar po Karpaty, a wic przede wszystkim Modawi,
w sabszym stopniu Multany i Olteni. Na poudnie od Dunaju wa-
salem Tatarów stao si odbudowane nie tak dawno pastwo bu-
garskie. Natomiast Siedmiogród, chocia zdobyty i spustoszony, po-
zosta poza sfer ich politycznego zwierzchnictwa. Ten stan rzeczy
przyczyni si do dalszego pogbienia nierównomiernoci rozwoju
poszczególnych ziem rumuskich.

Panowanie Tatarów naoyo na ludno podbit cikie brzemi
utrzymywania zwycizców. Przejli oni znaczne obszary ziemi, cigali

93


z mieszkaców daniny (haracz), cz ich pozbawili osobistej wolnoci,
stali si klas posiadajc i uprzywilejowan. Ale w nowych warun-
kach ycia osiadego i uatwionego dziki pracy poddanych zywali
si szybko ze stosunkami feudalnymi, a to stwarzao — zwaszcza wobec
nikej ich liczebnoci — drogi porozumienia z miejscowymi feudaami.
W oparciu o nich Tatarzy pozostawiali spoecznoci miejscowej sa-
morzd lokalny, pod warunkiem spacania haraczu oraz niesprzeci-
wiania si ich zwierzchnictwu politycznemu.

Po wielkim najedzie tatarskim Wgry uczyniy powany wysiek,
by podnie si z ruiny. Rozszerzono jeszcze akcj kolonizacyjn,
przy czym na prawie niemieckim osadzano nie tylko przybyszów
obcych, lecz i Wgrów oraz ludno miejscow. Wobec osabienia
monarchii i aparatu pastwowego wzroso znaczenie arystokracji,
podporzdkowujcej sobie w caym królestwie drobniejsze rycerstwo,
a zwaszcza chopstwo. W Siedmiogrodzie oznaczao to m.in. nasi-
lenie dnoci do ograniczenia i uzalenienia wiejskich wspólnot ru-
muskich w „ziemiach" Fagaras, Hateg, Oas, Maramures. Wielu cho-
pów zdoano istotnie zepchn do stanu poddastwa. Z drugiej strony
stopniowo zanikay kategorie ludzi niewolnych i tzw. sug. Powin-
noci chopskie ulegy podwyszeniu nie tyle na rzecz pastwa, ile
na korzy feudaów i kocioa. Chopi odpowiadali na to czstszym
zbiegostwem do miast i osiedli targowych, próbowali niekiedy i czyn-
nego oporu, np. w 1277 r. w Siedmiogrodzie rodkowym i poud-
niowym. Ostre formy przybieraa te niekiedy i opozycja Sasów
przeciwko próbom ograniczania ich tradycyjnej ju autonomii.

Siedmiogród i po najedzie Tatarów stanowi nadal odrbn jed-
nostk administracyjn, autonomiczne „województwo". W latach 1257—
1270 tworzy nawet ksistwo wydzielone synowi króla Beli IV, Stefanowi.
W oparciu o t dzielnic syn toczy zreszt kilkakrotnie walki zbrojne
z ojcem. Wojewodowie Roland Borsa, Wadysaw Ka, rezydujcy
w Deva, wykazywali znaczn samodzielno, wydawali zarzdzenia,
udzielali przywilejów, mianowali biskupów. Korzystajc z poparcia
Serbii wojewoda Ka stawia opór Karolowi Robertowi Andegawe-
skiemu przy obejmowaniu przez niego tronu na Wgrzech po wy-
ganiciu Arpadów (1301). W samym Siedmiogrodzie wadza wojewody
bya jednak ograniczona przez ogólne zgromadzenie rycerstwa („uni-
versitas nobilium"), wspomniane po raz pierwszy w 1288 r.

POCZTKI PASTWA WOOSKIEGO

Rozwój stosunków feudalnych na ziemiach rumuskich pociga
za sob konieczno zabezpieczenia ich trwaoci przez odpowiedni
organizacj spoeczestwa w postaci feudalnego pastwa, a zarazem
stwarza odpowiednie po temu przesanki przez wyonienie warstwy
monych feudaów wieckich i duchownych, rozporzdzajcych wystar-
czajcymi rodkami materialnymi i moralnymi. Sprzyjao temu ustanie
wdrówek ludów oraz odpyw na poudnie i wschód energiczniejszych
elementów rumuskich z zachodu, wypieranych przez Wgrów. Sied-

94



miogród, mimo swych tendencji odrodkowych, zwizany by ju intere-
sami feudaów wgierskich z pastwem wgierskim, przeywajcym
w XIV w. pod rzdami Andegawenów okres potgi i rozkwitu.
Dobrudza po wyparciu Bizancjum za Bakany znalaza si w grani-
cach i ramach organizacyjnych odrodzonego pastwa bugarskiego.
Z pozostaych ziem rumuskich, które dostay si pod zwierzchnictwo
Tatarów, Oltenia i Multany byy sabiej kontrolowane przez pastwo
Zotej Ordy. Przy tym byy to tereny o sporym ju zaludnieniu;
przypuszcza si, e w XIV w. midzy Karpatami Poudniowymi
a Dunajem istniao od 2 do 3 tysicy wsi. Na tym obszarze wystpo-
way wic lepsze ni w Modawii warunki rozwinicia si rodzimych,
rumuskich organizmów pastwowych. Tym bardziej e istniay ju pewne
tradycje w tym zakresie, a pozycja Tatarów w cigu XIII, zwaszcza
za XIV w., ulega osabieniu skutkiem wzrastajcego oporu ksistw
ruskich, a póniej zwyciskiej ekspansji Litwy w kierunku Morza
Czarnego. Na przeomie XIII i XIV w. przejciowo osaba te pozycja
Wgier w zwizku ze wspomnianym ju wyganiciem dynastii Arpadów
i walkami o tron.

Powstanie pastw rumuskich, Wooszczyzny, a nastpnie Modawii,
byo wic wynikiem naturalnego i dugotrwaego procesu, ewolucji sto-
sunków miejscowych, cho nie bez wpywów z zewntrz, a nie — jak
to sobie dawniej wyobraano - jednorazowym dzieem wybitnych jed-
nostek lub nielicznych grup imigrantów przybyych zza Dunaju, Kar-
pat czy Dniestru*. Ju w poowie XIII w. istniao miedzy Karpatami

* Stara historiografia rumuska, nawizujc dosownie do legend, posugiwaa si
okreleniem descalecare, descalecat - od a descaleca - zsiada z konia, w dawnym
przenonym znaczeniu: zatrzymywa si, osiedla si.

95


a Dunajem, z oparciem gównie o regiony podgórskie*, kilka drob-
nych pastewek z kniaziami lub wojewodami na czele**. Dokument
wystawiony w 1247 r. joannitom przez króla wgierskiego stwierdza,
e w Oltenii wystpoway w tym czasie ksistewka: na poudniu
Jana, na pónocy Farkasza („cum knezatibus loannis et Farcassi");
na zachód od nich wiksze ksistwo „wojewody Rumunów" Litowoja
(„terra kenezatus Lytovoy voievodae"), z orodkiem w dolinie rzeki
Jiu,- sigajce przypuszczalnie za Karpaty do ziemi Ha{eg; oraz na
wschód od Oltu, na osi rzeki Arges, od gór po Dunaj, by moe nawet
z ziemi Fagara? za Karpatami, pastwo Senesawa (Seneslav), rów-
nie okrelanego jako „wojewoda Rumunów". Byy one wszystkie za-
lene politycznie od Wgier, ale posiadoci Litowoja i Senesawa za-
choway, jak si zdaje, znaczn samodzielno, rozporzdzajc wasnym
wojskiem. Pomidzy Litowojem a Wgrami doszo w latach siedem-
dziesitych do zatargów o trybut i jakie terytoria, rozstrzygnitych
dopiero krwaw rozpraw. Litowoj zosta pokonany i zgin w walce,
w 1277 lub 1279 r. Jego brat Barbat (Barbath) dosta si do niewoli,
z której go wykupiono.

Organizacja pastwowa rumuska na pograniczu Oltenii i Multan
nie zostaa jednak unicestwiona, bya natomiast uzaleniona od Wgier
i zobowizana do pieninej daniny (trybutu). Z przeomu XIII i XIV w.
pochodz dosy liczne budowle po obu stronach Oltu, a zwaszcza
na obszarze podgórskim w miejscowociach Cimpulung i Arges, wzmian-
kowanych — pierwsza w 1300, druga 1330 r. — take jako osady tar-
gowe. Rzdzi tu wojewoda Tihomir (Togomer), po nim syn jego
Basarab. Przypuszcza si, e zjednoczy on dotychczasowe drobniejsze
pastewka rumuskie i opanowa Banat Seweryski. Jego sukcesy
i wzrost znaczenia wywoay obaw i kontrakcj ze strony czynników
lokalnych, siedmiogrodzkich — tamtejszego wojewody Tomasza Szecse-
go oraz wyszego kleru katolickiego z Alba Iulia. Spowodowao
to interwencj króla Karola Roberta.

w 1330 r. doszo do decydujcego starcia. Basaraba spotkao
wanie w lecie niepowodzenie we wspólnej z Bugarami wyprawie,
gdy jesieni nastpio uderzenie wgierskie. Wgrzy zajli
Severii i stracili korzystne dla nich warunki pokoju ofiarowane przez
Basaraba. Doszli do stolicy — Arges, któr zniszczyli. Ale wyczerpani
pochodem i brakiem zaopatrzenia w spustoszonym kraju, zmuszeni
byli do odwrotu natomiast Basarab otrzyma posiki od „ssiednich
pogan". Wojska wgierskie, w czasie przemarszu przez góry, w po-
bliu miejscowoci zwanej w kronikach Posada,

zostao gwatownie zaata-


kowane i w zacitych walkach, toczcych si w dniach 9—12 listo-
pada, niemal zupenie zniesione. Sam król z trudem tylko ocala.
Zwycistwo to ugruntowao samodzielno polityczn pastwa Basaraba.

Niebezpieczestwo tatarskie skonio jednak wooskiego wojewod
do nawizania lepszych stosunków z Wgrami, zwaszcza po mierci
Karola Roberta (1342). W 1344 r. Basarab zawar ukad z królem
Ludwikiem, uznajc jego zwierzchnictwo, ale w zamian uzyskujc
znaczn samodzielno, pomoc przeciw Tatarom oraz uznanie granic
swego pastwa rozszerzonych na wschód o „Kumanie", tj. przynajmniej
Multany wschodnie, zapewne po Brai, na zachodzie za, by moe
ju wtedy o Banat Seweryn ski.

Basarab zmar w 1352 r. Wadz przej po nim syn Mikoaj
Aleksander (Nicolae Alexandru 1352—1364), rezydujcy w Cimpulung,
ju wczeniej wspózarzdca przy boku ojca. Pastwo wooskie rozwi-
jao si teraz pomylnie, prowadzc oywion wymian handlow z Sie-
dmiogrodem przez Braszow. Organizacja pastwowa zostaa wzmoc-
niona usamodzielnieniem si organizacji kocielnej na Wooszczynie
przez utworzenie w 1359 r. metropolii prawosawnej dla „Ugrovlachii"
z siedzib w Curtea de Arges. Pierwszym metropolit zosta biskup
Jacenty (lachint) z Yicina nad Dunajem w Dobrudy. Mimo sukcesów
Mikoaj Aleksander napotka opozycj wewntrzn ze strony wielkich
wacicieli ziemi — bojarów (boieri), lokalnych kniaziów i wojewodów,
potomków dawnych przywódców plemiennych, pozbawionych dotych-
czasowego znaczenia przez wadz centraln. Opozycja ta zostaa
wprawdzie pokonana, ale nie zamana, jej przedstawiciele schronili si
w Siedmiogrodzie. Fakt ten wiadczy o pogorszeniu stosunków z W-
grami z powodu ich ingerencji w Modawii oraz forsowania katoli-
cyzmu na ziemiach rumuskich. Dla' przeciwwagi Mikoaj Aleksander
szuka oparcia w innych pastwach, posugujc si powszechn w tych
czasach metod maestw politycznych. Wyda wic swoje córki za
ksit: bugarskiego, serbskiego i polskiego — Wadysawa Opolczyka,
palatyna Wgier. Od tego wadcy wooskiego datuje si udzielanie
przez Rumunów materialnego wsparcia orodkom prawosawia na
poudniu (Athos).

POCZTKI PASTWA MODAWSKIEGO

Skromniejsze pocztkowo i póniejsze s informacje dotyczce
Modawii. Dla drugiej poowy XIII w. brak ich niemal zupenie.
Niejasne wzmianki kronikarskie wspominaj o terytorialnych organi-
zacjach, które na tych obszarach mieli tworzy nie okreleni bliej
na poudniu Brodnicy, na pónocy Boochowcy (Woochowcy?), w cen-
trum okoo Birlad Byrladnicy. Wiadomo tylko, e panowanie Tatarów
byo tu silniej ugruntowane. Nie byo jednak w stanie zapobiec nara-
staniu wpywów obcych. Od poudnia, znad Dunaju, rozwinli yw
ekspansj gospodarcz kupcy genuescy w oparciu o swe kolonie han-
dlowe, zwaszcza w Yicina i Cetatea Alba (w. Moncastro, tur. Akerman,
poi. Biaogród). Od zachodu przenikao oddziaywanie Wgier i propa-

97


ganda katolicyzmu, uprawiana gównie przez franciszkanów (klasztory
w Baia, Seret, Cosmin). Zota Orda po mierci chana Nogaja w 1299 r.
przeywaa ostry kryzys wewntrzny. Korzystajc ze sposobnoci zrzu-
cia wtedy zwierzchnictwo tatarskie Bugaria i rozcigna nawet na
pewien czas, do mierci cara wietosawa w 1321 r., swe wadanie
take i na pónocny brzeg Dunaju (poudniowa Besarabia, Biaogród).
Z pocztku XIV w. s wiadomoci, bardzo jednak ogólnikowe, o ist-
nieniu w Modawii jakiego pastewka, któremu przewodzi wojewoda
rumuski (valah), o rozwoju niektórych orodków handlu, jak Baia,
Suczawa, Botosani, Birlad, Kilia. Przypuszcza si, e ju wówczas
panowanie tatarskie na niektórych obszarach Modawii, prawdopo-
dobnie w okolicach modawskiego Cimpulung* oraz na poudniu w gó-
rach, w tzw. Tara Yrancei, praktycznie zaniko, utrzymujc si jeszcze
najsilniej na poudniu kraju. Tatarzy ponosili w tym czasie coraz
cisze klski w walce z Litw.

Niepowodzenia te staray si wykorzysta potne wówczas Wgry.
Rozporzdzay one siami zdolnymi wyprze Mongoów, co leao
w interesie miejscowej ludnoci rumuskiej. Oznaczaoby to jednak
zarazem rozszerzenie na wschód bezporednich rzdów administracji
wgierskiej, zniweczenie samorzdu rumuskiego i forsowanie kato-
licyzmu.

Z pocztkiem lat czterdziestych Tatarzy próbowali jeszcze naje-
da Siedmiogród, zostali jednak odparci przez Seklerów. W odwet
w 1352 lub 1353 r. ruszya na nich wielka wyprawa kierowana przez
wojewod siedmiogrodzkiego Andrzeja Lackfiego. Uwieczyo j cako-
wite powodzenie — Tatarzy zostali wyparci z Modawii, Wgrzy jednak
natychmiast pokusili si o zajcie ich miejsca. Na wschód od Karpat
zaczy powstawa, nieliczne co prawda, osady wgierskie. Podjto
prób wskrzeszenia biskupstwa misyjnego nad Milcovem. Po dalszych
sukcesach w walce z Tatarami utworzono na wschodnich stokach
Karpat rodzaj marchii granicznej, z orodkiem, jak si zdaje, w Baia
(civitas Moldaviae). Jej naczelnikiem z ramienia króla Wgier zosta
Dragosz (Dragos), wywodzcy si z rycerstwa rumuskiego, witeziów
(vitejf), z regionu Maramuresz. Po nim wadz przej jego syn Sas.

Poczynania wgierskie uderzay wic w ywotne interesy modaw-.
skich Rumunów. Przestrog dla nich moga by sytuacja ludnoci
rumuskiej w Siedmiogrodzie. Usiowania likwidacji samorzdu tamtej-
szej spoecznoci, podejmowane przez wadze wgierskie, wywoay
silny opór, którego przywódc w Maramuresz by wojewoda Bogdan.
Usunity za to przez króla Ludwika, nawiza kontakt z opozycj
modawsk.

W 1359 r. nadesza sposobna dla Bogdana chwila. Ludwik by wów-
czas uwikany w zatarg z Wenecj i zajty sprawami bakaskimi po
mierci cara Serbii Stefana Duszana.  pomoc Modawian Bogdan
usun wnuka Dragosza, Balka (Bale), wiernego Wgrom, i unieza-

* Cimpulung Moldovenesc, w odrónieniu od bardziej znanego wooskiego Cimpulung
Muscel.

98


leni Modawi od Wgier. Wgierskie wyprawy odwetowe nie po-
wiody si. Cz rycerstwa rumuskiego w Maramuresz opowiedziaa
si jednak po stronie króla wgierskiego, a Balk zosta wynagrodzony
za sw lojalno nadaniem dóbr skonfiskowanych Bogdanowi. Powstanie
odrbnego pastwa modawskiego bardziej przypomina opowie o „de-
scalecare" — z tym jednak, e jego pierwszy wadca przejmowa pow-
stajce ju zrby osobnej organizacji politycznej (marchii), a „osied-
lenie si" dotyczyo tylko jego druyny, nie ludnoci nowego ksistwa.

Modawia póniej nieco ni Wooszczyzna uzyskaa niezaleno,
ale osigna od razu pen suwerenno. Jej pierwsz stolic byo
miasto Baia. Silniejsza konsolidacja modawskiego pastwa dokonaa
si w nastpnych dziesicioleciach, ju po mierci Bogdana, który
zmar przypuszczalnie w 1365 r. Nie wiadomo, czy jeszcze za jego
ycia powstaa pierwsza metropolia modawska w Radauti, gdzie go
pochowano, pochodzca w kadym razie z drugiej poowy XIV w.

Wobec opanowania Siedmiogrodu przez Wgrów, a Dobrudy przez
Bugarów wspomniany we wstpie geograficzny ukad pozostaych ziem
rumuskich, brak na razie ich jednoci gospodarczej, a pocztkowo
nawet ywszej wymiany dóbr, powstanie dwóch osobnych orodków
organizacji politycznej (Arges, Baia), odlegych od siebie i podlega-
jcych wtedy rónym wpywom (pierwszy wgierskim, drugi polskim),
z których dopiero stopniowo rozwina si rumuska ekspansja w stron
ujcia Dunaju — te czynniki zadecydoway o wytworzeniu si w XIV w.
dwóch odrbnych pastw rumuskich, Wooszczyzny i Modawii,
wspóistniejcych odtd przez nastpne pó tysica at.

KULTURA ZIEM RUMUSKICH

W OKRESIE WCZESNEGO FEUDALIZMU

Kultura ówczesnych ziem rumuskich rozwijaa si na podou
bardzo starych tradycji lokalnych, przejawiajcych si np. w drew-
nianym budownictwie wiejskim, w ceramice ludowej, których formy
nawizyway do czasów dako-rzymskich. Do tego doszy wpywy obce,
szczególnie sowiaskie, z Bugarii, Serbii, Rusi Kijowskiej i Halickiej,
silne wpywy bizantyskie, oddziaywajce przewanie za porednictwem
Sowian Poudniowych, oraz sabsze zachodnie, wystpujce zwaszcza
w Siedmiogrodzie, a docierajce do ludnoci rumuskiej poprzez kul-
tur Wgrów i Sasów siedmiogrodzkich.

Ogromn rol w ksztatowaniu i rozwijaniu ówczesnej kultury
odegra koció, stanowicy jako wielki waciciel ziemi jedn z gów-
nych podpór systemu feudalnego. Chrzecijastwo zostao ugruntowane
na ziemiach rumuskich w okresie zwierzchnictwa bugarskiego, a dziki
temu znalazy si one w strefie oddziaywania Konstantynopola, ale
zarazem obrzdku sowiaskiego, po rozamie za w kociele w 1054 r. —
kocioa wschodniego, cerkwi prawosawnej. Dopiero pene usadowienie
si Wgrów w Siedmiogrodzie poddao znaczn cz spoeczestwa
rumuskiego wpywom Rzymu i kocioa katolickiego. Orodkiem pro-
mieniowania kocioa wschodniego na poudniowe ziemie rumuskie bya

99


zrazu metropolia prowincji Paristrion w Dirstor. W XIII w. wzroso
znaczenie arcybiskupstwa, a póniej metropolii w Yicina. Natomiast
Modawia pozostawaa w zalenoci kocielnej od metropolii w Haliczu.
Pewne lady pozostawia po sobie sekta ludowa bogomiów, wystpu-
jca w Bugarii od pocztku X w., której wyznawcy w wyniku prze-
ladowa szukali schronienia za Dunajem. Potpiali oni wszelki ucisk
i przemoc w stosunkach midzyludzkich, starali si wypracowa mo-
liwie proste, dostpne dla wszystkich formy kultu religijnego. Z ich
wpywem wie si niekiedy wzruszajc ludow ballad o budowie
cerkwi w Curtea de Arges przez mistrza Manole*.

Jzykiem liturgii kocielnej bya pocztkowo acina, od IX w.
jzyk cerkiewno-sowiaski przejty od Bugarów. Zjawisko to nie-
wtpliwie nie byo pomylne. Co prawda, jzyk sowiaski po osabieniu
Bugarii i zaamaniu si ambitnych planów Rusi przestawa by na-
rzdziem ekspansji politycznej z zewntrz, lecz jako mowa obca, przy-
swojona tylko przez wysze warstwy spoeczestwa, hamowa swobodny
rozwój rodzimej, narodowej kultury, osabia ciso jej zwizku
z ludow tradycj kulturaln. W Siedmiogrodzie koció katolicki
trzyma si bezwzgldnie aciny. Pod wpywem duchowiestwa, które
w tym czasie posiadao waciwie monopol pisma, na poudnie i wschód
od Karpat w yciu kulturalnym warstw wyszych, w kociele i admi-
nistracji pastwowej zwyciy jzyk cerkiewno-sowiaski i alfabet
cyryliczny, a w Siedmiogrodzie jzyk i alfabet aciski. Koció w swej
dziaalnoci musia posugiwa si spisanymi tekstami religijnymi, ale
zabytki tego rodzaju z pierwszych wieków chrzecijastwa na ziemiach
rumuskich nie zachoway si.

Stopniowo postp ycia gospodarczo-spoecznego i politycznego
coraz bardziej wymaga posugiwania si pismem, tworzenia doku-
mentów. Najstarsze zachowane zabytki tego typu, dokumenty perga-
minowe, dotycz Siedmiogrodu i pochodz z XIII w. Orodkami
szkolnymi, szerzcymi nauk pisma, byy — jak wszdzie w rednio-
wieczu — klasztory. Z pocztku XIV w. s ju wiadomoci o istnieniu
szkó kapitulnych przy biskupstwach katolickich w Siedmiogrodzie
(Cenad; Biharea, przeniesione do Oradea; najwaniejsze Alba lulia).
Ksztaciy one nie tylko duchownych, lecz i wieckich. Siedmiogród
poprzez Wgry utrzymywa kontakty z gównymi wówczas orodkami
nauki Europy zachodniej, z uniwersytetami Francji i Woch.

Oparciem dla rozwoju „kultury pisanej" staway si kancelarie
kocielne, pastwowe (np. korni tatowe), miejskie, samorzdów lokal-
nych seklerskich, saskich, stopniowo i monych osobistoci prywat-
nych. W wyniku ich dziaalnoci powstaway dokumenty dotyczce
spraw gospodarczych, spoecznych i politycznych. Natomiast dziea
kultury wyraajce si w sowie, okrelane mianem literatury (pimien-
nictwa), ze wzgldu na sposób utrwalania za pomoc liter, pisma.

' Nieco szczegóów o niej w pracach: E. Biedrzycki. Zarys dziejów literatury
rumuskiej, Lwów 1935. s. 18; D. Biekowska, Rumunia od Trajana do demokracji
ludowej. Warszawa 1953. s. 156; P. Burchard. Rumunia, Warszawa 1976, s. 96

100



wówczas przechowywane byy jeszcze wycznie w pamici ludzkiej
i przekazywane ustnie przez pokolenia. Pozostay po nich zaledwie
drobne lady; wiadomo o istnieniu w tym czasie opowieci epickich,
bani, zawierajcych elementy starych wierze pogaskich, nie brako
zapewne i utworów lirycznych. Rónorodno skadu spoeczestwa
powodowaa wystpowanie odrbnych nurtów tej „ustnej literatury":
dworskiego i ludowego; katolickiego i prawosawnego; rumuskiego,
wgierskiego, niemieckiego. Ale konkretnych, ocalaych zabytków brak.
Przetrway natomiast niektóre dziea architektury. Co prawda
cigo tradycji budownictwa grecko-rzymskiego zostaa na pewien
czas przerwana po zaamaniu si panowania Bizancjum nad Dunajem
i upadku ycia miejskiego. Ostatnie wieki I tysiclecia to budowni-
ctwo wycznie drewniano-ziemne. Jednak w Dobrudy IX i X w.
podejmowano próby, zrazu nieudolne, wznoszenia konstrukcji muro-
wanych, np. dugiego muru obronnego midzy Medgidia a Cernavoda,
obwarowa twierdzy Capidava. czy nawet caych miast — twierdz bi-
zantyskich, np. w Pacuiul lui Soare (z X w.). Z przeomu I i II

101


tysiclecia zachoway si niektóre mae cerkiewki dobrudaskie: w Be-
sarabi, koo Garvan (dawna Dinogetia), resztki cerkwi w Niculitel
o ukadzie „treflowym", trójkonchowym. wiadcz one o przetrwaniu
na obszarze oddziaywania Bizancjum techniki czenia kamieni za-
praw, uywania cegie, ozdabiania wity malowidami ciennymi.
Natomiast w Siedmiogrodzie w IX i X w. wystpuj w tamtejszych
twierdzach: Biharea, Moresti, konstrukcje drewniano-ziemne, rzadziej
murowane, np. w cerkwi w Densus, do budowy której wykorzystano
kamie i ceg z ruin rzymskich.

Opanowanie Siedmiogrodu przez Wgrów wzmogo wpywy zachodnie,
przejmowane przede wszystkim za porednictwem kocioa katolickiego.
T drog dosta si na ziemie rumuskie styl romaski, póniej gotycki.
Romanizm reprezentuje pierwsza bazylikowa katedra katolicka w Alba
lulia z pocztku XII w., której resztki zachoway si pod posadzk
póniejszej budowli, XIII-wieczne kocioy saskie w Cisnadioara, Cisnadie,
Herina, Sebes — cikie, masywne bazyliki opatrzone wieami, a przede
wszystkim druga katedra w Alba lulia odbudowana po najedzie ta-
tarskim w latach 1247—1291, z czciowo zachowanymi romaskimi
rzebami. W waniejszych strategicznie punktach Wgrzy i Krzyacy
wznieli sporo zamków z surowego kamienia: w Feldioara, Codlea,
Hunedoara. Osobliwoci Siedmiogrodu stay si znane z do licznych
przykadów warownie zbudowane przez wolne gminy chopskie dla
wspólnej obrony. Wpywy romaskie i gotyckie oddziayway stopniowo
i na mae rumuskie cerkiewki wiejskie Siedmiogrodu, fundowane przez
miejscowych feudaów, np. w Sintamaria—Orlea, w Strei-Singeorgiu,
murowane w sabo obrobionym kamieniu, a ksztatem swym — zwasz-
cza zwieczeniem wiey — nawizujce do wielowiekowych tradycji miej-
scowego budownictwa drewnianego. W Turnu Severin odkryto lady
dwóch cerkiewek z XIII w., wzniesionych z kamienia i cegy.

Na Wooszczynie w rezydencji wojewodów Curtea de Arges za-
choway si ruiny cerkwi Sin Nicoara (w. Mikoaja) oraz resztki
dworu panujcych odkryte w latach 1911 —1920. Fundamenty dwóch
innych budowli wieckich wskazuj, e w budownictwie mieszkalnym
zachowano tradycyjne wzory wiejskie.

W Modawii brak zabytków murowanych sprzed XIV w., pozostay
tylko lady obronnych konstrukcji drewniano-ziemnych. Najwczeniejsze
cerkwie modawskie to: Sf. Nicolae w Radauti, Sf. Treime (w. Trójca)
w Serecie. Na tym terenie spotkay si wpywy wschodnie, ruskie,
z zachodnimi, docierajcymi przez Wgry i Siedmiogród.

Wystpujce na ziemiach rumuskich zabytki ówczesnej ceramiki
wykazuj wysoki jej poziom i pewne wpywy techniczne bizantyskie
(glazura). Ozdoby metalowe byy przewanie importowane z Bizancjum
i Kijowa, czciowo za naladowane na miejscu. Zachowane pomniki
kultury i sztuki reprezentuj w ogromnej wikszoci wysze warstwy
spoeczestwa tamtych czasów. Sztuka ludowa, wcielana w materia
mniej trway (drewno, tkaniny), zapewne ywa i bogata, nie przeka-
zaa nam niemal adnego obiektu pochodzcego z tej epoki.


VI. NIEBEZPIECZESTWO
TURECKIE


ZMIANY W SYTUACJI
MIDZYNARODOWEJ

wiek XIV przyniós wane przesu-
nicia w ukadzie si w Europie poudniowo-wschodniej. Na wschodzie
postpowa rozpad Zotej Ordy. W 1363 r. ksi litewski Olgierd
opanowa Kijów, z pocztkiem XV w. wadztwo wielkiego ksicia
Witolda rozcigao si po Morze Czarne. W 1380 r. Ru odniosa
pierwszy wielki sukces w deniu do zrzucenia jarzma tatarskiego, wy-
walczony przez Dymitra Doskiego na Kulikowym Polu. Jeszcze raz
na przeomie XIV i XV w. odya groza potgi mongolskiej, zjedno-
czonej przez Timura (Tamerlana), ale energia tego wielkiego zdobywcy
skierowaa si w stron Azji. Po jego mierci ogromne mongolskie
imperium rozpado si na osobne chanaty: Kazaski, Astrachaski,
Krymski. Wzroso natomiast znaczenie ksistwa moskiewskiego jako
orodka jednoczcego Ru przeciw Tatarom i Litwie. Polska po prze-
zwycieniu za okietka rozbicia dzielnicowego wesza za Kazimierza
Wielkiego na drog podbojów na wschodzie, zajmujc Halicz i Lwów
i rozszerzajc swe terytorium do granic Modawii. Unia z Litw
uczynia z niej mocarstwo rodkowowschodniej Europy. Wgry doszy
do wikszego jeszcze znaczenia w okresie panowania Andegawenów.
Osabione wewntrznie po mierci Ludwika I (1382), w XV w. odzy-
skay sw poprzedni pozycj pod rzdami Zygmunta Luksembur-
skiego (1387-1437), a zwaszcza Macieja Korwina (1458-1490).

Zjawiskiem najwaniejszym byo jednak pojawienie si na poudniu
gronej potgi tureckiej. W 1352 r. Turcy, przeprawiwszy si z Azji
Mniejszej, posiedli pierwszy skromny skrawek ziemi w Europie. W sto
lat póniej byli ju panami caych Balkanów. Podbój ich rozpoczli
po usadowieniu si w 1362 r. w Adrianopolu. W latach 1387—1389
mimo przejciowych niepowodze zamali Serbi rozgromion na Ko-
sowym Polu. W 1393 r. podporzdkowali sobie cz Bugarii, roz-
bitej na kilka skóconych ze sob pastw. W 1396 r. krucjata zorga-
nizowana przez Zygmunta Luksemburskiego zakoczya si klsk pod
Nikopolem i zajciem przez Turków reszty ziem bugarskich. Granice
pastwa tureckiego opary si o dolny Dunaj. Z pocztkiem XV w.
jego ekspansja zostaa powstrzymana przez Mongoów, którzy w 1402 r.
zadali Turkom straszliw klsk pod Ankar (Angor). Nie naruszya

103


ona jednak powaniej ich stanu posiadania w Europie. Pastwo osma-
skie wykazao wówczas ogromn ywotno. Ju w kilkanacie lat
póniej byo ponownie zjednoczone pod rzdami Mehmeda I, za
Murada II (1421 — 1451) w latach czterdziestych potrafio zama ofen-
syw wgiersk w bitwie pod Warn (1444), a w 1453 r. w obliczu
skóconej i bezsilnej Europy chrzecijaskiej Turcy wzili szturmem
Konstantynopol. Pastwa rumuskie, Wooszczyzna i Modawia, zna-
lazy si pomidzy trzema potgami: Wgrami, Polsk i Turcj.

ROZWÓJ FEUDALIZMU W SIEDMIOGRODZIE.
POWSTANIE W BOBILNA 1437-1438.

Postp gospodarczo-spoeczny ziem rumuskich wykazywa ju
w poprzednim okresie widoczn nierównomierno, wywoan gównie
odmiennoci ich losów politycznych. Najszybciej rozwija si Siedmio-
gród, pozostajcy w ramach wgierskiego pastwa feudalnego. W rol-
nictwie siedmiogrodzkim najwczeniej stosowano ulepszony pug, nawo-
enie pól, trójpolówk (zasiew ozimy, jary i ugór), uprawa winoroli
obja i gospodarstwa chopskie. Na szersz skal rozwina si ho-
dowla zwierzt. Nastpia intensyfikacja górnictwa (zoto, elazo, mied,
oów, sól), zwaszcza w Górach Zachodnich, udoskonalenie metod
wydobycia, czciowo przy pomocy obcych si fachowych, rozwój osiedli
górniczych rozrastajcych si niekiedy do rzdu miast, jak Rodna czy
Baia Mar. Rozszerzy si zakres rzemiosa, chocia wykazywao ono
jeszcze dosy silne powizanie z rolnictwem, nawet w miastach. Jednak
w wikszych osiedlach miejskich ju w XIV w. znaczna cz ludnoci
utrzymywaa si wycznie z zaj pozarolniczych. W XV w. Braszow
móg liczy okoo 6 tys. mieszkaców, Klu do 5 tys., Sibiu ponad
4 tys., Bistrita ponad 3 tys. mieszkaców — Wgrów, Niemców, Ru-
munów, z tym e ludno rumuska, chopska, napotykaa coraz
wiksze przeszkody w osiedlaniu si na gruncie miejskim. Rzemie-
lnicy miejscy jednoczyli si w cechy, feudalne zrzeszenia zawodowe
wacicieli warsztatów, majstrów. Odgryway one pocztkowo rol po-
stpow, organizujc produkcj poszczególnych bran, z czasem jednak
stay si narzdziem wzbogaconej mniejszoci wytwórców, nie dopusz-
czajcej swobodniejszej konkurencji i dziaajcej czsto na szkod tak
najemnych pracowników, jak i konsumentów. Z XV w. pochodz
pierwsze wiadomoci o zatargach wewntrz cechów, miedzy majstrami
a próbujc organizowa si osobno czeladzi.

W miastach najwiksze znaczenie zdoby patrycjat, skadajcy si
z bogatszych kupców i rzemielników. Toczy on uporczyw i na
ogó skuteczn walk z feudaami wieckimi i duchownymi, starajc
si wyzwoli miasta spod ich zwierzchnoci i zapewni im pozycj
„stanu" wspódecydujcego ze szlacht i duchowiestwem w sprawach
ogólnokrajowych. Wadza centralna królewska braa miasta w obron,
znajdujc w nich pewien punkt oparcia przeciw tendencjom odrod-
kowym szlachty. Przyznawaa im przywileje gospodarcze, pozwalaa
na otaczanie si murami obronnymi.

104


Kupiectwo siedmiogrodzkie prowadzio oywion wymian handlow,
szczególnie z Wooszczyzn i Modawi, na szlakach wiodcych przez
karpackie przecze. Hospodarowie rumuscy podtrzymywali te sto-
sunki, np. Mircza Stary nadajc przywileje kupcom z Braszowa (1413).
Na pónocy i zachodzie utrzymywano kontakty ze Lwowem, Krako-
wem, Bud, Prag, Wiedniem, sprowadzajc sukno, wyroby metalowe,
luksusowe, bro — w zamian za sól, metale kolorowe, surowce rol-
nicze i lene.

Pomylniejszy rozwój gospodarczy stwarza podstawy ogólnego
wzrostu zaludnienia. Zakadano wic nowe wsie, teraz ju przewanie
w górach, na prawie niemieckim, seklerskim lub starym zwyczajowym
rumuskim (ius keneziatus, ius valachorum), zapewniajc nowym osied-
lecom pocztkowo do znaczne przywileje ekonomiczne. Na prze-
omie XIV i XV w. Siedmiogród liczy przypuszczalnie okoo 700 tys.
mieszkaców, tj. okoo 7 osób na l km2.

Zjawiskiem obserwowanym w ówczesnych stosunkach spoecznych
Siedmiogrodu by wzrost zrónicowania majtkowego klas posiadaj-
cych. Wyróniaa si szczupa warstwa wielkich wacicieli ziemi, góru-
jca nad redni i drobn szlacht, a tym bardziej nad mas rumu-
skiego i wgierskiego chopstwa. Podobne procesy ogarniay spoecz-
no seklersk, a take sask, z tym e wród siedmiogrodzkich
Sasów górn warstw stanowi patrycjat miejski. Z ludnoci rumu-
skiej niektórzy wojewodowie, kniaziowie, witezie zdoali jeszcze w tych
czasach wczy si do stanu szlacheckiego, z reguy ulegajc madzia-
ryzacji. Znane póniej rody wgierskie Hunyadi, Teleki, Mailath,
Jósika posiaday rumuskich przodków. Jeszcze w XV w. byo w Sied-
miogrodzie i Banacie sporo rumuskich „kniaziów", ale ich pozycja
gospodarczo-spoeczna przedstawiaa si ju bardzo skromnie. Ogromna
wikszo Rumunów stopniowo spadaa do stanu chopskiego.

Szlachta i duchowiestwo byy to stany uprzywilejowane, zwol-
nione od podatków pastwowych. Natomiast chopi opacali daniny
w pienidzu i w naturze na rzecz skarbu królewskiego i miejsco-
wych wadz Siedmiogrodu. W cigu XIV w. wzroso obcienie cho-
pów na rzecz wacicieli ziemi. Rozporzdzenie króla Ludwika z 1351 r.
podwyszao t danin z 1/10 do 1/9 zbiorów chopskich. Powinnoci
w odrobku byy jeszcze bardzo niskie. Cikim brzemieniem dla lud-
noci katolickiej, a wic przede wszystkim Wgrów i Niemców, bya
dziesicina kocielna. Pooenie chopstwa pogarszaa samowola i nad-
Uycia panów i administracji. Nawet oficjalne dokumenty stwierdzay,
np. w 1316 r., e „biedni i sabi byli uciskani bez litoci przez
bogatych i silnych". Lepiej wiodo si chopom w okrgach saskich,
seklerskich oraz na obszarach podlegych kasztelanom grodów królew-
skich. Chopi rumuscy, których cz zajmujca si pasterstwem
w górach bya zrazu w lepszym pooeniu, z czasem w cigu XIV w.
zostali uzalenieni od madziaryzujcych si wasnych kniaziów oraz
kasztelanów grodowych, czsto zreszt równie rumuskiego pochodzenia.

Cika sytuacja materialna znacznej czci chopstwa, ucisk i brak
sprawiedliwoci powodoway nasilenie zbiegostwa ogarniajcego nieraz

105


cae wsie. Szerzyo si take zbójnictwo, zwaszcza wród ludnoci
rumuskiej, bronicej starych rumuskich praw zwyczajowych (ius
valachicum), walczcej ze szlacht i klasztorami przeciw zagarnianiu
ziemi chopskiej, ograniczaniu korzystania z lasów, pastwisk i wód.
Burzyli si i Sasi z powodu zamachów na ich autonomi ze strony
wojewodów i nie cofnli si nawet przed chwyceniem za bro. Zostali
jednak pobici przez wojska królewskie w starciu pod Rupea w 1324 r.
Silnym punktem oporu ludnoci rumuskiej by region Maramuresz.
W 1342 lub 1343 r. doszo tam do próby buntu, któremu prze-
wodzi wspomniany ju wojewoda Bogdan, póniejszy pierwszy wadca
niezalenego pastwa modawskiego. W 1366 r. chopi z okolic Klu
i rzemielnicy z miasta, zmobilizowani przez „podegaczy", zaatako-
wali klasztor Cluj — Manastur i okoliczne dwory. Wadze królewskie
zareagoway gwatownie, wzywajc do wytpienia „wszystkich zoczy-
ców jakiejkolwiek narodowoci, a zwaszcza rumuskiej". W 1380 r.
rozruchy ogarny 20 wsi w okolicach Satu Mar, w 1382/83 r. region
Sibiu, w którym na czele ruchu znalaz si knia Cindea. Zjawiska
takie, jak udzia elementu mieszczaskiego oraz drobnoszlacheckiego
w wystpieniach ludowych, zaczy nasila si w XV w., w miar
zaostrzania si tar midzy miastami a wielkimi feudaami, midzy szlacht
bogat a biedn, oraz w zwizku ze wzrostem wyzysku ekonomicz-
nego ze strony kocioa. W 1400 r. zbuntowali si chopi rumuscy
i serbscy w komitacie Arad, w 1417 r. zaburzenia, którym przewo-
dzi Wgier Janos Kardas, ogarny wsie poudniowego Siedmiogrodu,
nalece do miast saskich, w 1430 r. wystpili zbrojnie chopi sek-
lerscy, w latach 1433—1434 rumuscy w okrgach górskich Birsa,
Fagaras i Hateg, w 1435—1436 górnicy soli w Maramuresz.

Wszystkie te gwatowne wystpienia chopów rónej narodowoci,
których liczba z pewnoci bya wiksza, polegajce na atakowaniu
dworów, niekiedy i miast, poczone z niszczeniem paskich siedzib,
zabójstwami, podpaleniami, próbami zatarcia granic posiadoci ziem-
skich, zostay zdawione bezwzgldnie przez siy wojskowe siedmio-
grodzkiego wojewody, Seklerów i miast saskich, nieraz dosownie
z dzikim okruciestwem. W buntach rumuskiego chopstwa brali
udzia kniaziowie, a take i ksia wiejscy. Ich posiadoci byy
za to konfiskowane, oni sami, o ile nie padli ofiar represji, chronili
si w górach lub za Karpatami, na Wooszczynie, w Modawii.

Pewien wpyw na spoeczestwo rumuskie wywiera husytyzm.
Jego idee spoecznej równoci, obalenia przewagi monych i kocioa,
docieray na ziemie rumuskie dziki kontaktom handlowym, czciowo
drog okrn — przez Kraków i Lwów, take i dziki udziaowi
wojsk siedmiogrodzkich w krucjacie antyhusyckiej w 1419 r. W Modawii
hospodar Aleksander Dobry tolerowa propagand husyck. Po mierci
tego wadcy (1432) agitatorzy spotkali si z przeladowaniami, zreszt
pod naciskiem Wadysawa Jagiey, co skonio ich do szukania schro-
nienia w Siedmiogrodzie, gdzie padali ofiar inkwizycji.

W tych warunkach doszo w Siedmiogrodzie w latach 1437— 1438
do wielkiego buntu „poddanych i ludzi niskiego stanu", bdcego

106


gównie rebeli chopsk (helium rusticorum) zwan powstaniem w Bo-
bilna (wg. Bobolna). Nazwa pochodzi od wzgórza w pobliu Dej,
stanowicego punkt zborny i obóz powstaców, zapewne na wzór
czeskiego Taboru. Zaburzenia, sprowokowane przez biskupa katolic-
kiego cigajcego zaleg danin, rozpoczy si pón wiosn 1437 r.
w regionie Satu Mar, zostay jednak stumione. Utrzyma si nato-
miast orodek w Bobilna, zasilany przez rumuskich i wgierskich
chopów z pónocnego Siedmiogrodu, górników z salin, mieszczan
z Dej i Klu oraz przez drobn szlacht. Na przeomie czerwca
i lipca powstacy odnieli zwycistwo w bitwie z wojskami woje-
wody. 6 VII 1437 r. w Cluj-Manastur (wg. Kolozsmonostor) podpi-
sano ugod midzy szlacht a powstacami, reprezentowanymi przez
11 przywódców, przewanie chopów, z Pawem z Voivodeni i miesz-
czaninem Janem z Klu na czele. Chopom przyrzeczone cise okre-
lenie i przestrzeganie wymiaru danin, swobod przenoszenia si oraz
mono dziedziczenia ruchomoci po zmarych czonkach rodziny.
Bezustanne naduycia w tym zakresie na wsi i w kopalniach wymie-
niono w tekcie ukadu jako gówne przyczyny buntu. Dla dopilno-
wania wykonania umowy corocznie na wzgórzu Bobilna mieli si
zbiera przedstawiciele chopów i szlachty, reprezentujcy „universitas
regnicolarum Hungarorum et Yalachorum", a wic spoeczno wszyst-
kich mieszkaców Siedmiogrodu, tak Wgrów jak Rumunów.

Przywódcy szlachty nie zamierzali ustpi ani dotrzyma przy-
rzecze, grali tylko na zwok i mobilizowali siy. Zaniechali na razie
sporów z kocioem, przecignli na sw stron drobniejsz szlacht,
bogatszych Seklerów i Sasów i 16 IX 1437 r. na zjedzie w Capilna
(wg. Kapolna) zawarli „uni bratersk" (fraterna unio). Na przeo-
mie wrzenia i padziernika doszo do nowej bitwy pod Apatiu, która
nie przyniosa rozstrzygnicia. Ale pozycja chopów osaba wyranie,
nowy ukad z 6 X 1437 r. by dla nich znacznie mniej korzystny.
W listopadzie podniosa si nowa fala chopskich wystpie, na czoo
zbuntowanych wysunli si Wgier Antoni z Budy (koo Klu), zwany
Wielkim (Antal Nagy), i Micha Rumun (Yalachus) z Yireag (okrg
Bistrija). Powstacy odnieli pocztkowo szereg sukcesów, przy pomocy
mieszczan opanowali Aiud i Klu. Ale wkrótce znaleli si osaczeni
w zajtach miastach. W styczniu 1438 r. wojska feudaów zdobyy
Klu. Antoni zgin w walce, inni przywódcy zostali ujci i straceni.
Odwet szlachty by straszny, dochodzio do krwawych masakr, stoso-
wano tortury i barbarzyskie egzekucje. Miasto Klu przypacio swój
udzia utrat na kilka lat dotychczasowych przywilejów.

Dnia 2 II 1438 r. zjazd zwyciskich sojuszników w Turda obra-
dowa nad „zniszczeniem i wykorzenieniem zoci i buntu przekltych
chopów". Wiec ten sta si pocztkiem trwaej ..unii trzech nacji"
(unio trium nationum — w znaczeniu trzech odrbnych spoecznoci,
nie narodów), tj. szlachty wgierskiej i seklerskiej, odgrywajcej odtd
decydujc rol w Siedmiogrodzie, oraz patrycjatu saskiego. Jedyn
zdobycz ludowego powstania 1437— 1438 r. byo uznanie, zreszt tylko
formalne, przejciowe, prawa chopów do przenoszenia si.

107


W dziedzinie stosunków politycznych Siedmiogród utrzyma pewn
autonomi mimo zatargów wojewodów z królami. Urzd wojewody,
mianowanego przez króla, faktycznie pozostawa niemal dziedziczny,
w XIV w. przewanie w magnackiej rodzinie Lacky, z pocztkiem
XV w. — Csaky. Niekiedy czonkowie rodziny królewskiej zostawali
ksitami (dux) Siedmiogrodu, np. brat Ludwika I, Stefan, w latach
1349-1351.

Wojewodowie posiadali szerokie uprawnienia administracyjne, woj-
skowe i sdowe, lecz te ostatnie byy stopniowo zmniejszane. Spod
ich kompetencji byy w ogóle wyczone dosy pokane obszary:
Banat, komitaty zachodnie, m.in. Arad, Bihor, Satu Mar, Maramu-
resz, pkrgi autonomiczne seklerskie i saskie, z tym e autonomia
tych pierwszych bya coraz silniej ograniczana. Od 1411 r., tj. od
czasów Jana Hunyadiego, wojewodowie byli zarazem komesami Sek-
lerów. Okresowo istniay w Siedmiogrodzie pewne enklawy pastw
rumuskich: wooskie w Fagaras i Amlas oraz modawskie w Ciceul
i Cetatea de Balta. Nadawanie ich przez królów wgierskich hospo-
darom pastw rumuskich wizao si zwykle z przyjmowaniem przez
tych ostatnich zalenoci lenniczej od Wgier.

Siedmiogrodzkie Zgromadzenia Ogólne, skadajce si z przedsta-
wicieli warstw posiadajcych: wgierskiej szlachty i duchowiestwa,
Seklerów, Sasów i utrzymujcych si jeszcze wolnych „kniaziów" ru-
muskich, miay charakter przede wszystkim sdowy, jako trybuna
apelacyjny. Rzadziej zajmoway si sprawami administracyjnymi i go-
spodarczymi. Od 1320 r. zwoywano je bardziej regularnie, co rok
lub co dwa lata. Po 1438 r. stay si zdecydowanie rzecznikiem
interesów „trzech nacji", a ludno rumuska utracia zupenie swych
przedstawicieli.

Stare jednostki terytorialne zamieszkae przez Rumunów (ziemie —
terrae), rzdzone niegdy przez wasnych kniaziów i wojewodów, zostay
zamienione w okrgi (dystrykty) podporzdkowane kasztelanom zamków
królewskich. Zachoway jednak pewien stopie autonomii, np. w za-
kresie niszego sdownictwa, posugujc si prawem zwyczajowym ru-
muskim. Najsilniejszy by okrg Maramuresz. Pozycja ludnoci rumu-
skiej saba jednak szybko skutkiem postpujcej madziaryzacji warstw
zamoniejszych, klski powstania w Bobilna oraz czciowej emigra-
cji za Karpaty.

Organizacja Seklerów bya dostosowana przede wszystkim do ich
zada wojskowych. Na jej czele stali: kapitan i sdzia, podlegli zrazu
komesowi — z reguy jednemu z wgierskich magnatów Siedmiogrodu —
póniej bezporednio wojewodzie. Terytoria seklerskie dzieliy si po-
cztkowo na ziemie lub okrgi, od XIV w., za wzorem Sasów, na
jednostki sdowo-administracyjne zwane „awami", „stolicami" (sedes)
w liczbie siedmiu, z których najwaniejsze to Odorhei i Muresz.

Silniej rozwinita bya organizacja i autonomia Sasów obejmujca
due orodki miejskie. Ograniczona po ich buncie w 1324 r. nie miaa
wikszego znaczenia wojskowego. Przypuszczalnie ju w kocu XIII w.
wprowadzono w niej wspomniany podzia na siedem „aw", zgrupo-

108


wanych w regionie Sibiu. Dalsze okrgi autonomiczne saskie to na
poudniu Braszow, na pónocy Bistrita. Od koca XV w. zwyko si
traktowa wszystkie te regiony razem, a nie tylko region Sibiu, jako
autonomiczn wspólnot sask (universitas Saxonum).

Autonomi, szersz lub wsz, cieszyy si miasta równie i poza
okrgami saskimi. Ich samorzd by jednak nieraz ograniczany przez
wprowadzanie przedstawicieli króla do wadz miejskich, np. w Klu.
Jeszcze mniejsza bya samodzielno miast biskupich.

Samorzdy miejskie zostay stopniowo opanowane przez patrycjat,
czasami dcy do zapewnienia sobie dziedzicznoci urzdów. Dopro-
wadzao to do ostrych, nawet krwawych star, nie pozbawionych
podoa narodowociowego. Tak np. w Klu zwalczao si mieszcza-
stwo wgierskie i niemieckie. Interwencja królewska w 1458 r. przy-
znaa równy udzia we wadzach miasta obydwu zwanionym grupom.

Siy zbrojne Siedmiogrodu, podlege rozkazom wojewody, skaday
si z chorgwi zalenych bezporednio, m.in. seklerskich, oraz wysta-
wianych przez magnatów i biskupów. Du rol wojskow odgrywali
Seklerzy, natomiast Sasi skadali okup za zwolnienie od suby.
W zwizku z niebezpieczestwem tureckim w 1405 r. zobowizano
miasta do wzniesienia murów obronnych. Od czasów króla Ludwika
pojawiy si wojska najemne, np. zamek na znanym przejciu gór-
skim Bran by obsadzony przez synnych uczników angielskich. Od-
dziay zacine byy wprawdzie kosztowne, ale przedstawiay znacznie
wiksz warto bojow ni powoywane w razie potrzeby gorzej
wywiczone i mniej karne chorgwie szlacheckie.

WOOSZCZYZNA l MODAWIA DO POOWY XV WIEKU

Obydwa pastwa rumuskie rozwijay si w XIV i XV w. w warun-
kach gospodarki naturalnej i znacznego rozbicia na rynki lokalne.
W zajciach ludnoci górowao rolnictwo, dosy prymitywne (pug
drewniany zwany aratru), eksploatujce pola uprawne albo do ich
wyjaowienia, albo przemiennie: rok uprawy, rok ugorowania. Upra-
wiano gównie pszenic, ale chopi ywili si przewanie mamayg
z prosa. Zaczynaa rozwija si szerzej uprawa winoroli. Bardzo roz-
powszechniona bya hodowla zwierzt, w których m.in. cigano po-
datki pastwowe. Powan rol odgrywao ryboówstwo. W górnictwie
najwaniejsze byo pokane wydobycie soli, nastpnie miedzi. Rze-
mioso, rozwinite tu sabiej ni w Siedmiogrodzie, zaspokajao po-
trzeby feudalnych dworów i wsi w zakresie podstawowych, bardziej
prostych wyrobów. Cz tej produkcji bya ju przeznaczona na rynek
miejscowy. W niektórych miejscowociach powstaway orodki wyspe-
cjalizowane w pewnych gaziach wytwórczoci. Wyroby wymagajce
wyszych umiejtnoci technicznych (narzdzia, bro, sukna) sprowa-
dzano z zagranicy. Wywoono gównie bydo, skóry, wosk, ryby, sól.

W XIV i XV w. rozwiny si miasta w drodze naturalnej ewo-
lucji z wiejskich osad targowych. Wybitniejsze z nich to na Woosz-
czynie Arges, Cimpulung, Tirgoviste, Rimnicu Vilcea, Tirgu Jiu, Tumu

109


Severin, Craiova, Slatina, Turnu Magurele, Giurgiu, Tirgsor, Gherghia,
Bazau, Braia; w Modawii za Baia, Suczawa, Seret, Cimpulung
(mod.), Piatra lui Craciun (pón. Piatra Neamt), Roman, Jassy, Yaslui,
Husi, Tighina, Bacau, Birlad, Kilia, Biaogród. Osiedla te miay jeszcze
przewanie charakter na wpó wiejski. Widoczny by jednak pewien
postp cywilizacyjny. Obok budownictwa drewnianego zaczo pojawia
si i murowane.

W dziedzinie wymiany towarowej du rol odgryway okresowe
jarmarki. Handel zewntrzny prowadzono gównie midzy ziemiami
rumuskimi, Wooszczyzn, Modawi, Siedmiogrodem; z Polsk przez
Lwów; z miastami bugarskimi przez Dunaj; z Krymem i Konstan-
tynopolem drog morsk, przez porty dunajskie i czarnomorskie —
Brai, Kili, Biaogród — czciowo wasnymi statkami. Najwaniejsze
drogi handlowe to: skro Modawii, z pónocy na poudnie wzdu
Seretu, przez miasta Suczawa, Roman, Bacau, Focsani, a std dalej
na Wooszczyzn, z odgazieniami, z których gówne wiody: z Scheia
przez Jassy do Tighina, nad Dniestr; z czasem z Tecuci na Gaacz;
w stron Siedmiogrodu — z Suczawy przez Cimpulung na Rodna lub
Bistrita; z Piatra lui Craciun do siedmiogrodzkiego Tirgu Mures;
z Tirgu Trotus przecz Oituz na Braszow. Na Wooszczynie za
przede wszystkim szlak z zachodu na wschód, od Turnu Severin przez
Craiova, Slatina, std albo pogórzem przez Pitesti, Tirgoviste, Tirgsor,
Gherghita, Bazau do Focsani i dalej do Modawii; albo nizin, trak-
tem poudniowym, przez Rusii (pón. Rosiori) de Vede, okolice pó-
niejszego Bukaresztu na Buzau, z licznymi odgazieniami na pónoc
przez górskie przecze do Siedmiogrodu: w gór Jiu przez Tirgu Jiu
do ziemi Hateg; w gór Oltu przez Rimnicu Yilcea lub w gór Arges
przez Curtea do Arges do Sibiu; w gór rzeki Dimbovita przez
Cimpulung, rzeki Prahova przez Tirgsor, rzek Teleajen i Buzau —
na Braszow; oraz na poudnie i wschód, ku portom dunajskim, zwasz-
cza takim jak Giurgiu i Braia. Oprócz dróg wiodo przez góry wiele
cieek, po których transport odbywa si wierzchem, w jukach. W ca-
ej sieci komunikacyjnej ziem rumuskich szczególn rol odgrywa
siedmiogrodzki Braszow, najsilniej wic ze sob wszystkie trzy
gówne krainy — Siedmiogród, Wooszczyzn i Modawi.

Przez obszar Modawii przebiega pierwszorzdnej wagi szlak han-
dlowy zwany u nas „drog modawsk" - z Koomyi wzgldnie Ka-
mieca Podolskiego na Suczaw i dalej opisan ju drog na poudnie,
na Bakany i Bliski Wschód. Znad Dniestru, od Tighina, rozpoczy-
naa si „droga tatarska" na Krym. Tranzyt midzynarodowy by
opanowany gównie przez Wochów, zwaszcza kupców genueskich.
Stopniowo przechodzi jednak bardziej w rce przedsibiorców siedmio-
grodzkich i polskich. Opaty celne pobierano na granicach, ale czsto
i wewntrz kraju, zwaszcza przy przeprawach przez rzeki. Stanowiy
one dochód panujcego, niekiedy take feudaów wieckich i kocielnych.

Ludno, zwizana w ogromnej wikszoci z rolnictwem, skadaa si
z dwóch gównych grup: chopów i wacicieli ziemi. Chopi yli w niewiel-
kich wsiach liczcych kilkanacie—kilkadziesit gospodarstw. Ich obci-

110


eni z tytuu uytkowania dziaek ziemi paskiej (delnite) pozostay w za-
sadzie tego samego rodzaju co w poprzednim okresie. Byy jednak silnie
zrónicowane lokalnie. Podstawowa bya danina w naturze, rzadko w pie-
nidzu. Ponadto obowizywaa niewielka jeszcze liczba dni pracy przy
zasiewach i zbiorach na gruntach paskich, budowie i naprawie mynów,
jazów, mostów itp. oraz transporcie i ciciu drzewa. Zaleno osobista
chopów obejmowaa ogólnikowo ujty obowizek „czci i posusze-
stwa". Od poowy XV w. zaczto ogranicza moliwo przenoszenia
si ludnoci chopskiej, natomiast uznawano na ogó jej prawo do
ziemi i nieusuwalnoci z gruntu. Istniay zreszt nadal, zwaszcza
w pasie podgórskim, wcale liczne wsie zamieszkae przez chopów
wolnych, zwanych na Wooszczynie mosneni, a w Modawii razesi.
Tworzyy one chopskie wspólnoty, dzielc co pewien czas miedzy ro-
dziny ziemi uprawn, a uytkujc wspólnie pastwiska, wody i lasy.
Na ich czele sta wybierany knia lub sdzia, w Modawii vataman.
Urzd ten z czasem stawa si przewanie dziedziczny. Stopniowo
nasili si proces spychania wolnego chopstwa do rzdu poddanych.

Ludno miast wywodzia si z chopstwa i poziomem ycia nie-
wiele od niego odbiegaa. Doy spoeczne, poza poddanymi chopami,
okrelanymi w XIV w. nazwami liudi, ubogije liudi, pod koniec XV w.
vecini albo te na Wooszczynie rumini, w Modawii susedi, stano-
wili jeszcze robi, rodzaj niewolników osobistych. Na Wooszczynie
byli nimi Cyganie, którzy napynli zza Dunaju na przeomie XIV
i XV w., w Modawii Cyganie i Tatarzy. Ludzie niewolni pocho-
dzili z zakupów lub upów wojennych. Zatrudniano ich jako rzemie-
lników dworskich, zwaszcza kowali, a take w kopalniach, np. przy
wydobywaniu zota (zlatari).

Wysze warstwy spoeczestwa stanowili posiadacze ziemi, szlachta
zwana bojarami (boieri), wielka, rednia i drobna, oraz wyszy kler
prawosawny — biskupi, przeoeni klasztorów. Posiadacze najwikszych
dóbr zajmowali wysze stanowiska w hierarchii administracyjnej, s-
dowej i wojskowej. Z ich grona wywodzili si panujcy. Wasno
bojarska zwana ocina lub bastina staa si ju dziedziczna, ale nie
wolno byo zbywa jej i nabywa bez zgody panujcego. Z kolei
wielcy feudaowie nadawali czasem ziemi swoim ludziom. Przy zatwier-
dzaniu wasnoci obowizywaa tzw. danina konia (darea calului) na
rzecz wadcy. Du rol odgrywaa wielka wasno kocielna. W po-
siadaniu wielkich bojarów i bogatych klasztorów byo niekiedy po
20—30, nawet 50 wsi i wicej. Zdecydowan wikszo ziemi pa-
skiej przeznaczono pod gospodarstwa chopskie, waciciele zabiegali
wiec usilnie o zwikszenie liczby poddanych. Prawo zwyczajowe za-
pewniao chopu uposaenie ziemi, dopiero w razie braku nastpców
pan rozporzdza swobodnie gospodarstwem. Nadania panujcych ob-
darzay feudaów przywilejami gospodarczymi, np. monopolem prze-
miau zboa, przerobu weny itp., oraz uprawnieniami administracyj-
nymi i sdowymi (immunitety, wyczajce ingerencj wadz pastwo-
wych, udzielane jednak do rzadko), zapewniajcymi dochody z kar.
Wielkie dwory feudalne miay do swego rozporzdzenia wasn admini-

111


stracj, swoich ludzi, dworzan (slugii, curteni) z wolnego chopstwa,
a nieraz i z drobnej szlachty, czsto te wasn si zbrojn. Kraj
by wiec organizacyjnie silnie rozdrobniony, zjawiskiem nierzadkim
byy walki miedzy bojarami. Wpywowa polityka wielkich feudaów
oscylowaa miedzy dwoma sprzecznociami: tendencjami odrodkowymi,
wynikajcymi z poczucia wasnej potgi i znaczenia, a potrzeb,
okresowo szczególnie palc, zabezpieczenia si przed niebezpiecze-
stwami wewntrznymi i zewntrznymi przez siln, spryst organiza-
cj ogólnopastwow feudalnego typu.

Okreleniem narodu, zamieszkujcego obszar karpato-dunajski, na-
danym mu z zewntrz, bya wymieniana ju nazwa Woosi, Wooch.
Oni sami nazywali si Rumunami: Rumani, póniejsze Romani. Dla
krajów rumuskich dokumenty redniowieczne, zwaszcza obce, uywaj
rónych nazw: dla Wooszczyzny Ziemia Rumuska, Ungrovlahia, Mun-
tenia, Besarabia, Transalpina; dla Modawii — Moldava, Moldovlahia,
Rusovlahia, Maurovlahia, za w ródach tureckich Bogdanili, Kara-
Bogdan (od imienia Bogdana I).

Organizacja pastwowa, wyrosa na podou tego samego elementu
etnicznego, bya na Wooszczynie i w Modawii bardzo podobna,
z tym e modawska silniej wzorowaa si na wooskiej. Na czele kraju
sta obieralny wadca z tytuem „pana", „panujcego" (dornn — od
ac. dominu), a zarazem i „wielkiego wojewody" (mar voievod), co
podkrelao jego funkcje polityczne i wojskowe. Dokumenty w jzyku
staro-cerkiewno-sowiaskim posugiway si czsto tytulatur „boiju
miostiju gospodar". Take w historiografii polskiej zwyko si panu-
jcych wooskich i modawskich okrela mianem „hospodarów". Cen-
tralna wadza bya powanie ograniczona przez siln pozycj feudaów,
reprezentowanych w otoczeniu wadcy przez rad bojarów. Hospoda-
rowie czerpali dochody z wasnych dóbr, z kopal pastwowych,
z danin skadanych przez ludno chopsk poddan feudaom, cho-
pów wolnych, mieszkaców miast i osad targowych, z ce i opat
sdowych. Od pierwszej poowy XV w. podatki w naturze zaczto
zamienia na opat pienin, zwan bir lub da. Skarb pastwa
nie by oddzielony od prywatnych funduszów hospodarów. Panujcy
rozporzdza ziemiami nie zaludnionymi, do jego dyspozycji pozosta-
way wydzielone owiska.

Sukcesja tronu bya kombinacj zasady obieralnoci i dziedziczenia.
Wyboru dokonywali bojarzy na „Wielkim Zgromadzeniu", ale powo-
ywali zwykle czonków rodziny hospodarskiej. W okresach przewagi
panujcego, silnej wadzy centralnej, wybór taki by czasem tylko
formalnoci, ale bywao, e i potni hospodarowie musieli zabiega
o rzeczywist zgod bojarów. System ten nie zdoa zapobiec walkom
o tron, wobec czego nieraz dopuszczano do wspówadzy synów, cza-
sem i braci. Zdarzay si nawet okresowe podziay terytorium pastwa.

Rada przyboczna przy panujcym (sfatul domnesc) suya hospo-
darom pomoc w rzdzeniu pastwem, bya jednak zarazem form
kontroli bojarów nad polityk wadców. W pastwie wooskim liczya
10—15 czonków, w modawskim 20—30. W skad jej wchodzili naj-

112


wiksi bojarzy kraju, zwykle sprawujcy urzdy na dworze lub w admi-
nistracji terytorialnej (np. starostowie), czsto przedstawiciele wyszego
duchowiestwa i czonkowie rodziny panujcego, od XV w. tylko
dygnitarze dworscy (dregatori — od ac. dirigo, director), mianowani
z reguy sporód wielkich bojarów. Gówne urzdy nadworne to:
vornic — marszaek dworu, palatinus', vistier — skarbnik, thesaurarius
logofat - kanclerz, cancellarius; ponadto spdtar — miecznik, gladifer;
stolnic -• podstoli, dapifer; paharnic - podczaszy, pincerna; comis — ko-
niuszy, cames stabuli; postelnic lub stratornic — czuwajcy nad sypial-
ni hospodara, cubicularius. Administracyjnie kraj dzieli si na okrgi
(powiaty), jednostk tak zwano na Wooszczynie judet, w Modawii
tinut (stara nazwa: derawa). Na jej czele sta na Wooszczynie
sudet (sdzia), w Modawii natomiast pircalab, w okrgach czysto
wiejskich take sudet, a w nadgranicznych starosta. Oltenia posiadaa
osobnego zarzdc z tytuem bana. Wymienione urzdy dworskie
i terytorialne nie byy patne, ale sprawowali je ludzie zamoni, a po-
nadto niektóre z tych godnoci uprawniay do udziau w daninach
i karach sdowych.

Kompetencje terytorialnych wadz pastwowych obejmoway wolne
wsie i posiadoci drobniejszych bojarów. Wielka wasno, cieszca
si immunitetem, bya wyczona. Pewn autonomi posiaday miasta
i osady targowe, z obieraln rad zoon z 12 czonków (pirgari —
od niem. Biirger) i przewodniczcym zwanym na Wooszczynie
judet, w Modawii soltuz (sotys) lub voit (wójt). Samorzd miejski
by jednak kontrolowany przez urzdników pastwowych (vornic lub
pircalab de tirg — starosta miejski).

Rysem charakterystycznym aparatu pastwowego tych czasów by
brak rozgraniczenia uprawnie administracyjnych i sdowniczych, nie-
kiedy i wojskowych. W sdownictwie nie rozporzdzano jeszcze ko-
deksami pisanymi, dopiero od poowy XV w. zaczto spisywa ustawy
bizantyskie. Posugiwano si prawem zwyczajowym, zwanym obyczajem
ziemskim, prawem kraju lub zakonem wooskim (obiceiul pamintului,
legea tani, legea romaneasca). dostosowanym do ówczesnych rónic
stanowych. Samorzdy miejskie miay swój obiceiul tirgovefilor — prawo
mieszkaców osad targowych. Na wsi drobniejsze sprawy rozsdza
samorzd chopski, powaniejsze — pan woci, odwoania kierowano
do sdów okrgowych. Kar wymierzan najczciej bya gloaba —
grzywna, spacana nieraz bydem. Grzywna za zabójstwo zwaa si
dufegubiw. Skazywano te na cikie roboty w kopalniach. Kar
mierci móg orzec tylko panujcy. Stosowano j za grabiee, mor-
derstwa, zdrad stanu. Nierzadko w wypadkach zabójstwa czonkowie
rodziny, oczywicie na wasn rk. szli za prastar zasad prawa
zwyczajowego: mier za mier.

Siy zbrojne pastw rumuskich skaday si z chorgwi nadwor-
nych, bojarskich, oraz wolnych chopów i mieszczan, dowodzonych
przez dygnitarzy pastwowych. Caoci dowodzi mar vornic — wielki
marszaek dworu. Nisze warstwy powoywano tylko w nadzwyczaj-
nych okolicznociach, wystawiajc wtedy „wielkie wojsko", dochodzce

113


i do 40 tys. onierza. Do poowy XV w. posugiwano si jednak
zazwyczaj „maym wojskiem", nie przenoszcym 10 tys. W tyme
stuleciu wystpiy pierwsze, sabe jeszcze siy najemne. W czasie kam-
panii wojsko utrzymywao si kosztem mieszkaców. Bro onierze mu-
sieli mie wasn, na zbroje sta byo tylko bojarów. Artyleria bya
jeszcze sabo rozpowszechniona, uywano jej, cho bez powodzenia,
od pierwszej poowy XV w. Dziaa sprowadzano z zagranicy, wyra-
biay je np. miasta siedmiogrodzkie. Wan rol odgryway twierdze,
z obwarowaniami pocztkowo ziemno-drewnianymi, stopniowo murowa-
nymi: na Wooszczynie wzdu Dunaju Severin, Turnu Magurele,
Giurgiu, Braia, w gbi kraju Poenari, Cimpulung, Tirgoviste, Dim-
bovi{a; liczniejsze w Modawii — Suczawa, Tetina, Chocim (Hotin),
Soroca, Orhei, Neamt (Cetatea Neamtului), Roman, Tighina, Biao-
gród, Kilia, Craciuna. Sporo pomniejszych „zamków i grodzisk"
(„cetatii si gorodisti") znajdowao si w rkach wielkich bojarów.
Obwarowana bya wikszo klasztorów.

Organizacja kocielna Wooszczyzny uzyskaa samodzielno po
uznaniu przez Konstantynopol, w rezultacie zabiegów Mikoaja Alek-
sandra, metropolii w Arges w 1359 r. W Modawii metropolia suczaw-
ska datuje si z pocztków XV w., z czasów Aleksandra Dobrego.
Cerkiew prawosawna zasilaa skarb hospodarów okolicznociowymi
daninami, w razie wikszych potrzeb pastwa. W Siedmiogrodzie
ostojami ortodoksji byy klasztory: Prislop, koo Haeg; Feleac, koo
Klu; Peri, w Maramuresz, koo Sighet.

W ukadzie stosunków midzynarodowych pozycja obydwu pastw
rumuskich w drugiej poowie XIV w: umocnia si. Na Wooszczynie
nastpca Mikoaja Aleksandra, Vlaicu (Wadysaw, 1364 — okoo 1377),
podniós presti wadzy, przybra tytu „samoderec", bi wasn srebrn
monet. Utworzy on now metropoli, przypuszczalnie w Severin,
zapocztkowa zakadanie klasztorów, sprowadzajc mnicha Nikodema
z Serbii, fundujc klasztor Vodita, którego uposaenie wymienia naj-
starszy ze znanych dokumentów rumuskich dotyczcych spraw wew-
ntrznych Wooszczyzny, z 1374 r. Wspólnie z Wgrami broni Vlaicu
„carstwo" Widynia przed Turkami; byo to pierwsze zbrojne starcie
rumusko-tureckie. Samodzielno wooskiego wadcy i rywalizacja
o wpywy za Dunajem doprowadziy jednak do konfliktu z królem
Wgier Ludwikiem Andegaweskim. W 1368 r. najazd wgierski zo-
sta zwycisko odparty. Armi siedmiogrodzk rozbi Dragomir, pircalab
twierdzy Dimbovita, wojewoda Siedmiogrodu pad na polu walki.
Zmusio to Ludwika do wycofania si z zajtego Severinu. W pokoju
zawartym w 1369 r. hospodar wooski uzna wprawdzie zwierzch-
nictwo Wgier, ale uzyska zatwierdzenie swego tytuu, oddanie okr-
gów pogranicznych Fagaras i Amlas w lenno oraz odpowiadajce mu
rozwizanie spornej kwestii Widynia.

W t ostatni spraw wmieszali si jednak Turcy. Z kocem 1369 r.
po raz pierwszy przekroczyli Dunaj i pojawili si na ziemi wooskiej,
ale zostali odparci. Vlaicu próbowa kontruderzenia, wchodzc w po-
rozumienie z opozycj antytureck Serbów z Macedonii. Lecz siy

114


macedosko-rumuskie zgromadzone nad rzek Maric zostay we wrze-
niu 1371 r. rozbite przez Turków nagym nocnym atakiem. Po tej
kiesce wzrosa w kraju opozycja przeciwko Ylaicu, majca oparcie
na Wgrzech. Zosta on zmuszony do podzielenia si wadz ze swym
bratem Radu. W 1375 r. doszo znów do walki z Wgrami i przej-
ciowej utraty Severinu. Okoo 1377 r. Ylaicu zmar lub poleg, ca
wadz przej Radu I, panujcy do okoo 1383 r. Zakoczy on
konflikt z Wgrami, ale na warunkach bliej nie znanych. Przypuszcza
si, e utraci on wspomniane wyej posiadoci siedmiogrodzkie.
Jego nastpca Da I prowadzi akcj na poudniowym brzegu Dunaju,
przeciw „carstwu" Tyrnowa, lecz w kocu zgin w walce w 1386 r.

W Modawii po mierci Bogdana I na przeomie lat szedzie-
sitych i siedemdziesitych panowa jego syn Laco (Latcu, czko).
Zdaje si, e w przeciwiestwie do ojca by on zaleny od Wgier
i Polski, zwaszcza wobec unii tych pastw po zgonie Kazimierza
Wielkiego. Wskazuje na to jego przejcie na katolicyzm, ustpliwo
dla tego wyznania, rokowania z papieskim Awinionem, zezwolenie na
utworzenie w Serecie katolickiego biskupstwa, które miao by obsa-
dzone przez kandydata z Krakowa, franciszkanina Andrzeja, próba
odnowienia katolickiego biskupstwa misyjnego nad Milcovem. on
mia jednak prawosawn, a sam pochowany zosta w cerkwi.

Sytuacja w Modawii po mierci Latco, którego prawdopodobnie
usunli Wgrzy, nie jest dokadniej znana. Podobno krajem próbowa
zawadn popierany przez Wgrów ksi litewski z Podola Jerzy
(Jurij) Koriatowicz. Z potomków Bogdana pozostaa jego córka lub
dalsza krewna Musata (Marghareta, Magorzata). Jej mem by praw-
dopodobnie Costea i on przypuszczalnie rzdzi w latach 1373—1375.
Z walk o tron midzy synami Musaty — Muszatowiczami zwycisko
wyszed Piotr, odparszy w 1377 r. atak wgierski. Niedugo jednak
utrzyma niezaleno. Po odebraniu Wgrom Rusi Halickiej przez
Polsk w 1387 r. sta si lennikiem króla polskiego, skadajc w tym
samym roku we Lwowie hod Wadysawowi Jagie. Wydaje si, e
zarazem uzyska on terytorium wokó Chocimia. W 1388 r. Piotr
udzieli Polsce poyczki pod zastaw Pokucia i tzw. ziemi szepienickiej
(midzy górnym Prutem a Dniestrem). Przypuszczalnie ju on zaj
nadmorski Biaogród. Rozbudowa twierdze Neam{ i Suczaw, prze-
noszc do tej ostatniej stolic pastwa, bi wasn srebrn monet.
Okazywa silne poparcie cerkwi prawosawnej, klasztorom w Neam{,
Probota.

Piotr I zmar najprawdopodobniej w 1391 r. Jego nastpca i brat,
Roman I, panowa nad obszarem sigajcym wybrzea czarnomor-
skiego, tytuowa si „wielkim wadc Modawii od gór do morza".
Opierajc si na ukadzie z 1388 r. próbowa opanowa Pokucie,
mimo e by lennikiem Polski. Znalaz si te w konflikcie z patriarch
Konstantynopola, który nie chcia uzna metropolity Biaogrodu za-
twierdzonego przez Halicz. Opiekowa si szczególnie miastem swego
imienia — Roman. Panowa krótko, do 1394 r., prawdopodobnie usu-
nity przez bojarów po niepowodzeniach na Podolu. Lennikiem Wgier,

115


a póniej i Polski, by najmodszy z braci lub krewny Muszatowiczów,
Stefan I. W obliczu zagroenia .ze strony wgierskiej zrzek si on
praw do ziem stanowicych przedmiot sporu z Polsk. Po pierwszych
niepowodzeniach odpar w 1395 r. pod Hindau (dzi. Ghindaoani
w okrgu Neamt) najazd Wgrów, wystpujcych po zatargu z Polsk
o Ru Halick przeciw niej i jej sojusznikom. Zdaje si, e pad
w bitwie nad Worskl, posikujc Witolda w jego nieszczliwej
wyprawie przeciw Tatarom. Panowanie obj w 1399 r. luga Voda,
bronic si przed zakusami innych pretendentów do tronu. Ju w na-
stpnym roku kres jego rzdom pooya interwencja hospodara wo-
oskiego Mirczy.

MIRCZA STARY 1386-1418

Mircza, zwany Starym (Mircea cel Batrin), brat Dana I, po jego
mierci w 1386 r. kontynuowa jego wysiki, starajc si utrzyma
na poudniowym pobrzeu Dunaju. Zaj Dirstor (Silistri), ogosi si
„despot" Dobrudy. Udzieli pewnej pomocy Serbom przeciw Turcji.
Pozostawa zrazu w dobrych stosunkach z Polsk, z któr zawar so-
jusz w 1389 r., lecz okoo poowy lat dziewidziesitych zbliy si
do Wgier. Narazi si przez to Jagie, popierajcemu odtd jego
wrogów. Od Wgier odzyska Severin, Fagaras i Amlas, stracone za-
pewne przez Radu I, i wane warownie na przejciach karpackich
w Bologa i Bran.

W 1388 r. Turcy podporzdkowali sobie Widy, najedajc stamtd
Wooszczyzn. Mircza odpar napastników, podobno wspomaga Ser-
bów na Kosowym Polu. Nie by jednak w stanie przeszkodzi odbi-
ciu przez Turków Dobrudy. Zawioda próba porozumienia si z Turcj
w 1393 r., uznania jej zwierzchnoci przy zachowaniu penej autonomii.
Rok 1394 przyniós wielki odwetowy najazd sutana Bajezida. Mircza
zmobilizowa wszystkie siy, co przyszo mu o tyle atwiej, e bojarzy
rumuscy byli przeraeni bezwzgldnoci zdobywców tureckich, pozba-
wiajcych ziemi podbitych Serbów i Bugarów. Przyjmujc walk z siln
armi Turków oraz ich bakaskich wasali, zastosowa taktyk wyczer-
pania si przeciwnika. Ludno usza w góry, kraj ogoocono z yw-
noci, prowadzono walk podjazdow. 10 padziernika pod Rovine
stawiono wreszcie czoa nieprzyjacielowi. Miejsce tej walki nie jest
znane, jedni dopatruj si go w pobliu Craiovej, inni a pod Arges.
W zacitym boju Turcy ponieli znaczne straty i rozpoczli odwrót,
zwaszcza wobec moliwoci uzyskania przez Mircz pomocy wgierskiej.

Zmagajc si z gronym wrogiem zewntrznym, hospodar wooski
napotka zarazem na siln opozycj wewntrzn, obawiajc si jego
twardej rki, a popieran przez Turków. Do tego w Modawii wadz
przej Stefan, wróg Mirczy i Wgier. W nastpstwie tego niekorzy-
stnego ukadu stosunków Mircza zosta obalony, a tron zagarn
rzecznik opozycji, Wad (Vlad), zwany Uzurpatorem. Pokonany hospo-
dar z czci wiernych mu bojarów znalaz schronienie w Siedmio-
grodzie, gdzie w Braszowie odnowi w 1395 r. sojusz z Wgrami.

116




w cerkwi klasztoru w Cozia

Przy pomocy Wgrów Mircza z wojewod siedmiogrodzkim ci-
borem uderzy na Wada, docierajc a do Dobrudy. Wówczas to
po raz pierwszy wysza ze strony rumuskiej proba o interwencj
tureck. Uczyni to Wad, który utrzyma si w czci kraju, otrzy-
mawszy zapewnienie, e wasno bojarska zostanie zachowana i e
Wooszczyzna nie bdzie paci haraczu. Turcy pokonali Mircz, zmu-
szajc go powtórnie do ucieczki, a Wad zada porak wojskom
wgierskim. Odrzuciwszy propozycj sojuszu z Wgrami, Wad zbliy
si do Polski, uznajc si w 1396 r. jej lennikiem. To nadweryo jego
dobre stosunki z Turkami.

Latem 1396 r. ruszya zorganizowana przez króla Zygmunta wyprawa
krzyowa, zasilona rycerstwem zachodniej Europy. Z obozu pod Timi-
soara uderzono na Wooszczyzn, ale starcia z wojskami Wada nie
day decydujcego rezultatu. Przeprawiono si wic przez Dunaj i we
wrzeniu 1396 r. pod Nikopolem stoczono waln bitw z janczarami.

117


Zlekcewaenie rad Mirczy, dowiadczonego w walkach z Turkami,
zemcio si srogo, krzyowcy ponieli zupen klsk. Wobec wrogiej
postawy Wada odwrót musia odby si przy pomocy floty dunajskiej,
z ominiciem drogi ldowej przez Wooszczyzn.

Postpowanie Turków, którzy po zwycistwie zagarnli ca ziemi
bojarów bugarskich, wywaro piorunujce wraenie na bojarach ru-
muskich. Zwtpiwszy w suszno polityki Wada, w padzierniku lub
listopadzie 1396 r. uwizili go i wydali Wgrom, umoliwiajc powrót
Mirczy do kraju. W rok póniej, na jesieni 1397 r., Mircza odpar
najazd turecki na Wooszczyzn. W 1400 r. rozbi oddziay tureckie
wracajce z wyprawy na Wgry.

Mircza, wyranie wezwany na ratunek przez zagroonych bojarów,
móg teraz kontynuowa polityk silnej rki, wzmacniajc swoj wadz.
Korzystajc z osabienia Turcji po jej klsce pod Ankar, rozsze-
rzy swoje pastwo w kierunku ujcia Dunaju. W 1402 r. zaj Kili,
obsadzon w 1399 r. przez Genueczyków. Pomimo dawniejszych za-
targów zbliy si teraz do Polski. W latach 1403—1411 próbowa,
nie bez powodzenia, interwencji w wewntrzne sprawy tureckie, przy-
czyniajc si do osadzenia na tronie swego sprzymierzeca, Musa,
jednego z synów Bajezida. W rezultacie rozszerzy swe wadanie za
Dunajem na Dobrudz. Wzmocnienie pozycji Mirczy wywoao jednak
zawi, intrygi Bizancjum i Wochów. W ich wyniku w 1413 r. sutan
Musa zosta obalony. Jego nastpca i brat, Mahomet, zwróci swe
siy przeciwko Wooszczynie. Zagony tureckie spustoszyy kraj. W 1415 r.
za porednictwem Polski zawarto porozumienie. Turcy zaniechali na-
jazdów, ale Mircza musia po raz pierwszy okupi pokój haraczem
pieninym. Odmówi go zreszt ju w 1416 r., -podejmujc now
interwencj w Turcji celem osadzenia na tronie sutaskim innego
pretendenta, Mustafy. Atak sign a po Saloniki, ale tutaj zako-
czy si porak. U Mirczy znalaz te azyl turecki myliciel i po-
lityk Bedr-el-Din (Bedrettin), teoretyk-utopista, zwalczajcy prywatne
wadanie ziemi i goszcy powszechne braterstwo ludów. Poparty
przez Mircz, stan na czele powstania chopów bakaskich rónych
wyzna i narodowoci, poniós jednak klsk. Wyprawa odwetowa
Turków zadaa Mirczy porak w Dobrudy. Nastpiy teraz nisz-
czce najazdy, utrata Giurgiu (przypuszczalnie w 1417 r.), prawdopo-
dobnie i Turnu Magurele. Zawarty wówczas pokój Mircza zmuszony
by okupi zobowizaniem do pacenia staego haraczu sutanom.
Wkrótce potem, w styczniu 1418 r., zmar po burzliwym i dugim
trzydziestoletnim panowaniu.

Mircza Stary to jedna z najwybitniejszych postaci w caej wielo-
wiekowej historii rumuskiego narodu. Wadca energiczny, mny,
wszechstronnie utalentowany, dobry polityk i wódz, nawet w oczach Tur-
ków zyska sobie pen uznania opini: „Sporód ksit chrzecijaskich
najsilniejszy i najdzielniejszy". Wspiera rozwój gospodarczy kraju,
nada przywileje handlowe kupcom Braszowa i Lwowa. Ufundowa
klasztor w Cozia nad Oltem. Reprezentant i rzecznik swojej klasy
spoecznej by jednak take przedstawicielem interesów i de caego

118


narodu, bronic niezalenoci kraju przed agresj tureck. Za jego
rzdów pastwo wooskie osigno swe najszersze granice. A jednak
i on mimo wszelkich usiowa pod koniec ycia poniós szereg klsk
i musia w kocu uzna przewag potgi osmaskiej. Nie bya to
jeszcze bezporednia zaleno polityczna, raczej okupienie spokoju od
najazdów silniejszego ssiada, ale fakt ten nie stwarza pomylnych
widoków dla krajów rumuskich na przyszo.

Istotnie, po mierci Mirczy czekay Wooszczyzn cikie ciosy.
Syn jego Micha odpar co prawda w 1419 r. z pomoc Wgrów
kilka ataków tureckich, ale pomoc ta kosztowaa, jak si zdaje, odst-
pienie okrgu Severin. W 1420 r. wielki najazd turecki spustoszy
kraj. W tym czasie Micha w nieznanych okolicznociach znikn
z widowni wydarze, przypuszczalnie pad w walce. Przez kilka lat
o tron walczyli: Da II, syn Dana I, i drugi syn Mirczy, Radu II
zwany Praznaglava (Gupiec, nazywany te ysym). By on ju zwolen-
nikiem ugody z Turcj, zobowiza si paci haracz i zgodzi si
na przemarsz wojsk tureckich, które skutkiem tego mogy w 1421 r.
spldrowa poudniowy Siedmiogród. Obron kraju podj Da II.
Z pomoc Wgrów odpar w 1423 r. dwa najazdy tureckie, nastpnie
za razem z wgierskim banem Severinu, Pippo Spano, przedsiwzi
wypady na poudniowy brzeg Dunaju. Jeden z nich, z 1425 r., przy-
niós powaniejszy sukces pod Widyniem. Pomimo tych osigni
kilkakrotnie traci przejciowo tron na rzecz Radu, popieranego przez
Turków. Ostatecznie w pocztkach 1427 r. odzyska wadz, a w 1428 r.
zdecydowa si na zawarcie pokoju z Turcj. Ocali jeszcze samo-
dzielno polityczn kraju, lecz za cen staego haraczu. W stosunkach
wewntrznych Wooszczyzny niepokojco wzrosa pozycja wielkich
bojarów i wpywy zwolenników ugody z Turkami.

ALEKSANDER DOBRY 1400-1432

W znacznie pomylniej szych warunkach pozostawaa Modawia, na
razie nie wystawiona jeszcze na silniejsze ataki tureckie, mogca pro-
wadzi polityk pokojow. W 1400 r. interwencja Mirczy wprowa-
dzia na tron modawski starszego syna Romana I, Aleksandra zwa-
nego Dobrym (Alexandru cel Bun). Do 1407 r. dzieli on rzdy ze
swoim bratem Bogdanem. Zrazu pozostawa raczej w cieniu wielkich
bojarów i cerkwi. Stopniowo jednak jego pozycja w pastwie ulega
wybitnemu wzmocnieniu. Tak np. potrafi zapewni nastpstwo tronu
swemu synowi. Kraj rozwija si pomylnie, zwaszcza miasta poczy-
niy spore postpy. Kupcom Braszowa, Lwowa (w 1408 r.) przy-
znano przywileje handlowe. Rozszerzono wyjcie Modawii na morze
zajmujc Kili, dotd obsadzon przez Woochów, w której poprzednio
Zygmunt Luksemburski chcia osadzi Krzyaków. Aparat pastwowy
zosta usprawniony dziki wycofaniu z rady hospodarskiej dygnitarzy
prowincjonalnych, zmuszonych teraz do zajcia si bardziej sprawami
lokalnymi. Aleksander zakoczy pomylnie spór z patriarch Konstan-
tynopola o mianowanie metropolity Modawii, wspiera hojnie cerkiew,

119


by fundatorem klasztorów Bistrita (Modawska), Moldovita. Utworzy
drugie biskupstwo prawosawne w Roman, w 1401 r., zezwoli na
powstanie biskupstwa ormiaskiego w Suczawie, poczyni pewne ustpstwa
na rzecz katolicyzmu (koció w Baia).

W stosunkach midzynarodowych jako protegowany Mirczy mia
pocztkowo przeciwko sobie Polsk. Lecz przez maestwo z ksi-
niczk litewsk Rynga sta si powinowatym Witolda i Jagiey,
a w 1402 r. uzna si lennikiem Polski, skadajc nastpnie hod
Jagie w 1404 r. w Kamiecu Podolskim, w 1407 r. we Lwowie.
W 1408 r. nada znaczne przywileje kupcom lwowskim. Jako wasal
Jagiey, jak si zdaje, wysa posiki modawskie pod Grunwald. Wspie-
ra zreszt parokrotnie Polsk i Litw w ich walkach z Krzyakami —
ornie w 1414 i 1422 r. posyajc po kilkuset ludzi (odznaczyli si
wybitnie pod Malborkiem w 1422 r.), dyplomatycznie na soborze
w Konstancji w 1415 r., finansowo przez przeduenie ukadu o po-
yczce udzielonej za Piotra I, z obowizkiem spacenia jej reszty
w cigu 2 lat lub odstpienia w zastaw Pokucia ze niatynem i Koo-
myj. Jagieo rewanowa si zaniechaniem projektu Zygmunta Luk-
semburskiego podziau Modawii midzy Wgry i Polsk (od traktatu
polsko-wgierskiego w Lubowli, 1412 r.), posikami wojskowymi przy
odpieraniu ataków tureckich (w 1420 r. na Biaogród), obojtnoci
na skargi Wooszczyzny i Zygmunta z powodu zajcia przez Modawi
Kilii. Stosunki modawsko-polskie pogorszyy si jednak u schyku
panowania Aleksandra. Obawiajc si zbyt wielkiej przewagi Polski
wystpi on, i to nawet zbrojnie, po stronie widrygiey i Krzyaków
przeciw Jagie, zajmujc przejciowo Pokucie. Poniós jednak wtedy,
w 1431 r., porak w starciach z Polakami, którzy zmusili go do od-
wrotu. Ze stay si równie ówczesne stosunki modawsko-wooskie,
gównie z powodu zatargu o Kili. W latach 1429—1430 Aleksander
toczy pomylne dla siebie walki z Danem II, przeciwnikiem synów
Mirczy Starego.

KRYZYS POLITYCZNY

Po mierci Mirczy Starego wooskiego i Aleksandra Dobrego mo-
dawskiego obydwa pastwa rumuskie ogarn ostry kryzys polityczny.
Niemal bezustannie toczyy si walki domowe o tron, panujcy zmie-
niali si raz po raz, upad autorytet wadzy centralnej. cieray si ze
sob najwpywowsze mone grupy bojarskie, z zewntrz wzrasta nacisk
turecki.

Na Wooszczynie Da II utrzyma si u wadzy do 1431 r., kiedy
pad w walce z Turkami. W ostatnich dwóch latach panowania jego po-
zycja bya ju silnie podkopana przez opozycj wewntrzn, która
wysuna przeciw niemu Aleksandra (Alexandru Aldea), syna Mirczy,
popieranego przez hospodara Modawii Aleksandra Dobrego. Z t
pomoc Aldea uzyska tron. Lecz gdy ju w 1432 r. Turcy uderzyli
na Wooszczyzn, nie zdoa stawi im czoa. Warunki kapitulacji
byy cikie: stay haracz, przymusowy sojusz wojskowy, oddanie za-

120


kadników na dwór sutaski. Co gorsza, ukad ten bynajmniej nie
uchroni kraju przed upieskimi wypadami miejscowych nadgranicznych
dowódców tureckich. Nic te dziwnego, ze z kolei powstaa opozycja
przeciw Aleksandrowi Aldea, grupujca si wokó innego syna Mirczy,
Wada, zwanego Diabem (Vlad Dracul), który schroni si w Fagaras
w Siedmiogrodzie. Z kocem 1436 r. z pomoc siedmiogrodzk zdo-
by on tron i wypar Turków, którzy wszake spustoszyli kraj. Ju
w rok póniej latem 1437 r., Wad ugi si jednak przed Turcj
i zoy hod sutanowi, a w 1438 r. posikowa armi tureck w na-
jedzie na Siedmiogród. Mimo to oskarony o dwulicowo i kon-
szachty z Siedmiogrodem zosta w 1442 r. wezwany do Adrianopola
i uwiziony. Sutan mianowa ju pasz tureckiego zarzdc Woosz-
czyzny, a nad bojarami wooskimi zawisa groba konfiskaty ich
posiadoci.

Rezultatem by wzrost woli oporu przeciw Turkom. Zwrócono si
do Jana Hunyadiego z Siedmiogrodu, wanie wsawionego odparciem
najazdu tureckiego. Pomys okaza si szczliwy. Z pocztkiem wrzenia
1442 r. Hunyadi pobi Turków nad rzek lalomia i wypdzi ich
z Wooszczyzny. Zgodnie z yczeniem zwycizcy hospodarem wybrano
Basaraba II, syna Dana II, wroga Turków.

Wiosn 1443 r. Wad Diabe, zwolniony przez sutana, odzyska
jednak tron. Stara si teraz lawirowa midzy Turcj a Wgrami,
udzielajc tym ostatnim pewnej pomocy w latach 1443—1445. T
swoj chwiejn postaw narazi si potnemu Hunyadiemu, który
w 1447 r. popar przeciw niemu innego syna Dana II, Wadysawa Dana
(Vladislav II). Wad Diabe przegra, zdradzony przez bojarów, i zgi-
n wraz z synem, wzity do niewoli i stracony.

Wadysaw Da znalaz si w bardzo trudnym pooeniu. Z jednej
strony zaleny by od Turcji, której paci haracz, z drugiej od Wgier.
Te ostatnie traktoway go z nieufnoci, mimo wooskich posików,
które u boku Hunyadiego wziy udzia w drugiej bitwie na Koso-
wym Polu.

W Modawii syn Aleksandra Dobrego, Eliasz (Ilias), ju w 1433 r.
zosta obalony przez bojarów popierajcych jego brata Stefana II i ra-
towa si ucieczk do Polski, z któr poprzednio walczy. Próba odzy-
skania tronu w 1434 r. nie powioda si, a Eliasz zosta nawet uwi-
ziony przez Polaków. Zdoa jednak zbiec i wreszcie w 1435 r., z pomo-
c polskich magnatów Odrowów zwyciy w bitwie pod Podraga.
Mimo to musia podzieli si wadz ze Stefanem. Zachowa wpraw-
dzie tytu zwierzchnika caego kraju, ale w rzeczywistoci Modawia
ulega podziaowi na pomocn (Górn), ze stolic w Suczawie, rz-
dzon przez Eliasza, i poudniow (Doln), z orodkiem w Yaslui,
w której rzdzi Stefan. Z osabienia Modawii skorzystali Tatarzy,
najedajc kraj w 1439 i 1440 r., palc Yaslui i Birlad. Z jednej
strony Polska, której Eliasz zoy hod w 1436 r., z drugiej Wgry
mieszay si w sprawy modawskie, w tamtejsze walki pretendentów
do tronu.

Na przeomie 1442 i 1443 r. Eliasz zosta uwiziomy i olepiony

121


przez Stefana. Korzystajc z niepokoju w Modawii, Polska opanowaa
Chocim. Stefan podzieli si wadz z trzecim z braci, Piotrem II
(1444/45), którego zreszt wkrótce usun za zmow z Wgrami.
Z kolei Stefan pad ofiar spisku (1447), stracony z rozkazu syna
Eliasza, Romana II. Tego jednak obali rycho wspórzdzcy z nim
poprzednio Piotr II, wspomagany przez Hunyadiego jako jego powi-
nowaty oraz w zamian za oddanie Wgrom Kilii. Natomiast Polska
popara Romana II, a po jego otruciu w lecie 1448 r. — jego brata
Aleksandra. Ten ostatni z pomoc polsk uchwyci wadz w 1449 r.,
lecz cieszy si ni niedugo, pobity w tym samym jeszcze roku przez
Bogdana II, czwartego z licznych lubnych i nielubnych synów Alek-
sandra Dobrego. Nowy wadca, energiczny i odwany, zwiza si
z Hunyadim i w bitwie stoczonej we wrzeniu 1450 r. w lasach pod
Crasna w pobliu Yaslui powstrzyma siy polskie idce na pomoc
Aleksandrowi. Jesieni 1451 r. zgin jednak zamordowany przez Piotra
Arona, ostatniego z synów Aleksandra Dobrego.

Modawia, w której zasady nastpstwa tronu nie zostay cile
okrelone, przedstawiaa wiec w tym czasie aosny obraz okrutnych,
zawzitych walk rodzinnych o wadz i równie bezwzgldnego ciera-
nia si obcych wpywów i interesów. Kraj pogry si w zupenej
anarchii, wywoanej przez bojarów i siy zewntrzne. Sami hospoda-
rowie byli w tych zmaganiach przewanie tylko pionkami. Zreszt
mao który z nich liczy ponad 20 lat ycia, niektórzy byli wrcz
dziemi. Lata 1451 — 1455 wypeniy walki Aleksandra z Piotrem
Aronem, zakoczone ostatecznie zwycistwem tego drugiego w bitwie
pod Mohile. Na pograniczu z Polsk ziemia szepienicka przechodzia
w cigu kilkunastu lat kilkakrotnie z rk do rk, by ostatecznie
znale si we wadaniu Modawii.

Pooenie Piotra III Arona stao si wkrótce bardzo trudne. Jego
stosunki z Polsk, której by lennikiem, pomimo wysania posików
modawskich w czasie wojny trzynastoletniej z Krzyakami, nie byy
dobre, choby z powodu obalenia Aleksandra, protegowanego strony
polskiej. Zerwa równie z Wgrami, którym próbowa odebra Kili,
oddan im przez Piotra II. W tej sytuacji wszed na drog wspópracy
z Turcj. W 1455 r. poselstwo modawskie zoyo sutanowi ofert
pokoju, przymierza i pacenia haraczu. W 1456 r. bojarzy modawscy,
zgromadzeni w Yaslui, zatwierdzili t decyzj, która zreszt bya ich
wasn, tumaczc si, e „brak moliwoci obrony, gdy nie mamy
wsparcia ni pomocy z adnej strony". Zdrad kraju, podyktowa.n
wasnymi interesami, tuszowano póprawd, nie wyczerpano bowiem
bynajmniej wszystkich rodków, zwaszcza wewntrznych. 'Ok;i/;il to
póniejszy przebieg wydarze, czasy Stefana Wielkiego.

SIEDMIOGRÓD NA CZELE OBRONY PRZED TURKAMI
JAN HUNYADI

Pastwo wooskie, najbardziej wystawione na agresj tureck, osa-
niao przed atakami Turków Modawi, a przede wszystkim Siedmio-

122


gród. Jednak wypady tureckie dotary na ziemi siedmiogrodzk jeszcze,
w XIV w., po raz pierwszy w 1395 r. Po zwycistwie u elaznych
Wrót w 1420 r. w roku nastpnym Turcy spldrowali okolice Bra-
szowa. Pojawili si te w 1432 r. Szczególnie cikie byy dwa na-
jazdy sutana Murada w 1438 r., wykorzystujce osabienie wewn-
trzne Siedmiogrodu spowodowane wojn chopsk. Wprawdzie Sibiu
wytrzymao oblenie, ale kraj zosta straszliwie spustoszony. Std,
jak i z Wooszczyzny, Turcy uprowadzili wtedy dziesitki tysicy
niewolników*.

Dzieo obrony Wgier przed niebezpieczestwem tureckim podj
Jan z Hunedoara (rum. lancu de Hunedoara), który przeszed do
historii pod wgierskim nazwiskiem Janos Hunyadi. Czu si zreszt
niewtpliwie Wgrem. Pochodzi jednak z rodziny rumuskiej („natus
e patre Yalacho", ojciec mia na imi Yoicu), nie wiadomo, czy
z siedmiogrodzkich kniaziów, czy z bojarów przybyych z Wooszczyzny.
Ojciec jego, do skromny dworzanin królewski, za wojskowe zasugi
otrzyma w 1409 r. posiado w Siedmiogrodzie, Hunedoara. Jan
pozostawa w subie dyplomatycznej i wojskowej króla Zygmunta
Luksemburskiego, w zwizku z czym czas jaki przebywa we Wo-
szech i w Szwajcarii, bra te udzia w walkach przeciw czeskim
husytom. W 1438 r. zosta banem Severinu. W walkach o tron na
Wgrzech opowiedzia si za kandydatem polskim. Wadysawem
(Warneczykiem), dziki czemu zosta wojewod Siedmiogrodu. Urzd
ten obj w 1441 r. Doszed do ogromnego majtku, obejmujcego
dziesitki miast i zamków, setki wsi.

W 1442 r. Siedmiogród zosta niespodziewanie najechany przez
Mezida, bega Widynia. 18 marca Hunyadi poniós klsk w pobliu
Alba lulia, ale ju 22 marca odpaci si napastnikowi z nawizk,
odnoszc zupene zwycistwo. Mezig-beg zgin w walce. Hunyadi, jak
ju wspomniano, interweniowa teraz na Wooszczynie, uzyskujc
peny sukces i zadajc Turkom cik klsk nad rzek lalomita.
Natomiast wyprawa za Dunaj, na Widy, nie przyniosa powodzenia.

Ju w nastpnym roku (1443) Hunyadi z królem Wadysawem
podj akcj na wielk skal, wspomagan przez Polsk i Woosz-
czyzn. Przyniosa ona ca seri zwycistw, wypierajc Turków za
Bakany. Wbrew pocztkowej opozycji Hunyadiego, radzcego przyj
dogodne warunki pokoju z Turcj, król Wadysaw za namow legata
papieskiego Cezariniego zdecydowa si kontynuowa wojn. Wyprawa
1444 r., posikowana przez wojska Wada Diaba (osobicie nie wzi
jednak w niej udziau), zakoczya si katastrof i mierci Wady-
sawa w bitwie pod Warn (10 listopada). Wgry nie byy jednak
bynajmniej zamane. W 1445 r. podjy now akcj nad Dunajem,

* W miecie Sebs dosta si wówczas do niewoli ..jeniec siedmiogrodzki" (,.captivus
Septemcastrensis"), Niemiec, gony póniej w caej Europie jako autor dziea:
Tractatusde ritu, moribus, conditionibus et neuilia Turcorum, wydanego drukiem w 1482 r.,
stanowicego dugo ródo informacji o Turcji dla chrzecijaskiej Europy rodkowej
i zachodniej.

123


wspieran przez papiestwo, Burgundi i Wada Diaba. Wynikiem jej
byo odebranie Turkom przyczóka na pónocnym brzegu rzeki, w Giurgiu.

Po mierci Wadysawa Warneczyka Hunyadi stan na czele
pastwa wgierskiego, obrany w 1446 r. regentem na okres mao-
letnoci Wadysawa Pogrobowca. Stara si zmobilizowa wszystkie siy
i zasoby Wgier dla przyszej rozprawy z Turcj. Wzmocni wadz
centraln, zreorganizowa finanse, dba o rozwój górnictwa, nakaza
silniej obwarowa miasta, m.in. Sibiu, Braszow, Tlmisoara, zabiega
o pozyskanie rednich i dolnych warstw spoecznych uznajc prawo
chopów do przenoszenia si, zapewniajc wysze wynagrodzenie w ko-
palniach soli, przywracajc przywileje Klu. utracone przez to miasto
w wyniku powstania w Bobflna. W dziedzinie wojskowej zwróci wiksz
uwag na rol piechoty, wcigajc do niej chopów, na zastosowanie
wozów bojowych na wzór husytów, rozbudowa artyleri. W stosun-
kach midzynarodowych stara si spoytkowa siy rumuskie z Siedmio-
grodu, Wooszczyzny i Modawii. Na tronie wooskim osadzi Wa-
dysawa Dana. na którym zreszt si zawiód, gdy ten wyranie
lawirowa midzy Wgrami a Turcj. W Modawii mia sprzymierze-
ców w hospodarach Piotrze II i Bogdanie II, którzy jednak nie
utrzymali si dugo.

Starannie przygotowywana wyprawa przeciw Turkom, wsparta po-
sikami wooskimi, dosza do skutku w 1448 r., lecz zakoczya si
klsk w drugiej bitwie na Kosowym Polu. W ukadach z Turcj
Wgry zdoay tylko uzyska przyrzeczenie zaniechania wypadów za
Dunaj, na ziemie wgierskie i rumuskie. Próba porozumienia z gi-
ncym cesarstwem bizantyskim nie powioda si i mimo nacisku
dyplomatycznego na Turcj Konstantynopol pad w kocu maja 1453 r.

Wgrzy musieli teraz ograniczy swe ambitne plany do obrony

17. Jan Hunyadi przyjmujcy poselstwo tureckie, wg ryciny z XVI w.

124


wasnego pastwa. W 1456 r. sutan Mahomet II ruszy na wielk
wypraw oblegajc Belgrad. Zagroone Wgry uzyskay jednak pomoc
ze strony papiestwa i krzyowców z krajów rodkowej Europy. Hunyadi,
którego znaczenie osabo po klsce na Kosowym Polu, raz jeszcze
odda Wgrom nieocenion przysug. Przeamawszy blokad floty tu-
reckiej na Dunaju, w lipcu 1456 r. odniós pod murami Belgradu
wspaniae zwycistwo nad Turkami, którzy rzucili si do ucieczki
w zupenym nieadzie. W sierpniu Hunyadi ju nie y — zmar skut-
kiem epidemii w obozie swych zwyciskich wojsk. W jego osobie
zszed do grobu wielki m stanu i wódz, przez szereg lat energicz-
nie i skutecznie osaniajcy ziemie wgierskie i rumuskie przed za-
lewem tureckim.

LOSY DOBRUDY

W cigu XIII i XIV w. Dobrudza pozostawaa pod panowaniem
bugarskim. Postpujce rozdrobnienie pastwa bugarskiego dao tu,
na jego peryferiach, zna o sobie bardzo wczenie. Ju w pierwszej
poowie XIV w. powstao w Poudniowej Dobrudy (miedzy Warn
a Kaliakra) pastewko Kawarna. Znanych jest kilku jego wadców,
sporód których najwybitniejszym by Dobroticz (Dobrotica), panujcy
w drugiej poowie stulecia. By moe od niego pochodzi nazwa Dob-
rudy. Toczy on dugie walki z carem bugarskim Iwanem Alek-
sandrem i z Bizancjum i utrzyma si jako wasal cesarstwa z tytuem
„despoty". Na linii Dunaju toczy zacite walki z Genueczykami,
w 1366 r. przejciowo zaj Kili.

W latach osiemdziesitych Turcy podjli wielk ofensyw przeciw
Serbii i Bugarii. W Dobrudy utrzyma si jeszcze syn Dobroticza,
Iwanko, który wszake by ju zmuszony zawrze pokój z Genu
i Turcj i znalaz si w stanie zalenoci od tej ostatniej. Nie by
jednak posusznym wykonawc woli sutana i w 1387 r. nie udzieli
mu pomocy przeciw Serbii. cigno to na niego wypraw odwetow,
która w 1388 r. pooya kres autonomii Dobrudy. Staa si ona
zwyk podbit prowincj Turcji. Iwanko, jak si zdaje, zgin w walce.

Sukces Turków nie by co prawda jeszcze ostateczny. Kilkakrotnie
próbowa odebra im Dobrudz Mircza Stary, znajdujcy silne oparcie
w Dirstor i wród ludnoci miejscowej. Docieray tu wojska wgier-
skie króla Zygmunta, Jana Hunyadiego, witane jak wybawcy. Nie
udao si jednak wydrze na stae Turkom ich nowej, wanej zdobyczy,
która uczynia z nich panów ujcia Dunaju.


VII. CZASY STEFANA WIELKIEGO


POSTP GOSPODARCZY

ycie gospodarcze ziem rumuskich
w XV w. wykazywao rozwój we wszystkich dziedzinach. W rol-
nictwie powaniejsze znaczenie zyskaa produkcja zboa i wina, ho-
dowla byda, owiec, koni — na potrzeby rozrastajcego si rynku lokal-
nego, rozwijajcych si miast, a w stopniu coraz silniejszym take i na
eksport. Wywóz przez porty czarnomorskie i dunajskie oraz drogami
ldowymi kierowa si w znacznej mierze na wielki rynek Konstan-
tynopola. Na wsi,. w zwizku ze zwikszeniem si zapotrzebowania na
produkty rolne, nastpia intensyfikacja produkcji oraz podniosa si
cena ziemi. W miastach wzrosy obroty handlowe, a rzemioso dziki
ogólnemu rozwojowi gospodarczemu zyskiwao nowe moliwoci zbytu.
Zarówno w handlu, jak i w rzemiole da si zauway pewien po-
stp w kierunku usamodzielnienia si gospodarki pastw rumuskich.
Kupcy rumuscy zaczynali wypiera obcych przybyszów, niemieckich,
woskich, polskich, doszli do pewnego znaczenia na rynkach zagranicz-
nych, w Braszowie, we Lwowie, docierali do Lublina, Krakowa, Poz-
nania. Rzemielnicy mogli ju wyeliminowa cz dotychczasowego
importu z Siedmiogrodu i innych krajów. Miasta rosy, np. ludno
Kilii w tym czasie szacuje si na okoo 20 tys. mieszkaców. Wzrost
liczebnoci i siy ekonomicznej elementu mieszczaskiego stwarza pew-
ne oparcie dla energiczniejszych panujcych w ich deniu do ograni-
czenia przewagi feudaów i umocnienia autorytetu centralnej wadzy
pastwowej.

Wspomniane zjawiska miay jednak i swoje strony ujemne. Perspek-
tywa zysku z intensywniejszej produkcji rolnej skaniaa wacicieli
ziemi do podwyszania powinnoci chopskich i ograniczania moli-
woci swobodnego przenoszenia si chopów, dopuszczanego dotd za
opat pienin. Usiowania w kierunku uniezalenienia si od gospo-
darczej przewagi Siedmiogrodu powodoway przeciwdziaanie ze strony
monego mieszczastwa Sibiu, Braszowa oraz potnych kupieckich
miast woskich, majcych znaczne wpywy w poudniowo-wschodniej
Europie, take i w Turcji. Konsekwencj bya niejedna powana kom-
plikacja polityczna. Na koniec zacienienie powiza gospodarczych
z Turcj, wyonienie si moliwoci zysków ekonomicznych na poudnie
od Dunaju, uatwiao polityczn ekspansj Turcji, nasilao filotureck
orientacj czci rumuskich bojarów.


126


SIEDMIOGRÓD ZA MACIEJA KORWINA

Po mierci bohatera wojen tureckich, Jana Hunyadiego, po klsce
jego starszego syna Wadysawa, który zgin w walce o wadze z wiel-
kimi feudaami wgierskimi, ostatecznie w 1458 r. zwyciy jego mod-
szy syn Maciej, poparty przez wojsko, drobniejsz szlacht i miasta.
Jako król Wgier dba on o rozwój gospodarczy pastwa, opiekowa
si handlem i miastami, w Siedmiogrodzie rozszerzy w 1464 r. upra-
wnienia miast saskich. Pooenie chopów nie ulego wikszej zmianie.
Wadze pastwowe ograniczyy tylko zbyt jaskrawe naduycia waci-
cieli ziemi, ale nie przeciwdziaay wzrostowi obcie, np. we wsiach
nalecych do miast siedmiogrodzkich, a same zwikszyy danin pie-
nin obowizujc chopstwo. Wzrost pastwowych podatków dotkn
jednak i szlacht, co wzmocnio w Siedmiogrodzie stare tendencje od-
rodkowe. W 1467 r. monowadcy wgierscy, przywódcy Seklerów
i patrycjat saski na sierpniowym zjedzie w Klu zawarli porozumienie
przeciw Maciejowi. Odpowiedz energicznego króla bya natychmiastowa.
Zaskoczona opozycja posza w rozsypk, cz poddaa si, cz zbie-
ga, dobra buntowników skonfiskowano. Ale autorytet centralnej wadzy
utrzymywa si gównie w oparciu o si wojskow. Wrogie nastroje
bynajmniej nie wygasy, przywódcy „trzech nacji" nadal pretendowali
do odgrywania samodzielnej roli.

Okres rzdów Macieja Korwina, który zmar w 1490 r., to czasy
wzgldnego spokoju na granicach Siedmiogrodu. Jedyny naprawd
grony najazd Turków, zreszt z pomoc woosk, mia miejsce
w 1479 r. Napastnicy zostali w padzierniku rozbici pod Cimpul
Piinii w pobliu Orastie przez wojska siedmiogrodzkie pod wodz
jednego z przedstawicieli monego rodu wgierskiego Batorych, Stefana,
oczywicie nie identycznego z póniejszym o cae stulecie ksiciem
Siedmiogrodu i królem Polski.

WOOSZCZYZNA POD RZDAMI WADA FALOWNIKA

Na Woloszczynie Wadysaw Da zosta w 1456 r. obalony przez
syna Wada Diaba, równie Wada, zwanego Falownikiem (Vlad
Tepes), od okrutnego sposobu umiercania ludzi przez wbijanie ywcem
na pal, którym hojnie szafowa w stosunku do swoich przeciwników.
ycie tego czowieka byo niezwykle burzliwe, nawet jak na ówczesne
niespokojne czasy. W 1442 r. zosta uwiziony wraz z ojcem w Turcji.
Po uwolnieniu Wada Diaba w 1443 r. pozosta jako zakadnik.
Po mierci ojca przewidziany przez Turków na hospodara Woosz-
czyzny, podczas wyprawy tureckiej w 1449 r. zbieg do Modawii na
dwór Bogdana II. Tam zaprzyjani si z jego synem Stefanem, pó-
niejszym wadc modawskim. W czasie rzdów Piotra Arona znalaz
schronienie w Siedmiogrodzie, gdzie zyska wzgldy Jana Hunyadiego.
Protekcja ta utorowaa mu drog do tronu wooskiego.

Rzdy swoje Wad rozpocz od zabezpieczenia si przed wielkimi
bojarami, którym podstpnie zgotowa prawdziw masakr. Udzieli

127



natomiast poparcia mieszczastwu rumuskiemu, wic, a nawet mor-
dujc kupców saskich w odwet za ich konszachty z woosk opo-
zycj polityczn. W 1459 r. ograniczy wstp kupcom zagranicznym
na jarmarki, zezwalajc im na udzia jedynie w trzech, i to odbywa-
jcych si wycznie w miejscowociach nadgranicznych.

Drakoskie metody Wada nie zdusiy jednak oporu bojarów.
W 1459 r. musia on toczy walk z pretendentem do tronu, Danem,
popieranym przez patrycjat Braszowa. Zemci si pustoszc okolice
miasta i wbijajc na pal mieszczan, którzy mu wpadli w rce. Wiosn
1460 r. rozbi ostatecznie Dana, którego kaza straci. Król Maciej
Korwin uzna suszno pretensji Wada i zatwierdzi jego danie
odszkodowania pieninego ze strony Braszowa.

Z Turcj Wad utrzymywa pocztkowo dobre stosunki, okupione
haraczem 10 tys. dukatów rocznie. W 1459 r. odmówi jednak dal-
szych wypat, szczliwie unikn tureckiej zasadzki, mordujc za to bez
litoci podstpnych dygnitarzy sutaskich z Giurgiu, a zim 1461/62 r.
wprost zaatakowa tureckie posiadoci za Dunajem. cign przez to
na siebie z wiosn 1462 r. wielk wypraw tureck. Wezwa wtedy ca
ludno do walki i z jej pomoc rozbi najpierw jedn z armii tureckich
wezyra Mahmud-Paszy. Pod koniec maja pod Turnu stoczy bitw
z armi sutana Mahometa II, w której poniós porak. Cofa si
teraz a pod Tirgoviste, które Turcy osignli w poowie czerwca,
ale przez cay czas prowadzi wyton walk podjazdow. Brak yw-

128


noci, epidemia, gwatowny nocny atak Woochów pod Tirgowste oraz
wymordowanie jeców tureckich zwyk metod wbicia na pal wyczer-
pay i zdemoralizoway armi sutana, zagroon ponadto moliwoci
nadcignicia Wgrów. Wycofaa si ona do Braiy, szarpana w odwro-
cie przez wojska Wada. Nie powioda si jej równie próba opano-
wania Kilii.

Osabienie Turków postaraa si wkorzysta opozycja przeciwko
Wadowi, zawierajc z nimi porozumienia i wysuwajc jako swego
kandydata brata Wada, Radu Piknego (Radu cel Frumos). Wad
broni si energicznie, pocztkowo osign przewag, ale ostatecznie
opuszczony przez wszystkich zosta w listopadzie uwiziony i wydany
w rce Wgrów. Jego zaprzysieni wrogowie z miast saskich zdoali
skompromitowa go wobec Macieja Korwina przy pomocy faszywych
oskare o antywgierskie knowania z Turcj. Wystpi przeciwko
Wadowi, atakujc Kili, take i hospodar modawski Stefan, którego
Wad wprowadzi na tron. Zemcio si na Wadzie jego krwawe,
chorobliwe wrcz okruciestwo, które uderzao bynajmniej nie tylko
w zdradzieckich i warchol skich bojarów.

Kilkanacie lat spdzi Wad w niewoli, a póniej na wygnaniu
na Wgrzech. Rzdy na Wooszczynie zagarn Radu Pikny. For-
malnie wasal Wgier, faktycznie uzaleniony by od Turcji, uchodzc
za jej zwolennika i narzdzie. Z tego powodu by zawzicie zwalczany
przez Stefana modawskiego, który w 1465 r. usadowi si w Kilii,
a od 1470 r. szereg razy najeda swego rumuskiego ssiada, niszczc
m.in. Brai i parokrotnie wypdzajc Radu Piknego z kraju. Prze-
ciwko Radu Stefan modawski wysun od 1473 r. Basaraba II Starego
(cel Batrin), zwanego take Laiota Basarab. W 1474 r. pojawi si
inny jeszcze pretendent, Basarab IV, zwany Modym (cel Tinar) lub
Tepelus, syn Basaraba II, pokonany przez Stefana. Stefan zawiód
si zreszt na swym protegowanym, Basarabie Starym, który utrzy-
mywa si tylko dziki jego pomocy, ale ostatecznie pod naciskiem
bojarów wszed w porozumienie z Turkami i uzyska nawet zatwier-
dzenie Porty osmaskiej.

Ta zmiana sytuacji oraz porozumienie modawsko-wgierskie stwo-
rzyy now szans dla yjcego na wygnaniu Wada Palownika. W 1476 r.
z pomoc wgiersk odzyska on tron wooski, wyparszy Turków
wspierajcych Basaraba Starego. Ale wkrótce Turcy powrócili i Wad
zgin W zwyciskiej zreszt dla niego bitwie z Basarabem, przypusz-
czalnie zamordowany skrytobójczo przez bojarów w zamieszaniu na
placu boju.

róda ówczesne, zwaszcza siedmiogrodzkie, przedstawiy Wada
jako bezmylnego okrutnika, pawicego si w krwi niewinnych ofiar.
By to jednak wadca niewtpliwie wybitny, który drakoskimi meto-
dami usiowa realizowa dwa gówne cele: obron niezawisoci przed
zaborczoci tureck oraz unowoczenienie pastwa przez wzmocnienie
pozycji panujcego i poparcie warstw rednich. W obydwu wypadkach
musiao doj do walki na mier i ycie midzy nim a wielkimi
bojarami. Wad przegra, gdy podstawy, na których opiera si jego

129


program, okazay si zbyt kruche. Do tego doszed jeszcze krwawy
terror, przekraczajcy granice koniecznoci. Ale odda spoecznoci ru-
muskiej trwa przysug, chociaby przez wprowadzenie na tron mo-
dawski Stefana, zwanego póniej Wielkim. Posta Wada Falownika,
znieksztacona w sensacyjnych opowieciach epoki, czciowo pomie-
szana z osob jego ojca, Wada Diaba, staa si punktem wyjcia
legend o Drakuli.

Wadz na Wooszczynie zagarn Basarab Stary, usunity zreszt
ju w listopadzie 1477 r. przez Stefana modawskiego na rzecz Basa-
raba Modego. Ten ostatni poszed jednak wkrótce w lady poprzed-
nika i pogodzi si z Turcj, udzielajc jej pomocy wojskowej.
W 1481 r. Stefan modawski podj ostatni prób podporzdkowa-
nia sobie Wooszczyzny, bijc Basaraba i wprowadzajc na tron Wada
Mnicha (Calugarul). Raz jeszcze na przeomie 1481/82 r. Basarab
Mody odzyska wadz, zgin jednak zamordowany przez bojarów
z Mehedinji. Wlad Mnich porozumia si z Turcj i zosta przez
ni zatwierdzony jako hospodar Wooszczyzny, otrzymujc przysany
mu z Konstantynopola sztandar jako symbol wadzy, uznanej przez
Turków, ale nadanej przez sutana.

MODAWIA. STEFAN WIELKI 1457-1504

Rzdy Piotra Arona III, a waciwie jego logofata Mihu, wy-
ksztaconego w Polsce i pozostajcego na usugach Polski, zaleno
od polskiego króla stwierdzona hodem z 1456 r., a zwaszcza ka-

19. Ruiny twierdzy w Biaogrodzie (Akermanie) w Besarabii

130



pitulacja wobec Turcji — wywoay w Modawii siln fal? niezadowo-
lenia. Na pónocnym pograniczu kraju szerzy si bunt chopski pod
wodz niejakiego Lwa (Leu), przenikajcy z Polski i opanowany do-
piero z pomoc polskich starostów. Skorzysta z tego Stefan, syn
Bogdana II zamordowanego przez Piotra Arona, przebywajcy po
mierci ojca prawdopodobnie w Siedmiogrodzie, a w 1456 r. na Woosz-
czynie u Wada Falownika. Z pomoc woosk wkroczy do Mo-
dawii, gdzie 12 IV 1457 r. odniós do atwo zwycistwo pod Dol-
hesti w pobliu Suczawy. Na boniu Direptate nad Seretem bojarzy
okrzyknli Stefana wadc Modawii.

Nowy hospodar by zrazu silnie uzaleniony od bojarów. Musia
te, po pewnych próbach odwetu za popieranie jego poprzednika,
pogodzi si z przewag Polski, z któr zawar w 1459 r. ukad wa-
salny na uciliwych warunkach, m.in. uznania wadztwa polskiego
nad wan twierdz w Chocimiu. W zamian uzyska tylko zneutrali-
zowanie intryg zbiegego do Polski Piotra Arona, który wobec tego

131


przeniós si do Siedmiogrodu. Spowodowao to najazd Stefana w 1461 r.
na ziemie Seklerów, zreszt bezskuteczny. Za namow ze strony pol-
skiej w 1462 r. Stefan uderzy, równie bez powodzenia, na obsa-
dzon przez Wgrów Kilie, naraajc si im ponownie, a zarazem
zrywajc z Wadem Falownikiem. Ostatecznie opanowa Kili w 1465 r.
Stara si utrzyma dobre stosunki z Turcj, pacc na razie haracz
i przesyajc dary do Konstantynopola. Tymczasem za reorganizowa
i rozbudowywa siy zbrojne kraju. Skaday si one z kilku-kilkunastu
tysicy dobrze uzbrojonego i wywiczonego onierza regularnego i z re-
zerwy chopskiej, nieregularnej, sabo wyposaonej lecz licznej, sigaj-
cej przypuszczalnie 40—50 tysicy ludzi.

Wypady na Siedmiogród, zawadnicie Kili, lawirowanie midzy
Polsk i Turcj spowodoway w 1467 r. najazd na Modawi króla
Wgier Macieja Korwina. Wgrzy zajli i spalili kilka miast, jak
Bacau, Roman, Neamt, Baia, nie zdoali jednak owadn Suczaw.
Noc z 14 na 15 grudnia zostali niespodziewanie zaatakowani pod
Baia i rozbici. W licie do Kazimierza Jagielloczyka zwyciski Stefan
pisa: „Zabraem im wszystkie wozy i namioty,., i rónego rodzaju
sprzt, armaty i strzelby, wielkie i mae, wszystko". Niektóre róda
wspominaj o pewnych niepowodzeniach Stefana ju po tej bitwie,
ostatecznie jednak najazd wgierski zosta odparty. Z kolei nastpiy
wyprawy odwetowe Modawian do Siedmiogrodu, a w toku tych
walk zwabiony w zasadzk, dosta si w rce Stefana i zosta stra-
cony zabójca jego ojca Piotr Aron. W tym te czasie, okoo 1470 r.,
Modawia odniosa zwycistwo nad Tatarami nad Dniestrem.

Sukcesy wojskowe wzmocniy wybitnie pozycj Stefana w kraju
i za granic. Wywoay jednak powane zaniepokojenie w Polsce, gdzie
obawiano si zbyt wielkiej samodzielnoci dotychczasowego wasala.
Podobno w 1469 r. miano zamiar uwizi go, ale Stefan, przestrzeony,
nie przyby mimo wezwa do zoenia hodu. Podj natomiast akcj
zmierzajc do podporzdkowania sobie Wooszczyzny, rozpoczynajc
w 1470 r. dugotrwae zmagania z Radu Piknym, wspieranym przez
Turków. Szczególnie zacite walki toczyy si w 1473 r. W listopadzie
Stefan dwukrotnie pobi wojska woosko-tureckie i zaj Bukareszt,
ale ju w grudniu Turcy spustoszyli poudniow Modawi, m.in.
Birlad. W 1474 r. sytuacja zmieniaa si parokrotnie, przy czym
Stefan wychodzi zawsze zwycisko z pojedynku z Woochami, ale
jego protegowany, Basarab Stary, nigdy nie móg duej utrzyma
si na tronie po odejciu wojsk modawskich.

Próba podporzdkowania Wooszczyzny miaa na celu stworzenie
silniejszego frontu przeciw narastajcemu niebezpieczestwu tureckiemu.
Stosunki z Turcj ulegy pogorszeniu po zajciu Kilii, oraz w wyniku
ponawianych interwencji na Wooszczynie. Przewidujc nieuchronne
starcie, Stefan stara si zabezpieczy sobie pomoc z zewntrz. Na-
wiza kontakty z wrogami sutana w Persji i na Krymie, zwraca
si do Polski, Wgier, do papiea, apelujc o solidarno chrzecija-
sk w obliczu zalewu muzumaskiego, podkrelajc, e Modawia
podejmuje walk w interesie nie tylko wasnym, lecz ogólnoeuropejskim.

132


Akcja dyplomatyczna nie daa wikszych wyników. Mimo to ulti-
matum sutana Mehmeda II, domagajce si haraczu oraz wydania
twierdz Kilia i Biaogród, zostao odrzucone. Z samym pocztkiem
1475 r. przez Dobrudz ruszya na Modawi wielka wyprawa turecka,
posikowana przez Radu Piknego, a prowadzona przez Solimana Pasz,
bejlerbeja Rumelii, tj. zarzdc wszystkich bakaskich prowincji Turcji.

Siy Stefana byy duo sabsze. Zyska on nieznaczn pomoc w-
giersk i polsk, wynoszc par tysicy onierzy, oraz powaniejsze,
5-tysiczne posiki seklerskie. W Modawii cign jednak pod bro,
kogo móg, i razem rozporzdza okoo 50 tys. ludzi, na ogó sabo
uzbrojonych. Cofa si wic, palc wsie i zatruwajc wody na caej
trasie odwrotu, ograniczajc si zrazu do walki podjazdowej. 10 stycz-
nia zdecydowa si jednak na przyjcie bitwy pod Yaslui (zwanej
niekiedy bitw pod Podul Inalt). Miejsce byo dobrze wybrane, w prze-
weniu doliny rzeki Birlad, gdzie liczniejsza armia turecka nie moga
si rozwin. Turcy zostali zdezorientowani rozlegajcym si wród
mgy z rónych stron ze wzgórz odgosem trombit i zaatakowani
nagle przez jazd, a nastpnie przez piechot chopsk. Zwycistwo
byo zupene; pado podobno do 40 tys. onierzy tureckich, nie
oszczdzono i jeców.

Wraenie w Europie byo bardzo silne. Papie pospieszy z gra-
tulacjami, Dugosz pisa w swojej kronice o Stefanie, e jest to „pierwszy
ksi, który w naszych czasach odniós tak wietne zwycistwo
nad Turkami".

Zwycizca nie ywi jednak zudze co do rychego odwetu ze
strony potnego i wojowniczego przeciwnika. Tote ponowi wezwania
o pomoc dla swego kraju, stanowicego wedug jego sów „bram
chrzecijastwa", zwaszcza Wgier i Polski. I znów apel ten prze-
brzmia niemal bez echa. Wenecja, dbajca o swe interesy handlowe,
zawara rozejm z Turkami. Polska patrzya niechtnie na wzrost samo-
dzielnoci Modawii i jej zblienie do Wgier. Interweniowaa wpraw-
dzie dyplomatycznie, ale dosy sabo i bez rezultatu. Stefan uzna wic
za najrozsdniejsze uznanie zwierzchnictwa wgierskiego. Miao to
miejsce w lipcu 1475 r.

Latem 1476 r. armia turecka wkroczya z Dobrudy do Modawii.
Stefan odpar najpierw najazd Tatarów, lecz wobec szczupoci swoich
si, sabszych kilka razy od tureckich, nie by w stanie stawi od razu
oporu wojskom sutana. Cofa si wic, podobnie jak w poprzedniej
kampanii, starajc si osabi przeciwnika. Dopiero 26 lipca podj
prób stawienia mu czoa, lecz bitwa pod Razboieni (Yalea Alba),
mimo zadania Turkom powanych strat, zakoczya si klsk. „Zwy-
cieni zostali chrzecijanie przez pogan i pado tu wielu wojowników
Modawii" — gosi napis w pobliskiej cerkwi, umieszczony z rozkazu
Stefana. Modawianie utracili tabor, dziaa i musieli uchodzi w lasy.
Wola walki wród czci bojarów osaba, w obozie tureckim poja-
wi si jaki pretendent do tronu modawskiego.

Skuteczny opór stawiy dopiero twierdze pónocnomodawskie —
Neamt, Suczawa i Chocim. W armii tureckiej szerzy si gód i choroby,

133


Stefan za otrzyma w kocu posiki wgierskie. W tych warunkach
okoo 10 sierpnia Turcy rozpoczli odwrót, podczas którego ponieli
znaczne straty. Modawia ulega spustoszeniu, ale jej niepodlego zo-
staa uratowana, a Stefan utrzyma si na tronie.

Nastpne lata, do 1481 r., powieci Stefan wspomnianym ju
licznym, lecz w rezultacie bezskutecznym próbom uzalenienia Woosz-
czyzny. Z walk tych ostatecznie wyszli zwycisko protegowani Tur-
cji — Basarab Mody, póniej Wad Mnich, a sam Stefan zmuszony
by do zawarcia z pocztkiem 1481 r. porozumienia z Turkami na
zasadzie pacenia haraczu, które zreszt nie przywrócio spokoju w sto-
sunkach modawsko-woosko-tureckich.

Turcja odparta w latach 1475—1476, nie zrezygnowaa bynajmniej
z podboju Modawii. W 1484 r. wielka wyprawa armii ldowej i floty
sutana Bajezida II wydara Stefanowi bez wikszego trudu, najwi-
doczniej w wyniku zdrady, kluczowe twierdze na poudniu: Kili, która
pada po 8 dniach obrony, i Biaogród, który stawia opór zaledwie
przez 2 dni. Wobec zawarcia pokoju miedzy Wgrami a Turcj Stefan
szuka ratunku w uznaniu zwierzchnictwa polskiego, skadajc hod
Kazimierzowi Jagielloczykowi w Koomyi we wrzeniu 1485 r. Pomoc
Polski bya jednak niewystarczajca. Najazd turecki sign a pod
Suczaw, cz bojarów poddaa si i zaniechaa oporu. Turcy wysu-
nli swego kandydata na tron modawski, którym by Hruet, zwany
te Hroiot lub Hronoda-Petru.

Stefan pobi jeszcze Turków nad jeziorem Catlabuga (Katabuch),
ale w marcu 1486 r. w bitwie z pretendentem pod Scheia omal nie
poniós klski i sam z trudem ocala. Ostatecznie zwyciy rywala,
przekona si jednak, e ma przeciw sobie znaczn cz wpywowych
bojarów. Jego pozycj osabiao jeszcze denie królestwa polskiego do
utrzymania pokoju z potnym tureckim ssiadem. W tych okolicz-
nociach w 1487 r. Stefan zdecydowa si na zawarcie porozumienia
z Turkami. Zachowa wzgldn niezaleno, ale musia uzna si len-
nikiem jednoczenie Polski i Turcji, paci stay haracz sutanowi,
a przede wszystkim pogodzi si z utrat dogodnej linii obronnej na
poudniu na Dunaju oraz dostpu do morza.

Po 1487 r. Stefan, skrpowany ju w polityce zewntrznej, powici
wicej uwagi sprawom wewntrznym. Jego usilnym deniem byo ogra-
niczenie wpywu wielkich bojarów, zagraajcego interesom panujcego
i pastwa. Stanowili oni przeszkod na drodze unowoczenienia apa-
ratu pastwowego, scentralizowania wadzy, wykazywali najwicej ustpli-
woci wobec ingerencji obcej. Cz z nich przez duszy czas popieraa
Piotra Arona, cz braa udzia w póniejszych spiskach. W 1471 r.
Stefan wystpi energicznie przeciw tej opozycji. Spado wtedy kilka gów
dygnitarzy dworskich. Odtd hospodar ograniczy nadania ziemi dla
wielkich bojarów, znacznie wicej przyznawa jej bojarom rednim
i pomniejszym, a nawet chopom. Stopniowo w administracji pa-
stwowej zacz opiera si na drobniejszych bojarach (boiernafi), wyno-
szc zasuonych onierzy do rzdu witeziów. Zmniejszy liczebno
rady pastwa, lecz utrzyma w niej dowódców twierdz (pircalabii de

134


cetati — starostowie grodowi). Wojsko stanowio wic siln podpor
i zabezpieczenie jego rzdów. Temu celowi suyo te utrzymywanie
dobrych stosunków z kocioem. Nie szczdzi pokanych nada na
rzecz cerkwi. Wedug tradycji mia by fundatorem 44 klasztorów
(najbardziej znana fundacja w Putna), sporo wity kaza wznie
przy hospodarskich rezydencjach. Popiera prawosawie w Siedmio-
grodzie, przyczyniajc si do utworzenia biskupstwa w Vad koo Dej.
W administracji, zwaszcza finansowej, w prawodawstwie korzysta
z pomocy elementu mieszczaskiego i wzorów obcych. Wzmocni po-
wanie pozycj panujcego, np. od 1479 r. dokumenty dotyczce
spraw wewntrznych pastwa nie byy ju potwierdzane przez wielkich
ibojarów. Starajc si zapewni swojej dynastii cigo wadzy do-
puci do wspórzdów synów: Aleksandra, zmarego w 1496 r., na-
stpnie Bogdana, oddajc im w zarzd poudniow cz kraju z orod-
kiem w Bacau (tara de jos — kraj dolny).

, U schyku swego drugiego, niemal pówiecznego panowania Stefan
znalaz si w ostrym konflikcie z Polsk. Niepewno i nieskutecz-
no pomocy ze strony polskiej, unikajcej dranienia potgi tureckiej,

21. Zachowany fragment redniowiecznych obwarowa miasta Klu (Cluj).

Baszta Krawców

135



skoniy go teraz do szukania oparcia na Wgrzech. Za Macieja Kor-
wina otrzyma w lenno dwie posiadoci w Siedmiogrodzie — Ciceul
i Cetatea de Balta, mogce w razie potrzeby suy za schronienie. Po
mierci Korwina popiera Maksymiliana Habsburga, ale póniej po-
godzi si z Wadysawem II Jagiellonem. Natomiast na pograniczu
modawsko-polskim nawet po ukadzie polsko-tureckim z 1489 r. do-
chodzio do czstych niepokojów, do wzajemnych drobniejszych na-
jazdów. Ze strony polskiej zarzucano Stefanowi, jak si zdaje, nie bez
racji, e uatwia wystpienia chopów ukraiskich w pasie pogranicz-
nym przeciw rzdom polskim, cho naraa przez to na zaburzenia
antyfeudalne take i pónocn cz wasnego pastwa. Stopniowo
Stefan, zaniepokojony ekspansj dynastyczn Jagiellonów, przechodzi
do obozu ich przeciwników. Od 1483 r. zczony by wzami ro-
dzinnymi z Moskw po wydaniu swej córki za syna cara Iwana III.
W stosunku do Polski ponawia propozycje wspólnego wystpienia
przeciw Turcji. Na dworze Jana Olbrachta podchwycono t myl
z uwagi na istotne znaczenie zabezpieczenia granicy na poudniu i czar-

136


nomorskich szlaków handlowych, ale zwizano z tym zarazem nadzieje
na usunicie przy tej okazji niewygodnego hospodara, mimo sprze-
ciwu Wgier.

W 1497 r. dosza do skutku wyprawa Jana Olbrachta pod hasem
odbicia Kilii i Biaogrodu, majca jednak równie na celu opanowanie
Modawii i narzucenie jej na wadc królewicza Zygmunta (Starego).
Stefan zgromadzi siln armi modawsk na poudniu kraju w Roman,
gdzie otrzyma znaczne posiki wgierskie, a take skromniejsze wooskie
i tureckie. Zaj pozycj wyczekujc. Gdy jednak wojska polskie skiero-
way si na Suczaw, doszo do star zbrojnych. Suczawa wytrzymaa
trzytygodniowe oblenie, a tymczasem w obozie polskim, odcitym
przez lekk jazd modawsk, zacz szerzy si gód. Moliwoci
pomocy litewskiej zostay przekrelone przez protesty Moskwy. Pod
naciskiem wgierskim zawarto rozejm, po czym tak Wgrzy, jak Polacy
rozpoczli odwrót. Lecz w sprawie trasy pochodu wojsk doszo do
zatargu i armia Stefana uderzya na Polaków. Od 26 do 29 padzier-
nika w szeregu star w lasach pod Kominem (Codrul Cosminului
w pobliu Czerniowiec) i na przeprawie przez Prut oddziay polskie
poniosy znaczne straty, przedstawiane póniej z pewn przesad
w tradycji historycznej rumuskiej i polskiej („za króla Olbrachta
wygina szlachta"), a nierzadko i w historiografii obydwu narodów,
zwaszcza starszej. Klska Polaków bya jednak niewtpliwa i dotkliwa,
pobito bowiem take i przybywajc z opónieniem polsk odsiecz.
W cigu 1498 r. Turcy, Tatarzy i Modawianie spustoszyli obszary
przygraniczne a po Lwów i Przemyl. W 1499 r. zawarto pokój
w Hirlau, który wznawia zwierzchnictwo wgierskie nad Modawi,
gwarantujc jednak nienaruszalno jej stosunków wewntrznych. Prze-
widywa on moliwo wspódziaania Wgier, Polski i Modawii
przeciw Turkom, z tym e ewentualne przymusowe wystpienie Mo-
dawii po stronie Turcji nie byoby uwaane za akt wrogi. Zobowi-
zano si te do nieudzielania pomocy zbiegom politycznym. To ostat-
nie postanowienie wizao si m.in. z istnieniem opozycji przeciw
Stefanowi, która znajdowaa oparcie, poza Wooszczyzn, take na
Litwie i w Polsce. W 1501 r. na prob Stefana, w obecnoci jego
przedstawicieli, stracono w Czchowie Eliasza (Ilie), syna Piotra Arona.
Mimo to zatargi z Polsk nie ustaway, a w 1502 r. Stefan zaj
sporne od tylu dziesicioleci Pokucie, witany przyjanie przez miejscow
prawosawn ludno rusk.

Doszo te w latach 1499 — 1500 do jakich star z Turcj, zlikwido-
wanych przy porednictwie Wgier. Ukady wgiersko-tureckie z lat
1502—1503 obejmoway Modawi i Wooszczyzn jako kraje bufo-
rowe, wasalne w stosunku do Wgier, ale zobowizane do haraczu
na rzecz Turcji. Wooszczyzna miaa paci 8 tys. dukatów rocznie
zamiast poprzednich 10, Modawii haracz obniono z 6 na 4 tys.
Obowizki wobec Turcji obejmoway jednak poza daninami take
i „sub", a wiec obydwa pastwa rumuskie mogy by pocignite
i do innych jeszcze wiadcze materialnych, a take wojskowych.

Stefan zmar 2 VII 1504 r. Ju wkrótce po mierci nadano mu

137


przydomek „Wielkiego" (Stefan cel Mar). W 1531 r. w licie Zyg-
munta Starego do hospodara Piotra Raresa wspomniany jest jako
„Stephanus ille magnus". By to niewtpliwie wadca o szerokich ho-
ryzontach i wielkich zdolnociach organizacyjnych, politycznych, woj-
skowych, odznaczajcy si bystroci, energi, siln wol. Potrafi, jak
nikt przed nim, wykorzysta zasoby materialne i ludzkie swego niezbyt
wielkiego pastwa, zorganizowa je wewntrznie na bardziej nowoczes-
nych podstawach, obroni jego wzgldn niezaleno wbrew niepo-
mylnemu ukadowi stosunków midzynarodowych. Podobno stoczy
36 bitew, a przegra tylko 2. Nie zdoa wprawdzie postawi trwaej
tamy agresji tureckiej, ale odroczy wydatnie katastrof narodow
penego podporzdkowania kraju Turcji, stworzy przynajmniej silne"
podstawy do utrzymania autonomii wewntrznej. Zapewni Modawii
dosy powane miejsce w ówczesnych rozgrywkach politycznych wiel-
kich mocarstw, zdoby dla siebie i dla swej ojczyzny goniejsze imi/
przekaza nastpnym pokoleniom cenn tradycj i przykad walki o wasne,
niezalene i silne pastwo.


VIII. UTRATA NIEZAWISOCI

STOSUNKI GOSPODARCZO-
-SPOECZNE

W PIERWSZEJ PO OWIE xvi WIEKU

Rozwój ycia gospodarczego w pierw-
szych dziesitkach lat XVI w. wykazywa dalszy postp, lecz jego
tempo ulego pewnemu zahamowaniu w wyniku wstrzsów politycznych,
walk wewntrznych, a przede wszystkim wzmoenia agresji tureckiej.
Odczu to równie i Siedmiogród, osaniany dotd siln rk Jana
Hunyadiego i Macieja Korwina. W stosunkach gospodarczych Siedmio-
grodu zaznaczya si tendencja do przechodzenia z renty naturalnej,
pobieranej w produktach, na rent pienin. Wikszo chopów zo-
staa ju zepchnita do roli poddanych. Wzgldn wolno zachowali
chopi sascy, cz seklerskich, niektórzy rumuscy, zwaszcza w ma-
jtkach miejskich. Powinnoci chopskie ulegy powikszeniu. W cigu
XV w. paszczyzna wzrosa z l dnia w roku do 10, a w 1514 r. do
52 (l dzie w tygodniu). Dziesicin na rzecz kocioa katolickiego
zaczto ciga i od chopów prawosawnych, a wic rumuskich,
o ile obejmowali gospodarstwa po katoliku. Podwyszano te daniny
pastwowe. Lata 1492, 1495, 1504 przyniosy ustawy ograniczajce
moliwo przenoszenia si chopów, w 1514 r. wprowadzono zasad
penego przywizania ich do ziemi. Pogorszenie pooenia, epidemie
i najazdy tureckie spowodoway wyludnienie wsi, ubytek ludnoci, do-
chodzcy miejscami do 30—40%.

Objawy kryzysu spowodowanego brakiem stabilizacji zaczo wyka-
zywa równie górnictwo siedmiogrodzkie, mimo pomocy pastwa, na-
pywu kapitaów mieszczaskich, zatrudniania cudzoziemskich fachow-
ców z Niemiec, Czech i Sowacji.

Rozwój miast, wykazujcy dalsze postpy, zosta jednak zahamowany
w okolicach silniej dotknitych najazdami tureckimi, np. na równinie
Cisy (Timisoara, Arad, Oradea). Najlepiej rozwijay si wolne miasta
królewskie, silnie ufortyfikowane i obdarzone samorzdem: Braszow,
Sibiu, Klu, Bistrita. W pierwszej wierci XVI w. Braszow liczy okoo
8 — 9 tys. mieszkaców, Klu i Sibiu okoo 6 tys., Bistria okoo 4 tys.,
Sighisoara, Media? okoo 2,5 tys. Warstwy posiadajce skaday si
z Niemców i Wgrów, ubosza ludno, zwaszcza przedmie, w znacz-
nej mierze z Rumunów. Królowie Wgier popierali rozwój miast, na-
dajc im przywileje gospodarcze oraz dobra ziemskie, po kilka, nawet
kilkanacie wsi. Wewntrz miast trway nadal zatargi miedzy patry-

139


cjatem bankiersko-kupieckim a górnymi warstwami rzemielników.
Organizacja cechowa okrzepa, rozwijaa si, obja nawet niektóre
orodki targowe nie posiadajce praw miejskich. Wiele takich miejsco-
woci odgrywao bowiem wan rol w pewnych dziaach wytwór-
czoci, np. w pobliu Sibiu — Cisnadie w produkcji sierpów, Marpod
w odlewnictwie cyny. W cechach przewag zdobyway jednak szkod-
liwe tendencje monopolistyczne, ograniczajce moliwoci awansu pra-
cowników nie wywodzcych si z rodzin majstrów. Stosunki wew-
ntrz cechów ulegy wic zaostrzeniu, z pocztkiem XVI w. pojawiy
si pierwsze zwizki czeladników, usiujce broni ich interesów.

Handel siedmiogrodzki rozwija si na bazie zwikszonej produkcji
i silniejszej wymiany midzy miastem a wsi. Czciej ni poprzednio
na rynku pojawiali si osobicie rzemielnicy, z czasem zamieniajcy
si nieraz w kupców. Utrzymywano dawne zwizki handlowe z Woosz-
czyzn i Modawi, z Wgrami, Polsk, Czechami, Austri, z pónoc-
nymi Wochami, drogami legalnymi i przemytem („per vias occultas").
Ca graniczne, lecz zwaszcza wewntrzne, przy licznych naduyciach
stanowiy powan przeszkod dla handlu. Podobnie ogromna róno-
rodno monet, miar, wag, której nie zapobiegy próby narzucenia okoo
poowy XVI w. przez siedmiogrodzkie sejmy systemu mierniczego
miasta Klu. Drogi byy ze i mao bezpieczne. Handel zewntrzny
ze Wschodem, tzw. lewantyski, koncentrowa si gównie w Bra-
szowie, w wymianie z Wooszczyzn wan rol odgrywao Sibiu,
z Modawi za Bistrija.

W rolnictwie Wooszczyzny i Modawii wzmogy si wysiki w kie-
runku uzyskania drog karczunku nowych powierzchni pod upraw.
Wzrós eksport zboa, wina, a zwaszcza byda i koni. Rozlege te-
reny pasterskie w górach wooskich i modawskich suyy od dawna
wypasowi stad take i z Siedmiogrodu, dziki czemu wzajemne kon-
takty ziem rumuskich byy ywe nawet w górzystych, sabiej do-
stpnych czciach kraju. W dalszym cigu wydobywano pokane iloci
soli. W oczach cudzoziemców Rumunia uchodzia za ziemi urodzajn
i zasobn. Lecz w latach nieurodzaju, posuchy ludno nieraz cierpiaa
straszliwy gód. Chopski stan posiadania ziemi uleg dalszemu zmniej-
szeniu; feudaowie, wykorzystujc sw przewag, zagarniali wasno
wspólnot wiejskich, czsto rzekomo za zgod chopów, w drodze po-
zornie dobrowolnych ustpstw, sprzeday, darowizn itp.

Rzemioso rumuskie poczynio nowe postpy. Z Siedmiogrodu
importowano metale kolorowe, co wiadczy o rozwoju obróbki metalu.
Wybitniejsi rzemielnicy odgrywali powaniejsz rol w miastach, stawali
nieraz na czele samorzdów miejskich, przechodzili niekiedy i do su-
by w aparacie pastwowym.

W wymianie towarowej utrzymywano dotychczasowe kontakty, zwasz-
cza z Siedmiogrodem, nastpnie z Polsk, Rusi, Wgrami, Niemcami,
Wochami, Turcj. Modawia prowadzia szczególnie oywiony handel
z Polsk przez Lwów, Wooszczyzna za z Turcj. Coraz silniejszy
stawa si udzia w przedsiwziciach handlowych feudaów: hospoda-
rów, bojarów, klasztorów. Jednak w miar uzaleniania ziem rumu-

140


skich od Turcji, do gosu dochodzi element obcy, kupcy z imperium
osmaskiego, rónej narodowoci, najczciej greckiej. Pomidzy nimi .
a miejscowym kupiectwem dochodzio do licznych zatargów. Stopniowo
zanikao bicie wasnej monety, na rynku panowa pienidz woski,
wgierski, a z czasem coraz silniej turecki.

Postp rzemiosa i handlu sprzyja dalszemu rozwojowi miast. Z mniej
znanych dotd orodków do wikszego znaczenia dosza wówczas Kra-
jowa (Craiova) — stolica Oltenii.

PASTWO WOOSKIE

Wooszczyzna ju w cigu drugiej poowy XV w., po upadku
Wada Falownika, bya coraz bardziej uzaleniona od Turcji mimo
przeciwdziaania ze strony Stefana Wielkiego i Wgier. Proces ten
uatwiay silne ju wizy gospodarcze czce j z Turcj oraz walki
wewntrzne midzy grupami monych bojarów. Szczególnie cise stay
si zwizki turecko-olteskie, wzmacniane maestwami politycznymi
tamtejszych rodów bojarskich z renegatami zza Dunaju, pozostajcymi
w subie sutaskiej. Pod koniec XV w. do wielkiego znaczenia do-
szed bogaty ród bojarski Craiovescu, którego przedstawiciele penili
urzd bana Oltenii, z siedzib w Krajowej. Z ich poparcia korzy-
sta hospodar Radu, zwany najczciej Wielkim (Radu cel Mar,
1495- 1508), syn Wada Mnicha, utrzymujcy dobre stosunki z Wgrami
i Polsk, lecz zabiegajcy usilnie o pokój z Turcj. Musia go jednak
okupi znacznymi, a nawet upokarzajcymi ustpstwami. Haracz pod-
wyszono z 8 do 12 tys. dukatów rocznie, co roku hospodar musia
stawi si w Konstantynopolu dla odbycia ceremoniau ucaowania
rki sutana. Nie chronio to zreszt kraju przed najazdami tureckich
dowódców z pogranicza, nie przestrzegajcych polece sutaskich.
Turcy, tak wadze centralne, jak i pograniczne, lokalne, ingerowali
coraz czciej i brutalniej w wewntrzne sprawy Wooszczyzny.

Po mierci Radu Wielkiego wbrew opozycji Wgier Turcy osadzili
na tronie hospodarskim syna Wada Falownika, Mihnea, zwanego Zym
(Mihnea cel Rau). Próbowa on po pewnym czasie uniezaleni si
od Turcji przy poparciu Wgier, przez co narazi si rodowi Craiovescu.
Konflikt skoczy si w 1509 r. zupen klsk i mierci Mihnea.
Podobny los spotka nastpnych hospodarów, którymi byli: Mircza,
po nim Vladu{, drugi syn Wada Mnicha. W 1512 r. poniós on kl-
sk w starciu pod Bukaresztem i wzity do niewoli zosta city.
W obydwu wypadkach bojarzy Craiovescu, wypdzeni przez wadc,
chronili si za Dunajem i powracali z siami tureckimi.

Po obaleniu Vladuta Craiovescu wprowadzili na tron Neagoe
Basaraba (1512—1521), syna marszaka Pirvu, któremu dorobiono
faszyw genealogi, uznajc go za syna Basaraba Modego. By on
narzdziem w rku ambitnych Craiovescu, a ci w tej sytuacji korzy-
stajc z tego zaczli popiera centralizacj wadzy. Po mierci' Neagoe
Basaraba rozgorzaa zacita walka o tron; Turcy zaczli przygotowywa
si do wprowadzenia na Wooszczynie zwykej administracji tureckiej,

141


zaprowadzonej w ujarzmionych prowincjach bakaskich. Otrzewio
to nieco zwanione strony i utorowao drog do wadzy Radu de la
(z) Afuma$i, cieszcemu si stosunkowo najsilniejszym poparciem lud-
noci. Przyszo mu jednak przez kilka lat toczy uporczywe walki
z Turkami, w czasie których kilkakrotnie pokonany musia uchodzi
z kraju. Turcy wprowadzili na tron Wadysawa III, ale w 1523 r.
ród Craiovescu obali go na rzecz Radu Badica, z kolei zamordowa-
nego podstpnie przez Turków w 1524 r. Ostatecznie po zmiennych
kolejach walk z Wadysawem zwyciy Radu de la Afumati, pogo-
dzony z rodzin Craiovescu i zatwierdzony przez Turcj. Jednak
w 1525 r. musia na pewien czas dzieli wadz z Wadysawem, który
opanowa przejciowo Bukareszt, gdy Radu utrzyma si w Tirgoviste.
Haracz pacony Turkom znów podwyszono — do 14 tys. dukatów.

Radu de la Afumati zgin w 1529 r. zamordowany przez bojarów.
Nastpia nowa interwencja na Wooszczynie Turków, którzy osadzili
wówczas na tronie Mojesza (Moise), syna Wadysawa III. Wpywy
rodu Craiovescu signy wtedy szczytu. Od czasu Radu Wielkiego
dzieryli oni waciwie dziedzicznie tytu wielkiego bana z prawem kary
mierci, posiadali od dawna wasny dwór, wojsko, kancelari dyplo-
matyczn, administracj na obszar Oltenii. rozdawali ziemi na prawach
wasalnych, sprawowali mecenat kulturalny. Ich potga spowodowaa
jednak opozycj bojarsk, która w 1530 r. zadaa im klsk w bitwie
pod Yiisoara nad Oltem. Pad w niej hospodar Mojesz i wielki ba
Barbu Craiovescu.

Wadz obj teraz Wad, syn Yladuta. nazwany Topielcem (Ine-
catul), gdy w 1532 r. uton w rzece Dimbovita. W latach 1532 —
1535 panowa Wad Yintila, przypuszczalnie syn Radu Wielkiego,
zamordowany na polowaniu pod Krajow. Po nim tron zaj Radu
Paisie, byy mnich, saby wadca, któremu Turcy odebrali Brai.
W 1539 r. wybuch przeciw niemu bunt bojarów zorganizowany przez
marszaka dworu Serbana. Radu obroni si tylko dziki Turkom.
Zwycistwo to uznaczao koniec zwizanego z opozycj rodu Craiovescu,
który wygas w linii mskiej. Dobra jego zostay skonfiskowane.

Gdy w 1545 r. znów doszo do buntu przeciw Radu Paisie, Turcy
pokonali wprawdzie jego rywali, ale woleli usun nieudolnego prote-
gowanego na rzecz Mirczy, zwanego Pastuchem (Mircea Ciobanul),
syna Radu Wielkiego. Przebywa on wiele lat w Turcji, gdzie zajmowa
si handlem owcami — std jego przydomek. Osadzenie na tronie krea-
tury tureckiej narzuconej si oznaczao kres resztek niezalenoci poli-
tycznej pastwa wooskiego w stosunkach midzynarodowych.

PASTWO MODAWSKIE

Stefan Wielki mimo silnej opozycji bojarskiej, której przewodzi
wpywowy dygnitarz dworski ukasz (Luca) Arbore, zasuony pop-
rzednio w walkach z Turkami, zdoa zapewni tron swemu synowi
Bogdanowi III, zwanemu lepym (cel Orb) lub Jednookim (1504—
1517). ywi on ambitne plany polityczne uniezalenienia si od Turcji

142


przez wejcie w porozumienie z Polsk za cen Pokucia, które opuci
w 1505 r., i ustpstw na rzecz katolicyzmu. Jego oferta maestwa
z Jagiellonk, zrazu przyjta i zatwierdzona ukadem, zostaa póniej
wiaroomnie odrzucona mimo interwencji papiea. Doprowadzio to do
obustronnych najazdów modawskich i polskich w latach 1506 —
1509, a nawet powanych star, w toku których Polacy jako strona
silniejsza spustoszyli pónocn cz pastwa Bogdana. Walki te osa-
biy Modawi i uatwiy napady Tatarów, którzy w latach 1510 —
1513 kilkakrotnie pldrowali kraj. W tym jednak wypadku ze strony
polskiej udzielono Modawii pewnej pomocy. Ostatecznie w ukadzie
z Polsk zawartym w 1510 r. w Kamiecu Podolskim Bogdan zachowa
niezaleno od króla polskiego, musia jednak wyrzec si swych pla-
nów matrymonialnych. Doszo te do walk z Wooszczyzn na tle
wzajemnego mieszania si w sprawy wewntrzne, udzielania azylu
zbiegom politycznym, popierania pretendentów do tronu. W stosunku
do Turcji Modawia w przeciwiestwie do Wooszczyzny utrzymywaa
jeszcze znaczny stopie niezalenoci (ukad z 1511 r.). Musiaa jednak
zgodzi si na podniesienie wysokoci haraczu z 4 do 8 tys. dukatów
rocznie. W polityce wewntrznej Bogdan by uzaleniony od bojarów,
nie zdoa te pozbawi wyjtkowej pozycji ukasza Arbore.

Po Bogdanie rzdy przej jego syn Stefanita, czyli Stefan Mody
(1517—1527), uznany za penoletniego dopiero w 1522 r., którego
urzdowym opiekunem zosta Arbore. Opierajc si na drobniejszej
szlachcie Stefanita w 1523 r. stawi czoo wielkiemu spiskowi bojarów
zmierzajcemu do usunicia go i poddania kraju Polsce. Niektórych
przeciwników straci - wród nich znalaz si i Arbore — innych zmu-
si do ucieczki. Dokona radykalnych zmian w skadzie rady pa-
stwowej. Schronienie si czci spiskowców na Wooszczynie stao
si powodem zatargów z Radu de la Afumati, który musia wyda
zbiegów. Stefania dy do uniezalenienia Modawii zarówno od Turcji,
jak i Polski, ale jego polityk cechowaa porywczo, brak realizmu
i umiaru.

Nastpc Stefana Modego by Piotr (Petru) Rares (1527-1538
i 1541 — 1546), przez Polaków zwany Petry, naturalny syn Stefana
Wielkiego. Odsunity przez ojca zupenie od dworu, w modoci utrzy-
mywa si z handlu rybami. Póniej zbieg do Polski, lecz tam na y-
czenie Bogdana internowano go w Malborku. Zwolennik silnej wadzy,
opierajcy si na pomniejszej szlachcie, od pocztku napotka opór wiel-
kich bojarów. W polityce zagranicznej zmierza do odzyskania dawnej
pozycji Modawii i uniezalenienia si od Turcji, a zblienia do Habs-
burgów i Moskwy. W jego ambitnych planach leao zdobycie Siedmio-
grodu, w którym uzyska prawa do pokanego rozszerzenia posiadoci
modawskich o miasta Ungurasul, Rodna i Bistrita. Nie zdoa jednak
usadowi si w nich wobec oporu mieszczastwa sprzyjajcego Habs-
burgom. Wkrótce za podj niebacznie walk z Polsk, odnawiajc
pretensje do Pokucia zwróconego przez Bogdana III. Z kocem 1530 r.
zaj je si, widziany do przychylnie przez ludno rusk. Ju
w nastpnym roku zosta stamtd wyparty, a jego ponowna wyprawa

143


zakoczya si 22 VIII 1531 r. zupen klsk poniesion w bitwie
pod Obertynem z rk hetmana Jana Tarnowskiego. Straci w niej
ca artyleri, sztandar pastwa, znaczn cz wojska, sam za ranny,
mimo osobistego mstwa i niepolednich zdolnoci dowódczych, musia
w kocu ratowa si ucieczk. Kilka nastpnych wzajemnych wypadów
modawskich (1535, 1536, 1538) i polskich (1537) nie przynioso zmia-
ny sytuacji.

Stopniowo wzrasta nacisk Turcji, która podporzdkowaa sobie ju
Wooszczyzn mianujc jej hospodarów. Haracz Modawii znów podnie-
siono—do 10 tys. dukatów. Piotr Rare§ musia na polecenie sutana
interweniowa w Siedmiogrodzie na rzecz Jana Zapolyi, m.in. bijc Sasów
pod Feldioara w 1529 r. Sutan Soliman rad by jednak pozby si
Piotra, którego nie bez racji podejrzewa o tajne znoszenie si z Habs-
burgami. Przeciw Piotrowi skierowana bya m.in. w 1534 r. misja siedmio-
grodzka Alojzego Grittiego, wenecjanina, renegata w subie tureckiej.
Lecz Piotr mia si na bacznoci, a Gritti, sam ywicy bardzo ambitne
plany osobiste, zosta zamordowany nie bez wspóudziau Modawii,
jego synowie za cici w Jassach. W obawie przed zemst Turków
Piotr tym bardziej szuka porozumienia z Habsburgami, zawierajc
w 1535 r. ukad wasalny z Ferdynandem. Przez Habsburgów dy
te do zblienia z Polsk. Ta jednak, zraona wieym zatargiem o Po-
kucie, a pozostajca w pokojowych stosunkach z Turcj, nakaniaa
j do usunicia Piotra. Do tego doszy usilne starania modawskich
bojarów, bagajcych sutana o poskromienie „tyrana".

W tych okolicznociach, gdy w 1538 r. Piotr zada nad Seretem
dotkliw klsk Polakom, nastpia z jednej strony — mimo interwencji
dyplomatycznej Ferdynanda i Zapolyi — silna wyprawa odwetowa polska
przeciw zapalczywemu hospodarowi, z drugiej za wyprawa karna tu-
recko-tatarska dca do usunicia go z tronu. Lecz nawet w obliczu
takiej potgi przeciwników Piotr nie ustpi bez walki. Zdoa pobi
Tatarów pod Stefanesti i uzyska, za cen zrzeczenia si Pokucia
imieniem swoim i swych nastpców, pokój z Polsk, zawarty pod
murami oblonego przez Polaków Chocimia. Nie by ju jednak w sta-
nie powstrzyma pochodu Turków. Rozpoczo si oblenie Suczawy.
Najwysi dygnitarze pastwa — dowódca wojsk Mihu i logofat Tro-
tusan — zdradzili, uznajc narzuconego przez Turków pretendenta Ste-
fana Lacusta (Szaracza). Piotr, opuszczony w Chocimiu przez swoich,
zagroony zamachem na swe ycie, z trudem uszed do Siedmiogrodu
do swej posiadoci w Ciceul, gdzie zreszt wkrótce zosta uwiziony
przez Zapoly. Bojarzy wydali teraz Suczaw, któr obsadzi garnizon
turecki. Oderwano od Modawii okrg Tighina nad Dniestrem (odtd
Bender) i tzw. Bugeac (Budziak), tj. poudniow Besarabi.

Turcy nie przestrzegali jednak warunków nawet tak cikiego dla
Modawii ukadu. Niezadowoleni bojarzy z kocem 1540 r. zamordowali
Stefana Lacusta, wybrali hospodarem Aleksandra Cornea, naturalnego
syna Bogdana, i próbowali odzyska zbrojnie Tighina i Biaogród.

Sutan zwróci si teraz do wygnanego Piotra Raresa. Uzgodniono
nowe warunki: haracz 12 tys. dukatów, uznanie nowych granic na

144


poudniu, pozostawienie zaogi tureckiej w Suczawie, przysanie do Kon-
stantynopola syna hospodara jako zakadnika. Piotr zgodzi si, a bo-
jarzy tym razem poparli go, pewni, e majc rce zwizane ukadem
z Turcj nie bdzie ju grony. Lecz Piotr w zamian za poczynione
ustpstwa zapewni sobie pewn satysfakcj osobist. Cofnito zarz-
dzenia Stefana Lacusta, Aleksander Cornea zosta zamordowany, a zdraj-
cy z 1538 r. zapacili gow.

Z polecenia sutana Piotr Rares interweniowa w Siedmiogrodzie
na korzy nieletniego Jana Zygmunta Zapolyi. Raz jeszcze, w 1542 r.,
próbowa odwróci bieg wydarze wchodzc w porozumienie z Habs-
burgami i koalicj pastw niemieckich przeciw Turkom, ofiarowujc
jej 200 tys. florenów na koszty wyprawy wgierskiej. Przedsiwzicie
niemieckie zakoczyo si jednak zupenym niepowodzeniem. Modawia
nie miaa ju moliwoci stawiania oporu i znalaza si w stanie penej
zalenoci politycznej od Turcji. Polska, nie podejmujc aktywniejszej
polityki czarnomorskiej, utrudnionej zreszt bdami Stefanity i Raresa,
uzyskaa za t cen dugotrway pokój z mocarstwem tureckim. Polityka
ta napotykaa jednak sprzeciwy i w samej Polsce ze strony tak wy-
bitnych osobistoci jak hetmani Jan Tarnowski czy Mikoaj Sieniawski.

LOSY SIEDMIOGRODU W ZWIZKU Z CHOPSKIM POWSTANIEM DOY
1514 ROKU I PODBOJEM WGIER PRZEZ TURKÓW

Po mierci Macieja Korwina Wgry na przeomie XV i XVI w. byy
osabione tarciami i walkami wewntrznymi pomidzy mon arysto-
kracj z jednej a wadz pastwow, drobniejsz szlacht i miastami
z drugiej strony, przy staym niezadowoleniu chopów z powodu pogar-
szania si ich pooenia. W Siedmiogrodzie dochodzio do czstych
zaburze. W 1492 i 1498 r. miay miejsce rozruchy wród pracowników
kopalni soli w Maramuresz. W latach 1502—1503, 1508 doszo do
wystpie chopów z okrgu Fagaras przeciw uciskowi ze strony miast
saskich. Cz chopów rumuskich miaa wtedy zbiec na Wooszczyzn.
Grone rozmiary przybra w 1506 r. bunt chopów seklerskich, którzy
pokonali nawet pod Tirgu Secuiesc wojska królewskie, doprowadzeni
do rozpaczy naduyciami administracji. W latach 1510—1513 ponowiy
si zaburzenia w poudniowej czci kraju.

Do tego doszed wzrost zagroenia ze strony Turcji. Najazdy tureckie
miay miejsce w latach 1491, 1492, 1493, nastpnie 1501, 1502, wresz-
cie — mimo zawartego pokoju — w latach 1512—1513. Odyy pomysy
wyprawy krzyowej przeciw Turkom. Na rok 1514 papie Leon X wezwa
chrzecijan do walki z islamem, zapowiadajc uwolnienie chopów,
którzy wezm udzia w krucjacie. Miejsce zboru si chrzecijaskich
wyznaczono w pobliu Budy.

Wodzem wyprawy zosta Jerzy Doa (wg. Dózsa, rum. Doj),
dowódca seklerski uszlachcony za zasugi wojskowe, podobno wmie-
szany w wystpienia Seklerów z 1506 r. Na jego zew zebrao si wiosn
okoo 40 tys. chopów i uboszej ludnoci miejskiej („rustici et popu-
lares") wgierskiej, rumuskiej i serbskiej. Szlachta sprzeciwiaa si tej

145


mobilizacji ze wzgldu na roboty w polu, a przeraona rozmiarami
ruchu daa rozpuszczenia obozu. Chopi odmówili, zignorowali roz-
kazy królewskie, a rozdranieni wieciami o szykanach, jakie spotykay
ich pozostae na wsi rodziny, zwrócili si przeciwko feudaom. Ide
wyprawy krzyowej zaja blisza im myl poprawy wasnego pooenia,
zniesienia poddastwa i paszczyzny, obnienia wiadcze na rzecz
pastwa, usunicia ce powodujcych droyzn, reformy kocioa, który
sta si instytucj bogaczy. Podzieleni na oddziay pod wodz mieszczan
i ksiy chopi rozpoczli walk skierowujc gówne swe siy, liczce
ponad 30 tys. ludzi, na Siedmiogród.

Pocztkowo cz armii chopskiej pod wodz diaka Baloga poniosa
porak pod Apatfalva nad Mureszem. Wkrótce jednak Doa odniós
dwa zwycistwa w zachodnich rejonach Siedmiogrodu, pod Nadla
i Cenad. Uzyskawszy pomoc czci mieszkaców miast, powstacy
opanowali niektóre z nich, m.in. Arad, Lipova, Oradea, i zaopatrzyli
si tam w artyleri. W pónocnym Siedmiogrodzie szereg sukcesów —
pod Sacuieni, Oradea — osign oddzia pod wodz wgierskiego ksi-
dza Wawrzyca Meszarosa. Do ruchu chopskiego przyczyli si rze-
mielnicy, górnicy, cz Seklerów. Zniszczono wiele siedzib feudaów.

Stopniowo jednak akcja chopska ulega osabieniu. Chopi zado-
walali si lokalnymi sukcesami, postpujc bez szerszego planu, nie
ogarniajc caoci sytuacji. Natomiast siy feudaów, organizowane przez
wojewod Siedmiogrodu Jana Zapoly, rosy i zbieray si planowo
w Banacie. Na ich stron przesza drobna szlachta, pocztkowo zwi-
zana z powstaniem, oraz bogatsze mieszczastwo.

Latem 1514 r. doszo do rozstrzygajcego starcia pod oblon przez
chopów i trzymajc si resztkami si twierdz Timisoara. 15 lipca
powstacy ponieli zupen klsk. Czas jaki stawia jeszcze opór
Meszaros, walczc w okolicach Klu, ale i jego oddziay zostay roz-
bite przy uyciu artylerii. Ostatnie boje rozegray si w Biharea
w pobliu Oradea.

W Siedmiogrodzie rozpta si teraz potworny terror, którego ofiar
pado kilkadziesit tysicy ludzi, przede wszystkim chopów, ale i miesz-
czan, a nawet szlachty. Zwyciscy feudaowie uznali, e waciwie wszyscy
ci, którzy „powstali przeciw swym naturalnym panom", zasuyli na
kar mierci, lecz „eby nie zniknli z powierzchni ziemi wszyscy pod-
dani, bez których szlachta nie mogaby y, postanawia si unicestwi
tylko przywódców i podegaczy". Wodzowie powstania, którzy nie
padli w walce, zakoczyli wiec ycie wród straszliwych mczarni —
Meszaros wbity na pal w Klu, Doa z najbliszymi towarzyszami
stracony 20 lipca, spalony ywcem w sposób specjalnie okrutny. Powiar-
towane zwoki „króla chopów" rozwieszono na postrach na bramach
Budy, Pesztu, Oradea i Alba lulia, gow w Szeged.

Na tronie z berefti go spalono
skonao ciao—duch nie spon,
gdy sam jest ogniem...

— pisa o nim po trzystu przeszo latach najwikszy poeta Wgier,
Sandor Petófi.

146


Klska ruchu zbrojnego 1514 r. jeszcze bardziej pogorszya los
pokonanych chopów. Podwyszono znacznie ich powinnoci na rzecz
wacicieli ziemi, pastwa i kocioa, uznano za zasad wieczne ich pod-
dastwo (servitus perpetud) i przywizanie do ziemi. Postanowienia te
weszy do podstawowego wgierskiego zbioru praw tego czasu, tzw.
Potrójnej ksigi (Tripartitum) Werbocziego z 1517 r. W obliczu nara-
stajcego niebezpieczestwa zewntrznego siy spoeczestwa Wgier ulegy
znacznemu rozbiciu i osabieniu.

Groza podboju tureckiego zbliaa si tymczasem szybkimi krokami.
W 1521 r. Turcy opanowali Belgrad, a w pi lat póniej, 29 VIII 1526 r.,
zadali wojskom wgierskim druzgocc klsk w bitwie pod Mohaczem,
w której zgin król Ludwik II. Na Wgrzech rozgorzaa teraz walka
o tron pomidzy Ferdynandem Habsburgiem a Zapoly. Pierwszy zyska
zrazu poparcie caego niemal Siedmiogrodu, zwaszcza magnaterii i mie-
szczastwa, drugi drobniejszej szlachty wgierskiej. Pozycja Ferdynanda
ulega jednak pogorszeniu wskutek zaburze chopskich w Banacie, którym
przewodzi Serb Iwan Nenada, „czarny car", stumionych nie bez trudu
w 1527 r. Tymczasem Zapoly zyska w 1528 r. pomoc tureck, m.in.
za porednictwem Modawii i Wooszczyzny. W toku wojny domowej
w Siedmiogrodzie magnaci i miasta zaczli przechodzi na jego stron.
Zwolennicy Ferdynanda zostali pokonani w bitwie pod Feldioara, na
poudnie od Braszowa, w czerwcu 1529 r. Zapoly próbowa potem
zbliy si do Habsburgów i pozby si zalenoci od Turcji, która
w odwet staraa si usun go przy pomocy wspomnianego ju Grittiego.
Po klsce Modawii w 1538 r. musia jednak uzna zwierzchnictwo
tureckie. W Siedmiogrodzie ucisk fiskalny jego rzdów zaktywizowa
opozycj, której gównym filarem by wojewoda Stefan Mailath.

Zapoly zmar w 1540 r. O nastpstwie tronu na Wgrzech zadecy-
dowali teraz Turcy, mianujc królem urodzone dopiero co niemowl,
syna Jana, Jana Zygmunta Zapoly, zwanego niekiedy Janem II. Fer-
dynand Habsburg, w którego rkach pozosta skrawek Wgier zachod-
nich i dzisiejsza Sowacja, podj znowu walk o tron w Budzie, poro-
zumiewajc si z wojewod Mailathem. Lecz wielki sutan Soliman
Wspaniay nie da si zaskoczy. Mailath zosta w 1541 r. obalony
rkami Modawian, dziaajcych na rozkaz Turcji, i uwiziony w Kon-
stantynopolu, gdzie zmar. Spustoszony Siedmiogród podporzdkowano
panowaniu tureckiemu jako autonomiczne ksistwo, wyodrbnione z W-
gier, cho formalnie stanowice nadal ich cz.

CHARAKTER I SYSTEM PANOWANIA TURECKIEGO

Przeom czwartego i pitego dziesitka lat XVI w. przyniós spo-
ecznoci rumuskiej szereg cikich klsk. Zamanie oporu Modawii
w 1538 r., kapitulacja Piotra Raresa w 1541 r., zajcie w tym samym
roku Budy i uzalenienie Siedmiogrodu, race okrojenie w 1545 r.
samodzielnoci Wooszczyzny — oto gówne etapy poddania ziem ru-
muskich jarzmu kilkuwiekowej cikiej niewoli tureckiej.

Te niepomylne zmiany, równajce si katastrofie, przypady na

147


szczytowy okres potgi Turcji za Solimana Wspaniaego (1520—1566).
Turcy, opanowawszy cae niemal Bakany, a w zupenoci wybrzea
Morza Czarnego, dyli do zabezpieczenia zdobyczy przez podporzdko-
wanie sobie ziem rumuskich i wgierskich. Zmusiwszy do ulegoci
Wooszczyzn i Modawi, zadbali o to, aby pastwa te utrzyma na
stae w szachu. W tym celu na pónocnym brzegu Dunaju utworzyli
kilka przyczóków, obejmujcych twierdze, porty i komory celne oraz
rolnicze zaplecze z kilku—kilkudziesiciu wsi. Na pograniczu z Woosz-
czyzn byy to okrgi (Turnu) Severin (od 1525), Turnu (Magurele,
okoo 1417), Giurgiu (okoo 1417) oraz Braia (1540). Modawi od-
cito od morza, zajmujc po 1538 r. pas ziemi na pónoc od Killi
i Biaogrodu, zdobytych ju w 1484 r., teraz wanych targów niewol-
ników. Oderwano te wtedy okrg Tighina (Bender) nad dolnym Dnie-
strem. Pomidzy tymi dwoma bazami tureckimi osiedlono w poud-
niowej Besarabii Tatarów. Obszar ten, czyli Budziak, zajty przez gar-
nizony tureckie i okoo 200—300 wsi tatarskich, stanowi rkojmi pa-
nowania Turcji nad ujciami Dunaju i Dniestru. Turcy i Tatarzy zostali
osiedleni take na terenie Dobrudy. Wydarte Wooszczynie i Mo-
dawii wspomniane okrgi wojskowo-administracyjne nosiy nazw raj,
co w jzyku tureckim oznacza trzod. Tak pogardliwie okrelali mu-
zumanie chopów poddanych, ale z czasem i podbit ludno chrzeci-
jask, pozbawion praw politycznych. Nie wolno jej byo nosi
ubioru tureckiego, ani posiada broni. Miejscowi chrzecijanie przy
kadym spotkaniu z Turkiem musieli ustpowa z drogi, oddajc po-
kon. Administracyjnie Turnu i Giurgiu naleay do sadaku Nikopol,
pozostae raje do sadaku Silistrii, którego paszowie doszli do powa-
nego znaczenia. Ziemi w obrbie raji przejo pastwo tureckie. Wi-
kszo jej oddawano wojskowym i urzdnikom w czasowe uytkowanie,
zazwyczaj krótkotrwae, przenoszono ich bowiem stale, co 2—3 lata.
Wyjtkowo darowywano ziemi na wasno wysokim dygnitarzom za
wybitne zasugi. Deniem tureckich uytkowników byo jednak uzyska-
nie dziedzicznej wasnoci ziemi. Turcy przebywali tylko w twierdzach
i miastach, które zreszt posiaday powany odsetek, o ile nie wikszo,
ludnoci chrzecijaskiej. Ciyy na niej obowizki daniny pieninej
na rzecz feudaów tureckich i pastwa, pracy w twierdzach oraz przy
transporcie ldowym i wodnym. Moga ona zajmowa si rzemiosem
i handlem na równi z muzumanami. Turcy pozostawili jej auto-
nomi i wasne prawa. Jej stopa yciowa, skutkiem wyzysku gospo-
darczego i ucisku fiskalnego, bya bardzo niska.

Podobnie potraktowano dotychczasowy Banat Seweryski i cz Kri-
szany, tworzc z nich z czasem (od 1552 r.) osobny paszalyk, tj. okrg
administracyjny zarzdzany przez pasz, z orodkiem w Timisoara. Po-
zostay obszar za Karpatami tworzy od 1541 r. Ksistwo Siedmio-
grodzkie, organizm pastwowy politycznie wgierski, cho z przewag
liczebn ludnoci rumuskiej. Cieszyo si ono do znaczn jak na
stosunki tureckie autonomi. Ksit wybiera sejm, zatwierdza sutan,
zdarzay si jednak wypadki narzucania, nawet mianowania panujcego.
Ksi posiada pokan wadz w stosunkach wewntrznych oraz prawo

148


prowadzenia polityki zagranicznej, oczywicie bez naruszania interesów
Turcji. Pomoc w zarzdzaniu krajem miaa by rada ksistwa zo-
ona z 12 czonków. Sejm stanowy reprezentowa warstwy uprzywi-
lejowane — 3 „nacje" polityczne: wgiersk, seklersk i sask, oraz
4 wyznania: katolickie, luteraskie, kalwiskie i unitariaskie. Ludno
rumuska bya pozbawiona reprezentacji, jej religia tylko „tolerowana".
Ze wzgldu na rywalizacj z Habsburgami o wpywy w Siedmiogro-
dzie Turcy stosowali wobec ksistwa polityk do umiarkowan. Roczny
haracz wynosi 10 tys. dukatów, od czasów Stefana Batorego (1575)
podniesiono go do 15 tys. Stolic bya zrazu Lipova, póniej Alba lulia.
W gorszej sytuacji znalazy si Wooszczyzna i Modawia, nie po-
siadajce, po rozgromieniu Wgier i wobec ugodowego stanowiska
Polski, adnego oparcia zewntrznego. Postawa Turcji wobec pastw
rumuskich ulegaa wahaniom w zalenoci od ukadu stosunków mi-
dzynarodowych oraz wewntrznych w imperium osmaskim, ale zupenie
wyranie wystpowaa tendencja do traktowania ich jako zwyke pro-
wincje (wilajety), a hospodarów jako wyszych urzdników sutaskich.
Ogromne korzyci materialne, jakie przy istniejcym ju ukadzie sto-
sunków osigao z ziem rumuskich pastwo tureckie, jego stolica
i dwór sutaski, sprawiy, e nie wprowadzono tu administracji tu-
reckiej, pozostawiajc im autonomi, wasny aparat pastwowy i prawa,
tak e mona mówi nadal o istnieniu odrbnych pastw rumuskich,
z powanymi jednak ograniczeniami. Hospodarów zasadniczo wybie-
rali bojarzy, zatwierdza sutan, w praktyce procedur t sprowadzono
ju w XVI w. do zwykych nominacji, w dodatku nie doywotnich,
lecz zwyczajem tureckim czsto odwoywanych. Zachowano tylko pewien
ceremonia: zoenie hodu sutanowi, przekazanie jako oznak wadzy
sztandaru, miecza, konia i kaftana, uroczyst koronacj w kraju. Ale
hospodar musia pozostawi w Konstantynopolu czonków rodziny jako
zakadników, w radzie przybocznej, zwanej teraz z turecka dywanem,
zwykle mia donosicieli i zdrajców, na dworze sutaskim z reguy
przebywali pretendenci do tronu, na wolnoci albo i w lochach, zawsze
jednak stanowicy grob i rodek nacisku. Zmuszono hospodarów
do przeniesienia rezydencji na Wooszczynie z Tirgoviste do Buka-
resztu, a w Modawii z Suczawy do Jass — do miast otwartych, nieobron-
nych. Twierdze rumuskie zburzono, ograniczono drastycznie liczebno
wojska. Turcy natomiast posiadali silne oparcie w twierdzach wzdu
Dunaju, na wybrzeu, we flocie wojennej, w Tatarach budziackich.
Trudno te byo hospodarom szuka pomocy na zewntrz, gdy zabro-
niono im prowadzenia polityki zagranicznej. Od tej zasady odstpowano
tylko wyjtkowo. Pozostawaa wic dyplomacja tajna, rodek w tych
warunkach niebezpieczny, wiodcy nieraz ku zgubie. W dodatku Turcy
nie szczdzili zabiegów, aby hospodarowie Modawii i Wooszczyzny
nie byli w zgodzie, wygrywali jednych przeciwko drugim, zwaszcza
bardziej niezalenym. Dyli do tego, by wytworzy stan trwaego na-
picia, niepewnoci i demoralizacji ycia politycznego, co te im si
w znacznej mierze powiodo. Nic wic dziwnego, e ona jednego z ho-
spodarów tak odmalowaa w tajnej korespondencji swe pooenie:

149


„dzi jestemy, a jutro nas nie ma, jak si podoba Panu Bogu,
bo znajdujemy si w rku Turków, i do koca nie wiemy, co z nami
bdzie".

Gboka nieufno ywiona przez Turków nie tylko do spoeczestwa
rumuskiego, ale i hospodarów, mimo silnego ich skrpowania, skonia
ich do traktowania krajów rumuskich nie tyle jako sojusznika wojsko-
wego, ile przede wszystkim jako ródo dochodów. Co prawda wszystkie
trzy kraje zobowizano do wystawienia po l O tys. onierza, w praktyce
jednak Turcy rzadko korzystali z tego, zadowalajc si subami pomocni-
czymi przy transporcie, naprawie dróg i umocnie, strzeeniu skadów,
przepraw itp. Obowizek obrony granic obcia Turcj. Natomiast
na czoo wysun si bezlitosny wyzysk ekonomiczny. Turcy zawarowali
sobie prawo wykupu ywnoci, zwaszcza zboa i byda, po wyznaczo-
nych cenach, okoo 7-krotnie niszych od rynkowych. Narzucili wiec
od 1568 r. swój monopol handlu, ograniczajc kontakty z innymi kra-
jami, wypierajc z rynku miejscowe kupiectwo. Stopniowo ziemie ru-
muskie zaczy ywi znaczn cz armii tureckiej, a zwaszcza Kon-
stantynopol. Straty materialne, powodowane w ten sposób, byy ju
bardzo znaczne. Do tego doszy jednak dalsze obcienia. Przede
wszystkim haracz, który dla Wooszczyzny i Modawii wynosi w 1503 r.
odpowiednio 8 i 4 tys. dukatów, a z kocem XVI w. osign puap —
155 i 65 tys. dukatów! Ponadto „dary", zrazu skadane rzadko i tylko
najwyszym dygnitarzom. Ilo i wysoko „darów" rosa jednak w za-
straszajcy sposób skutkiem nienasyconej chciwoci dworu sutaskiego,
wic si z takimi okolicznociami, jak wita muzumaskie, zwasz-
cza hairam, wstpienie na tron sutana, mianowanie dygnitarzy pa-
stwowych (np. wezyra, bejlerbeja, paszów), hospodarów, ich wizyty
w Konstantynopolu, przybycie wysaców Porty do kraju, maestwa
w rodzinie sutaskiej itp. W adnym z tych wypadków nie wypadao
wystpi z pustymi rkami, pamitajc o podarunkach w gotówce, fu-
trach, koniach itp. dla sutana, jego rodziny, dworu, urzdników itd.
Przypuszcza si, e te „dary" w sumie wynosiy tyle, co haracz. Ale
najwiksze zasoby pochaniao w kocu uzyskiwanie i przeduanie
nominacji hospodarskich. Poczynajc od drugiego panowania Piotra
Raresa (1541) trony Modawii i Wooszczyzny byy do kupienia. Dla
przepacenia zauszników sutana wydawano olbrzymie sumy, poyczajc
je u bankierów konstantynopolitaskich na lichwiarski procent, 20 od
100. Dworacy tureccy odkryli y zota. Std utrzymywanie „w re-
zerwie" po kilku pretendentów, groby odwoania lub faktyczne wy-
cofywanie nominacji tylko po to, by wycisn nowe, fantastyczne a-
pówki. Za odpowiedni opat mona byo uzyska uwizienie rywala,
obcicie mu nosa, uszu, caej gowy.

Skutki tego systemu byy wprost straszne. Hospodarowie, zadueni
i stale zagroeni, dyli do wycinicia jak najwikszych kwot moliwie
szybko i wszelkim sposobem, by spaci dugi, zdoby majtek i ulo-
kowa go za granic na „czarn godzin" nieaski sutaskiej, inaczej
bowiem podlega on konfiskacie. Koszty paci oczywicie kraj, a w pierw-
szym rzdzie nisze warstwy spoeczestwa. Oblicza si, e z kocem

150


XVI w. roczna kwota wpacana w Konstantynopolu z rónych tytuów
(haraczu, darów, apówek itd.) przez Wooszczyzn sigaa 650 tys. du-
katów, tj. przekraczaa ówczesn warto 1000 wsi! A przecie kraj
musia dostarczy jeszcze pewnych iloci byda, zboa i innych pro-
duktów bezpatnie albo po zanionych cenach oraz ludzi do pracy
w twierdzach tureckich, przy transporcie itp.

Bezwzgldny, skrajny wyzysk turecki zaciy zowrogo nad wszyst-
kimi dziedzinami ycia ziem rumuskich. Zahamowa znacznie rozwój
rolnictwa, rzemios, handlu, miast, kultury, przez 3 wieki ogranicza
i opónia postp. Rumuski aparat pastwowy zszed do roli wyko-
nawcy obcych polece, wydawanych w interesie zachannych zdobyw-
ców, a na niekorzy wasnego spoeczestwa. Nic dziwnego, e spo-
eczestwo to darzyo reim turecki nienawici, korzystajc z kadej
sposobnoci, by podj prób zrzucenia cudzoziemskiego jarzma. Z tych
samych powodów, do których dochodziy jeszcze motywy natury spo-
ecznej, wrogo szerszych mas kierowaa si przeciw znacznej czci
bojarów, stanowicych na ziemi rumuskiej — wedug sów ludowej
ballady — „filary Carogrodu", czyli podpor tureckiego panowania.


IX. PRÓBY WYZWOLENIA
MICHA WALECZNY


WOOSZCZYZNA

I MODAWIA W DRUGIEJ

poowie xvi wieku

W TYCH warunkach zmiany w yciu
gospodarczo-spoecznym i politycznym pastw rumuskich cechowao
sabe tempo rozwoju, o ile nie pogorszenie sytuacji. W rolnictwie
gospodarka bya nadal prymitywna prowadzona raczej przy uyciu
rcznych narzdzi pracy ni puga. Wzrosa tylko silnie uprawa wino-
roli, wino bowiem ze wzgldów religijnych nie byo objte tureckim
monopolem skupu. W wielkich majtkach rozwina si hodowla
zwierzt domowych, natomiast gospodarstwa chopskie cierpiay na
ich brak. Górnictwo przeywao dotkliwy upadek, z wyjtkiem ko-
palni soli, znajdujcej nadal zbyt na Bakanach. Ograniczono nato-
miast wydobycie metali, by nie zaostrza i tak niebezpiecznych ape-
tytów tureckich. Saba sia nabywcza wsi oraz wzrost wród bojarów
mody na wyroby orientalne wywoay upadek wasnego rzemiosa.
Nie wytworzyo ono nawet zwykej organizacji cechowej, co najwyej
czc si w bractwa kocielne. Kupiectwo rumuskie znalazo si
w cikim pooeniu z powodów ju wymienionych. Swobodny handel
mogo ono prowadzi tylko nadwykami pozostaymi po zaspokojeniu
da tureckich. Ale nie byo rzecz zbyt bezpieczn zdradza si
przed Turkami z istnienia takich moliwoci. Tote cz wymiany
towarowej odbywaa si drogami nielegalnymi. Pod wpywem okolicz-
noci nastpio zasadnicze przestawienie si na handel z Turcj, ale
nawet nacisk turecki nie móg zupenie wyeliminowa do ywych
kontaktów z Polsk, Wenecj, nie mówic o Siedmiogrodzie. Turcy
popierali i ochraniali kupców lewantyskich, z imperium, przewanie
Greków i Ormian, którzy wykorzystujc sw przewag dopuszczali si
wielu naduy, nawet gwatów, odsuwajc ywio miejscowy. Protekcj
Porty, sowicie zreszt opacan, cieszy si te kapita lichwiarski,
reprezentowany przez Turków, Greków, ydów, Ormian, Wochów,
przynoszcy przecitnie 20% zysku. Ale i duchowiestwo rumuskie
oraz bojarzy nie gardzili nieraz tym ródem dochodów, podobnie
jak handlem. Na rynku wooskim panowa ju pienidz turecki,
w Siedmiogrodzie, czciowo i Modawii utrzymywa si jeszcze wgier-
ski. Pastwa rumuskie pozbawiono prawa bicia wasnej monety.

Pogorszenie sytuacji rzemiosa i kupiectwa odbio si na pooeniu
miast. Wiele z nich stracio wybitnie na znaczeniu, zwaszcza mniejsze


152


osady targowe. Zyskay punkty wymiany z Turcj: Calafat, Caracal,
porty w Braile, a zwaszcza w Gaaczu, wiksze centra administra-
cyjne, jak Bukareszt i Jassy.

W dziedzinie stosunków spoecznych zajwiskiem najwybitniejszym
byy zmiany zachodzce na wsi. Dno wacicieli ziemi do uzyskania
maksymalnych dochodów, przy niskich cenach i wzrastajcych da-
niach tureckich, skaniaa ich do zaostrzania wyzysku chopów. Pod
koniec XVI w. wzrosy powanie obcienia paszczyniane, przy za-
chowaniu dawnych danin w naturze oraz obowizku pracy przy tran-
sporcie, mynach, stawach, winnicach itp. Bojarzy i klasztory coraz
rzadziej powikszali swe posiadoci drog nada czy zagospodaro-
wania pustek, a coraz czciej przez zabór ziemi chopskiej. Wyko-
rzystywano zaduenia chopów w gotówce, w wiadczeniach, narzu-
cano przyjcie do wspólnot chopskich, by zyska prawo pierwsze-
stwa zakupu ziemi z rk tych, którzy nie mogc sprosta trudno-
ciom sprzedawali swe dziay. Nie cofano si wreszcie i przed prost
grabie. Tak np. z 54 wsi klasztoru Tismana (na pogórzu olteskim)
kwestionowano legalno nabycia a 35! Skutkiem tych praktyk setki
wspólnot chopskich stracio ziemi, a czsto i wolno osobist, stajc
si poddanymi, przywizanymi do gruntu, bd wolnymi, lecz bez
ziemi. Ówczesne relacje stwierdzaj, e „szlachta uwaa chopów za
rodzaj niewolników".

Chopi próbowali si broni. Odwoywali si do sdów hospodara,
ale przegrywali wikszo procesów. Wadze pastwowe popieray
wacicieli. Micha Waleczny grozi chopom sprzeciwiajcym si klasz-
torowi: „jeli nie usuchacie, mnisi znów bd mieli prawo zbi was,
i to tgo". Kontynuowano ucieczki, nieraz caymi wsiami, nawet za
Dunaj. Z Modawii uchodzono na kozaczyzn, Cyganie do Siedmio-
grodu, do Polski. W lasach i górach nadal szerzyo si zbójnictwo.
Rzadziej posuwano si do oporu zbrojnego, z góry skazanego na
klsk. Jednak w latach 1563—1564 chopi modawscy zdobyli si na
masowe wystpienie, zdoali nawet uwizi hospodara, od którego za-
dali cofnicia nowych podatków i ukrócenia naduy administracji.
W 1581 r. doszo do buntu w okrgu Lapusna, a powstacy pod
wodz Lungu usiowali uderzy na Jassy, zostali jednak rozbici. Do
wystpie antybojarskich w Modawii doszo i w 1591 r. W roku
nastpnym, 1592, wprowadzenie nowego podatku doprowadzio do za-
burze w okrgach naddniestrzaskich Orhei i Soroca. Zbuntowani,
prowadzeni przez lonasco, zostali pokonani nie bez trudu. Wystpie-
nia chopskie czsto czyy si z akcj antytureck niektórych hospo-
darów czy pretendentów, popieranych w tych usiowaniach przez
chopów, np. w Modawii w 1564 i 1566 r. W innych wypadkach
chopi dyli, np. w zaburzeniach lat 1581 i 1592, do wyboru
„wasnego" hospodara, sporód swych przywódców.

Jarzmo tureckie przynioso wic znaczne pogorszenie pooenia
krajów rumuskich. „Turcy wyciskaj pienidze od hospodara, hospo-
dar — od biednego ludu [de la bietul norod] i prawie wszyscy, do
ostatniego, zostali przywiedzeni do strasznej ndzy" — oto jak ocenia

153


stan rzeczy wspóczesny obserwator. Spado ogromnie znaczenie pastw
rumuskich w skali midzynarodowej. Ich nieliczne siy zbrojne nie
odgryway ju powaniejszej roli.

Stosunki wewntrzne Wooszczyzny i Modawii tego okresu cechuj
bezustanne walki, brak stabilizacji, podsycany zreszt przez Turcj.
Stare rody bojarskie zwalczay silniejsz wadz hospodarów, szukajc
oparcia na zewntrz, w Siedmiogrodzie, Austrii, Polsce. Wystpoway
one nieraz przeciw Turcji, ale tylko jako protektorowi hospodarów,
gotowe pogodzi si z ni, jak zreszt podda kademu w zamian
za utrzymanie swej pozycji spoeczno-politycznej i decentralizacji
kraju. Hospodarowie natomiast mniej liczyli si z urzdnikami dwor-
skimi i rad, rozbudowujc wasny aparat administracyjny do celów
przede wszystkim fiskalnych, angaujc i zwizujc ze sob drobn
szlacht i bogatsze elementy wiejskie jako tzw. „dworzan" i „sug"
hospodarskich (curtenii, slujitorii). Silniejsza wadza centralna, mogca
w innych okolicznociach odegra pozytywn rol, w warunkach tu-
reckiej niewoli bya tylko narzdziem opisanego ju bezwzgldnego
wyzysku. Hospodar modawski Aron, zwany Tyranem, mawia sam
o sobie, e jest „tylko zarzdc" („numai ispravnicul"). Hospodarów
popieraa cz „nowych" bojarów, szukajca w silnej wadzy pa-
stwowej zabezpieczenia przed moliwoci wystpie chopów, wobec
zwikszonego ich ucisku. Cerkiew na ogó wspópracowaa z hospo-
darami, czasem tylko dochodzio do zatargów, gdy panujcy usiowali
w obliczu narastajcych da tureckich pocign bojarów i klasz-
tory do wiadcze pieninych. Koczyy si one z reguy przegran
hospodarów. Brako im oparcia w miastach, które nie odgryway po-
waniejszej roli. Turcja wykorzystywaa te wewntrzne sprzecznoci.
Popieraa i ochraniaa hospodarów dopóty, dopóki byli wiernym
i sprawnym narzdziem zapewniajcym korzyci materialne i polityczne.
Ale i sza za podszeptem bojarskich donosów, jeli panujcy stawa
si zbyt samodzielny. Szersze masy tskniy do wyzwolenia z obcego
jarzma i do poprawy ndznej egzystencji. Ze strony klas posiadaj-
cych i panujcych z rzadka tylko spotykay si z zacht do wy-
stpie przeciwtureckich. Poprawy pooenia materialnego i spoecz-
nego nikt im nawet nie obiecywa.

Na Wooszczynie Mircza Ciobanul (1545-1552, 1553- 1554, 1558-
1559) toczy zacit i okrutn walk z opozycj bojarsk. Rzdy roz-
pocz od cicia ponad 200 gów. W 1548 r. odpar w dolinie Pra-
hovy najazd swych przeciwników z Siedmiogrodu. Dopiero w 1552 r.
poniós klsk pod Manesti i schroni si u Turków w Giurgiu. Wadz
obj Radu Eliasz (Ilie) o nastawieniu proaustriackim. Mircza odzy-
ska tron z pomoc tureck, lecz sami Turcy usunli go wkrótce
wanie za konszachty z Austri. Hospodarem z ich woli zosta
Patrascu Dobry (cel Bun), syn Radu Paisie, rycho zreszt zmary.
Trzeci ju nawrót rzdów Mirczy Pastucha zaznaczy si wymordo-
waniem w Bukareszcie zaproszonych podstpnie bojarów, metropolity,
biskupów i przeoonych klasztorów. Po mierci Mirczy w latach

154


1559—1568 panowa jego maoletni syn Piotr Mody (Petru cel Tinar),
a waciwie jako opiekunka jego matka, przedsibiorcza i mciwa
Chiajna. Opozycja zrazu pokonaa ich pod Romanesti przy pomocy
wgierskich najemników i opanowaa Bukareszt, w kocu jednak ulega
Turkom. Za Piotra w radzie bojarskiej zaczy dochodzi do gosu
nowe elementy spoeczne, z jednej strony nowi bojarzy rumuscy,
z drugiej greccy, protegowani Turcji.

Piotr zosta w kocu usunity przez Turków i uwiziony, a w la-
tach 1568—1577 rzdzi Aleksander Mircza (Alexandru Mircea), zwany
te Nowym (cel Nou), starszy syn Mirczy Pastucha. Jego wstpieniu
na tron towarzyszyy silne zamieszki w kraju. I on walczy zawzicie
z bojarami, których sporo posa na mier. Skarga delegacji bojar-
skiej w Konstantynopolu nie odniosa skutku, a wysannicy zostali
wychostani i zesani na galery. Turkom byy jak najbardziej na rk
podobne rozterki wewntrzne w spoeczestwie rumuskim.

Schyek XVI w. zaznaczy si dochodzcym ju do ostatecznych
granic wyzyskiem ze strony Turcji. Mianowanie hospodarem koszto-
wao ju ponad milion dukatów! Panujcymi wooskimi byli kolejno:
Mihnea, zwany Poturczecem (Turcitul, 1577—1583), Piotr Cercel
(Kolczyk, 1583-1585), ponownie Mihnea (1585-1591), Stefan Guchy
(Surdul — guchy nie fizycznie, lecz na skargi ludzkie, syn Jana Sro-
giego modawskiego, 1591-1592), Aleksander Zy (cel Rau, 1592-
1593) w kocu powieszony przez Turków w Konstantynopolu. Mihnea
musia walczy z opozycj bojarów, zwaszcza z Mehedini, których
pokona pod Krajow. Próbowa obciy podatkami dobra kocielne.
Zosta usunity na yczenie sprzymierzonej z Turcj Francji (Henryka III
Walezego), która protegowaa Piotra Kolczyka, zdolnego, wyksztaco-
nego, znajcego Francj, Wochy, Turcj. Ten jednak, zbyt pewny
siebie wobec tego poparcia, zmierza do wikszej niezalenoci, utrzy-
mywa kontakty dyplomatyczne z Francj, Wenecj, Polsk (ze Stefa-
nem Batorym) i Siedmiogrodem, dba o wojsko, dy do pewnych
reform wewntrznych. Turcy woleli wic usun go zawczasu, póniej
za za prób odzyskania tronu utopili go w Bosforze. Mihnea w czasie
swego drugiego panowania opiera si na odgrywajcym coraz wiksz
rol bojarskim rodzie Buzescu. Nie podoa jednak wzrastajcym
daniom Turków i zosta odwoany, a przeszedszy na mahometa-
nizm (std przydomek Poturczeca) otrzyma w zarzd sandak Niko-
pol. Panowanie Stefana Guchego i Aleksandra Zego nie odznaczyo
si niczym szczególnym.

W Modawii po mierci Piotra Raresa panowa syn jego Eliasz
(Ilie, Ilias, 1546—1551), tpic bezlitonie spiski bojarskie, odpierajc
w 1549 r. najazd swych przeciwników przebywajcych w Polsce.
Podj on prób opodatkowania majtków kocielnych, lecz wobec
ostrej opozycji zbieg do Turcji, gdzie przyj mahometanizm i zosta
pasz Silistrii. Jego nastpca i brat, Stefan (1551 — 1552), bezskutecz-
nie próbowa porozumienia z Polsk, której ofiarowa poddanie Mo-
dawii, a póniej z Austri. Obydwa te pastwa wolay odrzuci t

155


ofert z obawy przed potg Solimana Wspaniaego. Wkrótce Stefan
zgin} zamordowany. Rozgorzaa teraz walka miedzy stronnikami
dynastii Rares, Polski i Austrii. Zrazu zwyciy kandydat pierwszych
Jan (on) Joldea, obalony jednak ju po trzech dniach na rzecz pre-
tendenta grupy polonofilskiej, Aleksandra Lapuneanu (1552—1561),
wprowadzonego przez wojska hetmana polskiego Mikoaja Sieniaw-
skiego. By on synem nielubnym Bogdana III, a bratem Aleksandra
Cornea. Uzna si lennikiem Polski i uzyska zatwierdzenie Turcji.
Powolny zrazu bojarom, póniej znalaz si w konflikcie z nimi i stu-
mi próby buntu w 1555 i 1560 r. majce punkty oparcia w Polsce
i Austrii. Szuka porozumienia z Habsburgami, lecz odtrcony przez
nich, sta si lojalnym sojusznikiem Turków, interweniujc np. na
rozkaz sutana w sprawy wooskie w latach 1553 i 1554 — raz po
stronie Mirczy Pastucha, raz przeciw niemu.

W 1561 r. Aleksandrowi Lapusneanu wydar wadz protegowany
Austrii, Grek Jakub Heraklides Despot (zwany te Jan II Basilikos),
pierwszy cudzoziemiec na tronie rumuskim. Bya to interesujca po-
sta zrcznego awanturnika politycznego, wszechstronnie zreszt wy-
ksztaconego i utalentowanego, poety, lekarza, dowódcy, z wyznania
luteranina, rzekomego potomka despotów z wyspy Samos. Wpltany
w spisek na dworze Aleksandra Lapusneanu, zbieg, by powróci
przy pomocy cesarza Ferdynanda oraz magnata polskiego Olbrachta
askiego. póniejszego wojewody sieradzkiego, zagorzaego stronnika
Habsburgów. Pokonawszy Aleksandra pod Yerbia w pobliu Dorohoi,
Despot zamierza wystpi przeciw Turkom. Kopoty wewntrzne,
zwaszcza pienine, skoniy go jednak ju w 1562 r. do pogodze-
nia si z Turcj. Natomiast otaczanie si cudzoziemcami, popieranie
protestantów oraz próby naoenia nowych podatków doprowadziy
do zaburze chopskich i buntu bojarów. Po zatargu z askim o Cho-
cim Despot, oblony przez bojarów w Suczawie, podda si, lecz
zosta zamordowany (1563). Przywódca spisku Stefan Tomsa nie
uzyska zatwierdzenia Porty. Odniós pewne sukcesy w walce z Tur-
kami, lecz opuszczony przez rozczarowanych do niego chopów zbieg
do Polski i tam na yczenie sutana zosta stracony razem z towa-
rzyszami (1564). W walkach o tron modawski zgin te Dymitr
Winiowiecki, podobno spokrewniony z dynasti Rares, który najecha
kraj wspólnie z Kozakami. Wydany przez Modawian Turkom, sko-
na straszn mierci zamczony w Konstantynopolu. Modawia ulega
silnemu spustoszeniu skutkiem rozruchów chopskich i najazdu Ta-
tarów. Na tron powróci w 1564 r. Aleksander Lapusneanu, mszczc
si na bojarach i tropic ich intrygi. Zmar w 1568 r., przypusz-
czalnie otruty. Jego syn i nastpca Bogdan (1568—1572), wychowany
na dworze Zygmunta Augusta, narzdzie ambitnych planów pogra-
nicznych magnatów polsko-ukraiskich, lennik Polski od 1569 r.,
zbieg do niej po usuniciu przez niezadowolon z niego Port.
Próba odzyskania tronu z pomoc Polaków zawioda wobec inter-
wencji Turków. Sutan odda teraz rzdy w Modawii w rce Jana,
zwanego póniej Srogim (loan cel Cumplit, 1572—1574). W opraco-

156


waniach polskich, zwaszcza starszych, wystpuje on czsto jako I woni*.
Posta nowego hospodara naley do wybitniejszych i bardziej
interesujcych. Czowiek wielkich zdolnoci  energii, mczyzna ogrom-
nego wzrostu i siy, by osobistoci tajemnicz. Nikt nie zna dobrze
jego przeszoci. Pojawi si z wygnania na wyspie Rodos, przysany
przez Port, wzbogacony handlem kosztownociami, wadajcy kilku
jzykami — oczywicie biegle tureckim, ale i polskim „jak Lach".
Przypisywano mu pochodzenie to polskie, to ormiaskie, najpewniej
za by synem nielubnym którego z hospodarów, Stefanity albo
Bogdana. Przebywa przez duszy czas w Polsce, Moskwie, na Kry-
mie, w Austrii, w kocu w Turcji. Objwszy wadz, mimo uznania
si lennikiem Polski, od razu napotka opozycj polonofilskiej partii
bojarskiej na czele z lonascu Sbierea, której akcja zostaa unieszkodli-
wiona. Na przeomie 1572/73 r. Jan zama przeciwników wewn-
trznych, stosujc okrutne kary, wbijajc bojarów na pal, obdzierajc
ze skóry, ale zyskujc przez to sporo sympatii wród ludu. Wzmogy
j jeszcze denia do uniezalenienia si od Turcji. Zaznaczy to
biciem wasnej monety, co prawda tylko miedzianej. Wkrótce jednak
posun si dalej odmawiajc haraczu.

Wojna z Turcj staa si tym samym nieunikniona. Wiosn 1574 r.
Jan skoncentrowa znaczne siy w rejonie Jassy-Husi odwoawszy si
z powodzeniem do chopów i uzyskawszy pomoc Kozaków, 1200
tgiego pnierza pod wodz wierczewskiego (w literaturze polskiej
wystpuje on jako Polak nazwiskiem wierczowski). 24 kwietnia
w bitwie pod Jilistea na granicy modawsko-woloskiej rozbi siy turecko-
-wooskie, po czym zaj Bukareszt, a w odwrocie spali Brai. Na
przeomie kwietnia i maja odniós lokalne sukcesy w walkach z Turkami
w okrgu Lapusna, pod Benderem. a z pomoc flotylli kozackiej i pod
Biaogrodem (Akermanem). Próba obrony linii dolnego Dunaju pod
Oblucita nie powioda si jednak skutkiem zdrady starosty Orhei,
Jeremiego, przekupionego 30 tys. dukatów. Rozstrzygajca bitwa nad
jeziorem Cahul (Kagu) w poudniowej Besarabii, mimo zacitej obrony
Modawian i Kozaków oraz osobistego mstwa Jana, zakoczya si
klsk na wzgórzach pod Roscani. Szal przechylio nadejcie Tatarów
i dalsza zdrada bojarów. Wbrew umowie kapitulacyjnej modawscy
jecy zostali wymordowani. Darowano ycie tylko garci Kozaków
ze Swierczewskim, uznajc ich mn postaw. Legenda utrzymuje,
e Jan zgin rozszarpany ywcem wielbdami. Kraj zosta straszliwie
spustoszony przez Turków i Tatarów. ,.I nie pozostao nic, sama
pustka, ani duszy ludzkiej, tylko bezludzie" — tak opisywa t klsk
wspóczesny wiadek.

Wyruszajc przeciw Janowi Turcy wiedli ze sob nowego kandy-
data na tron modawski. By nim Piotr, zwany Kulawym (Petru
Schiopul, 1574-1579 i 1582-1591), brat hospodara wooskiego Alek-
sandra Mirczy. Saby wadca, zupenie ulegy bojarom, wpywom pol-

* Od niedawna w historiografii rumuskiej wystpiy próby wprowadzenia innego
przydomka dla tego wadcy - Jan Waleczny (loan cel Yiteaz).

157



skim i katolickim, musia walczy z ruchami ludowymi podsyconymi
poprzednimi wypadkami, a zwracajcymi si w stron kozaczyzny.
Podtrzymywali je coraz to nowi pretendenci, zwaszcza krewni zamor-
dowanego Jana Srogiego, Jan zwany Podkowa (Potcoava), gdy ama
w rku podkowy, Aleksander i inni. Chocia sprawa pokrewiestwa
nie bya wcale pewna, ich wystpienia cieszyy si poparciem chop-
stwa modawskiego i Kozaków, szczególnie akcja Jana Podkowy.
W 1577 r. zaj on nawet na pewien czas Jassy, ale wyparty przez
Siedmiogrodzian w imieniu Turcji i Piotra Kulawego, zbieg do Polski,
gdzie zosta city we Lwowie w 1578 r. na yczenie Turków. Tak
sam mierci zgin w kocu i hospodar Jan Sas (lancu Sasul, 1579 —
1582), najmodszy syn Piotra Raresa, bogaty, lecz próny i niezrówno-
waony. Przekupiwszy Turków zdoa wyrwa wadze Piotrowi, ale
wkrótce zosta przez nich usunity i próbowa ratowa si ucieczk
do Polski. W 1591 r. Piotr Kulawy, który pomaga Polsce w utrzy-
mywaniu znonych stosunków z Turcj, zosta znów obalony w na-
stpstwie rozruchów ludowych i zbieg do Polski, skd przeniós si do
Austrii. Tron zaj Aron, zwany Tyranem (1591 — 1595), syn Alek-
sandra Lapusneanu. Rzdy jego wzbudziy siln opozycj szukajc
oparcia w Polsce. W 1592 r. zosta nawet chwilowo obalony przez
bojarów, a wadz przej Aleksander Zy, hospodar wooski, który
zreszt ustpi j zaraz Piotrowi, zwanemu Kozakiem (Cazacul).
Jednak jeszcze w tym samym roku Turcy przywrócili panowanie Arona.

SIEDMIOGRÓD

Równie i w Siedmiogrodzie rozterki wewntrzne i zniszczenia
spowodowane wojnami turecko-austriackimi zahamoway silnie rozwój
kraju. Rolnictwo, górnictwo (poza salinarni) nie poczyniy wikszych

158


postpów. Lepiej rozwijao si rzemioso, cieszce si opiek ksit.
Natomiast kupiectwo napotykao coraz groniejsz konkurencj przed-
sibiorców z Turcji — Greków, Ormian, Wochów — otaczanych pro-
tekcj tureck, czasem i pomoc miejscowej administracji, gwaccych
przywileje takich nawet miast, jak Sibiu czy Braszow. Po zajciu przez
Turków Budy osaby kontakty z Wiedniem. Utrzymyway si nato-
miast z Krakowem dziki znonym stosunkom polsko-tureckim, cz-
ciowo i z Wenecj, przede wszystkim za z pastwami rumuskimi,
a przez Wooszczyzn, zwaszcza Brai, z Turcj. W 1558 r. pisano
z Wooszczyzny do wadz miejskich Braszowa: „Dobrze wiecie, e
bez nas nie moglibycie istnie".

W stosunkach spoecznych wzrosa liczba i rola szlachty wgier-
skiej, gdy znaczna jej cz opucia terytoria administrowane bez-
porednio przez Turków, chronic si w Siedmiogrodzie. By to na
ogó element redni i drobny, na którym opierali si ksita prze-
ciw magnatom, pomnaajc jego szeregi uszlachcaniem onierzy po-
chodzcych w znacznej mierze z chopów. Ogromna wikszo chop-
stwa spada jednak do roli poddanych, przewaali ju wród nich
maorolni, nie posiadajcy „penej dziedziny", oraz bezrolni. Dotyczyo
to nie tylko Rumunów, lecz i Seklerów, stawiajcych silny opór
i wzniecajcych grone bunty w latach 1562, 1575, 1595. Zostay one
krwawo stumione i tylko górne warstwy seklerskie zachoway wolno
osobist wchodzc w szeregi wgierskiej szlachty. Pozycj sw obronili
natomiast Sasi, opierajc si na dawnych przywilejach królów wgier-
skich i swej silnej organizacji.

Wystpienia chopów czyy si czsto z radykalnymi prdami
religijnymi. W 1569 r. na pónocno-zachodnim pograniczu Siedmio-
grodu „wysaniec boy" Jerzy Craciun (Karacsony), zwany Czarnym
Czekiem, chop z okolic Baia Mar, rzuci wezwanie do wyzwolenia
si chopstwa wszelkiej narodowoci z jarzma paskiego i tureckiego,
bez uycia przemocy. Jego dziaalno pozostawaa w zwizku z agi-
tacj Davida, reformatora religijnego z Siedmiogrodu. Craciun zapa-
ci gow, ujty przez patrycjat Debreczyna i city. Jego nastpca
Bazyli (Yasile) Suciu, take zosta zabity przez wojsko wysane na
proby przeraonej szlachty.

Walki spoeczne wystpoway te i w miastach, gównie miedzy
opanowanymi przez patrycjat miejskimi radami a reszt obywateli, tzw.
„pospólstwem", tj. rednimi i drobnymi posiadaczami. W 1566 r.
wypdzono np. patrycjuszowsk rad Sibiu. Jednak tarcia midzy po-
spólstwem a plebsem, tj. ludnoci nieposiadajc, umoliwiy patry-
cjatowi odzyskanie wadzy i bezlitosny odwet w postaci wyroków
mierci lub wygnania. Nie powioda si podobna próba podjta
w 1567 r. w Braszowie. W cechach rzemielniczych, np. w Klu,
dochodzio te do ostrych star, co spowodowao zaostrzenie kar za
organizowanie strajków czeladzi.

Pooenie prawne i faktyczne ludnoci rumuskiej w Ksistwie
Siedmiogrodzkim wyznaczay nadal powzite jeszcze przed stuleciem
postanowienia towarzyszce zawizaniu „unii trzech nacji" — wgier-

159


skiej szlachty, Seklerów i Sasów („nobilium, Siculorum, Saxonum").
Rumuni pozostali „nacj" pozbawion politycznych praw, zaledwie
„tolerowan", a i to tylko — wedug dosownego brzmienia siedmio-
grodzkich konstytucji sejmowych z lat 1540 i 1579 — „dla korzyci
kraju" („propter emolumentum regni"), podobnie jak Serbowie, Grecy,
Ormianie, ydzi, Cyganie. Cerkiew prawosawna rumuska bya upo-
ledzona, a duchowni bronicy jej tradycji i samodzielnoci nieraz
przeladowani mimo formalnego ogoszenia w 1557 r. tolerancji
wyznaniowej.

Rzdy w Siedmiogrodzie po mierci Jana Zapolyi przypady jego
maoletniemu synowi Janowi Zygmuntowi (1540—1571) jako królowi
wgierskiemu. Jego matka, Izabela Jagiellonka, obja regencje, któr
w rzeczywistoci sprawowa jej doradca, a z czasem i przeciwnik
Jerzy Martinuzzi, biskup Oradea. Liczy on — podobnie jak w Mo-
dawii Piotr Rares — na zwycistwo Habsburgów. Mimo niepowodze-
nia wyprawy niemieckiej z 1542 r. Martinuzzi, przeniósszy dwór
królewski do Alba lulia, zawar w 1549 r. tajny ukad z Habsbur-
gami co do wyzwolenia i zjednoczenia Wgier pod ich berem. Pod
jego naciskiem sejm siedmiogrodzki zmusi w 1550 r. Izabel do
zrzeczenia si praw Jana Zygmunta do korony wgierskiej i ucieczki
do Polski. Wojska cesarsko-austriackie pod wodz gen. Jana Castaldo
zaczy obsadza Siedmiogród. Ale ich pobyt nie by mniej uciliwy
ni wojsk tureckich. Tote Martinuzzi rozpaczliwie lawirowa miedzy
obydwoma potgami, bijc Turków, ale i ukadajc si z nimi, a
w kocu, podejrzewany o zdrad z obu stron, pad w 1551 r. zamor-
dowany za spraw cesarskiego dowódcy.

Turcy zajli teraz ziemie nad Mureszem z miastami Lipova i Arad.
Stany siedmiogrodzkie zaczy skania si do porozumienia z nimi.
Do 1556 r. wojska cesarskie zostay wyparte przez Turków z pomoc
rumusk oraz miejscowej partii filotureckiej. Do kraju powróci Jan
Zygmunt obrany teraz ksiciem, podejmujc z powodzeniem walk
z Habsburgami o zachodnie poacie Siedmiogrodu. Pozycja jego nie
bya atwa. W 1559 r. zmara energiczna Izabela, dziaao nadal silne
stronnictwo proaustriackie, wódz Balassy przeszed na stron wroga,
zadajc cik klsk ksiciu. Do tego w 1562 r. doszed bunt Sekle-
rów. Ukady pokojowe z cesarstwem w Satu Mar (1565) i w Spirze
(1570) nie wypady pomylnie. Siedmiogród straci pewne tereny na
pónocno-zachodzie, m.in. Satu Mar, uzna te czciow zaleno
od Habsburgów, np. co do mianowania ksit. Ksi zrzek si
korony wgierskiej.

Jan Zygmunt zmar w 1571 r. Austria popara kandydatur Kacpra
Bekiesza (Bekies Gaspar). Ale przewag uzyska kandydat redniej
i drobnej szlachty Stefan Batory (Bathory Istvan), nastawiony anty-
habsbursko. Popara go Turcja narzucajc jego wybór sejmowi. Batory
próbowa czas jaki cichego porozumienia z Habsburgami, zachowa
te neutralno w czasie zmaga Turków z modawskim Janem Srogim
w 1574 r. W kocu zdecydowa si jednak na waln rozpraw ze
stronnictwem austriackim i w lipcu 1575 r. zada mu zupen klsk

160


pod Sinpaul, biorc odwet na zwolennikach Bekiesza. Te manewry
Batorego nie uchroniy Siedmiogrodu przed powikszeniem turec-
kiego haraczu.

Zostawszy królem Polski w 1576 r. Batory nadal kierowa spra-
wami Siedmiogrodu z Krakowa za porednictwem osobnej kancelarii.
Na miejscu wyznaczy zarzdc swego starszego brata Krzysztofa.
Rzdy Batorego zaznaczyy si umocnieniem wadzy ksicia, popar-
ciem dla katolicyzmu, np. przez sprowadzenie jezuitów w 1579 r.,
oraz wykorzystaniem si wojskowych siedmiogrodzkich w Polsce w woj-
nach przeciw Moskwie. Jego plany kampanii antytureckiej przerwaa
mier w 1586 r.

Krzysztof Batory zmar ju wczeniej, w 1581 r. Rzdy w Siedmio-
grodzie od 1588 r. przej trzeci ju przedstawiciel tego rodu, Zyg-
munt Batory, syn Krzysztofa. Zrazu szuka on oparcia w Turcji. Stop-
niowo jednak zbliy si do Habsburgów, nawizujc z nimi tajne
ukady i karzc mierci przywódców stronnictwa filotureckiego, wród
nich Baltazara Batorego.

MICHA WALECZNY 1593-1601. PRÓBA ZJEDNOCZENIA
ZIEM RUMUSKICH

W 1593 r. rzdy na Wooszczynie obj Micha, zwany póniej
Walecznym (Mihai Yiteazul), syn Patrascu Dobrego, po modawskim
Stefanie Wielkim najwybitniejszy wród panujcych rumuskich. Wielki
bojar wzbogacony handlem w Turcji, spokrewniony z potnym ro-
dem olteskim Buzescu, od 1580 r. piastowa wysokie stanowiska pa-
stwowe. Zwizany z opozycj przeciw Aleksandrowi Zemu, zbieg do
Turcji, a zyskawszy poparcie czci bojarów oraz greckich bankierów
z Konstantynopola zdoby tron wooski zwyk ju drog przekupstwa.
Od pocztku szuka zblienia z Siedmiogrodem dla zyskania oparcia
przeciw Turcji, zarazem organizujc sie wywiadu za Dunajem z po-
moc Bugarów i Serbów. W 1594 r. zawar przymierze z Aronem
Tyranem, hospodarem Modawii, co wobec wczeniejszej ju wspó-
pracy modawsko-siedmiogrodzkiej z lat 1592—1593 zamykao system
sojuszów trzech krajów obejmujcych ziemie rumuskie. Akcja ta
spotkaa si jednak z oporem czci bojarów rumuskich i wgier-
skiej szlachty siedmiogrodzkiej, obawiajcych si wzmocnienia pozycji
wadców i zemsty Porty.

Mimo trudnoci ju latem 1594 r. Micha podj walk z Turkami,
których w listopadzie wyparto z Bukaresztu, wymordowawszy podstpnie
znaczn ich liczb. Wystpia te Modawia, a wojska cesarskie i sied-
miogrodzkie natary na Turków w Banacie. Na przeomie 1594/95 r.
rozgorzay zacite boje o lini Dunaju. W styczniu 1595 r. Micha
odniós szereg zwycistw nad siami turecko-tatarskimi pod Giurgiu,
pod Serpatesti, a 25 stycznia wielki sukces na bugarskim brzegu
Dunaju naprzeciw Giurgiu pod Ruszczukiem. Wród zaciekych walk
zdobyto w Modawii Kili, Izmai, Akerman, Bender, a na Woosz-
czynie Brai. Oblono te Giurgiu. Turków zacza ogarnia panika.


161



Dnia 20 V 1595 r. posowie Michaa zawarli ukad z Zygmuntem
Batorym zmierzajcy do uzyskania pomocy Siedmiogrodu. Oddawa
on Wooszczyzn w lenno ksiciu siedmiogrodzkiemu, zobowizywa
hospodara do uzgadniania decyzji z rad dwunastu bojarów, wyroki
mierci i konfiskaty majtku poddawa zatwierdzeniu ksicia, zawiera
rezygnacj z samodzielnej polityki zagranicznej. Ustpstwa te szy dalej
ni instrukcje Michaa, który uskara si na zdrad bojarów, umie-
jcych zadba o swe interesy. Lecz bojarzy, wród których wybitn
rol odgrywali czonkowie rodu Buzescu (bracia Preda, Radu i Stroe),
zyskali sobie pewn popularno przez odsunicie obcokrajowców,
zwaszcza Greków, a Micha w obliczu niebezpieczestwa tureckiego
musia ustpi. W lipcu Zygmunt zawar podobny ukad z Modawi,
na której tron wprowadzi w maju, zreszt na kilka tylko miesicy,
Stefana Razvana, obalajc i wic Arona.

Latem 1595 r. Turcy podjli przeciwuderzenie. Modawianie doko-
nali wprawdzie kilku udanych wypadów za Dunaj, ale Micha musia
opuci lini Dunaju cofajc si pod naporem armii Sinana — paszy.
23 sierpnia pod Calugareni nad rzeczk Neajlov, na poudnie od
Bukaresztu, Micha stoczy zacit bitw w obronie stolicy. Po drama-

162


tycznych caodziennych zmaganiach, w których przejciowo utraci
ca artylerie, odniós wielkie zwycistwo, walczc osobicie w mo-
mentach krytycznych. Osabiony stratami musia jednak wycofa si
w góry. Bukareszt i Tirgoviste zajli Turcy. Przystpili oni teraz do
zamienienia Wooszczyzny w zwyk prowincj tureck. Wywoao to
tylko wzrost oporu ludnoci.

W cigu jesieni pooenie ulego poprawie. Otrzymano posiki
siedmiogrodzkie, odzyskano Tirgoviste i Bukareszt. W padzierniku
Micha zdoby twierdz tureck w Giurgiu. Bya to cika klska
wojsk muzumaskich. Przyczyniy si do niej oddziay woskich na-
jemników, zwaszcza artyleria, któr dowodzi S. Piccolomini. Z ko-
cem bogatego w wydarzenia 1595 r. odbito Brai, z pocztkiem
1596 r. pokonano Tatarów pod Tirgoviste. Woosko-siedmiogrodzk
akcj zbrojn uwieczy wic peny sukces.

Zachwiao si natomiast modawskie skrzydo antytureckiego przy-
mierza. Za namow modawskiej emigracji nastpia zbrojna inter-
wencja Polski, uwaajcej chwil za sposobn do zagarnicia Modawii,
stumienia w niej ogniska prawosawnej propagandy przeciw unii brzes-
kiej i do wyparcia wpywów habsburskich. Z drugiej strony Turcja
w tym czasie zamierzaa pozbawi Modawi samorzdu i ewentu-
alnie odda j Tatarom. Po nieudanym ataku Kozaków na lini
Dniestru, w sierpniu 1595 r. wkroczyy wojska hetmana Jana Zamoy-
skiego i wprowadziy na tron Jeremiego (Jeremiasza) Movila, w li-
teraturze polskiej znanego jako Mohya, majcego szlachectwo polskie,
zdecydowanie propolskiego i prokatolickiego. Zobowiza si on do
ulegoci wobec Polski; ukad z nim przewidywa nawet moliwo
wcielenia Modawii do pastwa polskiego, z nadaniem Jeremiemu
stanowiska wojewody. W padzierniku Zamoyski obwarowawszy si
w szacach polowych wzniesionych pod Cecor (rum. Tu {ora w po-
bliu Jass) odpar Turków i Tatarów. Razvan, wzity w grudniu
pod Suczaw do niewoli, zgin straszn mierci wbity na pal. Polska
staraa si jednak podtrzyma nadal pokojowe stosunki z Turcj,
dziki czemu zyskano zatwierdzenie Porty dla Jeremiego jako nowego
hospodara. Turcja czua si zmuszona do czasowych taktycznych
ustpstw. Modawia miaa pozostawa w lennej zalenoci od Polski
mianujcej odtd jej hospodarów, ale paci nadal haracz Turcji. i nie
wystpowa przeciwko niej. Tworzono wic na jej obszarze rodzaj
kondominium turecko-polskiego, z chwilow przewag wpywów pol-
skich. Pomimo tego osabienia koalicji i pewnych poraek wojsk
cesarskich Micha odpar w 1596 r. prób najazdu turecko-tatarskiego
na Wooszczyzn i równie otrzyma zatwierdzenie sutaskie.

Uwolniwszy si od niebezpieczestwa tureckiego Micha zaj si
umocnieniem swej nowej pozycji. Zaczto usuwa zniszczenia wojenne,
odbudowywa spustoszone miejscowoci, zakada nowe, wród nich
Ploiesti. Zza Dunaju napywali osadnicy, chopi bugarscy i serbscy, ucho-
dzcy spod panowania tureckiego. Ody handel, zwaszcza z Siedmio-
grodem. Lecz szukajc pewniejszego oparcia w bojarach Micha w 1595 r.
odebra chopom prawo przenoszenia si, zamieniajc ich w „wiecz-

163


nych poddanych", przywizanych do ziemi. Celem zabezpieczenia swej
wadzy hospodar zmieni skad osobowy rady bojarskiej. Wykry te
i stumi spisek logofata Chisara.

W stosunkach zewntrznych Micha rozpocz starania o zago-
dzenie ukadu z Siedmiogrodem. Nigdy zreszt nie stosowa si cile
do jego postanowie, m.in. prowadzc nadal wasn polityk zagra-
niczn. Wobec podporzdkowania Modawii Polsce zdecydowa si na
prób wspópracy z Austri. T drog doprowadzi do obalenia
kanclerza Siedmiogrodu Stefana Jósiki, niebezpiecznego rywala, który
po abdykacji Zygmunta zmierza z pomoc polsk do opanowania
ksistwa i do usunicia Michaa. Gdy wkrótce Zygmunt wycofa sw
abdykacj na rzecz Habsburgów, za co mia otrzyma od nich ksi-
stwa Racibórz i Opole, Micha nie stawia przeszkód jego powrotowi,
przekonawszy si, e jest on czowiekiem niezrównowaonym i poli-
tycznie mao znaczcym. Dnia 9 VI 1598 r. Micha podpisa w Tirgo-
viste ukad sojuszniczy z Austri, zyskujc uznanie niezalenoci i dzie-
dzicznoci wadzy oraz pienidze na utrzymanie wojsk zacinych.
W rokowaniach z Turcj prowadzonych w latach 1597 i 1598 zgo-
dzi si tylko na pacenie haraczu. Jego wypad za Dunaj a po Ba-
kany, podjty jesieni 1598 r. w oparciu o przychylno tamtejszej
ludnoci chrzecijaskiej, zakoczy si szeregiem zwycistw — pod Niko-
polem, Widyniem, Kladowem. W tych okolicznociach Turcja wolaa
podpisa pokój 6 X 1598 r.

Zwycistwa podniosy midzynarodowy presti Wooszczyzny i umoc-
niy pozycj Michaa w kraju. Mia on silne oparcie w wojskach
najemnych i rumuskich, zasilanych powoanym pod bro elementem
drobnoszlacheckim, w administracji pastwowej kontrolujcej prowin-
cjonalnych dostojników, w cerkwi, dla której nie szczdzi nada.
Dziki temu zdoa stumi spiski bojarskie: agi Lec przekupionego
przez Turków, bunt 1599 r. spowodowany zwikszeniem obcie
finansowych bojarów, sprzysienie Radu Calomfirescu odkryte w 1600 r.
Korespondencja opozycji bojarskiej okrelaa Michaa jako gorszego
od Turków i Tatarów. Pastwo wooskie byo te w stanie przeciw-
stawi pokan si niebezpieczestwom zewntrznym.

Zagraay one tym razem od strony Siedmiogrodu, w którym po
drugiej abdykacji Zygmunta w 1599 r. ksiciem zosta kardyna Andrzej
Batory, krewny i sojusznik Jana Zamoyskiego. Z jego pomoc za-
mierza usun Michaa i zastpi go Szymonem Movila. Micha od-
rzuci danie dobrowolnego ustpienia i w padzierniku 1599 r.
byskawicznie, jak byo jego zwyczajem, uderzy na Siedmiogród przez
przecz Buzau. W bitwie pod Selimbar na poudnie od Sibiu, z po-
moc protestanckich Seklerów i dziki osobistemu mstwu i przyka-
dowi, po zacitych zmaganiach pokona w kocu przeciwnika. Kardyna
Andrzej zgin w ucieczce zabity przez Seklerów, nieprzyjació Batorych,
którzy ograniczyli ich prawa. Micha uroczycie wjecha do Alba lulia.
Miejscowa ludno rumuska Siedmiogrodu oczekiwaa od niego polep-
szenia swej sytuacji. Rzdy na Wooszczynie Micha zleci na razie
swemu synowi Mikoajowi (Nicolae Patrasu).

164


Zajcie Siedmiogrodu i katastrofa Batorych zaostrzyy stosunki
Wooszczyzny z Modawi i Polsk, zwaszcza e latem 1599 r. pod-
czas przeprawy przez Dunaj zostali ograbieni i poranieni kupcy tu-
reccy, polscy i modawscy. Micha próbowa ukadów z Polsk co do
ewentualnego zjednoczenia przez niego ziem rumuskich pod zwierzch-
nictwem polskim, ale Zamoyski nie chcia sysze o panowaniu
„rumuskiego chopa", a jego narzdzie, Jeremi Movila, oraz emigracja
wooska w Polsce robili, co mogli, aby rozbi rokowania. W tych
warunkach Micha raz jeszcze zdecydowa si na polityk faktów
dokonanych, której zbyt moe ufa, i w pocztkach maja 1600 r.
uderzy nagle na Modawi, zajmujc po krótkim oporze Suczaw
i bijc przeciwników pod Yerbia. Z braku artylerii nie zdoa jednak
opanowa Chocimia, natomiast Jassy, Bender, Biaogród, Kilia, Izmai
wpady w jego rce. Dnia 27 maja w lassach wystawi dokument,
w którym po raz pierwszy uy tytuu: „Hospodar Wooszczyzny
i Siedmiogrodu i Modawii". Zamierza wprawdzie odda tron mo-
dawski komu z rodziny Piotra Kulawego albo Piotra Kolczyka, ale
tylko jako swemu „zarzdcy". Podj te od razu ukady z cesarstwem
o uznanie swych tyfuów i stanu posiadania oraz o pokój z Polsk.
Sawa jego wojennych czynów zatoczya szerokie krgi w caej rod-
kowej Europie i na Bakanach.

Niezwykle miae i ambitne plany Michaa natrafiy na ostre
sprzeciwy z wielu stron. Opozycja bojarska wooska i modawska
darzya go nieprzejednan nienawici, szukajc oparcia to w Turcji,
to w Polsce. Szlachta siedmiogrodzka nie nabraa do zaufania mimo
gestów pojednawczych, jak tumienie krwawo buntów chopskich. Prze-
waya obawa z powodu ustpstw na rzecz Seklerów, a zwaszcza
Rumunów, którym ju wczeniej, w 1595 r., zapewni utworzenie
prawosawnej metropolii, a których teraz wprowadza do sejmu, pod-
sycajc tym ich ambicje i nadzieje. Na jesieni 1600 r. doszo do
zbrojnego powstania szlachty wgierskiej pod wodz Stefana Csaky.
Turcy jak zawsze byli wrogami zjednoczenia ziem rumuskich w jed-
nym rku. Cesarstwo prowadzio nieszczer gr, a przy tym zgadzao
si tylko na tytu „gubernatora" Siedmiogrodu, nie ksicia. Podsycao
te po cichu opór Wgrów. Polska obawiaa si zadomowienia u jej
granic ukraiskich „chopskiego panowania".

Powstanie siedmiogrodzkie uatwio i przyspieszyo interwencj obc.
Magnaci wgierscy uzyskali pomoc austriackiego generaa Jerzego Basta,
który 18 IX 1600 r. zada Michaowi, mimo wsparcia go przez Sekle-
rów, cik klsk nad Mureszem pod Miraslau, na pónoc od Aiud.
Cay Siedmiogród by od razu stracony, a szlachta wgierska wzia
krwawy odwet na Seklerach i Rumunach. Midzy innymi zabity zo-
sta w Klu Baba Novak, sawny dowódca oddziaów serbskich
w subie Michaa. W tym samym czasie na Modawi uderzyli Polacy
pod Janem Zamoyskim. Zajto Suczaw, wkroczono i na Woosz-
czyzn. Z pocztkiem padziernika miedzy Buzau a Ploiesti wojska
Michaa poniosy poraki pod Naieni i Ceptura, a 20 padziernika
rozstrzygajc klsk pod Bucov. Micha jeszcze nie opuszcza rk,

165


broni si w Oltenii, stumi spisek bojarski, odpar atak turecki.
Ale 25 listopada wojska wiernego mu bana Udrea (z rodu Baleni)
zostay rozbite pod Arges. Zadecydowaa zdrada rodu Buzescu. Mi-
cha musia ratowa si ucieczk z kraju.

Dowiadczywszy w cigu jednego tylko roku 1600 tak zmiennych
kolei losu — od zjednoczenia ziem rumuskich po utrat ich wszyst-
kich — Micha uszed przez Wgry habsburskie do Austrii, próbujc
znowu doj do porozumienia z Habsburgami. W lutym 1601 r. wy-
bucho w Siedmiogrodzie powstanie szlachty wgierskiej przeciw rzdom
habsburskim na rzecz Zygmunta Batorego, kandydata turecko-polskiego.
Przeciwko niemu Austria postanowia wygra Michaa. Wiede do-
prowadzi do pozornej zgody miedzy nim a gen. Basta. Na Woosz-
czynie Micha szybko odzyska wpywy dziki niezadowoleniu z rz-
dów Szymona Movila, narzuconego przez Polsk i Modawi. Po
wykryciu spisku bana Udrea i miecznika Negrea, którzy zostali
straceni przez Szymona, do akcji wkroczyli zaniepokojeni tym Buzescu,
wzniecajc w czerwcu wojn domow. Zdawao si, e teraz wybia
godzina Michaa, który nie wyrzek si planów ponownego zjedno-
czenia ziem rumuskich.

Dnia 13 VIII 1601 r. wojska gen. Basty i Michaa odniosy pene
zwycistwo pod Goraslau w pónocno-zachodnim Siedmiogrodzie. Ale
w zamiarach Austrii nie leao stworzenie podstaw do przywrócenia
wadzy Michaa. Ju 19 sierpnia, napadnity podstpnie we wasnym
obozie pod miastem Turda, Micha zgin zamordowany z rozkazu
gen. Basty. Za pretekst posuyy rzekome dowody zdrady na rzecz
Turcji dostarczone przez Zygmunta Batorego.

mier wielkiego hospodara stworzya now sytuacj. Na Woosz-
czynie wadz uchwycili bracia Buzescu wród zacitych walk przeciw
kandydatowi polskiemu Szymonowi Movila i tureckiemu Radu Mihnea.
Ostatecznie za ich spraw hospodarem zosta podczaszy Michaa, Radu
Serban. W Siedmiogrodzie, oddanym w 1602 r. Habsburgom przy
kolejnej abdykacji Zygmunta Batorego, szlachta wgierska pod wodz
Mojesza Szekelyego (Seklera) buntowaa si nadal przeciw bezwzgl-
dnej okupacji austriackiej, zostaa jednak pokonana. W lipcu 1603 r.
Szekely pad w bitwie z Austriakami i Radu Serbanem pod Braszo-
wem. W 1603 r. Woosi walczyli pod rozkazami gen. Basty przeciw
Turkom pod Timisoara, w 1604 r. odparli najazd Tatarów, w 1605 r.
próby opanowania tronu przez Radu Mihnea i Szymona Movila.
Turcja, chcc nie chcc, uznaa hospodarem Radu Serbana (1602—
1611). Pokój turecko-austriacki w Zsitvatorok z 1606 r. zatwierdza
samodzielno Wooszczyzny pod zwierzchnoci sutana w granicach
po Dunaj, z wyjtkiem zwróconego Turkom Giurgiu. W Modawii
pod sabymi rzdami Jeremiego Movila (do 1606), nastpnie Szymona
Movila (do 1607) wzroso wybitnie znaczenie wielkich bojarów, zapa-
trzonych we wzory polskiej Rzeczypospolitej szlacheckiej. Wpyw
Polski zaczyna jednak sabn z powodu silnego zwizania si jej
wojnami z Moskw. Rozwiay si plany Zamoyskiego rozcignicia
po Dunaj strefy polskiego wadania w oparciu o silnie uzalenione od

166


Polski rzdy rodu Movila. Po mierci Szymona syn jego Mihailas
(Michaek) zosta jeszcze w 1607 r. pokonany z pomoc polskich
magnatów — Michaa Winiowieckiego, Samuela Koreckiego, Stefana
Potockiego — przez Konstantyna (Constantin, 1607—1611), syna Jere-
miego, który w 1608 r. uzyska zatwierdzenie Porty.

Idea zespolenia obszaru ziem rumuskich pod jednym panowa-
niem odrodzia si nadspodziewanie szybko w Siedmiogrodzie. Ksi-
stwo opanowa najpierw Stefan Bocskay, przywódca zwyciskiego pow-
stania wgierskiego przeciw Habsburgom z lat 1604—1606. W r. 1605
wbrew Sasom zosta on wybrany ksiciem Siedmiogrodu, uzyskujc
zatwierdzenie jego niezalenoci oraz przyczenie Satu Mar i Tokaju.
Po krótkich rzdach Zygmunta Rakoczego (1606—1608), zmuszonego
przez Habsburgów do abdykacji, wadz obj Gabriel Batory (1608 —
1613), ambitny, despotyczny i niezrównowaony. Podj on myl podpo-
rzdkowania sobie pastw rumuskich. Na przeomie 1610/11 r. nagle
najecha i zaj Wooszczyzn, skd zamierza uderzy na Modawi. Radu
Serban po przejciowym niepowodzeniu zdoa jednak obroni si z po-
moc modawsk i w lipcu 1611 r. pod Braszowem zada Gabrielowi
zupen klsk. Tymczasem Turcy przeszli Dunaj i osadzili na tronie
wooskim swego protegowanego Radu Mihnea. Serban, pozbawiony nie-
oczekiwanie owoców swego zwycistwa, wycofa si do Modawii. Nie-
powodzenia Wooszczyzny i Siedmiogrodu, a zwaszcza walki midzy
nimi uatwiy dziaanie Turcji. W 1611 r. jej wojska wkroczyy do Mo-
dawii, obalajc rzdy Konstantyna Movila na rzecz Stefana Tomsy.
Mimo protestów austriackich i polskich na ziemiach rumuskich po-
wróci dawny stan panowania tureckiego.

Wielkie dzieo Michaa Walecznego, wybitnego wodza i polityka,
wiadomego swej pozycji i zmierzajcego do zjednoczenia trzech gów-
nych ziem rumuskich w jedn dziedziczn absolutn monarchi,
runo wic nie tylko bardzo szybko, ale na razie i cakowicie. Pozo-
staa jednak po nim idea niepodlegoci i jednoci oraz wzór upor-
czywego denia do tego celu. Przyczyn zaamania si ambitnego
planu wooskiego hospodara bya nie tylko ówczesna sytuacja midzy-
narodowa, wbrew pewnym pozorom niezbyt sprzyjajca wobec nie-
chci mocarstw — Turcji, Austrii, Polski — oraz ich bezustannych in-
tryg przeciw próbom naruszenia dotychczasowej równowagi na tym
obszarze. O klsce zadecydowaa te maa jes/c/e spoisto gospo-
darcza ziem rumuskich, ówczesna niedojrzao poczucia wspólnoty
narodowej, odrodkowe dnoci rumuskiego bojarstwa, wychodzce
przede wszystkim z egoistycznych klasowych przesanek, w Siedmio-
grodzie przygniatajca przewaga spoeczno-polityczna wgierskiej szla-
chty. Siy Michaa byy zbyt nike dla wykonania tak wielkich i trud-
nych zada, a wic i jego osobiste ambicje za wysokie. Wcale po-
wane moliwoci wojskowe, jakimi rozporzdza, zreszt nie bez po-
mocy z zewntrz, byy czynnikiem niewystarczajcym. Brako mu
powszechnego poparcia spoecznego. W okresach gdy walka z Tur-
kami nie jednoczya wokó niego szerokich ludowych mas, chopi
caymi wsiami, np. z Radovan, wdrowali tygodniami za dworem

167


hospodarskim, do Bukaresztu, std do Alba lulia, stamtd do Jass
i wreszcie do Fagaras, w daremnym poszukiwaniu „aski" panujcego.
Ich aosny pochód ma w sobie co symbolicznego. Jego trasa wio-
dca przez wszystkie ziemie rumuskie wiadczy o wielkoci dziea
Michaa. Ale sama wdrówka, jej powody odsaniaj sabo przed-
siwzicia, podjtego w oparciu — jake zreszt zawodnym — wycznie
o wasn klas spoeczn bojarów.

KULTURA ZIEM RUMUSKICH XIV - XVI WIEKU

W yciu kulturalnym tego okresu widoczny jest znaczny postp.
Zjawiska najwybitniejsze to pojawienie si druku oraz pocztki wy-
stpowania jzyka rumuskiego w pimie.

Na Wooszczynie i w Modawii przetrway z tych czasów pewne
tradycje ustne w postaci rumuskich pieni ludowych, których wiek
jest jednak czsto trudny do ustalenia. Wybijaj si wród nich bal-
lady (cdntece batrinesti — pieni starodawne), powstae nie bez wpy-
wów poudniowo-sowiaskich, serbskich, opiewajce walki z Wgrami,
Turkami, Tatarami, postacie panujcych, ich czyny i dziea, wojenne
i pokojowe — jak np. o Stefanie Wielkim, Radu de la Afumati,
Michale Walecznym, czy wspominana ju ballada o budowie cerkwi
w Curtea de Arges przez mistrza Manole. S pieni kocielne o fun-
dacjach pobonych w Putna, Suczawie. Przetrway w tych utworach
pewne tradycje bojarskie wrogie silnej wadzy hospodara, np. ballada
o spisku Radu Calomfirescu, potpiajca Michaa Walecznego sowami:
„nie wybaczy ci Bóg, e cinasz brata swego". Spotyka si te inne,
nawizujce do ycia i pooenia prostego ludu, np. do wystpie
chopów modawskich z czasów Jana Sasa, kiedy to „gdy ludzie nie
mieli pienidzy, zabierano im cae zbiory, wszyscy uciekali ze wsi
i kryli si po lasach". Jest liryka ludowa, wypowiadajca si jako
dumka (doina), s ludowe banie i przypowieci. Do rzdu najwiet-
niejszych arcydzie na miar wiatow naley krótki, 123 wiersze li-
czcy poemat ludowy Miorita (Jagni), zawierajcy zarazem elementy
epickie i liryczne. W prostej, lecz wietnej artystycznie formie, w spo-
sób gboko przejmujcy pie ta opowiada o tragicznym losie mo-
dego modawskiego pasterza, który pada ofiar niskiej ludzkiej zawici.
Zwizany na ycie i mier ze sw najcilejsz ojczyzn, jak sta-
nowi jego wiejskie, pasterskie otoczenie, urzekajcy krajobraz i przy-
roda, „góry, lasy, zielone hale" Karpat z ich trawami i kwieciem,
stadami owiec, szaasami, wieczornym zachodem soca i naszczeki-
waniem psów, odrzuca mono ratowania si ucieczk, gdy byoby
to zdrad jego najdroszych chopskich ideaów wiernoci ziemi, uporu
i mstwa. Ostatnie myli zwraca ku matce, której sercu stara si
oszczdzi bólu po stracie syna*.

* Pikne tumaczenie tej ballady na jeyk polski, którego dokona W. Lewik, opu-
blikowa E. Biedrzycki, Zarys dziejów literatury rumuskiej, Lwów 1935, s. 130— 131 ;
fragmenty przytacza D. Biekowska. Rumunia od Trajana do demokracji ludowej,
Warszawa 1953, s. 156.

168


W pimie do XVII w. panowa jzyk staro-cerkiewno-sowiaski,
czerpic wzory z bugarskiego i serbskiego na poudniu, a ruskiego
na pónocy. Z tych krajów sprowadzano kopie rkopisów m.in. z Bu-
garii cenny ywot w. Jana Nowego z Suczawy, patrona Modawii,
zawierajcy sporo danych o czasach Aleksandra Dobrego. Jzyk so-
wiaski by rozpowszechniony na dworach bojarskich, czciowo i w mia-
stach. W nim sporzdzano akta prawne, dokumenty pastwowe, two-
rzono teksty religijne i ówczesne powieci, np. o Aleksandrze Wiel-
kim. W nim te powstaway kroniki, zwaszcza w Modawii, majce
zapewne swe wspólne ródo w oficjalnej kronice z czasów Stefana
Wielkiego, a wzór w dzieach bizantyskich i serbskich. Z XVI w.
na uwag zasuguje kronika lat 1504—1552 Makarego, biskupa z Ro-
man. Ich kontynuacj byy prace mnichów: Eftimie, kronikarza Alek-
sandra Lapusneanu, dla lat 1541 — 1554, i Azarie, dziejopisa Piotra Kula-
wego, dotyczca okresu 1552—1574. S to oficjalne dziea dworskie,
reprezentujce tendencje bojarskie, potpiajce wadców autokratycz-
nych w rodzaju Despota czy Jana Srogiego. W 1566 r. Mikoaj
Brzeski, pose polski wysany do Turcji, zatrzymany na dworze
Aleksandra Lapusneanu, mia przeoy na acin kronik sowiasko-
-modawsk z czasów Stefana Wielkiego. Na dworze Piotra Kulawego
powstaa te kronika w jzyku greckim. Sabiej prezentuje si histo-
riografia wooska, trzeba jednak mie na uwadze, e jej sowiaskie
kroniki nie zachoway si, przetrway tylko fragmenty zawarte w dzie-
ach póniejszych. Z XV w. pochodzi Opowie o wojewodzie Diable,
powstaa w 1486 r. w Budzie, wyjtkowo biorc w obron polityk
Wada Falownika. Okoo 1520 r. mnich Gabriel (Gavril) z Athos
spisa w jzyku greckim ywot w. Nifona, obejmujcy sporo infor-
macji o Rumunii w duchu polityki rodu Craiovescu. Epoka Michaa
Walecznego wydaa pierwsz, nie zachowan kronik w jzyku rumu-
skim, spisan w 1597 r. przez logofata Teodozjusza Rudeanu. Na
niej opar si w swoim dziele Ormianin lwowski Piotr Grigorowicz,
dyplomata w subie Michaa, zapewne tumaczc j tylko na acin,
oraz lzak Baltazar Walter, wydajc w 1599 r. acisk biografi
Michaa. Zachowa si te fragment innej kroniki z tego czasu, pow-
staej przypuszczalnie na dworze rodu Buzescu. Interesujcym dzieem
w jzyku bugarskim s tzw. Pouczenia Neagoe Basaraba dla syna
jego Teodozjusza, przypisywane temu wadcy z pocztku XVI w.,
lecz pochodzce z drugiej poowy stulecia, a zawierajce róne porady
natury religijnej, politycznej, nawet wojskowej.

Nauk jzyka cerkiewnosowiaskiego podtrzymyway klasztory, ru-
muskiego tylko nieliczni wiejscy i miejscy bakaarze. Pewne postpy
w rodowiskach wyksztaconych poczynia acina. Hospodar Modawii
Despot zaoy z pocztkiem lat szedziesitych szko acisk
w Cotnari z pomoc uczonych niemieckich. Wznowi j Piotr Kulawy,
opierajc si na jezuitach polskich. Tym razem byo to dzieo trwae,
które przyczynio si do rozpowszechnienia kultury aciskiej i wpy-
wów polskich wród bojarów modawskich.

Uycie w pimie jzyka rumuskiego byo zwizane ze wzrostem

169



aktywnoci, zwaszcza gospodarczej, elementów mniej wyksztaconych,
drobnej szlachty, mieszczastwa, nie znajcych (lub tylko sabo)
jeyka cerkiewnosowiaskiego czy aciny. Zjawisko to wystpio naj-
wczeniej w pónocnym Siedmiogrodzie, w Maramuresz, na przeomie
XV i XVI w. Toczy si tam zacity spór miedzy miejscowym kle-
rem prawosawnym a biskupem ruskim w Munkaczu. Dziki poparciu
monego rodu Dragfi, wywodzcego si z rumuskich kniaziów, Mara-
muresz utrzyma niezaleno kocieln, a jzyk rumuski znalaz
zastosowanie w ksigach cerkiewnych. Std praktyka ta rozszerzya
si na reszt Siedmiogrodu, Wooszczyzn i Modawi. W Siedmiogro-
dzie nie bez znaczenia by w XVI w. ruch reformatorski w kociele
katolickim, uciekajcy si chtnie w swej propagandzie do jzyków
narodowych, uywanych przez szersze masy ludowe spoecznoci w-
gierskiej. ruLiiiskiej, niemieckiej.

Z 1521 r. pochodzi najstarszy zachowany w rkopisie tekst w j-
zyku rumuskim, skrelony alfabetem sowiaskim. Jest to pismo

170


kupca Neacsu z Cimpulung, informujce wadze miejskie Braszowa
o ruchach wojsk tureckich.

Pocztki druku sigaj na Wooszczynie pierwszych lat XVI w.
Radu Wielki, którego przydomek mona usprawiedliwi tylko wybit-
nym mecenatem kulturalnym, sprowadzi z Czarnogóry mistrza Ma-
karego, wyksztaconego w kunszcie drukarskim w Wenecji, i od 1508 r.
w Tirgoviste zaczy ukazywa si w jzyku staro-cerkiewno-sowia-
skim, opartym na dialekcie redniobugarskim drukowane teksty ko-
cielne. Produkcja typograficzna wzrosa za Radu Paisie, przy czym
korzystaa z niej i Modawia. Dziaa wówczas w Tirgoviste mistrz
serbski Dymitr Ljubavi. Z czasem ukazao si w druku troch po-
pularnych ksiek w jzyku rumuskim, przeznaczonych dla drobniej-
szej szlachty i mieszczastwa, czci tumaczonych ze sowiaskiego
i greckiego. Byy to legendy, moralitety, powieci pseudohistoryczne.
Orodkiem tej dziaalnoci przekadowej sta si poudniowy Siedmio-
gród. Zaczto tumaczy na rumuski take i najcenniejsze rkopisy
sowiaskie oraz najpotrzebniejsze dziea prawnicze. Produkcja drukar-
ska jednak osaba; synna drukarnia diakona Coresi zostaa prze-
niesiona z Tirgoviste do Braszowa.

W okresie tym wzrosa znacznie rola kulturalna miast. Powstaway
w nich szkoy nie tylko kocielne, lecz i wieckie. Mieszczastwo
sigao ju niekiedy i po studia wysze w uniwersytetach zagranicz-
nych — Krakowa, Pragi, Wiednia, Woch.

Najwybitniejszy by postp kulturalny Siedmiogrodu. W Alba lulia,
Oradea, Tirgu Mures istniay silne orodki szkolne katolickie, wgier-
skie, powstaway szkoy miejskie, wgierskie i niemieckie. Natomiast
szkolnictwo rumuskie napotykao znaczne przeszkody wynikajce z przy-
czyn spoecznych i narodowociowych, wzmacniane i uzasadniane ró-
nicami wyznaniowymi. W okrgach Maramuresz, Somesz, Fagara?,
Hajeg dziaay szkoy rumuskie ksztacce w jzyku cerkiewnoso-
wiaskim. W Scheii Brasovului zaoono szko dla duchowiestwa
prawosawnego z jzykiem wykadowym rumuskim od 1559 r. Opie-
rajce si na ubogich na ogó cerkwiach prawosawnych i niezamo-
nej ludnoci szkolnictwo rumuskie nie miao silniejszych podstaw
materialnych. W wielu wypadkach ratowaa je pomoc hospodarów
z Wooszczyzny i Modawii.

Próby zaoenia uniwersytetu w Sibiu w 1525 r. nie day rezultatu
wobec klski pastwa wgierskiego. Pozostaway studia zagraniczne, po-
dejmowane w Pradze i Krakowie, a przez Sasów siedmiogrodzkich
szczególnie w Wiedniu. W XV w. t drog docieray wpywy husyckie.
Dopiero w 1580 r. Stefan Batory powoa uniwersytet katolicki w Klu.

Przy waniejszych klasztorach, np. w Cluj-Manastur, parafiach,
jak w Sibiu, istniay ju powane biblioteki. Na ich podstawie roz-
wija si ruch umysowy, ksztatowaa si te miejscowa literatura —
religijna i wiecka, wgierska i niemiecka, wród niej dziea naukowe
dostarczajce wiadomoci z zakresu historii Siedmiogrodu, w tym take
i jego ludnoci rumuskiej. Tak np. pamitnik Wgra, Jerzego Szeremi,
De perditione regni Hungarorum, obejmujcy okres 1484—1543, za-

171


wiera m.in. wiele interesujcych informacji o wielkim chopskim pow-
staniu Doy z 1514 r.

W cigu XV w. z Woch, poprzez Wgry, docieray ywe wpywy
odrodzenia i humanizmu, przejmowane, wobec braku silniej rozwini-
tego mieszczastwa, pocztkowo przede wszystkim na wgierskich dwo-
rach magnackich. Pierwszym orodkiem kultury odrodzenia by dwór
biskupi w Oradea — od czasu Andrzeja Scolari (1409—1426) i Jana
Yiteza (1440—1465), nastpnie dwór biskupów w Alba lulia — od
Wadysawa Gereba (1475—1501), lecz zwaszcza za Franciszka Vardai
(1514—1524). Znamiennym rysem orodka w Alba lulia byo zaintere-
sowanie rzymsk przeszoci Siedmiogrodu, wykazywane szczególnie
przez Wgra, kanonika Jana Megyericsei, który zgromadzi zbiór an-
tycznych rzeb i napisów. Dziaalno ta staa si zacht dla pó-
niejszych badaczy historii Siedmiogrodu, wród nich i historyków ru-
muskich. Z czasem powaniejsz rol kulturaln zacz odgrywa dwór
ksit siedmiogrodzkich.

Poród cakiem licznego krgu humanistów bya i gar osób ru-
muskiego pochodzenia. Takim by przedstawiciel Wgier w Wenecji
Filip Mor de Ciula (1470—1526) z rodu kniazów z Hunedoara,
a take Marcin Hacius, prepozyt w Oradea, rodem z Haeg. Najwy-
bitniejsza posta to bezsprzecznie Mikoaj (Nicolae) Olahus (1493 —
1568), ksidz, sekretarz królowej Marii, wdowy po Ludwiku II, to-
warzyszcy jej na wygnaniu w Niderlandach. Pochodzi z rodziny
wooskiej, która przeniosa si do Siedmiogrodu. Ojciec jego by
sdzi w Sibiu i Orastie. Ksztaci si w Oradea. Po powrocie na
Wgry w karierze duchownej doszed do godnoci arcybiskupa Ostrzy-
homia (1553), a w politycznej do stanowiska regenta Wgier (1562).
By poet, ale najbardziej wsawi si dzieem historycznym Hungaria,
wydanym w Brukseli w 1536 r. Poda w nim szereg informacji
o ludnoci rumuskiej i jej „rzymskim" pochodzeniu.

Stopniowo nurt humanizmu obj i miasta, szczególnie Braszow.
Std z niemieckiej zamonej rodziny mieszczaskiej wywodzi si Jan
Honterus (1498—1549). Wyksztacony w Wiedniu, spdzi duszy czas
w Krakowie i Bazylei. By autorem znanego swego czasu opisu wiata,
wydanego w 1530 r. w Krakowie, w 1541 r. w Braszowie, w 1546 r.
w Zurichu. Opublikowa równie w 1532 r. w Bazylei map Siedmio-
grodu. W 1533 r. powróci do Braszowa, gdzie zaj si organizacj
szkolnictwa. W pracy na tym polu odznaczy si take inny braszo-
wianin, Walenty Wagner (okoo 1510— 1557) Niemiec, hellenista, pro-
pagator luteranizmu, autor katechizmu w jzyku rumuskim wydanego
w 1544 r. z inicjatywy wadz miasta Sibiu. Powane znaczenie miay
studia jzykowe Wgra Jana Sylvestra (1504—1555), syna chopskiego
wyksztaconego w Krakowie i Wiedniu, autora gramatyki wgiersko-
-aciskiej. W miastach rozwina si z czasem obfita literatura saska,
nieraz dotyczca i spraw rumuskich, np. opowie o Wadzie Falow-
niku z okoo 1462 r.

Przy tak znacznym postpie kultury drukarnie pojawiy si w Sied-
miogrodzie jednak póniej ni na Wooszczynie. Pierwsz zaoyo

172



Sibiu okoo 1530 r. Honterus uruchomi drukarni w Braszowie
okoo 1535 r. Ale tu wanie, na ziemi siedmiogrodzkiej, pojawiy
si pierwsze w ogóle druki w jeyku rumuskim: katechizm z Sibiu
z 1544 r. i z Braszowa z 1559 r.

Silny wpyw na kultur Siedmiogrodu wywar wielki ruch euro-
pejskiej reformacji. Ju wkrótce po 1520 r. w rodowiskach saskich,
zwaszcza w Sibiu, zaczai szerzy si luteranizm. Wstrzsy polityczne,
zwizane z klsk Wgier w 1526 r., zahamoway na jaki czas ten
proces, którego druga, decydujca faza wystpia dopiero okoo 1540 r.
Orodkiem ruchu sta si teraz Braszow, a jedn z gównych postaci
by wspomniany ju Honterus. W drugiej poowie stulecia przewag
uzyska kalwinizm, od 1564 r. oficjalna religia ksistwa, ograniczony
jednak w swym aspekcie spoecznym przez sojusz ze szlacht w-
giersk i patrycjatem saskim. Wród warstw uboszych wystpowa
zwinglianizm, a nawet antytrynitaryzm, cho w swojej bardziej umiar-
kowanej formie, nadanej mu przez koció unitariaski (1579). Mimo

173


swego umiarkowania wyznawcy unitarianizmu byli przeladowani ze
wzgldu na ich powizania z ruchami ludowymi, zwaszcza chopskimi,
a ich duchowy przywódca, biskup Franciszek David, skaniajcy si ku
radykalnemu anabaptyzmowi, zakoczy ycie w lochu zamkowym
w Deva.

Protestantyzm w sabym tylko stopniu obj ludno rumusk,
cho byy starania w tym kierunku ze strony luteraskich Sasów
(zwaszcza pastora w Braszowie Walentego Wagnera) i kalwiskich
Wgrów. Pozostaa ona w ogromnej wikszoci prawosawna, posia-
dajc od 1579 r. prawo wyboru biskupów, o od 1595 r., tj. od zasad-
niczego ukadu Michaa Walecznego z Zygmuntem Batorym, podlega-
jc metropolii wooskiej. Natomiast rozszerzenie si protestantyzmu
w spoecznoci wgierskiej i niemieckiej Siedmiogrodu doprowadzio
na pewien czas do zupenego niemal zaniku katolicyzmu. Przyczynio
si te silnie do podtrzymania siedmiogrodzkiej odrbnoci w stosunku
do Wgier.

Postp reformacji spowodowa przesunicia w ukadzie centrów
kultury Siedmiogrodu. Z dworów biskupich przeniosy si one na
dwór ksicy i do miast. Silniej ni poprzednio rozwino si szkol-
nictwo. Sasi zorganizowali kilka dobrych liceów w Braszowie, Sibiu,
Sighisoara, Bistrita. Wgrzy utworzyli kolegia protestanckie w seku-
laryzowanych klasztorach Klu, Alba lulia, Oradea, Tirgu Mures.
Stefan Batory zadba o zaoenie w Klu wgierskiego uniwersytetu
katolickiego, na razie bez medycyny, prowadzonego przez jezuitów
(m.in. Antonio Possevino) do czasu ich wygnania w 1603 r.

W yciu kulturalnym Siedmiogrodu i w administracji dominowa
jeszcze jzyk aciski, lecz w dobie reformacji jzyki narodowe czy-
niy stae postpy. Tak np. drukarnia w Klu wydaa w drugiej po-
owie XVI w. wicej ksiek wgierskich ni aciskich. Poza Klu
nowe drukarnie powstay w Alba lulia, Oradea, Abrud, Orastie. Szcze-
gólnie silnie rozwin si orodek typograficzny w Braszowie, skd
wyszo sporo ksiek rumuskich nie tylko dla Siedmiogrodu, lecz
i dla Wooszczyzny i Modawii. Na tym polu odznaczy si zwaszcza
diakon Coresi, dziaajcy na przemian w Siedmiogrodzie i na Woosz-
czynie, w Braszowie i w Tirgoviste. „Widziaem, e niemal wszyst-
kie jzyki maj sowo Paskie w swym narzeczu, tylko my, Rumuni,
nie mamy" — tak uzasadnia sw dziaalno w przedmowie do psa-
terza rumuskiego z 1570 r. Wydajc w 1581 r. Ewangeli po ru-
musku, Coresi pisa, e czyni tak, „aby byo atwiej czyta i rozu-
mie ludziom prostym". W cigu drugiej poowy XVI w. wydano
w Siedmiogrodzie ogóem 35 ksiek dla Rumunów, niemal wycznie
religijnych, z tego 23 sowiaskie, 3 sowiasko-rumuskie, 9 rumu-
skich. Stefan Batory wprowadzi w 1571 r. urzdow cenzur druków.
Dla sprostania rosncemu zapotrzebowaniu na papier uruchomiono
w 1546 r. w Braszowie pierwszy w Europie poudniowo-wschodniej
myn papierniczy, którym kierowa fachowiec z Polski Jan Fruh.

Reformacja oywia ponownie osabione ju nieco nurty humaniz-
mu — literacki i naukowy. Na okres ten przypadaj w Siedmiogrodzie

174


pocztki dramatu wgierskiego (Komedia zdrady Melchiora Balassy.
1565), dziaalno wybitnego wgierskiego drukarza i pisarza, autora
dialogów, bajek, kroniki Wgier, Kacpra Heltaia z Cisnadie. Wród
Sasów odznaczy si zwaszcza Chrystian Schesaeus (zm. 1585), autor
wytwornych poezji, elegii i ód, lecz równie i historii Siedmiogrodu,
zwaszcza wielkiego powstania Seklerów w 1562 r., oraz dziejów re-
formacji siedmiogrodzkiej. Dramatyczne losy modawskiego hospodara
Despota przedstawi w cyklu elegii oraz w biografii proz Niemiec
Jan Sommer (zm. 1574). W jzyku wgierskim ukazao si sporo
powieci, w aciskim — dzie naukowych w zakresie filologii, prawa,
administracji, geografii, przyrody, medycyny, np. podrcznik Jerzego
Lencsesa z Oradea, wgierskiego lekarza Stefana Batorego. Powstay
nowe kroniki, wspomnianego ju Heltaia, Wgra Stefana Szekelyego,
wyksztaconego w Krakowie, obydwie wykazujce pewne sympatie
dla de ludowych, i szereg innych, najwybitniejsza Wgra Stefana
Szamoskóziego (zm. 1612), historiografa Stefana Bocskaya i Zygmunta
Rakoczego, wroga chopów, Rumunów i Michaa Walecznego. W cer-
kwiach rumuskich w Braszowie i Sibiu powstay krótkie kroniki
w formie napisów na cianach, ocalae dziki opublikowaniu ich
drukiem.

W muzyce XVI w. torowaa sobie drog moda woska, zwaszcza
na dworze Batorych. Z Braszowa pochodzi wybitny muzyk, artysta
dworów Jana i Jana Zygmunta Zapolyów oraz królów Francji i Polski,
Walenty Bakfark (zm. 1576), którego podziwia i uwieczni w swych
fraszkach Jan Kochanowski, piszc, e „nie kady wemie po Bakwar-
ku lutni". Z Siedmiogrodu pochodz pierwsze zapisy nutowe ludowej
muzyki rumuskiej.

Sztuki plastyczne w pastwach rumuskich poczyniy godne uwagi
postpy. Rozwino si budownictwo w znacznym stopniu dziki ogól-
nemu wzrostowi roli centralnych wadz pastwowych, opierajcych si
na cerkwi, oraz wysikom wielu panujcych. Dla Wooszczyzny naj-
bardziej reprezentatywn budowl staa si cerkiew w. Michaa
(Sinnicoara) w Curtea de Arges, wzniesiona na planie krzya greckiego
okoo 1340 r. Stanowia ona wzór dla innych wity, z tym e plan
by czsto ograniczany do prostszego wzoru macedoskiego, wyst-
pujcego np. w cerkwii w Tifesti z koca XIV w. Z czasem wytwo-
rzy si odrbny typ cerkwi wooskiej, reprezentowany zwaszcza przez
drug cerkiew z Vodita z okoo 1370—1375 r., czsto naladowany,
a w formach bardziej rozwinitych wystpujcy w cerkwi klasztoru
w Cozia nad Oltem z okoo 1380—1386 r. W pierwszej wierci XVI w.
hospodar Neagoe Basarab ufundowa wspania katedr biskupi
w Curtea de Arges, a Micha Waleczny z kocem stulecia (1589—
1591) klasztor z cerkwi w Bukareszcie. witynie modawskie byy
zrazu drewniane, w drugiej poowie XIV i w XV w. niektóre z nich
przebudowano w kamieniu. Najwicej zachowanych budowli kociel-
nych modawskich pochodzi z czasów Stefana Wielkiego. Rozpow-
szechnionym wzorem staa si na tym obszarze cerkiew w. Trójcy
w Serecie z pocztku drugiej poowy XIV w., wzniesiona na planie

175



bdcy kompromisem pomidzy zaoeniem salowym (jedno pomiesz-
czenie bez podziau wewntrznego) a trój konch owym. Reprezentatywne
dla niego budowle to cerkiew w. Jerzego w Suczawie z lat 1514—
1522 i cerkiew klasztorna w Probota z 1530 r. Godne uwagi s nadto
cerkwie w Bistrita, Slatina, oraz pikna fundacja rodu Movila w Suce-
vi{a, z lat 1582-1586.

Na budownictwo kocielne rumuskie oddziayway wzory bizan-
tyskie i bakaskie z Macedonii, Serbii i Bugarii. Wooszczyzna
bya tu porednikiem dla Modawii, wywierajc na ni pewien wpyw,
sama za z czasem ulega naciskowi wzorów wschodnich, turecko-
-arabskich. Natomiast Modawia, sabiej i póniej uzaleniona od
Turcji, staa si terenem oddziaywania wpywów zachodnich, docie-
rajcych przez Siedmiogród i Polsk. Budowniczym z Polski albo
przynajmniej ich wpywom przypisuje si cerkiew w. Mikoaja
w Radau{i z czasów Bogdana I czy dzwonnice wity Papauti
i Neamt. Wpywy te zaznaczyy si w pewnych szczegóach archi-
tektury gotyckiej, takich np. jak szkarpy, odrzwia, obramienia okien.
W detalach tych w XVI w. od czasów Piotra Raresa wida te pewne
wpywy renesansu.

Powstaway take liczne budowle wieckie, z których najwicej

776


zachowao si fortyfikacji. Dawne umocnienia drewniano-ziemne za-
stpowano murowanymi, wznoszono na Wooszczynie twierdze — gór-
skie np. w Poenari, nizinne nad Dunajem, w Giurgiu, w Turnu,
gdzie Mircza Stary wykorzysta pozostaoci dawnego obozu rzym-
skiego. W Modawii w XIV w. obwarowano Seret, Suczaw, Ceta-
tea Neamtului, za Aleksandra Dobrego Biaogród wzorowany na
twierdzach bizantyskich, w XV w. umocniono Chocim, Kili. Ob-
ronny charakter miay niektóre cerkwie oraz klasztory w Bistrita,
Probota, Putna, Moldovita. W siedzibach panujcych wznoszono
dworce, np. w Hirlau w 1384 r. W tej dziedzinie wybitniejsz oka-
zaa si z czasem dziaalno panujcych wooskich, znajdujc swój
wyraz w budowie paacu w Bukareszcie z 1559 r., z orientaln deko-
racj wntrza, czy te nowego paacu w Tirgoviste, wzniesionego przez
Piotra Kolczyka w 1583 r., póniej zrujnowanego. W budownictwie
monumentalnym wooskim wystpuj w XVI w. nowe rodzaje cegy,
m.in. glazurowanej i ksztatowanej. Natomiast domy zwykej ludnoci
przedstawiay si bardzo skromnie. Na wsi byy to czsto pózie-
mianki lub chaty z drewna i gliny, w miastach i osiedlach targo-
wych domy drewniane. Cega wesza bardziej w uycie dopiero od XVI w.

Rzeba, niechtnie widziana przez prawosawie (zwaszcza figuralna),
wystpowaa bardzo ubogo; na Wooszczynie w Curtea de Arges
za wzorami bizantyskimi, w cerkwi w Cozia pod wpywami siedmio-
grodzkimi. Póniej i w tej dziedzinie drog toroway sobie wpywy
orientalne z Turcji. Natomiast w Modawii wyraniejsze byo oddzia-
ywanie gotyku i renesansu. Najczciej reprezentoway j pyty nagrob-
ne wadców i wielmoów (np. Radu de la Afumati, zm. w 1529 r.),
rzebione w kamieniu, ale zachoway si te przykady wietnej rzeby
w drewnie, m.in. drzwi z klasztoru w Cobia, zwaszcza za drzwi
cerkwi w Tazlau z 1596 r., z pónogotyckimi motywami rolinnymi,
dzieo mistrza Comy (doskonae artystycznie, wczeniejsze drzwi z kla-
sztoru Snagov z 1453 r. zaginy i znane s tylko z ilustracji).

O wiele poczeniejsze miejsce zajo malarstwo, szczególnie malo-
wida cienne w cerkwiach, zachowane np. czciowo w cerkwi
w. Mikoaja w Curtea de Arges. Pochodz one z drugiej wierci
XIV w. i wykazuj wpywy bizantysko-serbskie. Troch fragmentów
z XIV w. zachowao si te w Suczawie. Lepiej reprezentowany jest
wiek XV, zwaszcza w Modawii, która wykazywaa wiksze zamio-
wanie w polichromii o barwach niebieskiej, czerwonej i zotej, prze-
noszc j na zewntrzne mury wity. Takie rozwizanie zastosowano
po raz pierwszy, jak si zdaje, w cerkwi Voronet, wzniesionej w 1488 r.
za Stefana Wielkiego, nastpnie w Humor, Moldovita i in. Nadao
ono starym cerkwiom modawskim interesujcy, oryginalny charakter.
Z XVI w. pochodz zabytki malarstwa ciennego z cerkwi klasztoru
Sucevia. Wykazuj one wpywy ruskie, podobnie jak ówczesne ikony,
których ilo teraz wzrosa. Dua pracownia ikon powstaa w klasz-
torze modawskim Putna. W malarstwie Modawii obok wzorów
bizantysko-bakaskich i ruskich (rosyjskich i ukraiskich) pewn
role odegray wpywy zachodnie, idce z Woch. Wykazywao ono

177


wiksz ywo i swobod w traktowaniu postaci ni sztuka wooska,
bardziej schematyczna i sztywna.

Pod wpywami bizantyskimi pozostawao te zdobnictwo rkopisów,
przy czym i na tym polu przodowaa Modawia i jej skryptoria
w klasztorach Neamt i Putna. Saw zdobyli sobie mnisi Nikodem
z Humor i Gabriel z Neamt, autorzy ewangeliarzy z okoo 1404—
1405 i 1429 r. W cznoci z malarstwem pozostawao tkactwo
artystyczne, hafty kocielne, czsto o charakterze epitafiów, przedsta-
wiajce portrety zmarych dobroczyców, np. Aleksandra Dobrego
i jego ony z 1428 r. Specjalnie cenne s zbiory klasztoru modaw-
skiego w Putna (nakrycie grobowca Marii z Mangop, ony Stefana
Wielkiego, z 1477 r.), a z XVI w. klasztoru wooskiego w Govora,
z czasów Radu Wielkiego, klasztoru w Bistrita (dary rodu Craio-
vescu), kolekcje ofiarowane klasztorom w Slatina przez Aleksandra
Lapusneanu, a w Sucevita przez ród Movila. Równie i w tej dzie-
dzinie widoczne jest wzorowanie si na sztuce bizantyskiej, póniej
moskiewskiej. Natomiast wpywy zachodnie okazay si raczej ujemne,
doprowadzajc wprawdzie do uproszczenia techniki, ale i do obni-
enia poziomu.

W rzemiole artystycznym wyróniay si wyroby ze srebra — prze-
de wszystkim zwizane z liturgi cerkiewn — wzorowane na impor-
tach z Bakanów, Kijowa, Siedmiogrodu. Te ostatnie przekazyway
do pastw rumuskich elementy stylu gotyku i renesansu. Zotnictwo
skupiao si w klasztorach i miastach.

Najsabiej przedstawia si rozwój sztuki rumuskiej w Siedmiogro-
dzie, gdzie bya ona przytoczona przewag grup narodowociowych
zajmujcych silniejsz pozycj gospodarczo-spoeczn — wgierskiej i nie-
mieckiej — a jako zwizana z prawosawiem niechtnie widziana przez
koció katolicki. Nie dopuszczano do wznoszenia cerkwi innych ni
drewniane, wyjtkowo w okresach wspópracy politycznej wgiersko-
-rumuskiej odstpowano od tej zasady. Dziki temu powstao kilka
cerkwi murowanych, w Criscior okoo 1404 r., w Ribita w 1417 r.
W cerkwiach Prislop z przeomu XIV i XV w., Hunedoara z dru-
giej poowy XV w., w klasztorze w. Michaa w Scheii Brasovului,
w fundacjach Michaa Walecznego z koca XVI w., wida wpywy
wooskie, natomiast w cerkwi Vad z pocztku XVI w. — modawskie.

W sztuce Siedmiogrodu z wiksz si ni na Wooszczynie i w Mo-
dawii wystpia twórcza rola miast. Rozporzdzay one ju caymi
zespoami budowniczych (tzw. strzechy), pocztkowo zapewne napy-
wajcymi przez Wgry z Austrii lub Czech. Siln pozycj zyska styl
gotycki, w którym wznoszono najokazalsze i najbardziej podstawowe
dla ówczesnego ycia spoecznego budowle. W tym duchu przebudo-
wano z pocztkiem XIV w. katedr w Alba lulia, w poowie stulecia
wzniesiono kocioy parafialne Sibiu. Klu, Sebes, koció tzw. „czarny"
w Braszowie. Rozpoczte wtedy dziea koczono zreszt nieraz dopiero
w XVI w. Skromniejsze byy kocioy XV w., wznoszone po zaspo-
kojeniu podstawowych potrzeb we wspomnianych gównych miastach
kraju, take w Turda, Tirgu Mures i wielu innych. Wpyw gotyku

178


sign i na wie, a take do cerkwi rumuskich, np. w Feleac, fundacji
Stefana Wielkiego, przy której pracowali mistrzowie z Klu. Refor-
macja spowodowaa niemal cakowity zastój w budownictwie kociel-
nym wgierskim i saskim.

Architektura wiecka to szereg zamków, najbardziej znane w Bran
z 1377 r., w Hunedoara z 1409 r., rozbudowany przez Hunyadich
w pónym gotyku, fortyfikacje miejskie w Sibiu z poowy XIII w.,
w Klu z pocztku XIV w., rozbudowywane w XV w., wystpu-
jce oczywicie i w innych miastach. W mniejszych miejscowo-
ciach wznoszono niekiedy obronne kocioy, np. w Codlea, Pfejmer,
Vorumloc, Boz. W obrbie miast powstaway gotyckie ratusze, hale
targowe, od XIV w. zachoway si, np. w Sibiu, fragmenty muro-
wanych domów mieszkalnych. Budownictwo murowane prywatne repre-
zentowane jest jednak silniej dopiero w XV w. Z tego stulecia po-
chodzi np. dom Macieja Korwina zachowany w Klu.

Na panowanie tego wadcy przypadaj pocztki wpywów rene-
sansu, widoczne w niektórych elementach zamków Hunedoara i Gilau.
Zachowaa si czciowo pónogotycka, czciowo ju renesansowa
kaplica kanonika Lazó przy katedrze w Alba lulia z 1512 r. Gotyk
wystpowa jednak jeszcze i póniej, do okoo poowy XVI w., np. w zam-
ku biskupa Martinuzzi w Vintul de Jos. Z drugiej poowy tego stu-
lecia pochodz takie rezydencje magnackie jak rodu Bethlenów w Cris
(1559) czy zamek w Manastirea (1593).

Rzeba gotycka, prosta, prowincjonalna, zachowaa si w niewielu
pomnikach, niszczona w najazdach tureckich. S to gównie nagrobki
w kocioach w Alba lulia, Oradea, Klu. Zjawiskiem wybitnym, ale
i wyjtkowym by wietny warsztat brzowniczy braci Marcina i Jerzego
w Klu, dziaajcy w drugiej poowie XIV w. nawet na zamówienia
zagraniczne, z Pragi. Rzeb renesansow reprezentowali gównie mi-
strzowie obcy, z krajów alpejskich, autorzy m.in. pomników Jana
i Wadysawa Hunyadich w Alba lulia, fundowanych przez Macieja
Korwina. Grobowce Zapolyów nawizyway do wzorów epoki Hunya-
dich. W cigu XVI w. przybyo sporo epitafiów mieszczaskich,
niekiedy odlewanych w brzie.

Zabytki malarstwa sigaj XIV w., pochodz z kocioów wgier-
skich, a zwaszcza saskich, oraz z cerkwi rumuskich w Sintamaria-
Orlea, Ostrovul Mar, Densus, Strei, Zlatna. Na malarstwo saskie
oddziayway wpywy Czech i Austrii, freski we Vlaha wykazuj po-
wizania z pónocnymi Wochami, w malarstwie rumuskim przewi-
jaj si wzory wooskie. Malarstwo miniaturowe wystpowao bardzo
rzadko. Równie i w tej dziedzinie sztuki wpyw reformacji okaza
si ujemny.

Zachowane, zwaszcza w mniejszych miejscowociach, otarze polip-
tyczne, czsto pochodzce z fundacji cechów rzemielniczych, wykazuj
podobny krg wpywów, do których dochodzi jeszcze Norymberga
i Kraków, promieniowanie wielkiego warsztatu Wita Stwosza. Jego
syn, równie Wit, osiedli si w Braszowie, drugi, Jan, w Sighisoara.
Z 1427 r. przetrwa otarz bdcy dzieem Tomasza, mistrza z Klu.

179


X. WIEK XVII, PIERWSZA POOWA,
WZLOT I UPADEK SIEDMIOGRODU


TURCJA A ZIEMIE
RUMUSKIE

PO zaamaniu si usiowa Michaa
Walecznego w 1601 r. i przywróceniu panowania tureckiego w 1611 r.
nastpny etap dziejów rumuskich obj pene stulecie, po rok 1711, do
pocztku tzw. epoki fanariotów. Okres ten, znany lepiej ni poprzednie
dziki wikszej iloci róde: akt, zbiorów praw, kronik, relacji podró-
ników obcych, pierwszych statystyk, cechuj powane zmiany w ukadzie
stosunków midzynarodowych. Potne dotd pastwo tureckie prze-
chodzio ostry kryzys wewntrzny. Jego specyficznie feudalna struk-
tura, oparta na karnej organizacji wojskowej, cigych podbojach i wy-
zysku zagarnitych terytoriów, zostaa podwaona od wewntrz. Feu-
daowie tureccy w cigu XVII w. uzyskali dziedziczno posiadania
ziemi, osabiajc pozycje wadzy centralnej i coraz czciej zwracajc
si przeciw niej. ycie gospodarcze zostao opanowane przez elementy
nietureckie, zwaszcza przez Greków, podobnie i administracja. Syste-
matycznie ograbiane podbite ziemie nie byy ju zdolne do dotych-
czasowych wiadcze materialnych. Stan finansów pastwa by bardzo
zy. Odbio si to z kolei na moliwociach militarnych. W cigu
XVII w. Turcja, zwizana w Azji trudnymi walkami z Persj, po-
niosa w Europie szereg cikich klsk w bojach z Polsk, lecz
zwaszcza z Austri, póniej i Rosj. Punktem zwrotnym okazaa
si przegrana pod Wiedniem w 1683 r. W toku tych zmaga ujaw-
nia si postpujca sabo nie tylko Turcji, lecz i Polski, natomiast
wzrost potgi Austrii i Rosji, dcych do rozbioru europejskich po-
siadoci tureckich. Znaczna cz dziaa wojennych toczya si na
ziemiach rumuskich, budzc zrozumiae nadzieje ludnoci, ale zarazem
nakadajc na ni powane ciary i przyprawiajc j o wielkie straty.
W tureckim systemie zarzdzania krajami rumuskimi nie zaszy
wiksze zmiany. Opór stawiony przez Michaa Walecznego nie po-
szed jednak na marne. Reim turecki zela nieco, przynajmniej pod
wzgldem finansowym, zaostrzy si ponownie dopiero pod koniec
stulecia, ale ju nie w rozmiarach z XVI w. Haracz Wooszczyzny
obniono do kilkudziesiciu tys. dukatów, dopiero po 1700 r. prze-
kroczy on 100 tys.; Modawia pacia 30—40 tys., po 1700 r. nawet


181


25 tys., Siedmiogród 10—15 tys., po 1661 r. — 40 tys. Spada te
bardzo znacznie „cena" tronu, do 100—200, najwyej 400 tys. duka-
tów. dano natomiast od hospodarów opaty za regularne ich za-
twierdzanie, mniejszej corocznej (tzw. mukarer may) oraz wikszej,
a do wysokoci haraczu, co trzy lata (tzw. mukarer wielki). Wzrosa
ilo rónych opat nadzwyczajnych. Wysoki by wymiar przymuso-
wych robót przy transporcie i w twierdzach. Pozosta te ciar za-
opatrywania w ywno Konstantynopola i armii tureckiej, zwaszcza
podczas kampanii w Europie. Natomiast z pomocy wojskowej Turcy
korzystali niechtnie, nie dowierzajc jej, najczciej jeszcze z wojsk
siedmiogrodzkich, liczcych do 15 tys. onierza.

Kraje rumuskie utrzymay dotychczasow autonomi. Hospodarowie
Wooszczyzny i Modawii byli mianowani, ksita Siedmiogrodu za-
twierdzani przez sutana. O ile w Modawii zmieniano hospodarów
do czsto, co 2—3 lata, ze wzgldu na ich kontakty zewntrzne,
zwaszcza z Polsk, na Wooszczynie zmiany nie byy tak liczne;
przecitna panowania wynosia 4—5 lat, byway i rzdy znacznie
dusze. W Siedmiogrodzie ksita sprawowali wadz doywotnio.
W ogóle pooenie Siedmiogrodu, graniczcego z wpywow potg
habsbursk, byo niewtpliwie najlepsze. Natomiast hospodarowie pastw
rumuskich byli zobowizani do poddania si upokarzajcemu cere-
moniaowi przy uzyskiwaniu zatwierdzenia na dworze sutaskim,
nieraz wizieni, torturowani, traceni. W kraju funkcja ich sprowa-
dzaa si do speniania da tureckich, utrzymywania spokoju, orga-
nizowania wywiadu na rzecz Turcji w pastwach ociennych. Jeli
jednak wywizywali si ze swych zada, zyskiwali dosy woln rk
w sprawach wewntrznych. Informacje o postpowaniu hospodarów
czerpali Turcy z bezustannych donosów bojarskich, w których celo-
wali zwaszcza bojarzy greccy.

Poza Wooszczyzn, Modawi i Siedmiogrodem posiadoci tureckie
na ziemiach rumuskich obejmoway jeszcze wspomniane ju raje,
zwaszcza paszayk Silistrii w Dobrudy i nad dolnym Dunajem.
Turcy wznieli tu — obok Giurgiu, Silistrii, Braiy i Kilii — nowe
twierdze: Hirsova oraz Isaccea. Stan gospodarczy raji by coraz gorszy,
gnbi je stay brak bezpieczestwa. Wyludniay si te, a w Dobrudy
ledwo 1/10 powierzchni zajta bya pod upraw. Hodowano wic tam
przynajmniej wietne konie. Turcy rozszerzyli take w XVII w. swój
stan posiadania kosztem Siedmiogrodu, zajmujc takie twierdze, jak
Lipova, Lugoj, Caransebes, Ineu, w kocu w 1670 r. Oradea i Biharea.
Ostatnie zdobycze stay si podstaw utworzenia nowego paszayku —
Oradea. Administracja turecka i ludno muzumaska koncentroway
si tylko w miastach, które zmieniy te powanie swój charakter.
Przybysze w wikszoci nie byli jednak Turkami, lecz Serbami, Bonia-
kami, Bugarami, Grekami, Albaczykami, którzy przeszli na maho-
metanizm. Korzystajc z protekcji Turcji, wyparli oni element miej-
scowy z waniejszych pozycji gospodarczych. Doprowadzio to tylko
do wyranego upadku, spowodowanego cigymi naduyciami ze strony
kupców i administracji, grabieami, brakiem porzdku i bezpieczestwa.

182


STOSUNKI GOSPODARCZO-SPOECZNE

Niewola i wyzysk turecki przyniosy, jak ju zaznaczono, silne za-
hamowanie rozwoju ziem rumuskich. Po stagnacji, a czciowo i cof-
niciu si w cigu drugiej poowy XVI w., wiek XVII wprowadzi
jednak pewne oywienie w ycie gospodarcze, nieznaczny, ale wyczu-
walny postp. W rolnictwie powikszono area ziemi poddanej uprawie,
cho cz obszarów zdatnych do uytku pozostaa nie wykorzystana.
Wzrosa liczba wsi. Pojawiy si nowe gatunki rolin uprawnych:
w cigu XVII w. tyto, na przeomie XVII i XVIII w. kukurydza,
zrazu w Siedmiogrodzie. Znacznie powikszya si produkcja wina,
a dochód z winnic stanowi niebah pozycj w gospodarce majt-
ków bojarskich i klasztornych. Rozwijano hodowl owiec, byda roga-
tego, koni, wi, gospodark rybn, pszczelarstwo. Górnictwo pozo-
stawao w pewnym zaniedbaniu, ale wspóczesne gosy o zupenym
jakoby zarzuceniu go z obawy przed chciwoci Turków okazay si
przesadne. Na znaczn skal dobywano dalej sól. Natomiast wydobycie
metali w pastwach rumuskich skutkiem stosowania prymitywnej
techniki okazao si niewystarczajce i braki przyszo pokrywa im-
portem z Siedmiogrodu. Tam bowiem górnictwo rozwino si najpo-
mylniej dziki opiece ksit, bezporedniemu administrowaniu kopal-
niami przez pastwo, z wykluczeniem rujnujcych je dzieraw, pew-
nemu uprzywilejowaniu górników w zakresie pac, opieki zdrowotnej,
zaopatrzenia na staro itp. Na Wooszczynie i w Modawii zaczto
wykorzystywa zoa mazutu i saletry, w Siedmiogrodzie rtci. Ksi-
ta siedmiogrodzcy spacali w niej Turcji cz haraczu.

W zakresie rzemiosa da si zauway spadek produkcji rko-
dzielniczej w wielkich majtkach, prowadzonej dotd zazwyczaj przy
pomocy niewolników cygaskich. Przedsiwzicia gospodarcze bojarskie,
wymagajce wiedzy technicznej, jak myny, gorzelnie, browary, war-
sztaty tkackie, wyrób potau, myda, oddawano czsto w rce cudzo-
ziemskich fachowców, nieraz z Polski (ze Lwowa, nawet z Gdaska).
Rozwino si natomiast wolne rzemioso wiejskie, a zwaszcza miejskie.
Dopiero w XVII w. na Wooszczynie i w Modawii rzemielnicze
bractwa cerkiewne zaczy przeksztaca si w organizacje cechowe.
Stanowiy one silne oparcie dla majstrów, lecz ich górujce teraz
tendencje monopolistyczne przyczyniy si do wzrostu cen, stwarzay
te przeszkod na drodze postpu przez sprzeciwianie si rozwojowi
manufaktur. Dlatego w Siedmiogrodzie wadze pastwowe podjy
pewn walk z monopolem cechów, sprowadzajc fachowców obcych,
np. z Moraw, narzucajc urzdowe cenniki, karzc spekulacj. Mimo
oporu cechów zaczy pojawia si pierwsze manufaktury, gównie
w postaci hut szka w Siedmiogrodzie (w majtku rodu Apafi w Porum-
bacul de Sus) i na Wooszczynie (w pobliu Tirgoviste), bardzo
jeszcze nielicznych. Stopniowo do rzdu powaniejszych przedsibiorstw
manufakturowych, zatrudniajcych pracowników najemnych, zaczy roz-
rasta si warsztaty drukarskie, myny papiernicze, wytwórnie potau,
zakady zbrojeniowe (te ostatnie np. w Siedmiogrodzie, w Alba lulia).

183


Dalsze ustpowanie form gospodarki naturalnej stwarzao nowe
moliwoci dla handlu. W wymianie towarowej zewntrznej eksport
przewaa nad importem, tworzc nadwyki pienine umoliwiajce
spacanie danin Turkom. W dalszym cigu kierowa si on przede
wszystkim w stron Turcji, z Siedmiogrodu przez Wooszczyzn,
z Wooszczyzny i Modawii przez porty dunajskie. Ponadto jednak
do ywa bya wymiana z Polsk, tranzyt polski przez Modawi
na szlaku Jassy — Birlad — Gaacz, oraz kontakty z Austri przez Wgry,
z Niemcami przez Polsk i Austri, z Wenecj przez Turcj. Silne
pozostay zwizki pomidzy wszystkimi krajami rumuskirhi. Przed-
miotem handlu byy na ogó te same produkty co w poprzednim
okresie. Dla uatwienia podróy handlowych budowano tzw. karawan-
seraje, zwane te han, obejmujce zajazdy dla kupców, pomieszczenia
dla wozów i koni, magazyny towarowe, urzdy celne (Bukareszt,
Krajowa, Jassy). Kupcy czyli si w zwizki, zwane niekiedy cechami.
Na Wooszczynie i w Modawii coraz silniejszy by udzia w handlu
bojarów otwierajcych wasne sklepy. Na rynkach rumuskich w znacz-
nej liczbie wystpowali kupcy obcy, z Turcji, najczciej greccy. Cie-
szc si poparciem wadz, nawet w tak silnym orodku saskim, jak
Sibiu, utworzyli w 1636 r. osobn „kompani" z wasnym sdow-
nictwem.

Rozwój orodków miejskich poczyni dalsze postpy. Wikszo miast
miaa co prawda nie wicej ni kilka tysicy mieszkaców, lecz przy-
puszcza si, e miasta takie, jak Bukareszt i Jassy, liczyy ich ponad
50 tys. kade.

W stosunkach spoecznych dla XVII w. znamienna jest dalsza ewo-
lucja wsi. Posun si naprzód proces zajmowania ziem chopskich
przez szlacht, wykorzystujc zaduenie chopów, ich zuboenie w wy-
niku powtarzajcych si wojen. Zachoway si wprawdzie jeszcze wsie
wolne od poddastwa, gównie w okolicach górzystych, np. na po-
górzu olteskim, w Siedmiogrodzie w Hateg, Fagaras, oraz w pobliu
twierdz, gdzie przed poddastwem ratowao przyjcie obowizku suby
wojskowej na wezwanie. Ale przerzedziy si ju np. szeregi wolnych
Seklerów, poddastwo narzucono i chopom saskim, o ile mieszkali
poza regionami objtymi autonomi. W cigu XVII w. w pastwach
rumuskich wzrosy obcienia chopów w zbiorach na rzecz waci-
cieli, paszczyzna nie bya jeszcze wygórowana. Wikszy by jednak
wzrost daniny pieninej na rzecz pastwa. Natomiast w Siedmio-
grodzie brzemi paszczyzny byo ju powane, w poowie stulecia
czsto sigaa ona i 100 dni rocznie. Szczególnie dotkliwie zaostrzono
zasad przywizania chopa na zawsze do ziemi (ustawy z lat 1653,
1669). Zbiegów cigao prawo, czasem tylko przyznajc amnesti po
upywie pewnej liczby lat. „Przywizanie" chopów obowizywao ich
samych, lecz nie wacicieli dóbr, którzy sprzedawali ich, zamieniali,
z rodzin lub bez, albo te przenosili do innych swych posiadoci,
rujnujc przy tym nieraz gospodark chopsk. W Siedmiogrodzie
chopu nie wolno byo nosi miejskiej odziey, jedzi konno, po-
siada jakiejkolwiek broni. Utraci on te prawo apelacji od sdów

186


paskich. Szczególnie uciliwa bya tu sytuacja chopów rumuskich,
szykanowanych czsto z powodów narodowych i religijnych. Czasami
chopu zezwalano jeszcze na wykupienie si z poddastwa, z ziemi
lub tylko „z gow".

Chopskie próby wytaczania procesów sdowych z reguy koczyy
si przegran i jeszcze wikszym ponieniem. W tych warunkach
szerzyo si masowo zbiegostwo za Dunaj lub na kozaczyzn. W Sied-
miogrodzie byy wsie, które opucia ponad poowa mieszkaców.
Szlachta odpowiadaa karami, wprowadzaniem odpowiedzialnoci zbio-
rowej przez obcianie caoci powinnoci poddaczych pozostaej
ludnoci, branie zakadników itp. Rzadziej dochodzio do wikszych
buntów, ale drobniejsze wystpienia miay miejsce czsto, zwaszcza
w pustoszonej wojnami Modawii, gdzie ruchy chopskie, szczególnie
w okrgu Orhei, wystpoway nieraz w powizaniu z opozycj drob-
nej szlachty. Do powaniejszych naleay bunty chopów w Siedmio-
grodzie w 1632 r., udzia ich w buncie onierskim 1655 r. na Woosz-
czynie oraz bunt chopów modawskich z lat 1671 — 1672, w trakcie
którego pod wodz bojara Hincu zajto Jassy i zmuszono do ust-
pienia hospodara Jerzego Duca. W pastwach rumuskich niejedno-
krotnie wcigaa chopów do akcji opozycja bojarska, gdy wystpowaa
przeciw hegemonii obcej, tureckiej, polskiej, lub gdy zwracaa si
przeciw przewadze elementu greckiego. Chopi siedmiogrodzcy, nieza-
lenie od narodowoci, czyli si z ludowym, antyhabsburskim ru-
chem wgierskim tzw. kuruców*.

Starcia o podou spoecznym obejmoway i miasta. Walczyy one
o zachowanie autonomii i przywilejów ekonomicznych przeciwko
feudaom wieckim i duchownym: Jassy z bojarami, Roman z bisku-
pem, Cimpulung, Curtea de Arges z klasztorami. Mieszkacy Buka-
resztu wzili udzia w ruchu ludowym 1655 r. Konflikty interesów
bogatszych i biedniejszych warstw ludnoci miejskiej ujawniay si
nieraz z du ostroci. W Sibiu w 1645 r. usunito na jaki czas
cay poprzedni zarzd miasta.

Zdecydowan przewag w strukturze spoecznej pastw rumuskich
zapewnili sobie bojarzy, z tym e pozycja ich wobec panujcego bya
silniejsza w Modawii ni na Wooszczynie. Wzmocnienie wadzy ho-
spodarów, rozbudowa i wzrost roli aparatu pastwowego nie prze-
kreliy tej zasadniczej zdobyczy. Bojarzy zapewnili sobie bowiem obsad
wyszych urzdów oraz zwizane z tym dochody. Hospodarowie znaj-
dowali si pod polityczn kontrol bojarów denuncjujcych ich w Kon-
stantynopolu. Stopniowo wprowadzano i kontrol finansow, bardziej
ni dotd rozgraniczajc skarb pastwa od funduszów osobistych pa-
nujcego, na ogó bardzo wysokich, na Wooszczynie np. co najmniej
równych tym pierwszym. Niejeden z hospodarów by silnie zaduony
u bojarów, zwaszcza w wypadku nagych da ze strony Turcji.

.* Nazwa pochodzi przypuszczalnie od okrelenia „krzyowcy", nawizywaaby
wic do tradycji ruchu ludowego Jerzego Doy z r. 1514, który rozpocz si, jak ju
wspomniano, od próby zwoania antytureckiej krucjaty.

187


Bojarzy pilnie czuwali, by nie wprowadzono zasady dziedzicznoci
tronu. W Modawii, za wzorem polskim, próbowali wprowadzi
pacta conventa, tzn. narzucenie panujcemu okrelonych warunków
sprawowania wadzy. Oparciem bojarów bya rada pastwowa, dywan,
may — z udziaem najwyszych dygnitarzy i biskupów, wielki — z do-
daniem urzdników prowincjonalnych i dowódców wojskowych. Tzw.
Wielki Wiec Krajowy (Marea adunare a tani na Wooszczynie,
Sobór w Modawii), z udziaem wyszego kleru, bojarów „wielkich"
i „maych", do czsty w XVII w., zatwierdza zarzdzenia specjalnej
wagi dla caego kraju, np. w sprawach chopskich.

I w Siedmiogrodzie toczya si walka konkurencyjna pomidzy w-
giersk magnateri a ksitami, z czasem uwieczona sukcesem ary-
stokracji. Pocztkowo pozycja ksit, posiadajcych wiksze upraw-
nienia ni hospodarowie rumuscy, opierajcych si na drobnej „szlach-
cie bez herbów", bya dosy silna. Niektórzy z nich, jak np. Jerzy
Rakoczy I, potrafili narzuci sejmowi nastpców. Ale po klsce Jerzego
Rakoczego II w 1657 r. Turcja odebraa ksitom siedmiogrodzkim
dotychczasow niezaleno, co podkopao ich pozycj w kraju. W ad-
ministracji Siedmiogrodu nie nastpiy powaniejsze zmiany. Ksi
rzdzi przy pomocy kanclerza (od 1556 r.) i rady zoonej z 12 czon-
ków (po 4 z kadej uprzywilejowanej, „nacji"). Rola sejmu ulega
wyranemu ograniczeniu pod rzdami Bethlena i Rakoczych (do 1658 r.).
Ograniczono take autonomi miast.

W hospodarstwach rumuskich aparat pastwowy rozbudowano,
gównie do celów podatkowych. Odgrywa on coraz wiksz rol
w miastach i na wsi, dawne immunitety zostay powanie ograni-
czone. Wynagrodzenie za penione funkcje stanowia cz opat po-
bieranych przez danego urzdnika na rzecz pastwa, np. 10% od
cignitych podatków. Wysi urzdnicy zmieniali si czsto, zwykle
ze zmian panujcego. W ten sposób znaczna liczba bojarów ucze-
stniczya kolejno w tych dodatkowych dochodach, starajc si wzbo-
gaci moliwie szybko. Szko rzdzenia dla modych bojarów by
pobyt na dworze hospodara.

Obcienia fiskalne, obnione z pocztkiem stulecia, póniej wzrosy,
szczególnie podatki chopskie. Opodatkowano silniej miasta, ograniczono
zwolnienia podatkowe kleru i drobnej szlachty. Ilo danin z okoo
18—20 podniosa si do 60, w tym niemal 40 w pienidzu. Od prze-
omu XVII i XVIII w. próbowano uporzdkowa t sytuacj przez
przeliczenie wielu nalenoci na jeden podatek pacony w 4 ratach
w cigu roku. System ten by pewn ulg dla ludnoci, ale rycho
zosta zwichnity przez opaty dodatkowe i rozpanoszone naduycia
administracji.

Sdownictwo znalazo si równie w rkach bojarów. Prawo uprzy-
wilejowao „dobrze urodzonych" (de ruda buna) na niekorzy ludzi
„z doów" (mai de jo). Waga wiadectwa czowieka „dobrego rodu"
bya wiksza, natomiast wymierzana mu kara — lejsza. W Siedmio-
grodzie szlachcic za zabójstwo szlachcica paci 60 florenów, za zra-
nienie 12, natomiast za te same zbrodnie wobec chopa — tylko 25

188


i 3 floreny. W procesach prywatnych szlacht karano grzywnami pie-
ninymi bd te inne kary przeliczano na grzywn. Grzywny przy-
paday pastwu, nie poszkodowanym. Wobec ludzi niszego stanu za
kradziee, rozboje oraz wobec przestpców politycznych stosowano
okrutne kary, np. wbijanie na pal, ucinanie rk, nosa itp. Na wsi
utrzymyway si jeszcze tradycyjne sdy starszyzny chopskiej, „ludzi
dobrych i starych". Zachowali je w niektórych okolicach, np. w re-
gionie Fagaras, take i chopi rumuscy w Siedmiogrodzie. Wasne sdow-
nictwo posiadali Seklerzy i Sasi. Osobno te funkcjonowao sdow-
nictwo kocielne. Od wyroków sdów pastwowych mona byo od-
woa si do hospodara (teoretycznie nawet chopi), w Siedmiogrodzie
do sdu komitatowego, w kocu do sejmu.

W ówczesnych warunkach politycznych wojsko nie odgrywao po-
waniejszej roli. Nie byo te ani liczne, ani dobrze wyposaone,
np. pastwa rumuskie rozporzdzay zazwyczaj tylko kilku—kilkunastu
tysicami ludzi z 20—50 dziaami. W armii zachodziy widoczne zmiany.
Zanikao znaczenie pocztów magnackich, biskupich, pewnych form po-
spolitego ruszenia. Gównym oparciem stawaa si karna, dobrze wy-
wiczona armia staa, zoona z wojsk najemnych, nielicznych,, bo
kosztownych. Uzupenieniem jej byo wojsko póstae, zoone z wol-
nych chopów, otrzymujcych ziemi i wolno w zamian za sta
gotowo bojow. W czasie pokoju obok swych zaj rolniczych pe-
nili oni nisze funkcje administracyjne. Hospodarowie tworzyli z nich
oddziay konne (calaraft) i piesze (dorobanti). Ksita i miasta Sied-
miogrodu chtnie posugiwali si Rumunami i Seklerami do ochrony
przej górskich, a chopami z dóbr miejskich do obrony twierdz.

WYDARZENIA POLITYCZNE PIERWSZEJ POOWY STULECIA

Sukcesy Turków z 1611 r, odday ponownie kraje rumuskie w ich
wadanie. Stosunkowo najlepsze jeszcze w tym czasie pooenie Sied-
miogrodu sprawio, e znalazy w nim silniejsze oparcie wgierskie
denia narodowe i w zwizku z tym pomimo niepowodze Bato-
rych odyo tam denie do zjednoczenia wysików politycznych
wszystkich trzech krajów rumuskich. Z pocztkiem drugiej poowy
stulecia denia te wyraziy si przede wszystkim w ponownej próbie
zrzucenia zalenoci od Turcji.

Na Wooszczynie w latach 1611—1616 i 1620—1623 panowa
zwolennik Turków Radu Mihnea, dwukrotnie równie hospodar Mo-
dawii. Te mianowania sutaskie raz na tron wooski, to znów mo-
dawski charakteryzuj ówczesn pozycj hospodarów. Mihnea musia
odstpi cz wysokich stanowisk bojarom greckim. Rzdy Aleksandra
Eliasza (Alexandru Ilias, 1616—1618) obalia opozycja bojarska upu
Mchedinjeanu. Zosta on stracony, ale Turcy ustpili i zatwierdzili,
nie bez polskich zabiegów, Gabriela (Gavril) Movila (1618—1620),
kandydata bojarów ju z 1616 r., kiedy to bezskutecznie próbowa
zaj tron. Przyzna on chopom prawo wykupu z poddastwa, które
jednak póniej cofnito. Lata 1620— 1623 to drugie rzdy Radu Mihnea,

189



a 1623—1627 jego syna Aleksandra Coconula (Dzieci). Musia on
tumi bunty wolnych chopów-onierzy i mieszkaców miast Ploiesti,
Rosii de Vede, bronicych odbieranych im przywilejów. W latach
1627—1629 ponownie rzdzi Aleksander Eliasz, a po nim Leon
Tomsa (1629—1632), syn hospodara modawskiego, niegdy handlu-
jcy ostrygami. W lipcu 1631 r. bojarzy na Wiecu Krajowym zmu-
sili go do szeregu ustpstw podatkowych i zobowizali do usunicia
z urzdów Greków nie zwizanych z krajem posiadociami lub wzami
krwi. Jego nastpca Radu Eliasz (Radu Ilias, 1632) zosta obalony
przez opozycj bojarsk, która pobia go w padzierniku 1632 r. pod
Bukaresztem w pobliu klasztoru Plumbuita. Na czele opozycji sta
Mateusz, bojar z Brincoveni nad Oltem, pokonany poprzednio pod
Bukaresztem przez Leona Toms. Dziki pomocy paszy Silistrii uzyska
on zatwierdzenie Porty i obj wyjtkowo dugie rzdy (1632—1654)
jako Mateusz (Matei) Basarab. Cieszy si poparciem znacznej czci
bojarów podzielajcych jego antygreckie nastawienie. Móg wic ustali
swe rzdy, wzmocni armi, a w przyszoci wyj cao z wielu trud-
noci i niebezpieczestw.

Modawi rzdzi w latach 1612—1615 narzucony przez Turków
Stefan Tomsa II. W lipcu 1612 r. próbowa odzyska tron Konstantyn
Movila z pomoc magnatów polskich, zwaszcza Stefana Potockiego,

190


swego szwagra. Pobity jednak pod Sasowym Rogiem (Cornul lui
Sas) przez Stefana Tomse i Tatarów dosta si do niewoli i podobno
uton w Dnieprze w drodze na Krym. Hetmanowi ókiewskiemu
udao si mimo to uzyska zapewnienie utrzymania ze strony Stefana
dobrych stosunków modawsko-polskich. Natomiast zwierzchnictwo
Polski nad Modawi, formalnie istniejce nadal, w rzeczywistoci
upado. Stefan Tomsa utrzyma si jeszcze kilka lat na tronie, w 1615 r.
w bitwie pod Fintina lui Pacurar pokona opozycj mszczc si na
bojarach. Ostatecznie zosta jednak pobity w listopadzie 1615 r. pod
Tatareni niedaleko Jass przez najemne oddziay, które z pomoc
Michaa Winiowieckiego i Samuela Koreckiego zgromadzia Elbieta,
wdowa po Jeremim Movila, kobieta o chorobliwej ambicji i dzy
wadzy. Jassy zostay zajte i zupione. Na tronie osadzono czterna-
stoletniego syna Elbiety (drugiego ju po Konstantynie), Aleksandra
Movila (1615— 1616), za którego rzdzi propolski bojar Nestor Ureche.
W sierpniu 1616 r. Turcy pokonali ich wojska pod Dracsani w po-
bliu Hirlau, biorc do niewoli Aleksandra, Elbiet i Koreckiego.
Hospodarem uczynili teraz wooskiego Radu Mihnea (1616—1619),
a w 1619 r. Kacpra Grazzianiego (Gaspar Gratiani, 1619—1620),
Chorwata (podobno Istrorumuna) i katolika w subie sutaskiej.

Krótkie rzdy Grazzianiego przypady na okres konfliktu polsko-
-tureckiego, wybuchego gównie z powodu udzielania przez Zygmunta III
pomocy Habsburgom przeciw Siedmiogrodowi. Sprawy modawskie,
propolska polityka rodu Movila oraz interwencje magnatów polskich
z pogranicza dopeniy reszty. Ju w 1617 r. z trudem uniknito wojny,
i to tylko dziki zwizaniu Polski sprawami rosyjskimi, a Turcji per-
skimi. Strona polska, któr ponownie reprezentowa ókiewski, wyda-
a twierdz choci nisk opanowan w toku poprzednich walk o tron.
Grazziani próbowa szuka oparcia w Polsce, porozumia si te
z hospodarem wooskim Gabrielem Movila. Podejrzewano go o ambitne
plany opanowania pozostaych ziem rumuskich. Gdy Turcy prze-
strzeeni przez ksicia Siedmiogrodu Bethlena próbowali w 1620 r.
obali Grazzianiego, ten odpowiedzia wymordowaniem wysanników
sutaskich i kupców tureckich w Jassach. Zaskoczona tym przed-
wczenie Polska wysaa na Modawi zbyt nike siy, które pod wodz
ókiewskiego we wrzeniu w znanym starciu rozpocztym pod Cecor
ulegy, w znacznej mierze skutkiem zdrady wojsk modawskich, i w od-
wrocie zostay w pocztkach padziernika zniszczone w pobliu Dnie-
stru. Grazziani w obliczu klski zbieg z polskiego obozu, ale zgin
zamordowany w ucieczce przez bojarów. Odwetowa wyprawa Turków
z 1621 r. nie przyniosa pod Chocimiem rozstrzygnicia. Polacy, którzy
w swym obozie gocili pretendenta Piotra Movila, syna Szymona,
musieli jednak uzna suwerenno Turcji nad Modawi i wyda twier-
dz chocimsk. W ukadach poredniczya dyplomacja wooska.

Po klsce Grazzianiego rzdzili Modawi z ramienia Porty Alek-
sander Eliasz (1620—1621), poprzednio hospodar Wooszczyzny, po-
nownie Stefan Tomsa (1621-1623) oraz Radu Mihnea (1623-1626).
Panowanie tego ostatniego zbiego si w czasie z formalnymi tylko

191


rzdami jego syna Aleksandra Coconula na Wooszczynie. Mihnea
zarzdza wic waciwie obydwoma krajami. Bardziej interesujcy by
okres rzdów Mirona Barnowskiego (Mirem Barnovschi, od posiad-
oci Barnov w pobliu Jass, 1626—1629), wybranego przez bojarów,
spokrewnionego z rodem Movila. Kraj, spustoszony pochodami turecko-
-tatarskimi, potrzebowa pomocy w odbudowie swej skromnej gospodarki.
W 1628 r. Wiec Krajowy uchwali ulgi podatkowe dla drobnej szlachty,
przyzna amnesti, a nawet uatwienia dla zbiegych chopów w razie
dobrowolnego powrotu, lecz ograniczy zarazem uprawnienia urzdników
hospodara w stosunku do wielkiej wasnoci bojarskiej i klasztornej.
Turcy nie chcieli jednak uwzgldni cikiej sytuacji Modawii, a Bar-
nowski, nie mogc sprosta ich daniom, wyjecha do Polski, gdzie
posiada dobra i zyska indygenat.

W nastpnych latach toczyy si w Modawii uporczywe walki
o tron, w których cieray si orientacje polska i turecka. W latach
1629— 1630 rzdzi Aleksander Dzieci, zwolennik Turcji, po nim Mojesz
Movila (1630—1631), w latach 1631 —1633 proturecki Aleksander Eliasz,
opierajcy si na Grekach. Antygrecka opozycja bojarska, szermujca pa-
triotycznym frazesem, w gruncie rzeczy bronia tylko swych wpywów
przed obcymi intruzami, a gdy hospodar powzi zamiar zdziesitko-
wania jej i opodatkowania klasztorów, obalia go i wezwaa z Polski
Barnowskiego. Ten jednak da si zwabi do Konstyntynopola, rze-
komo celem zatwierdzenia, gdzie zosta uwiziony i city. Jego na-
stpc, Mojesza Movila, Turcy usunli za sabotowanie wyprawy na
polskie posiadoci na Ukrainie i Podolu. Tron oddali marszakowi
dworu, bojarowi Yasile upu (Bazyli Wilk, 1634—1653). Ród jego,
grecki lub zgrecyzowany, wywodzi si z Epiru, lecz od duszego ju
czasu osiad w Rumunii. Bazyli by dobrym administratorem, potrafi
mimo podwyszenia haraczu powikszy dochody pastwa. Nie cieszy
si szerszym poparciem z powodu ucisku podatkowego i sprzyjania
Grekom. By jednak zrcznym politykiem i posiada znaczne wpywy
w Konstantynopolu, które przez 20 lat utrzymyway go u wadzy.

Najbardziej interesujce koleje przechodzi w tych czasach Sied-
miogród. Gabriel Batory po klsce z 1611 r., skócony ze wszyst-
kimi, ze szlacht wgiersk, Seklerami, Sasami, zgin zamordowany
w 1613 r. Ksiciem wybrano Gabriela Bethlena (Bethlen Gabor, 1613 —
1629). Ku rozczarowaniu magnatów okaza si on wadc zdolnym i sa-
modzielnym. Dba o pomylno gospodarcz kraju, o rozwój owiaty
i kultury, zreorganizowa skarb i armi, ograniczy rol sejmu. Zyska
stronników miedzy warstwami rednimi i protestantami, nadajc szla-
chectwo za zasugi, wprowadzajc pewne ulgi take i dla kocioa
prawosawnego, który chcia jednak zjednoczy z protestanckim na-
wizujc w tej sprawie korespondencj z patriarch Konstantynopola.
Chopi natomiast odczuli silnie brzemi wysokich podatków. Jego
polityka godzia w magnatów, katolicyzm i Habsburgów. Austria po
pewnych starciach w kocu w 1615 r. uznaa go ksiciem. W po-
cztkach wojny trzydziestoletniej w latach 1619—1626 walczy znów
przeciw Habsburgom, próbujc opanowa Wgry i sign po koron

192


wgiersk, oblegajc w 1620 r. Wiede. Usiowania te pokrzyowaa
dywersja polska wykonana przez gonych lisowczyków. W traktatach
pokojowych z lat 1622, 1624 i 1626 Siedmiogród uzyska rozszerzenie
granic od strony Wgier. Pod koniec ycia Bethlen myla o koronie
polskiej, a podobno i o zhodowaniu pastw rumuskich i utworzeniu
na razie pastwa „dackiego" (Siedmiogród, Wooszczyzna, Modawia).
mier udaremnia te plany.

W toku zamieszek wywoanych przez Habsburgów po mierci Bet-
hlena ksiciem zosta Jerzy Rakoczy I (1630— 1648). Odpar on w 1631 r.
zbrojny wypad opozycji katolickiej z habsburskich Górnych Wgier
(dzi. Sowacja i Ukraina Zakarpacka), a w 1636 r. pokona pod
Salonta Turków, usiujcych wprowadzi na tron siedmiogrodzki Ste-
fana Bethlena. Bra udzia w dalszych wydarzeniach wojny trzydzie-
stoletniej, atakujc Habsburgów, zajmujc Górne Wgry, nawizujc
w 1645 r. w Czechach czno ze Szwedami. Ostatecznie musia
jednak pogodzi si z utrwaleniem stanu zakrelonego ukadem Bethlena
z 1622 r. W rokowaniach nad pokojem westfalskim, koczcym wojn,
Siedmiogród wystpowa jako samodzielne pastwo, chocia pod ogóln
zwierzchnoci tureck.

W tym pomylnym dla Siedmiogrodu okresie w pooeniu jego
rumuskich mieszkaców nie zaszy jednak zmiany na lepsze. Konsty-
tucje krajowe z lat 1635, 1636, 1646 nadal traktoway Rumunów
jako „nacj" tylko „tolerowan". Wgierskie wadze ksistwa doka-
day stara, by ograniczy ich wi z rodakami zza Karpat. Wspom-
niano ju ostrone denie do zespolenia cerkwi prawosawnej z pro-
testantyzmem. W kadym za razie starano si podporzdkowa j
raczej organizacji kocioa prawosawnego serbskiego nieli rumuskiego
na Wooszczynie. Metropolici oporni wobec tych zakusów, jak Eliasz
Joresti czy Sava Brankovi, zostali usunici ze swych stanowisk i pod-
dani habicym karom. W 1609 r. Gabriel Batory uwolni wpraw-
dzie rumuskich popów od poddastwa, nie dotyczyo to jednak ich
potomstwa. Póniejsze ustawy siedmiogrodzkie, np. z 1678 r., niedwu-
znacznie odmawiay im prawa do uzyskania szlachectwa i nabywania
dóbr ziemskich („popae valachici nobilitari in posterum non possint
nec bona possidere").

Dziki zdolnociom i energii Bethlena i Rakoczego ksistwo zyskao
wkrótce siln pozycj. Wobec rozbicia pastwa wgierskiego i pod-
porzdkowania go bezporednim rzdom tureckim i austriackim ksita
siedmiogrodzcy mogli wysun si na czoo wgierskiego ruchu naro-
dowego, zmierzajcego do odbudowy Wgier w ich dawnych granicach
i zrzucenia obcego panowania. W deniu do tego celu atwo odywaa
myl polityczna Batorych zespolenia si mogcych wystpi przeciw
roszczeniom Habsburgów i ewentualnie równie przeciw Turcji, poprzez
podporzdkowanie Ksistwu Siedmiogrodzkiemu Wooszczyzny i Mo-
dawii. Urzeczywistnienie tego planu doprowadzioby do zjednoczenia
ziem rumuskich pod jednym, chocia wgierskim, panowaniem. Na
przeszkodzie stao jednak wiele czynników przeciwnych, jak wrogo
wobec tych zamysów Turcji, Austrii oraz Polski, a take i to, e

193


wadz w pastwach rumuskich dzieryli wanie ludzie o nieprze-
citnych zdolnociach i wasnych wielkich ambicjach: na Wooszczy-
nie Mateusz Basarab, w Modawii Bazyli upu.

W 1636 r. Rakoczemu udao si nakoni Mateusza do ukadu
uznajcego Wooszczyzn lennem Siedmiogrodu, z obowizkiem trybutu
i pomocy wojskowej. Ju w tym samym roku Mateusz dopomóg Ra-
koczemu w walce z Turkami. Bazyli upu, zagroony koalicj, naje-
cha w 1637 r. Wooszczyzn, ale Porta nakazaa mu odwrót. Obydwaj
hospodarowie zaczli darzy si szczer nienawici, nawzajem oskara-
jc si w Konstantynopolu. Bazyli przekupi pasz Silistrii, a Mateusz
faworytów sutana, i tak starcie pozostao nie rozstrzygnite — ani na
polu walki zbrojnej, ani intryg dworskich.

Rakoczy dy do pogodzenia zwanionych, ale rokowania w Alba
lulia w 1638 r. nie day rezultatu. Doszo natomiast do analogicznego
ukadu Siedmiogrodu z Modawi. Wbrew pozorom sukces odniós
Bazyli upu, gdy Rakoczy mia teraz wobec niego zwizane rce.
Korzystajc z tego Bazyli najecha w listopadzie 1639 r. Mateusza,
uzyskawszy odwoanie go przez Port. Lecz Mateuszowi nie brakowao
odwagi, wojska i poparcia bojarów. W bitwie nad rzek Prahova,
miedzy Ojogeni a Nenisori, pobi wojska modawskie. Dopiero w 1644 r.
obaj hospodarowie pogodzili si na jaki czas.

W drugiej poowie lat czterdziestych kraje rumuskie znalazy si
w zasigu przygotowa Polski do wojny z Turcj, do której zmierza
Wadysaw IV. Jednym z posuni na tej drodze byo polityczne
maestwo hetmana Janusza Radziwia z córk Bazylego w 1645 r.
W latach 1646—1647 zawarto szereg wstpnych porozumie pomidzy
Polsk, Modawi, Wooszczyzn i Siedmiogrodem, ale kategoryczna
odmowa sejmu polskiego, wybuch powstania Kozaków oraz mier
w 1648 r. Wadysawa IV i Jerzego Rakoczego I zniweczyy ten
program, wielki, lecz mao realny.

Powstanie kozackie w Polsce rozgrywao si u granic Modawii,
która wkrótce zostaa wcignita w wir wydarze. Bazyli by mu
niechtny, trzymajc stron Polski. Gdy jednak w 1650 r. Kozacy
i Tatarzy zajli Jassy, a dwór hospodara musia ukrywa si w lasach,
chcc nie chcc wszed z nimi w porozumienie. Nie zerwa jednak
z Polsk, przeciwnie, postara si o szlachectwo polskie (indygenat),
a w 1651 r. wojska modawskie bray udzia w pogromie Kozaków
pod Beresteczkiem. Lecz w 1652 r. Polacy ponieli druzgocc klsk
pod Batohem. Bazyli zosta zmuszony teraz do cilejszego sojuszu
z Ukrain, przynajmniej z górnymi warstwami kozactwa. Córka Ba-
zylego, Roksana (Rozanda, Ruxanda), zostaa po wielu burzliwych
perypetiach wydana za Tymoteusza (Timoszko, Timus) Chmielnickiego,
syna Bogdana, hetmana Ukrainy. W 1653 r. Bazylego obali spisek,
popierany przez jego wrogów z Wooszczyzny, Siedmiogrodu i Polski,
który wprowadzi na tron modawski logofata Jerzego Stefana (Ghe-
orghe Stefan). Bazyli uszed do Polski. Lecz na Modawi uderzy
teraz mody Chmielnicki, bijc Jerzego Stefana pod Popricani w po-

194


bliu Jass i przywracajc rzdy Bazylego. Sukces ten Bazyli stara si
wykorzysta najedajc z Kozakami Wooszczyzn. Mateusz broni
si mnie i w bitwie stoczonej w maju pod Finta nad rzek lalo-
mita, chocia sam ranny, po zacitej walce odpar najedców. Ba-
zyli i Tymoteusz uszli z jazd, piechota kozacka opieraa si sku-
tecznie w taborze, noc podpalia obóz i przebia si do Modawii,
cho nikt nie dawa jej szans ocalenia. Jerzy Stefan wtargn teraz
do Modawii, bijc wojsko Bazylego w lipcu pod Sirca niedaleko
Tirgu Frumos. Bazyli straci ostatecznie wadz i zbieg do Kozaków,
skd przez Krym dosta si do Konstantynopola. Czas jaki by tam
wiziony w synnym zamku Siedmiu Wie, zwolniony — zmar nie
odzyskawszy tronu. Jerzy Stefan wzi krwawy odwet na przeciw-
nikach, urzdzajc masakr mieszczan i bojarów w Jassach. Rodzina
Bazylego wraz z Tymoteuszem Chmielnickim zostaa oblona w Su-
czawie przez wojska Jerzego Stefana, siedmiogrodzkie i polskie. Tymo-
teusz poleg w czasie walki, a zaoga kozacka, przycinita godem,
kapitulowaa w padzierniku 1653 r. Jerzy Stefan otrzyma zatwier-
dzenie Porty jako hospodar Modawii (1653—1658).

Na Wooszczynie Mateuszowi mimo odniesionych sukcesów nie
byo dane spokojnie zakoczy panowania. W 1654 r. wybuchy za-
mieszki w wojsku, wród oddziaów tzw. semenów (seimeni), prze-
wanie Bugarów i Serbów, rozmieszczonych po majtkach bojarskich
i klasztornych, a buntujcych si przeciw narzucaniu im obowizków
chopskich. Wystpienia te zaczy si co prawda w Modawii pod
wpywem kozaczyzny, ale tam zostay szybko stumione przez wymor-
dowanie w Jassach przywódców ruchu, zwabionych podstpnie na ro-
kowania. Groniejsze rozmiary przybray na Wooszczynie, gdzie semeni
opanowali Tirgoviste. W toku rokowa z nimi Mateusz zmar. o-
nierze poparli w staraniach o tron Konstantyna Serbana, syna Radu
(1654—1658), lecz na wie o zamiarze rozwizania ich formacji znów
chwycili za bro. Poparli ich w tym chopi i biedota miejska. Pow-
stacy opanowali Bukareszt, na prowincji zaatakowali majtki bojar-
skie i klasztorne, siedziby administracji. Ofiar rozruchów pado wielu
bojarów, wysocy dygnitarze, m.in. i wielki ba, urzdnicy, bogaci
kupcy. Atakowano te Turków, szukano pomocy u Kozaków, którzy
jednak byli zwizani walkami z Polsk. Konstantyn Serban, pozornie
sprzyjajcy ruchowi, po cichu prosi o interwencj z zewntrz, w ko-
cu zbieg pod opiek paszy Silistrii. Semeni obwoali wówczas hospo-
darem miecznika Hrizea. Na Wooszczyzn wkroczyy wojska siedmio-
grodzkie Jerzego Rakoczego II i w sierpniu 1655 r. pod Soplea po-
konay semenów po zacitym oporze. Nastpi okrutny odwet, masowe
cinanie i wbijanie na pal jeców. Wkrótce ponowiy si zamieszki
w Bukareszcie, zostay jednak stumione. Na jesieni opór osab, jego
resztki zlikwidowano w 1656 r. Prób rewolty ludowej spotkaa ko-
lejna cika klska.

Tymczasem w ukadzie stosunków politycznych Europy rodkowo-
wschodniej zaszy powane zmiany. W 1654 r. Bogdan Chmielnicki

195


podda Ukrain Moskwie, co wywoao dugotrwa wojn polsko-ro-
syjsk (1654—1667). W 1655 r. nastpi wielki najazd szwedzki
na Polsk.

Pastwa rumuskie zawary ju w 1654 r. pokój z Ukrain Chmiel-
nickiego. Nowy hospodar Modawii, Jerzy Stefan, popiera zrazu Polsk
przeciw Rosji, ale po najedzie szwedzkim zmieni front. W 1656 r.
do Moskwy przybyo poselstwo modawskie, które w maju zawaro
z carem Aleksym Michajowiczem tajny ukad. Przewidywa on pod-
danie Modawii Rosji, z zachowaniem autonomii, hospodarowie wybie-
rani przez bojarów mieli by zatwierdzani przez cara. Modawia zobo-
wizaa si do wystpienia przeciw Turkom z chwil wkroczenia
Rosjan. Przymusowy udzia w wyprawie tureckiej nie stanowi naru-
szenia ukadu. Zawarto te umow handlow. Traktat nie wszed
w ycie z powodu uwikania Moskwy w wojn szwedzk, co unie-
moliwio atak na Turcj.

W wydarzenia na pónocy zosta wcignity równie i Siedmiogród.
Ksi Jerzy Rakoczy II (1648—1660), wzorem poprzedników marzcy
o koronie polskiej, wzi udzia w realizacji szwedzkiego planu roz-
bioru Polski, najedajc j i upic w 1657 r. wbrew zakazom Turcji.
Po wstpnych sukcesach poniós jednak druzgocc klsk, do której
przyczynili si wspomagajcy tym razem Polsk Tatarzy. Wojska pol-
skie pod wodz hetmana Jerzego Lubomirskiego spustoszyy cz
ksistwa. W wyprawie Rakoczego, która pocigna za sob kata-
strof Siedmiogrodu, bray udzia, zgodnie z poprzednim porozumie-
niem, posiki wooskie, modawskie i kozackie.

W 1658 r. Turcja pod rzdami energicznego wielkiego wezyra
Mohameda Kópriilu przystpia do uporzdkowania po swojej myli
stosunków na ziemiach rumuskich. Usunito obydwu hospodarów —
z Wooszczyzny Konstantyna Serbana, z Modawii Jerzego Stefana.
Obydwaj, szukajc oparcia w Siedmiogrodzie, próbowali si broni,
lecz bez powodzenia. Ksistwo Siedmiogrodzkie zostao w tym samym
roku najechane i straszliwie spustoszone. Zniszczeniu ulega m.in. sto-
lica Alba lulia. Turcy zagarnli wiele twierdz od strony Banatu, pod-
nieli haracz, narzucili na ksicia A. Barcsaya. Rakoczy nie zoy
jednak broni, a z pomoc przysza mu naga zmiana sytuacji na
Wooszczynie.

Po usuniciu Konstantyna Serbana Turcy powierzyli tron Grekowi
z Konstantynopola, Mihnea III (1658— 1659). Nie spodziewali si, e
podejmie on prób pójcia w lady Michaa Walecznego (zmieni
nawet imi z Mihnea na Mihai) i zwróci si przeciwko nim. Nie znaj-
dujc uznania dla swych miaych planów u przeraonych potg
tureck bojarów, Mihnea wymordowa podstpnie ich przywódców
w Tirgoviste w 1659 r. Szuka oparcia w drobnej szlachcie, resztkach
semenów i w chopach, którym przyzna prawo do wykupu z pod-
dastwa, nawet wbrew woli pana. Zawarszy sojusz z Rakoczym,
wyci ludno tureck w miastach Wooszczyzny, pobi wojska su-
taskie pod Fraesti i Calugareni, nawet pasz Silistrii, zdoby Brai,
a wreszcie i Giurgiu. Std rozpuci zagony na bugarski brzeg Du-

196


naju. W tym te czasie Konstantyn Serban, rezygnujc z Woosz-
czyzny wobec siy i postawy Mihnea, uderzy z pomoc siedmio-
grodzk na Modawi, rzdzon przez Jerzego Ghica (1658—1659),
ale w listopadzie 1659 r. zosta pobity przez Tatarów.

Wkrótce Turcy przystpili do odwetu. Mihnea musia cofn si
z linii Dunaju, w Bukareszcie omal nie zosta zamordowany przez
bojarów. Z trudem uszed w grudniu do Siedmiogrodu. Zmar w Satu
Mar w 1660 r. Konstantyn Serban próbowa jeszcze odebra Woosz-
czyzn i usun „przeniesionego" tam przez Turków Jerzego Ghica
(1659—1660), lecz znowu uleg Tatarom.

W 1660 r. nastpi decydujcy atak turecki na Siedmiogród. Jerzy
Rakoczy II przegra l czerwca bitw pod Floresti w pobliu Klu,
podczas której pad miertelnie ranny. Wojska tureckie zdobyy twierdz
Oradea. Ostatni opór stawi zasuony wódz Rakoczego Jan Kemeny.
Wybrany ksiciem uzna zwierzchnictwo Habsburgów, ale nie doczeka
si wydatniejszej pomocy wojsk cesarskich, l lutego 1662 r. prze-
gra bitw pod Seleusul Mar i sam poleg.

Jeszcze wczeniej, w pocztkach 1661 r., zaamaa si ostatnia
próba Konstantyna Serbana w Modawii. Z pomoc Kozaków pobi
wprawdzie hospodara Stefana (Stefanita upu, 1659—1661), ale wkrótce
Tatarzy pokonali go po raz trzeci. Opór zbrojny przeciw jarzmu tu-
reckiemu na razie przygas.


XI. WIEK XVII, DRUGA POOWA
BRINCOYEANU, CANTEMIR


DZIEJE POLITYCZNE WOO-
SZCZYZNY I MODAWII
W DRUGIEJ POOWIE

STULECIA.

Po opanowaniu kryzysu lat 1658-
1662 Turcja zapewnia sobie wzgldny spokój w pastwach rumu-
skich na okres caego pówiecza. Wydawao si, e pastwo tureckie,
zreformowane czciowo przez energicznych wezyrów Kóprulu, odzy-
skao dawn pozycj. Stabilizacja ta pod koniec XVII w. zacza
jednak ulega coraz silniejszym zaburzeniom po klsce wiedeskiej
1683 r. Habsburgowie wydarli Turkom upragnione Wgry i zajli
Siedmiogród. Wzrosa potga Rosji posuwajcej si zdecydowanie ku
Morzu Czarnemu. Zmiany te nie mogy pozosta bez wpywu na
pastwa rumuskie.

Na Wooszczynie po zaamaniu si wyzwoleczego zrywu Mihnea III
do koca stulecia sporód szeregu nastpnych panujcych* jedynie
rzdy dwóch ostatnich zasuguj na baczniejsz uwag, a to nie tylko
ze wzgldu na ich znaczn jak na stosunki rumuskie dugotrwao.
Byy one ukoronowaniem denia do wadzy wpywowego w XVII w.
rodu greckich bojarów Cantacuzino. Serban, rozporzdzajcy ogrom-
nymi bogactwami i dcy w stosunkach wewntrznych do absolu-
tyzmu, w polityce zewntrznej zrazu by posuszny wobec Turków,
z którymi wzi udzia w obleniu Wiednia. Ju wtedy dostarcza
jednak wiadomoci stronie przeciwnej, szukajc oparcia w Polsce.
Po klskach Turcji wszcz rokowania z Habsburgami. Przed nim
próbowa ju tej drogi Grzegorz Ghica, za co zosta usunity i wy-
jecha do Austrii, gdzie przeszed na katolicyzm. Serban spotka si
jednak ze sprzeciwem cesarza, gdy w zamian za uznanie zwierzch-
nictwa austriackiego da wadzy dziedzicznej i absolutnej oraz przy-
czenia Banatu. Wobec tego podj prób zblienia do Rosji. Brin-
coveanu, spokrewniony z rodem Cantacuzino i wybrany za jego spraw,
by postaci niewtpliwie wybitn. W 1701 r. przeprowadzi reform
finansów zaprowadzajc na wzór modawski w miejsce kilkudziesiciu
rónych danin podatek ryczatowy, spacany 'corocznie w czterech ra-

* Byli to kolejno: Jerzy Ghica (1659—1660) z rodziny wywodzcej si z Albanii;
jego syn Grzegorz Ghica (1660-1664); Radu Leon (1664-1669); Antoni z Popesti
(Popescu, 1669-1672); ponownie Grzegorz Ghica (1672-1673); Jerzy Duca (1673-
1678); Serban Cantacuzino (1678-1688); Konstantyn Brincoveanu (1688-1714).

198


tach. Zaniepokojony rosnc zaborczoci Austrii, zerwa ukady roz-
poczte przez Serbana i z pomoc tatarsk wypar w 1689 r. wojska
cesarskie z kraju. W swej korespondencji dyplomatycznej pisa: „Nie
mamy do Niemców adnego zaufania, jak zreszt nie ywilimy go
nigdy, i prosimy Boga, abymy nigdy nie mieli z nimi do czynienia".
Popar natomiast w Siedmiogrodzie sprzymierzeca Turków Emeryka
Thókólyego. W zamian sutan przyzna mu doywotno panowania.
Ale wobec klsk Turcji dalsze opieranie si wycznie na niej nie
dawao rkojmi bezpiecznej przyszoci. Bojarzy skaniali si ku Austrii,
natomiast Brincoveanu za porednictwem Dawida Corbea, uchodcy
z Braszowa, nawiza od 1701 r. blisze kontakty z carem rosyjskim
Piotrem I. Skutkiem wzrastajcych podejrze Porty jego pozycja ulega
osabieniu, zwaszcza e od 1707 r. poróni si z rodem Cantacuzino.
Na razie jeszcze porednictwo rosyjskie zapobiego otwartemu konfliktowi.
Modawi po upadku Konstantyna §erbana rzdzia caa seria szybko
zmienianych wadców, których samo tylko wyliczenie zajmuje sporo
miejsca*. Na jedno pówiecze przypada bowiem 21 panowa, prze-
citna ich trwania wynosia wic okoo 2,5 roku. Przyczyn czstych
zmian bya gównie nieufno Turków co do zachowania si hospo-
darów podczas konfliktów z Polsk, a póniej z Rosj. Ju w 1672 r.
Jerzy Duca zosta usunity z powodu ocigania si z dostarczeniem
Turkom posików na wypraw przeciw Polsce. Jego nastpca, Stefan
Petriceicu (w literaturze polskiej Petryczejko), równie próbowa uzy-
ska pomoc od Polaków, za w 1673 r., po zwycistwie Sobieskiego
pod Chocimiem, otwarcie przeszed na stron polsk. Tej polityce
sprzeciwili si jednak ostroni bojarzy. Dla zyskania sobie ich przy-
chylnoci Turcy po odebraniu w 1672 r. Polsce czci Ukrainy roz-
szerzyli wadanie Modawii na wschód, za Dniestr. Ju jednak w 1683 r.
miejscowa ludno wypdzia administracj modawsk. Proturecki Jerzy
Duca zosta w 1684 r. wywieziony przez Polaków z Modawii i za-
koczy ycie po kilku latach we Lwowie. W okresie wzgldnie du-
gich rzdów Konstantyna Cantemira (1685—1693), drobnego szlachetki
i póanalfabety, cho dawnego oficera w Polsce, narzdzia w rku
bojarów, cieray si zawzicie orientacja propolska, reprezentowana
przez ród Costinów, zwaszcza przez gonego pisarza i polityka
Mirona Costina, z orientacj protureck rodu bojarskiego Ruset (Ru-
ssett, Rosetti). Obóz polonofilski zyska oparcie w Sobieskim, który
dwukrotnie, w 1686 i 1691 r., urzdza wyprawy na Modawi, dc

* Stefan (Stefania upu, 1659-1661): Istrate Dabija (1661-1665); Jerzy Duca
(1665—1666); Eliasz Aleksander (1666—1668). na którym wymar w linii mskiej ród
Stefana Wielkiego; ponownie Jerzy Duca (1668-1672); Stefan Petriceicu (1672-1674);
Dymitr Cantacuzino (1674-1675); Antoni Ruset (Rosetti, 1675-1678); raz jeszcze
Jerzy Duca (1678—1684); ponownie Stefan Petriceicu (1684); ponownie Dymitr Canta-
cuzino (1684-1685); Konstantyn Cantemir (1685-1693); Dymitr Cantemir (1693);
Konstantyn Duca (1693—1695); Antioch Cantemir (1695-1700); znów Konstantyn
Duca (1700-1703); Micha Racovita (1703- 1705); ponownie Antioch Cantemir (1705-
1707); znów Micha Racowa (1707- 1709); Mikoaj Mavrocordat (1709- 1710); po raz
wtóry Dymitr Cantemir (1710-1711).

199



do jej opanowania we wasnych interesach dynastycznych, z myl
o swoim synu Jakubie. Z tych powodów nie cieszyy si one sym-
pati Rumunów, przeciwnie, byy przez lud przyjmowane wrogo. Nie
poparte przez Austri, mimo jej formalnej zgody z 1690 r., zako-
czyy si niepowodzeniem. Miron Costin przypaci yciem sw poli-
tyk, stracony w Roman w 1691 r. Cantemir trzyma si nadal
Turcji, ale na wszelki wypadek zawar w 1691 r. porozumienie z Austri
w Sibiu, przewidujce ewentualne poddanie Modawii, z zachowaniem
autonomii, oraz nawiza kontakty z Rosj. Pokój w Karowicach
z 1699 r., zawarty midzy Turcj a koalicj antytureck, mimo sta-
ra Polski o uzyskanie pónocnej Modawii nie przyniós zmiany jej
granic. Za Antiocha Cantemira przeprowadzono w 1700 r. reform
podatkow, na której wzorowa si na Wooszczynie Brincoveanu.
Pod wpywem niezadowolenia chopów przyznano im pewne ulgi.
Duca by usuwany z tronu dwukrotnie za konszachty z wrogami
Turcji: w 1695 r. za ukad z Habsburgami, odkryty przez agentów

200


francuskich, a w 1703 r. za kontakty z Rosj. Te ostatnie podtrzymywa,
cho paktowa i z Austri, i z Rakoczym, Antioch Cantemir. Zacie-
niy si one zwaszcza po zwycistwie Piotra I nad Szwedami pod
Potaw w 1709 r., stay si zreszt powodem usunicia kolejnego
hospodara, Michaa Racovity. Planowa on, w interesie Rosji, zamach
na króla szwedzkiego Karola XII, który po klsce znalaz schronienie
pod opiek Turków nad Dniestrem, w Bender. W jego obozie prze-
bywao wielu Polaków, m.in. Potoccy, Poniatowscy.

Mimo niepowodze poprzedników lini polityki prorosyjskiej kon-
tynuowa Dymitr Cantemir, czowiek duych zdolnoci i szerokiego
horyzontu, a w przeciwiestwie do swego ojca take i wielkiej wiedzy.
Czas jaki zakadnik w Konstantynopolu, póniej reprezentant dyplo-
matyczny swego brata Antiocha, uczestnik wypraw sutaskich przeciw
Austrii, zna dobrze Turcj i by przekonany o nieuchronnym i rych-
ym jej upadku. Doszedszy do wadzy, zmniejszy ciary podatkowe,
polepszy nieco dol Cyganów. Odsun od wpywu na rzdy filotu-
recki ród Ruset. Po wybuchu wojny turecko-rosyj skiej w 1711 r.
zawar z Rosj w kwietniu traktat w ucku. Modawia miaa przej
pod zwierzchnictwo Rosji, z zachowaniem autonomii, z wadz abso-
lutn i dziedziczn hospodara. Dnia 20 maja Cantemir, wbrew oporowi
wielu bojarów, wezwa Modawi do powstania, zyskujc gorce po-
parcie drobnej szlachty, mieszczastwa i chopów. Wojska Piotra I
wkroczyy do Modawii i zajy Jassy. Na Wooszczynie Brincoveanu
w obawie przed odwetem Turków zachowywa pozycj wyczekujc,
ale cz zgromadzonych przez niego si zbrojnych przesza na stron
Modawii i Rosji wraz z przedstawicielami rodu Cantacuzino.

Rachuby na zwycistwo Piotra I okazay si zawodne. Armia ro-
syjska, parokrotnie sabsza liczebnie od tureckiej i sabo zaopatrzona
w ywno skutkiem suszy, zostaa osaczona nad Prutem pod Stanilesti.
Przez 4 dni Rosjanie odpierali ataki, lecz w kocu musieli prosi
o rozejm. Traktat, zawarty 22 VII 1711 r. w Yadul Husilor, zobo-
wizywa ich m.in. do ewakuowania Modawii. Cantemir, mimo na-
lega, nie zosta wydany. Jako wspópracownik Piotra I y w Rosji,
gdzie zmar w 1723 r. Miejsce jego na tronie modawskim zaj powo-
any ponownie przez Turków Mikoaj Mavrocordat (1711 — 1716),
uczony Grek, byy wielki tumacz Porty*.

Na Wooszczynie czas jaki utrzyma si jeszcze Brincoveanu.
Uwikany w spory z Cantacuzinami, zosta przez wasnych krewnych
zadenuncjowany na dworze sutaskim. Wywieziony do Konstantyno-
pola, zosta city wraz z czterema synami, których tracono przed nim,
po kolei, na jego oczach. Najmodszy, chcc ratowa ycie, prosi
o pozwolenie przejcia na mahometanizm, lecz ojciec odmówi. W ten
sposób Cantacuzinowie zdobyli upragnion wadz. Nie cieszyli si ni
zbyt dugo. Ju w 1715 r. hospodar Stefan Cantacuzino oraz jego
uczony ojciec i brat zostali wszyscy straceni, oskareni o zdrad na


ii  do obcej mowy

201

* Prawa zwyczajowe Turków zabraniay im penienia funkcji tumaczy, tzn. zniania
do obcej mowy.



Mikoaja Mavrocordata. W dziejach pastw rumuskich rozpocza
si tzw. era fanariotów.

AUSTRIACY W SIEDMIOGRODZIE

Po klsce Jerzego Rakoczego II ksiciem Siedmiogrodu zosta Mi-
cha Apafi (1661 — 1690), pozbawiony zdolnoci i ambicji, jak pisa
kronikarz — „lepszy na ksidza ni na ksicia". Formalnie wybray go
stany, faktycznie narzucili Turcy. Waciwie rzdzi kanclerz Micha
Teleki, despotyczny i okrutny, „bicz boy Siedmiogrodu". Dla prze-
ciwstawienia si katolicyzmowi, sojusznikowi Habsburgów, popierano
usilnie kalwinizm, kokietowano i cerkiew rumusk, zezwalajc na
zakadanie szkó i drukar dla prawosawnych, z myl jednak o ich
protestantyzacji. W 1674 r. cerkiew rumusk w Siedmiogrodzie pod-
dano jurysdykcji biskupa kalwiskiego.

202


Za zgod Turcji Siedmiogród nawiza stosunki z Francj, od której
otrzymywa zasiki na walk z Austri. Po kiesce Turków pod Wiedniem
ksistwo stano jednak wobec perspektywy zagarnicia go przez Habs-
burgów, którzy roszczc sobie pretensje do wszystkich ziem nalecych
kiedykolwiek do Wgier, dyli do ich „rewindykacji" nie przebierajc
w rodkach. W 1685 r. zaproponowali Siedmiogrodowi i pastwom ru-
muskim przejcie spod panowania tureckiego w ich wadanie. W taj-
nych rokowaniach z kwietnia Teleki skonny by zgodzi si na to, lecz
stany day gwarancji swobód religijnych, wyboru ksicia, nieobsa-
dzania kraju wojskami cesarskimi na stae. Skoczyo si na razie uka-
dem o pomoc w pienidzach i ywnoci dla armii austriackiej. Od

1686 r. zacza ona zajmowa Siedmiogród od zachodu, wkraczajc
m. in. do Klu. W lipcu Austria wyrazia zgod na zachowanie tronu
ksicego przez Apafiego i jego syna, zarzucajc projekt oddania go
ks. Karolowi Lotaryskiemu. Umowa zawarta w Blaj w listopadzie

1687 r. nakadaa na spoeczestwo siedmiogrodzkie ogromny ciar
utrzymania wojsk cesarskich. Dopiero w lutym 1688 r. zajto Sibiu,
a 9 V 1688 r. stany ogosiy przejcie kraju pod panowanie Leopolda I.
Niespodziewanie miasto Braszow odmówio otwarcia bram, ale zbom-
bardowane poddao si, a przywódców mieszczan stracono.

Po mierci Michaa Apafiego w 1690 r. cesarz zatwierdzi jako ksicia
jego syna, Michaa Apafiego II. Austria, zwizana wówczas cik wojn
z Francj, tym bardziej bya nadal atakowana przez Turcj. Sutan mia-
nowa ksiciem Siedmiogrodu Emeryka Thókólyego, bohatera anty-
habsburskiego powstania wgierskiego kuruców z lat siedemdziesitych.
Pobi on w sierpniu 1690 r. Austriaków w bitwie pod Zarnesti, w której
poleg Teleki, po czym sejm obwoa Thókólyego ksiciem. Ale ju
jesieni pooenie zmienio si. Thókóly zosta wyparty z Siedmiogrodu
po klsce Turków pod Szalankemen. Zmienno losów tych zmaga
skonia jednak cesarza do pewnej ustpliwoci, do zarzucenia planu
zwykego wczenia Siedmiogrodu w skad posiadoci habsburskich.
Dnia 14 XII 1691 r. podpisa on dyplom stanowicy jakby now kon-
stytucj Siedmiogrodu, którego terytorium zostao rozszerzone na za-
chodzie i poudniu. Znosi on stanowisko ksicia, ustanawia za guber-
natora, wybieranego przez sejm, zatwierdzanego przez cesarza. Zacho-
wywa dotychczasowe prawa i przywileje. Dopiero w 1693 r. przyznano
gubernatorowi uprawnienia ksice, lecz bez tytuu. Tytu ten przej
sam cesarz po zrzeczeniu si go, zreszt pod naciskiem, przez Michaa
Apafiego II w 1696 r. Przy rzdzie cesarskim utworzono w Wiedniu
osobn kancelari do spraw Siedmiogrodu. Na fali wzrastajcego cen-
tralizmu pastwa Habsburgów stopniowo zyskaa ona przewag nad
gubernatorem, zwaszcza po zwyciskim dla Austrii pokoju z Turcj
w Karowicach z 1699 r., zatwierdzajcym ostatecznie przejcie Siedmio-
grodu pod panowanie habsburskie.

Rzdy te nie byy lekkie. Na kraj, zwaszcza na chopów, spady
wielkie ciary zwizane z utrzymaniem wojsk, które na domiar zego
dopuszczay si licznych naduy. Roczna danina pienina wynosia
50 tys. talarów podczas pokoju, 400 tys. w czasie wojny. Austria

203


jednak rzadko kiedy cieszya si wówczas pokojem. Administracja
austriacka dya do wycinicia jak najwikszych sum, rozwój prze-
mysu i handlu uleg rónym ograniczeniom, sfery wojskowo-urzdnicze
austriackie cieszyy si przywilejami ekonomicznymi wykorzystywanymi
przez nie na szkod miejscowej ludnoci. Klasy panujce — wgierska
magnateria i cz szlachty — zostay jednak pozyskane tytuami, urz-
dami i pyncymi std znacznymi dochodami.

Specjalnie gorliwie popierano katolicyzm. Wobec przewagi liczebnej
protestantów nad katolikami w sferach austriackich powsta plan pozys-
kania dla kocioa katolickiego prawosawnej ludnoci rumuskiej. Miao
to nastpi drog unii kocielnej na bazie postanowie soboru florenc-
kiego z 1439 r. wyszczególniajcych jej warunki (m.in. obowizek
uznania zwierzchnoci papiea). Powodzenie tej akcji daoby od razu
przewag liczebn katolikom, a ponadto konsolidowaoby stosunki wew-
ntrzne w ksistwie, przerywajc wane wizy czce prawosawnych
Rumunów siedmiogrodzkich z ich rodakami w pastwach rumuskich.
Dla ubogiego kleru prawosawnego yjcego po wsiach na poziomie lud-
noci chopskiej szansa zrównania w prawach z klerem katolickim bya
wielk pokus. Uleg jej metropolita Teofil wyraajc zgod na uni na
synodzie w Alba lulia w marcu 1697 r. To stanowisko podtrzyma
jego nastpca, metropolita Atanazy. Dnia 17 X 1698 r. w Alba lulia
podpisano akt unii. Strona rumuska wysuna od razu danie zrów-
nania w prawach politycznych. Uni popiera jednak tylko rzd cesarski,
katolicy i wysza hierarchia cerkwi rumuskiej w Siedmiogrodzie.
Sprzeciwia si jej natomiast protestancki w swej wikszoci sejm
siedmiogrodzki, cerkiew pastw rumuskich, a przede wszystkim niszy
kler i ludno rumuska w Siedmiogrodzie, zwaszcza na poudniu
kraju. Skutkiem tego oporu dyplomy cesarskie z lat 1699 i 1701,
zapowiadajce m.in. przyznanie ludnoci rumuskiej praw „stanu",
nie weszy w ycie.

Tymczasem Siedmiogród zosta ogarnity nowymi wydarzeniami —
odradzajcym si wgierskim, antyhabsburskim ruchem kuruców, którym
przewodzi Franciszek Rakoczy II. Powstanie wybuche wczesn wiosn
1703 r. nad górn Cis objo przede wszystkim Wgry, ale signo
i do Siedmiogrodu, gdzie na jego stron, poza wikszoci Wgrów,
stopniowo przeszli Seklerzy. Spory udzia wzili i Rumuni, zwaszcza
, z Maramuresz. Sejm siedmiogrodzki w 1704 r. ogosi Rakoczego
ksiciem. Wojska cesarskie trzymay si jednak w Siedmiogrodzie wyjt-
kowo uporczywie. Powstacy opanowali nawet cz miast, ale w polu
nie mogli sprosta lepiej uzbrojonej i wyszkolonej armii austriackiej.
Chopi, zrujnowani dugotrwaymi niszczcymi walkami, nie widzieli
korzyci w ich przeduaniu, zwaszcza e kierownictwo ruchu zaczo
przechodzi w rce konserwatywnej magnaterii. Szlachta wgierska osta-
tecznie zaniechaa oporu, zawierajc w 1711 r. w Satu Mar ugod
z cesarzem Józefem I. Klasy panujce w Siedmiogrodzie obawiay si
o jego autonomi. Kanclerz Mikoaj Bethlen próbowa lawirowa,
proponujc uznanie Siedmiogrodu za kraj neutralny z panujcym nie-
mieckim, lecz protestantem, podlegy i paccy danin zarazem Austrii

204


i Turcji. Oskarony o zdrad zosta uwiziony w Wiedniu, gdzie
zmar. Ostatecznie szlachta wgierska i na tym terenie poddaa si
Habsburgom za cen utrzymania swej dotychczasowej pozycji gospo-
darczo-spoecznej.

KULTURA XVII WIEKU. KONSTANTYN BRINCOYEANU

Podstawowe tendencje rozwojowe rumuskiej kultury XVI w. utrzy-
may si i w nastpnym stuleciu. Jzyk ojczysty zdobywa coraz pocze-
niejsze miejsce. Stopniowo coraz powaniejsz rol odgryway elementy
wieckie. Due znaczenie mia mecenat hospodarów, takich jak Mateusz
Basarab, Bazyli upu, Serban Cantacuzino, a zwaszcza Konstantyn
Brincoveanu. Najwybitniejsze i najtrwalsze dziea pozostawia elita
bojarska, zarazem nadajc im znamiona pochodzenia z tych krgów
spoecznych. W niejednym czerpaa wszake z podoa kultury ludowej.
Niektórzy wybitni twórcy tej epoki wyszli nawet bezporednio z ludu,
utrwalajc swoje imiona.

ycie kulturalne rumuskie rozwijao si w cznoci z wybitniej-
szymi centrami Europy rodkowo- i poudniowo-wschodniej. Od pó-
nocy oddziayway wpywy przede wszystkim polskie — przez Lwów,
a take ukraiskie i rosyjskie — z Kijowa i Moskwy. Natomiast od
poudnia docieray coraz silniejsze wpywy greckie. Oddziaywania zew-
ntrzne umacniay si przez studia zagraniczne modziey bojarskiej
w polskich kolegiach lub „Wyszej Szkole" pod patronatem patriarchy
w Fanar, greckiej dzielnicy Konstantynopola. T te drog oraz przez
Siedmiogród przenikay, chocia z opónieniem i w formach zuboo-
nych, prdy kulturalne z Europy rodkowej i zachodniej — z Woch,
Niemiec, Francji, Niderlandów. Take i w kraju toroway im dostp
szkoy prowadzone na ziemiach rumuskich przez cudzoziemców, m.in.
odgrywajca du rol szkoa w Jassach zaoona przez jezuitów z Pol-
ski, szerzca znajomo staroytnoci oraz kultury europejskiego hu-
manizmu.

Owiata na niszym szczeblu opieraa si na szkoach klasztor-
nych, ksztaccych kleryków i drobn szlacht, oraz miejskich, zwykle
przykocielnych, zreszt nielicznych. Szkoy nadworne w stolicach hospo-
darów ksztaciy kadry kierownicze. Podjto próby zorganizowania
szkolnictwa wyszego. W Modawii za Bazylego upu okoo 1640 r.
otwarto studium wysze w Jassach w klasztorze Trzech Hierarchów,
z jzykiem aciskim, profesorów sprowadzajc z Kijowa. Usunito ich
jednak w 1656 r. zastpujc Grekami. Na Wooszczynie za Mateusza
Basaraba uruchomiono w Tirgoviste studium humanistyczne przy pomocy
nauczycieli greckich, z jzykami greckim i aciskim. Obydwie te szkoy
z czasem upady. Utrzymaa si natomiast zaoona w Bukareszcie przez
Konstantyna Brincoveanu w 1694 r. Akademia Nadworna (Hospodarska)
w klasztorze w. Savy, uprawiajca gównie jzyk i kultur greck.

Dziaalno wydawnicza, zanika na przeomie stuleci. od 1642 r.
dziki pomocy orodka kijowskiego, w którym wybitn twórczo reli-
gijno-kulturaln rozwija byy pretendent do tronu modawskiego, me-

205


tropolita Piotr Movila. Umoliwi on zaoenie drukarni w Cimpulung
(wooskim), dostarczajc specjalistów. Od 1678 r. dziaaa drukarnia
w Bukareszcie. Modawia natomiast zawdziczaa pomocy Piotra sw
pierwsz w ogóle drukarni, zorganizowan w klasztorze Trzech
Hierarchów w 1642 r. Drug uruchomiono w 1679 r. W latach
1635— 1716 wydano w pastwach rumuskich okoo 145 ksiek, w tym
53 rumuskie, 30 sowiasko-rumuskich, 11 sowiaskich, 44 greckie,
poza tym ormiaskie, tureckie i arabskie. Jzyk rumuski wypiera
wic ju w druku sowiaski. Metropolita wooski dedykowa sw
prac „wszystkim prawosawnym chrzecijanom, którzy zrodzili si
w mowie naszej rumuskiej". Silna okazaa si natomiast konkurencja
jzyka greckiego. Wród publikowanych dzie znalazy si kodeksy praw,
jak np. Pravila de la Govora z 1640 r., zawierajce przepisy cer-
kiewne, Ksiga rumuska nauki praw z 1646 r. wydana w lassach, czy
Ulepszenie prawa z 1652 r. wydane w Tirgoviste. Wikszo druków
miaa jednak charakter moralno-religijny. Z nich najwybitniejsz po-
zycj stanowiy Cazania liii Yarlaam z 1643 r., yciorysy witych
z komentarzem Yarlaama. metropolity Modawii w latach 1632—1653.
Syn chopski, pisa jzykiem prostym, ywym, a jego ksiga bya
szeroko rozpowszechniona wród Rumunów po obu stronach Karpat.
W 1673 r. ukaza si drukowany w Polsce, w Uniejowie, Psaterz
wierszem, napisany przez metropolit Dosoftei (Dozyteusza), bdcy
przeróbk, zreszt nie najlepsz, synnego Psaterza Dawidów Jana
Kochanowskiego. Wybitn rol odegraa tzw. Biblia Serbana Cantacuzino
z 1688 r., zbiorowy przekad Pisma witego uywany na caym
obszarze etnicznym rumuskim. Pod koniec stulecia duy rozgos zyska
biskup w Rimnic Antim Ivireanul. z pochodzenia Gruzin, autor orygi-
nalnych i miaych kaza, w których nie waha si porusza kwestii
wyzwolenia z jarzma tureckiego, a take ucisku chopów. „ywimy
si ciaem i trudem brata naszego, chrzecijanina, spijamy krew i pot
jego czoa w akomstwie naszym i nienasyceniu" — takie wypowiedzi
spotyka si w tych kazaniach. Szereg pism religijnych podejmowao
polemik z katolicyzmem (np. Piotr Movila) i protestantyzmem w obronie
prawosawia.

Ukazao si te w druku troch powieci, znanych od rednio-
wiecza w rkopisach. Miron Costin w poemacie napisanym w jzyku
polskim sawi pikno ziemi rumuskiej. W innym swym dziele toro-
wa drog rozwojowi rumuskiej poezji, wykadajc zasady „sztuki
rymowania".

W nauce wybitn pozycj zdoby Mikoaj Milescu, wyksztacony
w Konstantynopolu, a dziaajcy za granic, w subie dyplomatycznej
rosyjskiej. By on autorem gonych swego czasu opisów Syberii i Chin.
W kraju rozprawy naukowe pozostaway przewanie nadal w rko-
pisach. Drukiem ukazyway si tylko podrczniki jzyków cerkiewno-
-sowiaskiego i greckiego. Braszowianin Teodor Corbea opracowa
sownik acisko-rumuski. Spisana po polsku kronika Modawii i Woosz-
czyzny Mirona Costina z 1677 r. przedstawiaa, korzystajc m.in.
z dorobku humanistów siedmiogrodzkich, dowody pochodzenia jzyka

206


rumuskiego z aciny. Historiografia, dotd raczej nadworna, oficjalna,
uprawiana przez duchownych w jzyku cerkiewno-sowiaskim, w XVII w.
staa si domen bojarów, wieckich i piszcych po rumusku.

Pierwsza zachowana kronika w jzyku rumuskim to Rocznik pastwa
modawskiego (Letopisetul Tani Moldovei). Jej autor, wielki bojar
Grzegorz (Grigore) Ureche (1590— 1647), ksztaci si w Polsce, a w pracy
swej korzysta z kronik polskich. By zagorzaym zwolennikiem wzorów
ustrojowych polskiej Rzeczypospolitej szlacheckiej. Jego ideaem po-
zosta hospodar ulegy bojarom, w rodzaju niedonego Piotra Kula-
wego. Lecz prawd jest równie, i te zaoenia spoeczno-polityczne
Ureche stara si pogodzi z ide Modawii niepodlegej i silnej.
Podkrela przy tym pochodzenie od Rzymian i narodow jedno
wszystkich Rumunów. Rocznik dziejów Modawii opracowa te wymie-
niany ju Miron Costin (okoo 1630—1691). Polonofil, wyksztacony
w polskim kolegium jezuickim w Barze, opiera si w swej pracy na
dokumentach i wasnym bogatym dowiadczeniu w yciu politycznym.
W opowiadaniu swym stara si powiza wydarzenia rumuskie
z ogóln sytuacj w Europie wschodniej, wnikn w ich przyczyny
i skutki. Wykaza te duo przenikliwoci i artyzmu w kreleniu cha-
rakterów ludzkich. I on silnie akcentowa rzymsk przeszo narodu
rumuskiego, m.in. wysuwajc j jako argument propagandowy w sta-
raniach o pomoc ze strony Polski. Inne kroniki modawskie tej epoki
nie osigny ju tego poziomu.

Na Wooszczynie pierwszym dzieem historycznym w jzyku rumu-
skim bya Historia pastwa wooskiego (Istoria Tarii Romanesti), zwana
inaczej Rocznikiem kantakuzyskim (Letopisetul Cantacuzinesc), gdy
powstaa z inspiracji rodu Cantacuzino, reprezentujc jego lini i inte-
resy. Natomiast z krgu rodu Baleni, wrogiego Cantacuzinom, wyszy
Historie panujcych Wooszczyzny (Istoriile domnilor Tarii Romanesti).
Autorstwo tych dwóch wanych dzie nie jest pewne. Dugortwae
i wane panowanie Konstantyna Brincoveanu byo przedmiotem kilku
kronik. Najwaniejsza z nich. dwor/anina bojarskiego Radu Greceanu,
powstaa pod nad/orcm samego hospodara. Jego tragiczny koniec
znalaz wyraz w anonimowej, wierszowanej Pieni wojewody Konstan-
tyna (Cintecul lui Constantin voda). Wybitnym badaczem przeszoci
rumuskiej, gromadzcym róda greckie, aciskie, bizantyskie, cho
chaotycznym w przedstawieniu tematu i sabym stylist, by uczony
stolnik Konstanty Cantacuzino. „My, Rumuni — twierdzi on — jestemy
prawdziwymi Rzymianami, i to wybranymi pod wzgldem wiary i m-
stwa". Wzrastajce zainteresowania historyczne znalazy odzwierciedlenie
w opracowaniu dziejów wielu pastw i narodów pozostajcych w zwi-
zkach dziejowych z ziemiami rumuskimi: Bizancjum, Kijowa, Wgrów,
Tatarów, Wenecji. Powstaway te modne wówczas w Europie kompi-
lacyjne Kroniki wiata. Najwybitniejsz opracowa w 1620 r. mnich
Moxa (Moxalie)zOltenii, opierajc si na dawnych wzorach bizantyskich.

Dziea historyczne miay due i pozytywne znaczenie, podtrzy-
mujc tendencje patriotyczne, wyzwolecze, budzc i umacniajc poczu-
cie wizi dziejowej i kulturalnej Rumunów. Pisarze rumuscy na ogó

207


wiadomi byli swej twórczej i pionierskiej roli. Miron Costin wyznawa,
e pisze po rumusku, „aby widziano, e i w naszej mowie mog
istnie utwory, które zw si wierszami. I nie tylko te, lecz i inne nauki
mog by wykadane jzykiem rumuskim".

W kulturze ówczesnego Siedmiogrodu znacznie silniejsze ni w pa-
stwach rumuskich byy wpywy Europy zachodniej, zwaszcza post-
powych kó protestanckich Niemiec, Francji, Niderlandów, nawet Anglii.
Studia zagraniczne modziey siedmiogrodzkiej, szlacheckiej i mieszcza-
skiej, przeszczepiy, cho w formach osabionych, wzory kartezja-
skiego racjonalizmu czy angielskiego purytanizmu. Dla szkolnictwa
due znaczenie mia pobyt w latach 1650—1654 w subie Jerzego
Rakoczego II wielkiego czeskiego pedagoga Jana Amosa Komenskiego,
zwolennika nauki w jzyku ojczystym i dopuszczenia wszystkich warstw
spoecznych do owiaty. Pod opiek Bethlena i Rakoczych rozwijao
si pomylnie szkolnictwo protestanckie, wród Wgrów zwaszcza kal-
wiskie, wród Sasów luteraskie, docierajce ju do kadej niemal
osady. Kolegium jezuickie w Klu rozwizano w 1603 r., od 1622 r.
zorganizowano protestanckie w Alba lulia, przeniesione po najedzie
tureckim 1658 r. do Aiud. Nie powioda si podjta w poowie
stulecia próba zaoenia szkoy wyszej w Sibiu. Najsabiej prezento-
wao si szkolnictwo rumuskie. Poparciem pastwa cieszyy si szkoy
w okrgach, w których ludno rumuska przesza na kalwinizm.
W 1657 r. wdowa po Jerzym Rakoczym I, Zuzanna Lorantfy, ufundo-
waa szko rumusko-kalwisk w Fagaras dla ksztacenia duchow-
nych i nauczycieli, z jzykiem rumuskim i wgierskim.

W produkcji drukarskiej centrum wydawnicze przesuno si do Alba
lulia, gdzie w 1622 r. Bethlen zaoy wielk drukarni, zaopatrzon
te w czcionki alfabetu cyrylickiego. W 1648 r. wyszed w niej Nowy
Testament po rumusku. Literatura rumuska miaa i tu charakter
przede wszystkim religijny. Publikowane zbiory prawa siedmiogrodz-
kiego przyczyniy si m.in. do skodyfikowania i utrwalenia prawa
zwyczajowego rumuskiego. W Siedmiogrodzie kryo te sporo ksiek
rumuskich z Wooszczyzny i Modawii. Tak np. egzemplarz Kaza
Yarlaama sprzedano w tym czasie za kilkanacie owiec.

W literaturze siedmiogrodzkiej tej epoki najwybitniejsze miejsce zaj
Wgier Albert Molnar (1574—1634), poeta i uczony, a w krgu saskim
Walenty Frank v. Frankenstein (1643—1697), równie uczony i poeta,
mecenas sztuki z Sibiu, który publikowa naladownictwa sentencji a-
ciskich w jzykach niemieckim, wgierskim i rumuskim. Po acinie,
wgiersku i rumusku pisa Micha Halici (ur. 1643), wywodzcy si
z drobnej szlachty rumuskiego pochodzenia, kierownik szkoy prote-
stanckiej w Orastie, przeladowany i wypdzony za swe postpowe
przekonania religijne. Ukazao si w druku szereg dawnych, rednio-
wiecznych jeszcze powieci.

Na polu nauki odznaczy si Wgier Jan Apaczai Csere (1625— 1659).
Syn chopa spod Braszowa, wyksztacony w Holandii, kartezjanista,
autor wydanej w Utrechcie w 1653 r. Encyklopedii wgierskiej, by
przeladowany z powodu krytyki stosunków spoecznych.

208


Zwikszya si w tym czasie ilo pozycji publicystycznych, zaangao-
wanych w spory religijne i polityczne, przeciw katolicyzmowi i pre-
tensjom habsburskim do Siedmiogrodu. Po stronie reakcji katolickiej
opowiada si Rumun Gabriel Ivul (1619—1678), autor podrczników
filozoficznych.

W historiografii wzroso zainteresowanie przeszoci Siedmiogrodu.
Pisali o niej Wgrzy, Jan i Wolfgang Bethlenowie, Niemiec Waw-
rzyniec Tóppelt, wywodzcy w dziele swym, wydanym w Lyonie
w 1667 r., Sasów siedmiogrodzkich od Getów i Gotów, Rumunów
za od Rzymian (korzystali z niego Costin i Cantacuzino), i Walenty
Frank, udowadniajcy w 1696 r. przeprowadzenie kolonizacji saskiej
w redniowieczu. Powstao sporo kronik poszczególnych miejscowoci,
wród nich rumuska protopopa Bazylego z cerkwi w. Mikoaja
w Scheii Brasovului. Po wgiersku, cho sam pochodzenia rumu-
skiego, pisa duchowny katolicki Jan Caioni w swej Kronice rymo-
wanej o walkach Mateusza Basaraba z Bazylim upu. W rumuskim
i serbskim tworzy kroniki Jerzy Brankowicz (Brancovici), agent
dyplomatyczny Siedmiogrodu i Wooszczyzny, póniej przez 22 lata,
do mierci, wizie Habsburgów. Czasy Bethlena i jego czyny opi-
sywa Wgier Kacper Yeress Bojthi, okres 1661—1711 Wgier Micha
Csarei. Z kronik saskich najwybitniejsz stworzy Jerzy Krauss, no-
tariusz miasta Sighisoara. Du warto historyczn maj autobiogra-
fie wgierskie: wodza Rakoczych Jana Kemenyego, napisana w niewoli
tatarskiej po nieszczsnej wyprawie na Polsk 1657 r., oraz kanclerza
Mikoaja Bethlena. Powstao te sporo innych pamitników, wgierskich
i niemieckich, w tym i mieszczaskie.

Z innych przedsiwzi kulturalnych na uwag zasuguje próba
zorganizowania w Siedmiogrodzie w 1696 r. pierwszego teatru staego,
zreszt nieudana.

W sztuce krajów rumuskich tego czasu przybyy nowe dziea.
Wród pomników architektury wyróniaj si na Wooszczynie cerkiew
metropolitalna w Bukareszcie (1655) i klasztorna w Cotroceni (1679).
Dominowa tradycyjny ju typ wooski oparty na wzorach z Curtea
de Arges i Vodi{a. Wyjtkowe pojawienie si czystego typu modaw-
skiego w cerkwi Stelea w Tirgoviste w 1645 r. byo wycznie na-
stpstwem chwilowej ugody Bazylego upu z Mateuszem Basarabem
(kurtuazyjna wymiana fundacji) i nie pocigno adnego naladownictwa.
Na prowincji przetrwa popularny, skromny model cerkwi-sali. Na fa-
sady cerkiewne, dawniej pozostawiane w surowej cegle, wprowadzono
teraz tynk. W szczegóach architektonicznych wida wpywy póno-
gotyckie, orientalne, ale i pónorenesansowe, te ostatnie za Serbana
Cantacuzino, a zwaszcza za Konstantyna Brincoveanu, w fundacji
klasztornej Hurez, zacztej w 1690 r. Interesujcy i szczliwy splot
rónorodnych elementów da w efekcie oryginaln odmian stylow,
zwan stylem brynkowiaskim (brincovenesc). Z budowli wieckich
do wybitniejszych nale paace rodów bojarskich: Nasturel w Herasti
pod Bukaresztem (z poowy XVII w.), z wpywami siedmiogrodzkiego
renesansu; Cantacuzino w Magureni (1666—1672), czcy renesans

209



i synna rezydencja hospodara w Mogosoaia (1702), o renesansowych
loggiach, elementach wschodnich i barokowych.

W Modawii nowe dziea to zwaszcza cerkiew Trzech Hierarchów
(Trei lerarhii) w Jassach z 1639 r., fundacja Bazylego upu, na tra-
dycyjnym rzucie, ale z polichromowan i reliefowan fasad, z mo-
tywami wschodnimi i renesansowymi, której twórc by lenache Efisi
z Konstantynopola. Wpywy renesansowe w postaci uków, trójktnych
przyczóków nadokiennych widoczne s w cerkwiach Casin (1655), Golia
(1660). Dugotrway kontakt z Polsk i Siedmiogrodem zapewni trwao
wzorów dawnych, gotyckich. Budownictwo wieckie nie mogo jeszcze
poszczyci si trwalszymi osigniciami, dwory bojarskie byy drewniane,
architektonicznie skromne, nawet hospodarski dwór w Jassach by jeszcze
po czci z drewna. Luksus wyraa si w wyposaeniu wntrz, w tera-
kotach i fajansach, glazurowanych kaflach, meblach z rzadkich drzew
Wschodu, bogato inkrustowanych, w dywanach.

210



W Siedmiogrodzie architektura rumuska bya bardzo uboga, obejmo-
waa nieliczne nowe cerkiewki-sale, np. w Zlatna z 1624 r., wznoszone
z pomoc kupców rumuskich i greckich, jak w Hunedoara (1634), czy
hospodarów. Mateusza Basaraba w Porcesti w pobliu Sibiu (1653),
Konstantyna Br?ncoveanu w Simbata de Sus czy w Fagaras (1697).
Z tej te epoki pochodz najstarsze zachowane cerkwie drewniane.
Architektura klas rzdzcych wyrazia si przede wszystkim w rezy-
dencjach zamkowych: w Medias (Bethlenów, 1629 — 1657), w Cetatea
de Balta, lermet (1648-1660),'sinmiclaus (1668-1673). Budowle te
na ogó nosz cechy stylowe renesansu, okoo poowy XVII w. otrzy-
muj woskie loggie. Pod koniec stulecia pojawiaj si elementy baroku.
Przebudowie ulegy fortyfikacje przez wprowadzenie obwarowa ziem-
nych i murowanych bastionów.

Rzeba rumuska reprezentowana bya w dalszym cigu przez deko-
racje dzie architektury oraz pyty nagrobne, z silnymi wpywami wschod-

217


nimi, pyncymi przez Turcj nawet z Kaukazu i Persji. W stylu bryn-
kowiaskim pojawiaj si jednak nowe szczegóy zoo- i antropomor-
ficzne. W Siedmiogrodzie poza pytami nagrobnymi mistrzowie z Klu
i Sibiu wykonywali take cae sarkofagi. Najlepsze epitafium, powi-
cone Frankowi v. Frankenstein w Sibiu, jest dzieem Sebastiana Hanna
ze spiskiej Lewoczy. Eliasz Nicolai i mistrz z Klu Benedek stwo-
rzyli w 1646 r. wietne dzieo — ambon kocioa reformowanego
w Klu.

W malarstwie przewaay stare wzory, okres ten wniós jednak wicej
wieoci i szczegóów z ycia codziennego. Era Brincoveanu wpro-
wadzia i tu oywienie, powstao kilka orodków i szkó malarstwa
na Wooszczynie, najsilniejszy w Cimpulung—Muscel, gdzie dziaa
mistrz Pirvu Mutul (Niemowa). W malowidach ciennych cerkwi Hurez
obok portretów fundatorów rodu Brincoveanu pozostawi on i swój
autoportret oraz wizerunki swych towarzyszy pracy: murarza, kamie-
niarza i cieli. Poprzez Siedmiogród zaczy oddziaywa wzory wcze-
snego baroku, a przez Modawi podtrzymywano kontakty artystyczne
z Kijowem, a nawet z Moskw. Miniatury, w których celowa Ana-
stazy Crimca, wykazyway coraz silniejsze zalenoci od sztuki Wschodu.
W drukarstwie, np. Siedmiogrodu, w kroju czcionek dawao zna
o sobie oddziaywanie silnych centrów typograficznych Niderlandów
i Wenecji, w grafice krzyoway si wpywy poudniowe, greckie, z za-
chodnimi, weneckimi. cieranie si wzorców artystycznych Wschodu
i Zachodu wykazyway take wyroby ze srebra oraz tkaniny, np.
z cerkwi Trzech Hierarchów w lassach. W zakresie tkanin coraz
wicej byo jednak importów ze Wschodu, docierajcych teraz i do
Siedmiogrodu, np. do kocioów Braszowa.

CHARAKTER STOSUNKÓW RUMUSKO-POLSKICH

Nawet pobieny tylko przegld dziejów Rumunii XVII w. przekonuje,
e bya to epoka szczególnie czstych i silnych kontaktów rumusko-

-polskich, ywych ju i w poprzednim stuleciu. Mimo ogranicze tu-
reckich utrzymywaa si do intensywna wymiana towarowa. Z ziem
rumuskich napyway przede wszystkim stada koni i byda, szcze-
gólnie woów, pdzone dalej szlakiem podkarpackim na lsk, Morawy
lub do Gdaska, a std wysyane na zachód Europy. Sprowadzano
te skóry, suszone ryby, wosk, sól i spore iloci wina, których skady
znajdoway si w niatynie, Kamiecu, Barze. Z Polski szy na Mo-
dawi oraz tranzytem przez ni produkty rzemiosa: sukna, wyroby
metalowe, bro, ozdoby, towary luksusowe. W wielu miejscowociach
przygranicznych, m.in. w Chocimiu, Bracawiu, odbyway si targi su-
ce lokalnym kontaktom. Kupcy polscy pocztkowo posiadali swoje
punkty oparcia w Suczawie, Jassach i Biaogrodzie. Póniej moliwoci
ich zostay ograniczone przez Turków do okresowych wypraw, orga-
nizowanych zwykle przez Ormian lwowskich na szlaku modawsko-

-bakaskim. Natomiast kupcy rumuscy utrzymali si duej na zie-
miach polskich, zwaszcza we Lwowie, gdzie posiadali wasn gmin

212


rzdzc si swoimi prawami oraz cerkiew „woosk" w. Paraschiva,
fundacji hospodarów modawskich.

Od redniowiecza, na przeomie XIV i XV w., w Karpatach pol-
skich, tj. na zachód od Sanu, zacza osiedla si ludno „wooska",
pasterska, docierajca z wolna wzdu gór a po ywiecczyzn. W rze-
czywistoci w swoim skadzie zawieraa ona znaczn przymieszk
elementów ruskich. Zajmowaa si pasterstwem, gównie hodowl owiec,
a na tereny Podkarpacia przyniosa sporo szczegóów technicznych
gospodarki pastersko-górskiej, swoich zwyczajów i jzyka. Z czasem
przesza do zaj rolniczych, tworzc wsie „wooskie" z wasn star-
szyzn (wojewodowie, kniaziowie) i swoim prawem zwyczajowym.

W skad wojsk polskich XVI —XVII w. stale wchodziy oddziay
najemne lekkiej „jazdy wooskiej", liczcej od kilkuset do kilku tysicy
ludzi, uzbrojonej do sabo. Uywano jej do zwiadów i podjazdów.
Ale i odwrotnie, hospodarowie, a zwaszcza pretendenci w walkach
o tron, posugiwali si nieraz najemnikami polskimi. Polacy docho-
dzili te w wojsku rumuskim, zwaszcza modawskim, do wysokich
godnoci.

O stosunkach politycznych w poszczególnych okresach bya ju
mowa. Byy one ywe i cise, ale nie najlepsze. Polityka polska —
niezalenie od bdów strony rumuskiej, niejednokrotnie przeceniajcej
moliwo utrzymania penej suwerennoci pastwowej — przyczynia
si do katastrofy co samodzielniej szych hospodarów: Piotra Raresa,
Michaa Walecznego, przysporzya sporo kopotów Mirczy Staremu czy
Stefanowi Wielkiemu. Wojska rumuskie posikoway akcje antypolskie:
tureckie, siedmiogrodzkie, godzce w niepodlego Polski. Spoecze-
stwo rumuskie dyo do wyzwolenia z niewoli tureckiej, tymczasem
Polska utrzymywaa na ogó poprawne stosunki z Turcj, wystrzegaa
si niebezpiecznego dla niej konfliktu, sza nieraz na rk sutanom.
Ale i w okresach zatargów polsko-tureckich stosunki nie ukaday
si pomylnie. Polska okazaa si zdolna jedynie do krótkotrwaych
wysików i przejciowych sukcesów, lecz nie do staego utrzymania
linii dolnego Dunaju. Mimo to wykazywaa dno do podporzd-
kowania, a nawet zagarnicia pastw rumuskich i do popierania nie-
chtnie widzianego w nich katolicyzmu. Tkwiy w tym i rachuby dy-
nastyczne królów, interesy magnatów polsko-ukraiskich, ale te i licze-
nie si z rzeczywistoci, z nik na ogó i przejciow tylko skutecz-
noci rumuskich wystpie antytureckich, brakiem stabilizacji poli-
tycznej, czstym przerzucaniem si hospodarów z jednego obozu do
drugiego, z ulegoci wielu z nich oraz wielu bojarów wobec Turcji.
Obydwie strony, nie bez powodów, nie miay do siebie penego zau-
fania. W szerszych krgach prawosawnego spoeczestwa rumuskiego
Polska katolicka, propagujca uni religijna, „paska", traktujca nieraz
wzgardliwie uboszego, sabszego i podlegego obcej wadzy ssiada, nie
cieszya si powszechniejsz sympati. Nie zazna jej nawet Sobieski,
mimo swych zmaga z Póksiycem, popularny za to wród chrzeci-
jaskich ludów na Bakanach, ale Modawi najedajcy w poszuki-
waniu korony dla swego syna. Z Polsk wizaa si tylko cz

213


bojarów, zwaszcza modawskich (rodziny: Movila, Ureche, Costin),
którym najbardziej odpowiaday zasady ustrojowe Rzeczypospolitej
szlacheckiej, z uprzywilejowaniem szlachty, przewag i sobiepastwem
magnatów, sab wadz panujcego. Wybierali wic, zgodnie ze swym
interesem klasowym, dla swego kraju wanie to, co m.in. miao ju
wkrótce doprowadzi Polsk do upadku.

Intensywno kontaktów politycznych pocigaa za sob i obustronne
wiadczenia pod tym wzgldem. Nieraz jedna ze stron poredniczya
w sprawach dotyczcych drugiej — to w utrzymaniu znonych stosun-
ków z Turcj, to przeciwnie, w montowaniu sojuszów antytureckich.
Rumuni wystpowali niejednokrotnie jako agenci dyplomatyczni Polski,
Polacy take zajmowali stanowiska w subie dyplomatycznej hospo-
darów, w kancelariach panujcych i bojarów zwaszcza jako znawcy
aciny.

Stosunki kulturalne to równie przede wszystkim kontakty miedzy
bojarami a magnateri polsk, studia Rumunów na Uniwersytecie
Krakowskim, a póniej, po przyganiciu jego sawy, gównie w kole-
giach jezuickich Lwowa, Kamieca, Baru, Winnicy. Efekt polityczny
wieloletnich nieraz pobytów w Polsce, na nauce lub na emigracji
politycznej (zwaszcza po wyprawie Sobieskiego 1686 r.), nie by, jak
ju wspomniano, zbyt pomylny. Ale w zakresie kultury, kontaktów
z prdami umysowymi tej epoki w Europie rodkowej Rumunia,
a zwaszcza Modawia, skorzystay duo i pod niejednym wzgldem,
na co staraem si zwróci uwag czytelnika w odpowiednich miejscach.


XII. ERA FANARIOTÓW


FANARIOCI

klska poniesiona w 1711 r. nad
Prutem przez Piotra Wielkiego i jego modawskiego sprzymierzeca,
hospodara Dymitra Cantemira, straszliwy koniec hospodarów woos-
kich — Konstantyna Brincoveanu i Stefana Cantacuzino w latach
1714—1715, otwieraj w dziejach Modawii i Wooszczyzny tzw. er
fanariotów. Niepomylno zjawisk stojcych u jej pocztków nie sta-
nowia dobrej zapowiedzi. Turcja, która wkrótce, w latach 1716—1718,
poniosa powan klsk w wojnie z Austri, tracc Banat. a przej-
ciowo i Olteni, zagroona ju nie tylko w swym stanie posiadania,
ale coraz bardziej wrcz w swym istnieniu, przynajmniej jako mo-
carstwo suwerenne, czujc, e grunt usuwa si jej na ziemiach rumu-
skich, szukaa na nich pewniejszego punktu oparcia. Zdawaa sobie
spraw z nienawici rumuskiego spoeczestwa, której wielokrotnie
dowiadczya. Obserwowaa z niepokojem rosnc pod naciskiem za-
chodzcych zmian chwiejno bojarów i powoywanych z ich grona
hospodarów, do których co prawda rzadko kiedy miaa zupene zau-
fanie, teraz jednak stracia je ostatecznie w obliczu najnowszych wy-
darze i w poczuciu wasnej niemocy. W 1715 r. Turcja utworzya
now raj z Chocimia z okolic. Osabiona, borykajc si z trud-
nociami finansowymi, narzucaa krajom rumuskim coraz wiksze
brzemi haraczu, daniny bairan, opat za zatwierdzanie hospodarów,
obowizkowych dostaw ywnoci, ludzi do rónych prac i wiadcze
w transporcie. cigaa je bezwzgldnie, nawet w czasie klsk wojny
i nieurodzaju, gdy np. w 1718 r. ludzie dosownie konali z godu
na ulicach Bukaresztu. Szukajc kandydatów na wadców, a waciwie
zarzdców krajów rumuskich, którzy by zadowolili si pozycj i do-
chodami zwizanymi z penieniem funkcji wycznie administracyjno-
-policyjno-wywiadowczych, z wyrzeczeniem si ambicji odgrywania sa-
modzielnej roli, zwaszcza w stosunkach midzynarodowych, najatwiej
jeszcze znajdowaa ich w samym Konstantynopolu. Tam, w stolicy
imperium, w dzielnicy Fanar, nie brako chrzecijan, Greków lub
zgrecyzowanych przedstawicieli innych narodów bakaskich, znajcych
stosunki tureckie i jzyk, zaprawionych w subie sutaskiej. Niemal
kady z hospodarów-fanariotów peni poprzednio funkcj nadwornego
tumacza. Znano wic ich na dworze sutan skim, miano mono oce-


215


nienia ich kwalifikacji i lojalnoci, której ródem bya ch wybicia
si i wzbogacenia, przy jednoczesnym przekonaniu, silniejszym w cen-
trum pastwa osmaskiego ni na jego peryferiach, o niemoliwoci
i bezsensie, przynajmniej na razie, wystpowania przeciwko panowa-
niu tureckiemu.

Jednake problem fanariotów, ich roli w dziejach Rumunii, nie jest
prosty i jednoznaczny. Wyznawana przez nich religia — chrzecijastwo
prawosawne — stwarzaa midzy nimi a spoeczestwem rumuskim,
przynajmniej jego górnymi warstwami, pewn wi, w tych czasach
jeszcze niebah, zwaszcza w ramach pastwa muzumaskiego. Przy-
bywali do kraju, który ju od pewnego czasu podlega nasilajcym
si wpywom jzyka, i kultury greckiej. Na miejscu zastawali do
liczne rodziny greckie, nierzadko silnie ju wronite w stosunki ru-
muskie. Wzmoone dania pienine Turków, nieraz cakiem zaska-
kujce, okresowo uzaleniay ich materialnie od bojarów, chocia for-
malnie byli od nich niezaleni. Fanarioci byli ludmi wyksztaconymi,
niekiedy wrcz wielkiej wiedzy i kultury, duych zdolnoci i zrcz-
noci politycznej. Docieray do nich wpywy europejskiego owiecenia,
nowe koncepcje spoeczno-polityczne owieconego absolutyzmu, nowe
prdy kulturalne. Pozbawieni wikszej samodzielnoci w dziedzinie
polityki, zwaszcza midzynarodowej, atwiej mogli zaspokaja swe
ambicje w unowoczenianiu stosunków wewntrznych, o *le przeko-
nali Turków o jego niezbdnoci, a najswobodniej na polu kultury.
Chocia wic zasadnicz ich misj byo suy jako wierne i sprawne
narzdzie panowania i wyzysku tureckiego, w dodatku w okresie
kracowego natenia eksploatacji, i chocia funkcj t istotnie pe-
nili, sami otaczajc si wschodnim przepychem i wprowadzajc turecki
ceremonia dworski, nie mona ich wszystkich sprowadza wycznie
do tej roli. Porównanie midzy greckimi hospodarami-fanariotami
a wczeniejszymi hospodarami z rumuskich bojarów nie zawsze wy-
pada na korzy tych ostatnich.

WOOSZCZYZNA I MODAWIA. STOSUNKI WEWNTRZNE

Ucisk turecki oraz kilkakrotne w cigu XVIII w. wojny dotkliwie
hamoway postp gospodarczy. W rolnictwie wzrost produkcji uzyskano
tylko dziki wydatnemu zwikszeniu paszczyzny. Rozwinito silniej
hodowl; konie rumuskie znane byy w rodkowej Europie, zaopa-
trywaa si w nie m.in. armia pruska. Górnictwo w dalszym cigu
nie czynio godnych uwagi postpów. Silniej rozwino si wolne rze-
mioso wiejskie, lecz zwaszcza warsztaty miejskie. Organizacje cechowe
przeyway okres najwikszego rozwoju i znaczenia. Powstao troch
manufaktur bojarskich (w majtkach rodów Cantacuzino, Ghica, Slati-
neanu, Racovita), produkujcych proste sukna, szko, papier przy po-
mocy fachowców z Polski i Niemiec i pracy chopów paszczynia-
nych. W Bukareszcie i Jassach uruchomiono manufaktury wiec.
W handlu nastpi pewien wzrost obrotów, wyspecjalizowanie targów
(np. na mk, woy itp.), rozwinicie si targów po wsiach, w dobrach

216


klasztornych i bojarskich, zwikszenie iloci jarmarków, zwaszcza po-
granicznych. Tak np. w Horodence, na granicy polsko-modawskiej,
odbywano ich rocznie 8. Szerzy si te handel wdrowny mimo zwal-
czania go przez wadze z powodu czstego omijania ce. Eksport
kierowa si nadal gównie do Turcji, ale wyranie wzrastay obroty
z Austri i Niemcami, szczególnie z Lipskiem. Pienidzem uywanym
najczciej by piastr turecki, z czasem nazwany „lwem" (ku, l. mn. lei),
stopniowo napyway talary austriackie, nadal wysoko ceniono weneckie
cekiny i holenderskie dukaty. Z miast najlepiej rozwijay si obydwie
stolice, Bukareszt i Jassy, ponadto na Wooszczynie Krajowa i Ploiesti,
a w Modawii Gaacz i Botosani. Starano si ju czuwa nad ich racjo-
naln zabudow, nakazujc np. usunicie ze ródmiecia warsztatów
zagraajcych poarem lub szkodliwych dla otoczenia. Rozwój miast
napotyka jednak wiele przeszkód. Wzrastay przypadajce na nie obci-
enia podatkowe, sabszym z nich wielcy waciciele ziemscy zagarniali
wiejskie posiadoci, za mieszkaców tych wsi, a nawet maych miaste-
czek, starali si zmusi do penienia powinnoci chopskich. Wywoywa-
o to liczne zatargi, np. miast Birlad i Dorohoi z bojarami, miasta
Roman z biskupem, w które wkracza musieli hospodarowie.

W stosunkach wiejskich zjawiskiem dominujcym byo umocnienie
pozycji i wzrost zamonoci bojarów, przy niskim poziomie ycia
i ndzy chopa. W cigu XVIII w. obowizek paszczyzny sta si
powszechny, narzucono go nawet chopom wolnym. Rónica w pooeniu
ich i chopów poddanych polegaa ju tylko ma tym, e nie mona byo
ludzi wolnych przenosi, zamienia, sprzedawa oraz wymaga od nich
innych prac poza paszczyzn w okrelonym wymiarze. Zbiegostwo,
wyludnianie si wsi skutkiem klsk ywioowych i spustosze wojennych
zmusio co prawda bojarów do przyznania chopom prawa wykupu
z poddastwa i osadzania ich w majtkach na prawach ludzi wolnych,
ale z reguy dono do tego, by jak najszybciej zepchn ich znowu
do rzdu poddanych. I w tych sprawach musiao interweniowa pa-
stwo, hamujc zapdy bojarów, zreszt w ich wasnym interesie, cho
nie bez ich sprzeciwów.

Aparat pastwowy uleg pewnym zmianom. Zwyczaj wybierania
hospodara przez bojarów, praktykowany jeszcze niekiedy w poprzed-
nim okresie, zanikn teraz doszcztnie. Pozycja panujcych, cieszcych
si na ogó wikszym zaufaniem Turcji, umocnia si. Osabo na-
tomiast znaczenie rady i zgromadze. Bardzo istotne stao si posta-
wienie na czele okrgów administracyjnych (judetele, (inuturile) urzd-
ników mianowanych przez hospodarów sporód bojarów, tzw. ispraw-
ników (ispravnici), o kompetencjach sdowych. Tylko na szczeblu
cile lokalnym, we wsiach, utrzymaa si zasada obieralnoci funkcjo-
nariuszy. Nowoci przejt od administracji austriackiej dziaajcej
w Siedmiogrodzie, Banacie, Oltenii oraz na Bukowinie stao si opa-
canie urzdników pastwowych. W dziedzinie finansów, po kilkakrot-
nych próbach podejmowanych od lat 1700—1701 wprowadzenia jedno-
litego podatku ogólnego, wrócono pod wpywem da tureckich do
uciliwego systemu wielu rónorodnych, nieregularnych danin. Roz-

217



kadano je centralnie na okrgi i wsie, stosujc zasad solidarnej odpo-
wiedzialnoci mieszkaców. Siy zbrojne utraciy znaczenie bojowe, pe-
nic jedynie rol osobistej ochrony panujcych, funkcje reprezenta-
cyjne i policyjne. Coraz te bardziej skaday si z cudzoziemskich
najemników, gównie Albaczyków (Arnau{i). Sdownictwo wkroczyo
na drog specjalizacji sdziów w poszczególnych kategoriach spraw.
Czciej stosowano teraz prawo pisane, a od okoo poowy XVIII w.
dowody na pimie w miejsce przewaajcych dotd zezna ustnych
pod przysig. W poowie lat szedziesitych Micha Fotino z Chios
dokona kodyfikacji prawa, wydajc jego podrcznik w jzyku greckim.
Do wojny turecko-rosyjskiej 1768—1774, stanowicej punkt zwrotny
w dziejach rumuskich XVIII w. panowao na Wooszczynie od 1715 r.,
a w Modawii od 1711 r. po 11 hospodarów*. Rzdzili oni przewanie
po kilka razy, i to raz w jednym, raz w drugim kraju, przenoszeni roz-

* Na Wooszczynie rzdzili kolejno: Mikoaj Mayrocordat (1715—1716);
Jan Mavrocordat (1716-1719); znów Mikoaj Mavrocordat (1719—1730); Konstantyn
Mawocordat (1730); Micha Racovi0 (1730-1733); Grzegorz Ghica II (1733-1735);
Konstantyn Mavrocordat (1735-1741); Micha Racovi{a (1741-1744); Konstantyn
Mawocordat (1744-1748); Grzegorz Ghica II (1748-1752); Mateusz Ghica (1752-

218


kazami sutana. W sumie wiec liczba „panowa" bya wysza, wyno-
sia dla Wooszczyzny 20, dla Modawii 18, natomiast liczba panu-
jcych znacznie nisza, tylko 13 dla obydwu krajów. Przecitna spra-
wowania wadzy: dla Wooszczyzny 2,7 roku, dla Modawii 3,2. W oby-
dwu krajach rzdziy trzy rody: Mavrocordat, Racovita, Ghica, tylko
w Modawii pod koniec okresu doczy ród Callimachi. Miao to i swoje
dodatnie strony, uatwiao bowiem prowadzenie bardziej jednolitej
polityki wewntrznej, upodobniajc obydwa pastwa rumuskie i zbli-
ajc je do siebie.

KONSTANTYN MAYROCORDAT

Z caej dugiej i nucej listy fanariotów tego czasu jeden czo-
wiek i jego rzdy zasuguj na poszczególn uwag: Konstantyn Mavro-
cordat, w latach 1730—1769 panujcy z przerwami pi razy na
Wooszczynie, cztery razy w Modawii. Syn hospodara Mikoaja Mavro-
cordata, pierwszego w kolejnoci fanarioty, wyksztacony, trzewy i zr-
czny polityk, chocia zwizany z bojarami lepiej ni inni rozumia
ówczesn rzeczywisto. To za skonio go do przeprowadzenia serii
reform, podjtych w celu utrwalenia pozycji wielkiej wasnoci z oszcz-
dzeniem jej gwatownych wstrzsów spoecznych. Wymagao to odpo-
wiedniego dostosowania si do zmienionych warunków, w czym hos-
podar nie zawsze spotyka si ze zrozumieniem ze strony bojarów.

Rozpocz od reformy podatkowej, powracajc do najsprawniejszego
systemu podatku staego, spacanego ratami w cigu roku. Zniós przy
tym zasad solidarnej odpowiedzialnoci. Bojarów i duchowiestwo wo-
oskie zwolni od danin (w Modawii wielu takich zwolnie udzieli
jego ojciec, Mikoaj). W administracji wprowadzi mianowanych ispraw-
ników oraz wynagrodzenie za penienie funkcji. W sdownictwie cz
spraw przekaza isprawnikom, tylko najwaniejsze dopuszczajc przed
hospodarski dywan. Usiowa wic unowoczeni aparat pastwowy
i usun rozpanoszone naduycia, w czym wszake nie móg osign
wikszych wyników.

Najwaniejsze byy jednak reformy stosunków na wsi. W nastpstwie
upadku wojskowoci mieszkacy dotychczasowych osad onierskich

1753); Konstantyn Racovi{a (1753 1756); Konstantyn Mayrocordat (1756 1758);
Scarlat Ghica (1758-1761); Konstantyn Mavrocordat (po raz pity. 1761 1763);
Konstantyn Racovi(a (1763 1764); Stefan Racoyita (1764 1765); Scarlat Ghica (1765
1766); Aleksander Ghica (1766-1768); Grzegorz III Aleksander Ghica (1768-1769).
WModawii: Mikoaj Mavrocordat (1711-1716); Micha Racoyita (1716-1726); Grze-
gorz Ghica II (1726-1733); Konstantyn Mayrocordat (1733-1735); Grzegorz Ghica II
(1735—1739) oraz po okupacji rosyjskiej 1739—1741; Konstantyn Mavrocordat (1741 —
1743), Jan Mayrocordat (1743-1747); Grzegorz Ghica II (1747-1748); Konstantyn
Mayrocordat (1748-1749); Konstantyn Racovi{a (1749-1753); Mateusz Ghica (1753-
1756); Konstantyn Racoyita (1756-1757); Scarlat Ghica (1757-1758); Jan Teodor
Callimachi (1758-1761); Grzegorz Callimachi (1761-1764); Grzegorz III Aleksander
Ghica (1764— 1767; Grzegorz Callimachi (1767—1769); po nim Konstantyn Mayrocordat
(1769, w Modawii po raz czwarty!).

219


spadli do rzdu zwykych chopów. Pastwo odstpio bojarom prawa
do wielu rodzin chopskich, dotd zalenych tylko od administracji
pastwowej. Na tych „przydziaach" najwicej skorzystali wielcy bo-
jarzy. Wszystko byy to posunicia zdecydowanie korzystne dla szlachty,
oszczdzanej w polityce podatkowej, zasilanej si robocz. Ale masowe
ucieczki chopów zmuszay do ustpstw i na ich korzy. Sam hospo-
dar szacowa straty gospodarki modawskiej z tego powodu na ponad
50 tys. ludzi, z Wooszczyzny w cigu kilku lat miao zbiec za
Dunaj do 15 tys. osób. Rozporzdzenia Mavrocordata nakazyway
lepsze obchodzenie si z chopami, opacanie wiadcze wykraczajcych
poza ich obowizki. Najistotniejsza bya decyzja o zniesieniu pod-
dastwa. Na Wooszczynie podj j wiec ogólny z 16 VIII 1746 r.
Za sum 10 talarów chop móg si wykupi i odtd, nie przywi-
zany ju do posiadoci paskiej, stawa si czowiekiem wolnym, cho
bez ziemi. Miao to by równie zacht do powrotu dla zbiegów zza
Dunaju. W Modawii poddastwo zniesiono 17 IV 1749 r., lecz na
warunkach mniej korzystnych. Chopi nie mogli by ju sprzedawani,
zamieniani, przenoszeni, ale nie wolno im byo opuszcza wsi. Obydwie
reformy obciay wszystkich chopów obowizkiem paszczyzny w okre-
lonym wymiarze. Byo to pogorszeniem losu resztek chopów dotd
jeszcze nie objtych paszczyzn, natomiast poprawiao pooenie masy
dotychczasowych poddanych, których obowizki nie byy poprzednio
okrelone i zaleay od samowoli waciciela.

Turcy zaakceptowali reformy Mavrocordata, gdy wpywy skarbu
sutaskiego spaday skutkiem ucieczek chopskich. Natomiast bojarzy
skaryli si, np. Austriakom w 1790 r., na „wadców o tyraskich
zamysach, którzy, chcc obali ród bojarski, pozbawili go tego wiel-
kiego przywileju".

Reformy chopskie Mavrocordata napotkay szczególnie silny opór
w Modawii. Bojarzy i klasztory dopuszczali si licznych naduy,
przekraczano wymiar paszczyzny, stosowano chost. Lecz wobec
staego braku rk do pracy porzucanie ziemi paskiej okazao si,
przynajmniej doranie, broni chopsk dosy skuteczn. W 1756 r.
Konstantyn Racovita w ukadach z delegacj chopskich zbiegów mu-
sia przyzna im prawo osiedlenia si, gdzie zechc, za opat, lecz
bez paszczyzny. W 1766 r. Grzegorz Aleksander Ghica obniy wy-
miar paszczyzny z 24 do 12 dni rocznie, na pograniczu wynosia
ona nawet 6 dni. Wbrew pozorom sprawa nie wygldaa a tak po-
mylnie dla chopów. Jednoczenie wprowadzono bowiem tzw. nartul,
tj. wymiar pracy (np. orki, cia, przdzenia) obejmujcej dzie pa-
szczyniany. By on tak wysoki, e w praktyce na wywizanie si
z caoci obowizków chop musia powici wicej dni. Niekiedy
sami bojarzy proponowali chopom okup pieniny w miejsce pasz-
czyzny.

Drugim zasadniczym problemem bya zaostrzajca si rywalizacja
pomidzy bojarami rumuskimi i greckimi, szczególnie zacieka po
reformach Mavrocordata. Skargi bojarów, a take kupców rumuskich
na rzdy „greckie" spowodoway usunicie z Wooszczyzny Mateusza

220


Ghiki w 1753 r., a w 1763 r. nawet i Konstantyna Mavrocordata
po jego ostatnim tu, pitym ju panowaniu. Stefan Racovita usiowa
stumi si opozycj, stosujc nawet kar mierci, ale wywoao to
rozruchy w Bukareszcie, które odsuny go od wadzy. Równie
i w Modawii, w Jassach, doszo do krwawych zaburze z kocem
lat pidziesitych, gdy rzdy sprawowa Scarlat Ghica, który obsadza
Grekami nawet administracj prowincjonaln. Turcy zaagodzili konflikt,
oddajc rzdy przywódcy opozycji Janowi Callimachiemu (Rumunowi).
Dalsze skargi bojarów rumuskich z koca lat szedziesitych na
Grzegorza Callimachiego zostay jednak odrzucone przez Port.

SIEDMIOGRÓD

Za Karpatami rzdy austriackie zmierzay stopniowo, lecz uparcie
do ograniczenia autonomii Ksistwa. Opieray si gównie na wgierskiej
magnaterii i kociele katolickim, czciowo i na mieszczastwie saskim.
Zaniechano wyboru gubernatora, stanowisko to obsadzano czsto wojsko-
wymi. Sejm zwoywano rzadko, wprowadzono do niego czonków
z nominacji cesarskiej, tzw. regalistów, którzy w kocu stanowili
wikszo. Kraj, obsadzony przez wojska cesarskie, ponoszcy znaczne
ciary finansowe na rzecz skarbu wiedeskiego, utrzymywane na po-
ziomie wydatków z czasu wojny (400, póniej i 600 tys. talarów rocz-
nie, zamiast 50 tys.), by silnie wykorzystywany i upoledzony na
rzecz uprzywilejowanych „dziedzicznych krajów" Habsburgów. Pogor-
szeniu ulega pozycja Seklerów, traccych swe poprzednie znaczenie
militarne. Sytuacja mas chopskich pozostawaa nadal cika, szcze-
gólnie chopstwa rumuskiego.

W yciu gospodarczym Siedmiogrodu XVIII w. zaszy godne uwagi
zmiany. W rolnictwie w drugiej poowie stulecia rozpowszechnia si '
trójpolówka oraz uprawa ziemniaka. W dobrach pastwowych, zwasz-
cza w Banacie, wprowadzono upraw ryu, rzepaku, konopi, tytoniu.
Du rol odgrywaa hodowla woów, owiec, znów szczególnie na
spustoszonych tureck gospodark i wojn obszarach Banatu. Ogólny
wzrost produkcji rolniczo-hodowlanej, spowodowany zwikszonym za-
potrzebowaniem administracji, wojska, miast, powodowa bardzo wysoki
wymiar paszczyzny, do 4—5 dni w tygodniu! Interwencja pastwa
w 1714, 1747 i 1769 r. doprowadzia do nieznacznych tylko ulg,
obniajc paszczyzn do 3 —4 dni, a dla elerów — chopów pasz-
czynianych bez ziemi, do l dnia. Tzw. patent urbarialny Marii Teresy
z 1767 r., ograniczajcy paszczyzn do 2 dni w tygodniu, w Siedmio-
grodzie w ogóle nie zosta wprowadzony z powodu oporu szlachty.
Sporo wysiku powicili Austriacy rozwojowi górnictwa metali, po-
cztkowo zwaszcza w Banacie, póniej, po utracie lska z jego za-
sobami mineralnymi, take i w Siedmiogrodzie. Zachcano kapita
prywatny do inwestycji, popierano ulepszenia techniczne, zaoono
szkoy górnicze w Oravi{a i Zlatna. W kopalniach korzystano jeszcze
z paszczyzny, ale przewaaa ju praca najemna, zwaszcza elerów.
Zastosowano te system wynagrodzenia akordowego. Warunki pracy

221


pod wzgldem higieny i bezpieczestwa byy uciliwe, mimo to nie
brako i zatrudniania dzieci. Popierano rozwój manufaktur, pastwo
inwestowao zwaszcza w Banacie, uruchamiajc zakady metalurgiczne
w Bocsa, Dognecea, najsynniejsze w Resita (1769). Tam te powstay
manufaktury sukiennicze, jedwabnicze, poczosznicze, wytwórnie papieru,
myda, oleju, piwa, zakadane w Timisoara, Caransebes i innych miejsco-
wociach. Inwestycje siedmiogrodzkie byy mniej liczne i czciej prywatne,
szlacheckie (rody Teleki, Karolyi, Kemeny, Haller). Powstao jednak
troch manufaktur szka, potau, papieru, wyrobów elaznych, np. kos —
w majtkach wiejskich i w miastach, w Sibiu, Alba lulia, Hunedoara.
Osabione mieszczastwo rzadko uczestniczyo w tych przedsiwziciach.
Manufaktury daway zatrudnienie ludnoci okolic mniej urodzajnych,
ale rozwój ich napotyka silny opór cechów. Wyroby na ogó byy
drogie i niskiej jakoci. Handel oywi si, z tym e bilans wymiany
towarowej z zagranic by dla Siedmiogrodu ujemny. Wadze austriackie
ograniczay kontakty z pastwami rumuskimi, staray si natomiast
wyprze z Siedmiogrodu kupców wooskich oraz wschodnich. Greków,
Ormian. W 1719 r. zaoono Kompani do Handlu ze Wschodem,
usiujc zmonopolizowa wymian z Turcj, w latach 1723, 1759—
1763 powstaway towarzystwa kupieckie w Timisoara; podobn inicja-
tyw, majc na celu wyeliminowanie obcego porednictwa, podjto
i w Sibiu. Próby te, mimo pomocy pastwa, nie day rezultatu. Towa-
rzystwa Greków, naj obrotniej szych kupców, utrzymay si w Klu,
Braszowie, Sibiu, take kompanie ormiaskie, zwaszcza w Cherla.
Miasta rozwijay si dosy sabo, skrpowane przewag czynników
feudalnych, magnacko-szlacheckich, zakazem dopywu ludnoci chop-
skiej, szczególnie rumuskiej, postpujcym zacofaniem cechów. Pewne
zarzdzenia austriackie przeciw monopolom cechowym nie przyniosy
wikszych efektów. Inne stosunki panoway w Banacie, gdzie cechy
zostay rozwizane, a Rumuni dopuszczeni do miast. Caa ludno
miejska Siedmiogrodu nie przekraczaa 5% ogóu mieszkaców. W 1785 r.
Braszow zamieszkiwao niespena 18 tys. osób.

Austriackim spisom statystycznym zawdziczamy mono ogólnego
przynajmniej zorientowania si w strukturze wewntrznej spoeczestwa
Siedmiogrodu. Pod wzgldem narodowociowym z pocztkiem lat
szedziesitych przedstawiaa si ona w przyblieniu nastpujco:
Rumuni - okoo 66%. Wgrzy i Seklerzy - 22%, Sasi - 12%. Po
przyczeniu Banatu podjto tam od 1722 r. prób kolonizacji nie-
mieckiej, ponowion w powaniejszych jeszcze rozmiarach w 1763 r..
a poczon czciowo z usuwaniem Rumunów. Razem osiedlono
okoo 80 tys. kolonistów („Szwabów", „Alplerów". katolików z po-
udniowych Niemiec), wczajc komitaty Zarand i Satu Mar. Ludno
rumusk próbowano rugowa równie i z niektórych okolic opano-
wanych wczeniej przez Sasów. Spowodowao to interwencj cesarsk,
która pooya temu kres.

Spis z 1767 r. daje pewien obraz struktury spoecznej. W Siedmio-
grodzie naliczono wtedy nastpujc liczb rodzin: chopów poddanych
okoo 108 tys., elerów okoo 45,5 tys., ..wolnych Rumunów" prawie

222


15 tys., „wolnych Sasów" ponad 18 tys., Seklerów niecae 8 tys..
rodzin mieszczaskich blisko 12 tys., szlacheckich 26 tys., magnackich
262 — na ogóln liczb okoo 1.2 nln ludnoci.

W dziedzinie stosunków spoecznych najwaniejsza bya nadal kwe-
stia chopska. Dosy czsto dochodzio do zatargów miedzy chopami
w majtkach miejskich a patrycjatem. próbujcym i tu wprowadzi
paszczyzn. W dobrach miast Bistrita i Sibiu doszo do rozruchów,
w 1774 r. nawet krwawych. Zasadniczy by oczywicie konflikt z ary-
stokracj i szlacht, posiadaczami ziemi. Co pewien czas przeradza
si on w gwatowne, zbrojne starcia. W 1735 r. zbuntowali si chopi
w komitacie Arad, w latach 1736—1739 trway rozruchy w Banacie,
w 1765 r. we wsiach saskich komitatu Tirnava. Wszystkie te wystpienia
stumiono bez litoci — w Banacie wojska austriackie paliy cae wsie
rumuskie, mordujc mieszkaców, przywódców stracono. Chopi ru-
muscy musieli toczy walk nie tylko w obronie swych praw spo-
ecznych, lecz i swego wyznania. Pod wpywem' propagandy mnicha
serbskiego Yisariona Sarai (1744). Rumunów Mikoaja Oprea i popa
Macinica, wizionych przez Austriaków, wikszo chopów rumuskich,
zgodnie zreszt ze swym przekonaniem, porzucia uni. Pozostao przy
niej zaledwie okoo 15-20% rodzin rumuskich. W 1759 r. mimo
ponawianych zarzdze Marii Teresy dotyczcych tolerancji religijnej
dla prawosawia w Siedmiogrodzie doszo tam do rozruchów w zwizku
z uwizieniem przez szlacht w Bobilna mnicha Sofroniusza, przeciw-
nika unii. Wystpienia te zostay bezwzgldnie stumione przez wojsko,
a wielu chopów zbiego na Wooszczyzn.

Poza chopami zorganizowany opór stawiali take górnicy i hut-
nicy Banatu. W 1733 r. skutkiem spadku zarobków wywoanego wpro-
wadzeniem nowych urzdze technicznych odmówili pracy, a inter-
wencja wadz doprowadzia do krwawych zaburze.

W administracji Siedmiogrodu nie zaszy wiksze zmiany. Teryto-
rialnie zmniejszono jego obszar przez wczenie kilku komitatów do
Wgier, m.in. okrgów Maramuresz, Satu Mar i Arad. Stolic prze-
niesiono po powstaniu Rakoczego do Sibiu. a w 1790 r. do Klu.
Autonomi sask potwierdzi dyplom cesarski z 1693 r. Banat, pozo-
stajcy dugo pod zarzdem wojskowym, dopiero w 1751 r. otrzyma
administracj cywiln, a w 1778 r. zosta wczony do Wgier i po-
dzielony na komitaty. Nad Dunajem oraz miedzy Banatem i Olteni
wydzielono pas graniczny, stanowicy przeduenie austriackiego tzw.
Pogranicza Wojskowego, cigncego si wzdu rubiey austriacko-
-tureckiej od Dalmacji a po elazne Wrota i Karpaty. Specjaln
pozycj uzyskali w Banacie Serbowie obdarzeni autonomi okrelon
tzw. przywilejami iliryjskimi, z wasnym patriarch na czele. W zamian
za sub wojskow na pograniczu zwolniono ich od danin, pa-
szczyzny, sdownictwa komitatowego. Austria przeciwstawiaa ich wia-
domie Wgrom, stwarzajc w Serbach przegrod midzy Wgrami
a Turcj.

Z ycia politycznego Siedmiogrodu na uwag zasuguj zaznaczone
ju ogólne tendencje polityki austriackiej wobec ksistwa, zmierzajcej

223


do maksymalnego zatarcia jego odrbnoci. W toku zmaga z Turcj
Austria utrzymaa sw zdobycz, cho w czasie przegranej wojny z lat
1736—1739 pozycja jej ulega zachwianiu, a Turcy poparli preten-
denta do tronu ksicego w osobie Józefa Rakoczego, syna Franciszka.

BISKUP MICU

Dla ludnoci rumuskiej politycznie najwaniejsza w tym czasie
okazaa si sprawa unii kocielnej. Rzd wiedeski popiera j ze wszyst-
kich si. Jego zabiegi na terenie Banatu nie przyniosy powodzenia
wobec solidarnego oporu prawosawnych, rumuskich i serbskich.
Natomiast sytuacja w Siedmiogrodzie ulega skomplikowaniu w wyniku
postawy, jak zaj biskup rumuskich unitów, Jan Innocenty Micu
(loan Inochentie Micu-Clain*).

Micu by jedn z najciekawszych i najbarwniejszych postaci ycia
rumuskiego w XVIII w. Wielk jego pasj staa si walka o zmian
pooenia ludnoci rumuskiej w Siedmiogrodzie, a jego osobist tra-
gedi to, e w koncepcjach swych wyprzedzi wspóczesn mu epok
o pó stulecia. Przy cechujcej go bezkompromisowoci, temperamencie
wojowniczym, a charakterze gwatownym, wybuchowym, stawiao go to
z miejsca na pozycji straconej. A jednak Micu walk podj, pro-
wadzi j latami z godnym podziwu uporem i chocia osobicie prze-
gra, zostawi po sobie trwae dziedzictwo, wytyczy pocztek drogi,
któr poszy nastpne pokolenia.

Urodzony w 1692 r. w górskiej wiosce na pograniczu siedmio-
grodzko-wooskim, pochodzi z rodziny wolnych chopów rumuskich.
Ksztaci si w kolegiach jezuickich w Klu i w sowackiej Tyrnawie,
a w 1729 r. zosta biskupem, przenoszc sw siedzib w 1738 r. do
Blaj. Akceptowa uni, ale pod warunkiem utrzymania rzeczywistej
autonomii kocioa rumusko-katolickiego, wystpujc przeciw próbom
jej ograniczenia. Tym samym wiza si jednak z ruchem, który
wprowadza rozam w prawosawn spoeczno rumusk. Lecz zdajc
sobie spraw z tego, jak bardzo zaleao Wiedniowi na sukcesie unii,
postanowi uczyni z niej narzdzie walki o równouprawnienie poli-
tyczne Rumunów siedmiogrodzkich, oczywicie w formie waciwej
epoce i ukadowi feudalnemu, tj. przez przyznanie im statusu czwartej
„nacji", obok Wgrów, Seklerów i Sasów. Wysunicie tego dania,
jego uzasadnienie i walka o wcielenie go w ycie to waciwa, ogromna
zasuga chopskiego biskupa, zapewniajca mu trwae miejsce w dzie-
jach jego narodu.

Argumentacja Micu bya prosta i logiczna. Opierajc si na pracach
uczonych, m.in. na rkopisie Dymitra Cantemira, który zakupi w Wied-
niu, udowadnia, e historycznie Rumuni s „nacj" najstarsz, aktualnie
najliczniejsz, ponoszc najwiksze daniny mienia i krwi, zdaniem
Micu dwukrotnie wiksze ni pozostae „nacje" razem. Udzia w ofia-

* Clain bd Klein, niemiecki odpowiednik rumuskiego Micu, dodany do nazwiska
po przyznaniu biskupowi tytuu barona.

224


rach uprawnia do odpowiedniego udziau w korzyciach. Nie jest
suszne, aby mniejszo decydowaa o wikszoci bez adnego jej
"udziau. Drugi dyplom leopoldyski w sprawie unii z 1701 r. nie
zosta zatwierdzony przez sejm, nie przedstawiono jego oryginau,
skutkiem czego rónie interpretowano jego tekst, wreszcie egzekwo-
wano go w zakresie obowizków, lecz nie praw rumuskich unitów.
Sprawa jest wic prawnie nadal otwarta i winna by zaatwiona
zgodnie z wymogami sprawiedliwoci po linii susznych da ru-
muskiego narodu.

Pojciem narodu Micu obejmowa wszystkich Rumunów, cznie
z chopami. Dla tych ostatnich domaga si zniesienia poddastwa,
prawa przenoszenia si, zmniejszenia paszczyzny do 2 dni w tygodniu,
zwrotu zagrabionej ziemi, dopuszczenia do rzemios i owiaty. Sam
zdziaa wiele na polu kultury, zakadajc wany i gony orodek
szkolnictwa rumuskiego w Blaj (wg. alazsfalva), wysyajc stypen-
dystów do Rzymu.

Wystpienia Micu rozptay burz nienawici klasowej i narodo-
wej. Pogarda wgierskiej szlachty dla rumuskiego chopstwa wyado-
waa si gwatownie w sejmie, gdzie pod adresem jedynego tam przed-
stawiciela spoecznoci rumuskiej (regalisty) i jego narodu wysunito
wszelkie moliwe zarzuty, nie szczdzc pogróek i obelg. Stany nie
mogy darowa próby porozumienia si bezporednio z Wiedniem, do
którego Micu zwraca si od 1732 r. w okoo 25 memoriaach.
W 1744 r. sejm odrzuci propozycj cesarzowej zrównania w prawach
unitów Siedmiogrodu. W toku tych szarpicych nerwy nierównych
zmaga biskup traci niekiedy zimn krew, grozi zerwaniem unii,
opuszczeniem kraju. Skorzystano z tego bez skrupuów, oskarajc go
o zdrad i podburzanie ludu, a gdy wród ludnoci rumuskiej doszo
do zamieszek, wezwano go do Wiednia. Opuszczajc kraj, Micu wez-
wa duchowiestwo rumuskie, cae, nie tylko unickie, do kontynuo-
wania walki. W obliczu oskare przedstawionych mu na podstawie
denuncjacji z Siedmiogrodu Micu wola zbiec do Rzymu, zreszt ku
zadowoleniu rzdu austriackiego. Jego apele do papiea o pomoc nie
odniosy skutku. Próbowa jeszcze z Woch kierowa kocioem unickim
w Siedmiogrodzie. Wiede uruchomi jednak wszystkie rodki nacisku.
Wstrzymano mu dochody, uniemoliwiono korespondencj. Nie widzc
moliwoci skutecznego oporu, przycinity bied i chorob, zoy
w 1751 r. „dobrowoln" rezygnacj. W kraju nie zapomniano o nim,
jeszcze w 1764 r. otrzyma w wyborach na biskupa 72 gosy, rzd
cesarski mianowa jednak kontrkandydata, który dosta ich wszyst-
kiego 9. Zmar w Rzymie w 1768 r. po 76 latach intensywnego,
pracowitego i burzliwego ycia.

Odwana walka Micu nie przebrzmiaa bez echa, zapocztkowujc
emancypacj polityczn ywiou rumuskiego w Siedmiogrodzie, to-
rujc drog wzrostowi kadr kierowniczych z krgu duchowiestwa,
drobnej szlachty i mieszczastwa. Od 1754 r. dziaao seminarium
unickie w Blaj. W 1748 r. rumuski kler ponowi danie dopusz-
czenia Rumunów do sejmu, do miast, rzemios i szkó. Rzd cesarski,

225


zasadniczo przeciwny równouprawnieniu, musia przecie w czym
ustpi i zgodzi si na studia dzieci rumuskich chopów. Ale dla
osabienia ruchu narodowego Rumunów mianowa w 1761 r. take
i biskupa prawosawnego, powierzajc t funkcj Serbowi. Mimo to
idee Micu rozpowszechniay si szybko, coraz czciej uywano okre-
lenia neam romdnesc (ród, szczep, naród rumuski), przy czym
w Siedmiogrodzie wiadomo odrbnoci narodowej rumuskiego chop-
stwa sza na ogó w parze z odczuciem sprzecznoci spoecznych
interesów miedzy nimi a wgiersk szlacht.

Do pewnego wzrostu poczucia odrbnoci i znaczenia elementu
rumuskiego przyczynio si ponadto zorganizowanie przez Austriaków
dla ochrony granicy cesarstwa dwóch puków z onierzy Rumunów,
przewanie unitów, jednego na pónocy, drugiego na poudniu kraju.
Rekrutacja wywoaa co prawda silne obawy i nie obya si bez za-
mieszek, a nawet próby buntu przy pierwszym skadaniu przysigi
w 1763 r. W roku nastpnym zagwarantowano onierzom prawa
ludzi wolnych. Statut tych formacji z 1766 r. wydano take w jzyku
rumuskim. Silniejsze jeszcze rozruchy miay miejsce przy rekrutacji
Seklerów, którzy woleli wykup ni austriack sub. Wród licznych
gwatów przy rzekomo „dobrowolnym" poborze wojsko uyo w kocu
przeciw opornym nawet dzia, kadc trupem do 200 ludzi. W 1768 r.
zorganizowano rumuski batalion graniczarów w Banacie, rozmieszczony
midzy Orsova a Caransebes. Pewne próby oporu wystpiy jeszcze
w 1772 i 1773 r. Stopniowo jednak formacje rumuskie stay si
lojalnym instrumentem w rku Habsburgów. Nie byo to zjawisko
pomylne, cho niewtpliwie wyrónienie odrbnej rumuskiej narodo-
woci w armii cesarskiej, powoanie do suby pastwowej, przyznanie
wolnoci osobistej, dostp do broni i umiejtnoci wojskowych wzmac-
niay w pewnej mierze samopoczucie dyskryminowanej spoecznoci
Rumunów siedmiogrodzkich, miao wic i swoje ograniczone pozy-
tywne znaczenie.

KRAJE RUMUSKIE A ZMIANY W SYTUACJI MIDZYNARODOWEJ

Wadajca hospodarstwami rumuskimi Turcja znajdowaa si
w XVIII w. w stanie pogbiajcego si upadku. Wysiki wezyrów
Kóprulu, zmierzajce do przywrócenia pastwu dawnej potgi, rozbiy
si o opór wielkich feudaów tureckich. W warunkach wojskowo-
-eksploatatorskiego feudalizmu, gdy przestay go zasila nowe zdobycze,
a nawet, cz dotychczasowych zostaa stracona, ycie gospodarcze
ulego stagnacji i zacofaniu. Nie bez znaczenia byo przesunicie si
gównych centrów gospodarki wiatowej z basenu Morza ródziemnego
w rejony Atlantyku i Pacyfiku. Co ywolniejsze i bardziej docho-
dowe gazie gospodarki tureckiej stay si upem cudzoziemskich mo-
nopoli, uprzywilejowanych wysoko (np. co tylko 3%!) w ukadach
Turcji z Francj (1740), Rosj (1783), Austri (1784). Grona niegdy
potga tureckich wojsk — jazdy spahisów, piechoty janczarów, artylerii.
Poty - upadaa coraz wyraniej. Synny korpus janczarski. zbrojny

226


zakon islamu, zarzuciwszy celibat i oddawszy si, pod oson przy-
wilejów podatkowych dochodowym zajciom kupiecko-spekulacyjnym,
uleg demoralizacji. Stopniowo sta si groniejszy dla sutanów ni
dla wrogów zewntrznych. Po cikich kieskach poniesionych u schyku
XVII w. przed Turcj stano widmo katastrofy. Ratoway j jeszcze
rozbienoci i rywalizacja miedzy mocarstwami Europy. Austria i Rosja
dyy do zawadnicia posiadociami tureckimi, Francja bronia inte-
gralnoci Turcji przeciwstawiajc j obydwu swym rywalom. Stopniowo
na pozycje te przesza Anglia, zaniepokojona penetracj rosyjsk w stre-
fie cienin tureckich i na Bliskim Wschodzie, w kocu i Austria. Rzecz-
nikiem walki przeciwko Turcji pozostaa Rosja, szukajca wyjcia
z Morza Czarnego i opierajca si na sympatiach ciemionych przez
Turcj ludów bakaskich, prawosawnych i w wikszoci sowiaskich.
Polska przestaa si liczy w tych rozgrywkach.

Turcy jeszcze w 1715 r. odnieli pewne sukcesy, ale ju tylko nad
równie sabnc Wenecj. Natomiast w wojnie wydanej im przez
Austri (1716—1718) ponieli cik klsk. Ksi Eugeniusz Sa-
baudzki pobi ich pod Petrovaradinem i zdoby Belgrad. W toku
wojny cz bojarów wooskich, z Cantacuzinami, przesza na stron
Austrii. Wojska austriackie zasilio kilka tysicy ochotników rumu-
skich. Hospodar wooski Mikoaj Mavrocordat schroni si u Turków
za Dunajem, bojarzy za z inicjatywy metropolity Ivireanu wybrali
hospodarem Jerzego Cantacuzino, syna Serbana. Mikoaj z pomoc
tureck odzyska tron, karzc mierci kilku bojarów i metropolit.
Gdy za wkrótce wpad w rce przeciwników, którzy wydali go
Austrii, a w Bukareszcie wybuchy rozruchy antygreckie, Turcy miano-
wali nowego hospodara, Jana Mavrocordata. Wojska austriackie mu-
siay wycofa si za Olt, mimo prób wooskich bojarów (Golescu,
Stirbei), którzy w memoriale z marca 1717 r. starali si przekona
cesarza Karola VI o korzyciach, jakie Austrii zapewnioby przy-
czenie Wooszczyzny. Równie i w Modawii wystpio stronnictwo
proaustriackie (Ceaurul, Contescu, Soldan, Cuza), zwaszcza e wojska
cesarskie obsadziy kraj po Seret. Gdy jednak usioway zaj i Jassy,
hospodar Micha Racovi{a wezwa Tatarów, a ci rozbili Austriaków.
Kilku bojarów znów zapacio gow. Próbowano uzyska interwencj
Rosji, rodzina Sturdza zwracaa si w tej sprawie do przebywajcego
na dworze Piotra I Dymitra Cantemira. Rosja bya jednak zajta
na pónocy, nad Batykiem, w wojnie ze Szwecj.

Pokój austriacko-turecki zawarty w 1718 r. w Poarevac (Passaro-
wice) przyniós Austrii sporo zdobyczy, m.in. Olteni. Austriacy za-
rzdzali ni przy pomocy rady bojarskiej zoonej z 5 czonków,
pod przewodnictwem bana, niedoszego hospodara Jerzego Cantacu-
zino. Czynnoci rady podlegay kontroli austriackich dowódców. W za-
kresie administracji kocielnej Olteni podporzdkowano metropolii
serbskiej. Wobec znacznego spustoszenia kraju (okoo 20% wsi) i wy-
ludnienia bojarzy wymogli na Austriakach zgod na podwyszenie
paszczyzny do 30, a w 1722 r. do 52 dni rocznie. Aby mimo to
zyska rce do pracy, bojarzy brali chopów pod sw „protekcj",

227


zapewniajc im, przy pomocy rónych wybiegów, m.in. faszowania
dokumentów, mono uchylania si od danin pastwowych. Skarb
pastwa ponosi znaczne straty, tote wadze austriackie dyy do
ograniczenia samowoli bojarskiej. Handel z Austri uleg znacznemu
oywieniu. Rzdy austriackie byy na ogó uciliwe, poczone z du-
ymi obcieniami, rekwizycjami i naduyciami. Ludno odnosia si
do nich z wyran wrogoci.

Wojna z Turcj zostaa wznowiona w latach 1735—1739. Tym
razem rozpocza j Rosja, dopiero jej sukcesy zachciy Austri.
Armia austriacka po pierwszych powodzeniach poniosa jednak szereg
klsk, musiaa ewakuowa Serbi i Olteni. Skutkiem tego wyprawa
rosyjska 1739 r. mimo zwycistw feldmarszaka Munnicha, szczegól-
nie w bitwie pod Stawczanami (Stauceni, 17 sierpnia), wzicia Cho-
cimia, zajcia Jass, nie przyniosa spodziewanych rezultatów. Rosjanie
zawarli ju nawet, we wrzeniu, umow z bojarami co do przejcia
Modawii pod zwierzchnictwo rosyjskie, mieli swych kandydatów na
tron modawski, a nawet wooski, w osobach Konstantyna Cantemira
(syna Dymitra) i Konstantyna Cantacuzino. Cantemir zacz groma-
dzi siy zbrojne. Lecz wycofanie si z wojny pobitej Austrii, która
zrzeka si Oltenii, zmusio Rosj do ewakuowania Modawii, spu-
stoszonej silnie przez Tatarów. Modawskie stronnictwo proaustriackie
(Ruset, Racovita, Catargiu) w tych warunkach nie mogo nic zdziaa.
Turcy, odzyskawszy Olteni, poczyli j z Wooszczyzn, wbrew opo-
rowi miejscowych bojarów.

W drugiej poowie XVIII w. Rosja pod panowaniem Katarzyny II
powrócia do aktywnej polityki anty tureckiej. Na terenie Rumunii
zawczasu nawizano kontakty z duchowiestwem, niektórymi bojarami
(Ghica, Cantacuzino), nawet z modawskim hospodarem Grzegorzem
Ghica. Turcja obserwujc z niepokojem losy Polski, chcc uprzedzi
niebezpieczestwo, w 1768 r. wydaa wojn Rosji, która w tym czasie
bya zajta w Polsce walk z konfederacj barsk. Armia turecka
nie bya jednak dostatecznie przygotowana. Rosjanie obiegli Chocim,
zdobyli szturmem Gaacz, wkroczyli wraz z ochotnikami rumuskimi
do Bukaresztu. Ludno udzielaa wydatnej pomocy przy wypdzaniu
wojsk tureckich. W tym czasie na teren Modawii schronio si sporo
Polaków, uczestników konfederacji. Przyjmowano ich rozmaicie, na
ogó nie odmawiano gociny, ale nie udzielano pomocy (mimo na-
cisku Turków) wobec prorosyjskiego nastawienia ludnoci i czci
bojarów. W cigu 1770 r. generaowie rosyjscy odnieli zasadnicze
sukcesy: Repnin pobi Tatarów, Rumiancew l sierpnia odniós wielkie
zwycistwo nad Turkami pod Cahul (Kagu) nad dolnym Prutem,
flota turecka zostaa pokonana na Morzu Egejskim. Rosjanie opano-
wali lini Dniestru i Dunaju, zmuszajc do kapitulacji twierdze Ben-
der, Akerman, Kili, Izmai, Brai. W tej wojnie Austria zaja
ju postaw nieprzychyln Rosji, obawiajc si wzrostu jej potgi
i wpywów na Bakanach. Zawara nawet przymierze z Turcj, ofia-
rowujc jej pomoc w zamian za Olteni. Poniewa próby przekro-
czenia Dunaju nie przyniosy Rosjanom sukcesu, a wojska ich nka

228


gód i choroby, Rosja zadowolia si zajciem Krymu i przystpia
1 do rokowa, prowadzonych w Giurgiu, Focsani i Bukareszcie. Ukady
zostay jednak zerwane, a po wznowieniu wojny Rosjanom w kocu
udao si przedosta za Dunaj, gdzie obiegli Szumie, zmuszajc
Turcje w lipcu 1774 r. do podpisania pokoju w Kuczuk-Kainardi,
maej wiosce dobrudaskiej. By on wielkim sukcesem Rosji, przyznajc
jej szereg nabytków na wybrzeu czarnomorskim, odrywajc od Turcji
Krym, upowaniajc Rosj do prowadzenia handlu na terenie Turcji,
a dyplomacj rosyjsk do zabierania gosu w sprawach pastw ru-
muskich oraz chrzecijan w pastwie tureckim. Korzystajc ze spo-
sobnoci, Austria zadaa dla siebie „kompensaty" i wymoga na
Turcji odstpienie jej w maju 1775 r. pónocnej Modawii, nazywanej
odtd Bukowin. Mimo protestów hospodara w rce austriackie
przeszy takie historyczne orodki modawskie, jak dawna stolica Su-
czawa, miejscowo Radauji, Cimpulung, Putna, Sucevi{a, Moldovi{a,
Yoronet z ich zabytkowymi klasztorami. Póniej, w 1786 r., Buko-
win poczono administracyjnie z Galicj, ale zawsze traktowano j
nieco odrbnie.

Podczas wojny 1768—1774 cz bojarów pozostaa lojalna wobec
Turcji. Lecz wiksza ich liczba oraz szersze masy rumuskiego spoe-
czestwa popieray akcj antytureck. Mieszkacy Bukaresztu, Gaaczu
pomagali w usuniciu Turków, w walkach brao udzia ponad 10 tys.
ochotników. Dochodzio jednak przy tym i do wystpie przeciw bo-
jarom, urzdnikom oraz wzywanym przez nich na pomoc oddziaom
rosyjskim. Bojarzy prosili wic dowództwo rosyjskie o rozwizanie for-
macji ochotniczych. W pierwszej fazie rokowa pokojowych braa udzia
delegacja bojarów, która proponowaa neutralizacj pastw rumuskich
przez oddanie ich pod wspólny protektorat Austrii, Rosji i Prus
oraz domagaa si midzynarodowych gwarancji, z powoywaniem ho-
spodarów narodowoci rumuskiej. Póniej wyoni si nawet projekt
poczenia Modawii z Wooszczyzn w jedno pastwo pod nazw
„Dacja", lecz z powoaniem na tron ksicia pruskiego. Stopniowo
zarysowa si bojarski model pastwa rumuskiego, które miao by
niezalene od Turcji, pozostawa pod protektoratem midzynarodowym
lub rosyjskim, z obieralnymi panujcymi-krajowcami, z zachowaniem
przywilejów i kierownictwa politycznego bojarów, z wasn armi.

KULTURA XVIII WIEKU

W cigu tego okresu kultura pastw rumuskich poczynia dalsze
postpy. Jej podstawowe dobra, jak znajomo pisma, literatury,
zwaszcza starszej, religijno-moralnej, ulegy wikszemu umasowieniu.
Kultura i jzyk ludu oddziayway teraz silniej na wysze klasy spo-
eczestwa, mimo pewnej przeszkody, jak stanowio uywanie przez
nie jzyka greckiego.

Szkolnictwo podstawowe wiejskie pozostao niewystarczajce pod
wzgldem iloci szkó i poziomu. Sie szkó pastwowych, hospodar-
skich, dotara na prowincji tylko do siedzib wadz okrgowych. Za-

229


dowalajce ksztatowaa si sytuacja jedynie w stolicach pastw, w któ-
rych istniejce wysze akademie greckie zreformowano, usuwajc z nich
jzyk sowiaski. Na Wooszczynie Konstantyn Mavrocordat wprowa-
dzi w 1746 r. obowizek ksztacenia synów bojarskich, o ile mieli
peni funkcje pastwowe. Studia zagraniczne nadal najczciej podej-
mowano w Konstantynopolu, rzadziej we Woszech, w Polsce,
w Niemczech.

W druku ju ponad 80% zajmoway pozycje w jzyku rumuskim.
W produkcji wydawniczej Wooszczyzna górowaa zdecydowanie nad
Modawi. Wikszo stanowiy nadal dziea religijne, i to na sabym
poziomie, czsto tumaczone z greckiego. T drog, poprzez rodo-
wiska greckie, trafiy jednak do Rumunii take i powieci, romanse
europejskie, zwykle z wielkim opónieniem. W drugiej poowie stulecia
zaczto tumaczy bezporednio z francuskiego, m.in. takich pisarzy,
jak Fenelon, Yoltaire. Powaniejsz rol odgryway ju biblioteki,
metropolitalne, klasztorne, szkó wyszych, a zwaszcza wielki ksigo-
zbiór Mavrocordatów, europejskiej sawy.

Wikszo ówczesnych utworów literackich pozostaa jednak w rko-
pisie. Dawna epika dworska zanika w epoce, w której hospodaro-
darowie — administratorzy tureccy, niewielu dokonali bohaterskich czy-
nów. Zachoway si natomiast farsy dworskie w jzyku rumuskim,
greckim i tureckim. Pod wpywem tureckim rozwin si teatr mario-
netek. Znacznie wicej ni z poprzedniej epoki ocalao zabytków
twórczoci ludowej, pieni epickich, o walkach z Turkami i Tatarami,
wasnymi feudaami, o wyczynach zbójników, oraz lirycznych, z ycia
i doli ludu.

Równie i dziea naukowe pozostaway nadal w rkopisach, tyle e
zaczynao siga po nie ju i mieszczastwo. Najwiksz rol odgry-
waa historiografia, w ówczesnych warunkach jedyna waciwie skarb-
nica myli politycznej. Zjawiskiem najwybitniejszym na tym polu bya
dziaalno znanego z wydarze 1711 r. hospodara modawskiego
Dymitra Cantemira (1673 — 1723). Wyksztacony w Konstantynopolu,
gdzie by waciwie zakadnikiem, twórczo pisarsk podj na dobre
dopiero na emigracji politycznej w Rosji. Posiad gruntown wiedz
o pastwie i spoeczestwie tureckim, czego dowodzi chociaby opra-
cowanie w tym jzyku traktatu o tureckiej muzyce. W latach 1714—
1716 napisa po acinie Histori cesarstwa tureckiego, stanowic przez
dugi czas dla Europy chrzecijaskiej najlepsze ródo informacji
o Turcji. Po rosyjsku opublikowa w Petersburgu rozpraw o reli-
gii mahometaskiej. Na zamówienie Akademii Berliskiej opracowa
w 1716 r. po acinie Opis Modawii z wielu cennymi informacjami
i map. W Kronice staroytnoci Romano-Moldawo-Wolochów akcento-
wa, nie bez przesady, rzymsk przeszo narodu rumuskiego, ideali-
zowa jego dzieje, ale zarazem podkrela jedno narodow wszyst-
kich Rumunów i kad podwaliny ogólnorumuskiego patriotyzmu.
By on równie autorem pism politycznych, polemik zaprawionych
spor doz subiektywizmu, nienawici do wrogów, stronniczych kom-
plementów dla przyjació i czonków rodziny. Napisa te alegoryczn

230


satyr pt. Historia hieroglificzna, pod pozorami „opowieci o zwierztach"
pitnujc naduycia, intrygi i walki bojarów, rodów Brincoveanu,
Cantacuzino, Cantemir. Bya ona waciwie pierwsz rumusk powieci.

W dziedzinie historiografii Wooszczyzna wydaa w tym czasie kilka
wartociowych kronik, wród nich powstae pod wpywem Konstan-
tyna Mavrocordata dzieo Radu Popescu, wypowiadajce si za wspó-
prac z Turcj, oraz interesujcy opis upadku Konstantyna Brinco-
veanu. W Modawii starano si naladowa Mirona Costina. Naj-
wybitniejsza okazaa si praca Jana Neculce (1672—1745), przypusz-
czalnie Greka, wysokiego urzdnika dworskiego. By on wspópracow-
nikiem Dymitra Cantemira, lecz po latach emigracji w Rosji i w Polsce
wróci do kraju na dwór hospodarów. Jego Letopisetul odznacza si
wysokimi walorami politycznymi, moralnymi i literackimi. Gosi hasa
zrzucenia zalenoci od Turcji, przeciwstawiajc si zreszt i prdom
polonofilskim, usprawiedliwia pozycj i przywileje bojarów, ale po-
tpia ich anarchiczne skonnoci i naduycia. Podkrela zasugi Mavro-
cordata w dziele unowoczenienia pastwa. Czyni to w sposób nie-
zaleny, pozbawiony czoobitnoci. Poza dzieem Neculce, które wy-
waro due wraenie i wpyw, powstao wicej kronik modawskich
w jzykach rumuskim i greckim, zawierajcych m.in. interesujce
przyczynki do pobytu w Modawii, w twierdzy Bender, króla szwedz-
kiego Karola XII i jego polskich towarzyszy broni.

Wzrost zainteresowa historyczno-politycznych spowodowa poja-
wienie si szeregu tumacze dzie obcych, np. opisów oblenia
Wiednia w 1683 r., biografii cara Piotra I, „historii wiata" itp.

Nad yciem kulturalnym Siedmiogrodu pod rzdami austriackimi
zaciy teraz nacisk ze strony kocioa katolickiego. W tym duchu
przeorganizowano w 1698 r. uniwersytet w Klu, faworyzujc teologi
i retoryk. Utrzymywano 8 katolickich gimnazjów. Sie szkó ludo-
wych, wród nich i rumuskich, rozbudowano nieco, zwaszcza w okr-
gach pogranicznych, którym wadze austriackie powicay duo uwagi,
ale nie zapewniono im wystarczajco dobrego poziomu. W tych wa-
runkach protestanccy Sasi dyli do rozbudowy wasnego szkolnictwa,
starajc si o szko wysz, Rumuni za utworzyli dziki wysikom
biskupa Micu swój orodek szkolny w Blaj, unicki, gdy moliwoci
ledwie tolerowanego prawosawia byy za skromne. W 1754 r. otwarto
tam gimnazjum i seminarium teologiczne, w roku nastpnym ucz-
niowie zaczli organizowa rumuskie przedstawienia teatralne. Roz-
wina si te sie szkó rumuskich w Banacie. Pod tym wzgldem
rzdy austriackie byy wic pomylniejsze ni wgierskie.

Spoeczno Rumunów siedmiogrodzkich wyksztacia ju sw wasn
inteligencj, wród niej nawet grup ludzi nauki, twórczych zwaszcza
w dziedzinie historiografii. Protopop Radu Tempea spisa dzieje cerkwi
w Scheii Brasovului, w pracy swej atakowa uni, bronic prawo-
sawia. Wspóczenie powstao w Siedmiogrodzie kilka dalszych kro-
nik rumuskich. Powaniejsze badania historyczne podjli Jerzy Sincai
i Samuel Micu (daleki krewny biskupa), wstpujc na drog wskazan
przez Dymitra Cantemira oraz Innocentego Micu. Dymitr Eustatievici

231


do swej Gramatyki rumuskiej doczy traktat o wersyfikacji. Z twór-
czoci w innych jeykach Siedmiogrodu wiksze znaczenie miay prace
naukowe z zakresu techniki, górnictwa, medycyny (w tym i dla ludu),
prace historyczne aciskie i niemieckie Jana Filsticha, rozprawy o li-
teraturze i jeyku wgierskim, antyhabsburska literatura wgierska
okresu powstania kuruców. Spraw siedmiogrodzkich dotyczyy po czci
interesujce pamitniki wgierskiego bohatera narodowego Franciszka
Rakoczego II. Z Zachodu, z Niemiec, Francji, przenikay wpywy
europejskiego owiecenia, wolnomylne, nawet ateistyczne. Z tego
wzgldu reakcja katolicka przybraa na sile. W 1764 r. wydano zakaz
studiowania w krajach zachodnich.

Poprzez Siedmiogród docieray te wpywy baroku w jego austriac-
kiej odmianie, oddziaywajc na sztuk rumusk, zwaszcza woosk.
Czas jaki przeciwstawia si im panujcy dotd styl brynkowiaski,
sam zreszt wykazujcy elementy barokowe, by stopniowo przekszta-
ci si w specyficzny barok wooski. Klasztor bukareszteski (1713),
który zaoy metropolita Ivireanul, naley jeszcze do krgu stylowego
brynkowiaskiego, natomiast barokowy jest ju kompleks klasztorny

232


z Yacaresti, fundacji Mikoaja Mawocordata (1716-1722) i cerkiew
klasztoru Stavropoleos (1724) w Bukareszcie. W rzebie tych butwh
pojawiy si nowe elementy: motywy zwierzce, sceny biblijne kar
ttisze herbowy Na architektur domów mieszczask.ch pewien wpyw
wywierao w dalszym dgu budownictwo wiejskie. Dla wsi, zwScza
oltenskiej, elementem charakterystycznym, przejtym zza Dunaju, Ttaa
si tzw. cula - murowany obronny dom bojarski. W najprostszej swei
formie bya to regularna brya wielopitrowa, posiadajcT pocz kowo
na kadym pitrze jedn tylko izb. Stopniowo rozwinito j do
konstrukcji, ksztatów bardziej wyszukanych. Wzory sztuki wooskiej

w. Teodora . Sw. Jerzego w Jassach (1761). Przykad
dalekiego wschodu widoczny jest take w licznych studniach ^bln
fundowanych zwaszcza w Jassach przez hospodarów. Miay one
POrtalU- Natomiast na malarstwo modawskie, a

ofensywy katolicyzmu w Siedmiogrodzie oywio budow-
nictwo sakralne i torowao drog wystawnemu, sugestywnemu baro-
kowi, wietnie nadajcemu si do masowej propagandy religijnej
Budowniczych, a czasem tylko plany, sprowadzano L^Sej z Wiel
ma. W Klu powsta cay zespól budowli jezuickich, min. Convictus

233


Nobilium, czyli bursa szlachecka (1734—1735), katedry katolickie
wzniesiono w Timisoara (1736—1754), w Oradea (1752—1780), przy-
lej ostatniej i paac biskupi, który projektowa wiedeczyk Franciszek
Hillebrandt. Z budowli wieckich wzniesiono szereg rezydencji magnac-
kich na wzór austriacki, np. w Gornesti (1772—1778, ród Telekich),
niektóre dawne przebudowano w baroku, np. w Bontida (ród Banffich).
W miastach przebudowa barokowa obja m.in. ratusz w Braszowie,
fortyfikacje Klu i Alba lulia. Barok wycisn swe pitno i na bu-
dowlach rumuskich Siedmiogrodu, w katedrze unickiej w Blaj (1738—
1765), projektowanej przez Antoniego Martinellego, woskiego archi-
tekta z Wiednia, w katedrze prawosawnej w Lugoj (1759—1760),
w cerkwi klasztoru w Bodrog pod Aradem (1766), w przebudowie
starej szkoy w Scheii Brasovului (1760).

Rzeba i malarstwo równie zostay objte wpywem baroku. Wyroso
nowe pokolenie malarzy wyksztaconych w Wiedniu, zwaszcza ze rodo-
wiska saskiego. Coraz czciej jednak sprowadzano z Wiednia gotowe
obrazy. Przybywali te niekiedy na pewien czas wybitniejsi artyci, jak Jan
Schópf z Pragi, dziaajcy w Timisoara i Oradea w latach siedem-
dziesitych. Natomiast malarstwo rumuskie w Siedmiogrodzie pozostao
przy swych tradycjonalnych formach, podlegajc tylko silniejszym wpy-
wom wooskim. Malarstwo miniatur zaniko, ustpujc przed konku-
rencj druku. Zotnictwo przeywao upadek spowodowany napywem
wyrobów austriacko-czeskich. Podobnie zanikaa wytwórczo tkanin
artystycznych. Cay szereg tradycyjnych dziedzin sztuki feudalnej, zwasz-
cza kocielnej, wykazywa wyrane oznaki spadku liczby zamówie,
braku postpu, wyczerpania inwencji, starzenia si i przeywania razem
z feudalizmem.


XIII. POCZTKI KRYZYSU FEUDA-
LIZMU. HORIA. VLADIMIRESCU

NOWA SYTUACJA

MIDZYNARODOWA l

traktat pokojowy w Kuczuk-Kai-
nardi wprowadza! w stosunki rumuskie szereg istotnych zmian.
Odtd wstp na ziemie Rumunii przysugiwa Turkom — wojsku,
urzdnikom, kupcom — ju tylko za zezwoleniem sutana, nie wolno
im byo nabywa tam dóbr. Hospodarowie mieli by usuwani tylko za
niewtpliwe przewinienia, znoszono, przynajmniej formalnie, opat
za nominacje. Rosja uzyskaa prawo interweniowania w sprawach
dotyczcych Modawii i Wooszczyzny. W 1779 r. Turcja zobowizaa
si do nakadania haraczu co 2 lata i w umiarkowanej wysokoci.
Turcy nie we wszystkim dotrzymywali ukadów, zwaszcza co do
odwoywania hospodarów. Tymczasem Rosja, zagarnwszy ostatecznie
Krym w 1783 r., zbroia si nadal, rzd Katarzyny II szerzy
w spoeczestwie rosyjskim propagand za dalszym torowaniem sobie
„drogi do Corogrodu", z ewentalnym utworzeniem na tej drodze
osobnego „królestwa Dacji". W 1787 r. doszo do zatargu dyplomatycz-
nego o sprawy eglugi w cieninach, Kaukazu i konsulów rosyjskich
w pastwach rumuskich. Spór przerodzi si w wojn. Z pocztku
walki toczyy si na Ukrainie, w 1788 r. rozgorzay i na ziemiach
rumuskich po wczeniu si do wojny Austrii po stronie Rosji.
Austriacy zaczli obsadza Modawi, natomiast ponieli klsk w Banacie.
W 1789 r. sprzymierzecy osignli szereg zwycistw. Rosjanie pod
wodz Suworowa pobili Turków pod Focsani i Rimnic, przy czym
w bitwach tych niepoledni rol odegrali ochotnicy rumuscy. Zajto
Bender i Akerman. Austriacy zdobyli Belgrad i obsadzili Wooszczyzn,
pospiesznie przystpujc do wprowadzania ju swojej administracji.
Dyplomacja pruska proponowaa oddanie Austrii Wooszczyzny i czci
Modawii, a Besarabii — Rosji. Przeciw Austriakom walczyli niektórzy
Rumuni, z pomoc tureck, zwaszcza hospodar wooski Mikoaj
Mavrogheni. Komplikacje na Zachodzie (Belgia, Francja) zmusiy Austrie
do wycofania si z wojny i podpisania pokoju w Swisztow w 1791 r.,
bez zmian granicznych. Nie uwzgldniono postulatów bojarów wooskich:
zniesienia raji, wyboru hospodara. Rosjanie walczyli dalej, zdobywajc
twierdze naddunajskie, m.in. Izmai, gdzie zaog wycito w pie.
Po zwycistwie Repnina pod Macin zawarto w sierpniu 1791 r.

235


rozejm, a w styczniu 1792 r. pokój w Jassach. Rosja uzyskaa
tereny ukraiskie po Dniestr oraz potwierdzenie swych uprawnie
w pastwach rumuskich.

Z kocem XVIII w. Rumunia znalaza si w krgu oddziaywania
rewolucyjnej Francji, przykuwajcej wówczas uwag caej Europy.
Wpywy francuskie starali si ugruntowa konsulowie republiki, rezydu-
jcy od 1796 r. w Bukareszcie i Jassach. Nie byy one silne,
a zwaszcza zbyt radykalne z powodu saboci rumuskiej buruazji.
Podsycay jednak w pewnej mierze rumuski ruch narodowy. Usiowania
dyplomacji francuskiej zmierzay do podkopania wpywów rosyjskich,
do podwaenia, nienaturalnego zreszt, sojuszu turecko-rosyjskiego,
wywoanego najazdem Napoleona na Egipt w 1798 r. W 1802 r.
Rosja uzyskaa od Turcji zgod na mianowanie hospodarów rumuskich
w porozumieniu z ni i na okres siedmioletni. Po zawarciu pokoju
midzy Francj a Rosj (1801) i Turcj (1802), w 1805 r. minister
spraw zagranicznych Napoleona, Talleyrand, wysun projekt, aby
uatwi Austrii powrót na drog ekspansji na ziemiach rumuskich
i Bakanach, w zamian za rezygnacj jej z Woch. Tak wic, gdy
bojarzy rumuscy zabiegali o protekcj Francji, ta wolaa poprze
Turcj przeciwko Rosji, z któr walczya w 1805 i 1806/07 r.
Zachcona przez Francj Turcja ostentacyjnie naruszya umow z 1802 r.,
odwoujc bez zgody Rosji obydwu hospodarów, co stao si formalnym
powodem nowej wojny (1806—1812).

Wojska rosyjskie zajy obydwa hospodarstwa, nawizujc przez
Olteni kontakt z powstacami serbskimi, walczcymi przeciw Turkom
od 1804 r. Francja udzielia pewnej pomocy Turcji, lecz w kom-
promisowym pokoju z Rosj, zawartym w Tyly latem 1807 r.,
powicia tureckiego sprzymierzeca, pozostawiajc Rosjanom woln
rk w Europie wschodniej, a w 1808 r. zgadzajc si na ewentualny
zabór ksistw rumuskich. Korzystajc z tego Rosja, uporawszy si
ze Szwecj w 1809 r., wznowia dziaania wojenne. Genera Bagration
zdoby Brai, w 1810 r. Rosjanie przekroczyli Dunaj, zdobywajc
Silistri i twierdze na brzegu bugarskim. W 1811 r. Kutuzow odniós
decydujce zwycistwa — w czerwcu pod Ruszczukiem, a w grudniu,
wróciwszy na stron rumusk, pod Slobozia. Losy ksistw zdaway
si przesdzone, a wadze okupacyjne poczyniy ju przygotowania
do wczenia ich do Rosji. Ale gwatowne pogorszenie stosunków
rosyjsko-francuskich zmusio cara Aleksandra I do zakoczenia tak
pomylnej wojny i zadowolenia si skromniejsz zdobycz. Pokój
bukareszteski z maja 1812 r. oddawa Rosji wschodni cz dotych-
czasowego pastwa modawskiego, przesuwajc granic rosyjsko-tureck
z Dniestru na Prut. Wczony do Rosji obszar, zwany odtd Besarabi,
otrzyma administracj rosyjsk, z tym tylko, e pierwszym jej staym
zarzdc zosta Rumun, bojar Scarlat Sturdza. Bojarzy rumuscy
uzyskali prawa równe ze szlacht rosyjsk (1818). Stopniowo przesiedlano
na Krym budziackich Tatarów, natomiast zaczli tu napywa uchodcy
bugarscy (od 1806) i kolonici niemieccy (od 1814).

Nowe klski wojenne osabiy oczywicie pozycj Turcji w pastwach

236


rjimuskich. We wspomnianym ukadzie z 1802 r. Porta musiaa przyzna
bojarom rumuskim pierwszestwo w obsadzaniu urzdów oraz zo-
bowiza si do uwzgldnienia rzeczywistych moliwoci patniczych
pastw rumuskich przy pobieraniu danin. Rosja uzyskaa prawo nadzoru
nad pobieraniem danin w naturze. Haracz zosta ustalony jeszcze
w 1783 r. na okoo 310 tys. piastrów dla Wooszczyzny, a okoo
68 tys. dla Modawii, utrzymano daniny pienine skadane z okazji
gównych wit muzumaskich. Pewna kontrola rosyjska oraz interwencje
konsulów mocarstw obcych doprowadziy do ograniczenia danin w na-
turaliach (zboe, owoce, saletra) oraz do stopniowego zrównania cen
paconych przez Turków z rynkowymi, co nastpio jednak dopiero
okoo 1820 r. W 1822 r. Turcja zgodzia si w kocu na mianowanie
hospodarami wycznie Rumunów, w 1826 r. na ich wybór przez
bojarów zatwierdzany przez Port.

Turcy uchylali si jednak, jak mogli, od rzetelnego speniania
zobowiza. dali nadal wysokich, nie ujtych umowami opat za
zatwierdzanie hospodarów. Tron hospodarski nadal kosztowa, i to
drogo, milion, nawet 3 miliony piastrów. Przypuszczano, e mniej
wicej poowa dochodów pastwa sza na utrzymanie si hospodara
u wadzy, cho opaty te mia on pokrywa z wasnych funduszów.
Kontrol rosyjsk osabiono, przekupujc niektórych konsulów. Nie
udao si wyprze Greków z wielu urzdów, jeszcze w 1819 r.
Aleksander Sutu przyby ze wit 820 osób, które musia obdarzy
odpowiednimi stanowiskami. Nie zdoano uzyska doywotnoci no-
minacji hospodarskich, zniesienia raji, utworzenia narodowego wojska.
Ucisk podatkowy osign niesychane rozmiary. Nie bez racji okrelano
wówczas naddunajskie ksistwa jako „uprzywilejowane przez natur,
lecz upoledzone przez los".

WOOSZCZYZNA I MODAWIA

Nowe spustoszenia wojenne oraz utrzymujcy si wyzysk ze strony
Turcji nie sprzyjay rozwojowi gospodarczemu pastw rumuskich.
Coraz ostrzejszy kryzys feudalizmu tureckiego wpywa niepomylnie na
ksztatowanie si ich sytuacji. Lecz z drugiej strony w ukadzie
stosunków miejscowych zaczy pojawia si elementy umoliwiajce
i wytyczajce nowe drogi rozwoju. Do gosu dochodziy nowe, ka-
pitalistyczne formy ycia gospodarczo-spoecznego, obcione zreszt
silnymi wci wpywami stosunków panujcych dotd, feudalnych. Ta
powolna ewolucja, wyrastajca z rodzimego podoa, lecz nie bez
wzorów i impulsów obcych, stanowia podwaliny stopniowego formowania
si rumuskiej buruazji z elementów kupieckich, przedsibiorców
przemysowych, inteligencji. Jej rosncy wpyw na caoksztat ycia
spoeczestwa rumuskiego w konsekwencji prowadzi do wikszego
nasilenia rumuskiego ruchu narodowego. Buruazja i inteligencja
bowiem najlepsze warunki dla wasnej egzystencji i rozwoju mogy
znale tylko we wasnym, narodowym, niezalenym pastwie.

237


Podstawowa ga gospodarki rumuskiej, rolnictwo, nie wykazywaa
na razie postpu technicznego. Lepsza koniunktura na zboe i wysze
ceny zachcay wprawdzie bojarów do rozszerzania powierzchni uytków
rolnych i zwikszania wyzysku paszczynianego, lecz nie do uno-
woczeniania systemu gospodarowania. Szczególnie wzrosa produkcja
kukurydzy, wysza przynajmniej dziesiciokrotnie od produkcji zboowej.
Tendencja do powikszenia folwarku i jego dochodowoci skaniaa bo-
jarów do amania dawnych praw zwyczajowych, np. chronicych chopa,
który wykarczowa las, przed usuniciem z gruntu, do ograniczania
moliwoci korzystania wsi z pastwisk, lasów, do narzucania jej
dworskiego monopolu sprzeday alkoholu itp. Nacisk wielkiej wasnoci
na hospodarów doprowadzi do ustawowego zwikszenia paszczyzny.
Zarzdzenia Aleksandra Moruzi w Modawii (1805) toroway drog
procesowi przeksztacania majtków bojarskich w pen kapitalistyczn
wasno prywatn. Nadal jednak zasadniczy dochód wacicieli stanowiy
daniny chopskie, a nie produkcja oparta na paszczynie, nastpnie
hodowla i monopol karczmy. Ten stan rzeczy wiadczy o wielkim za-
cofaniu rumuskiego rolnictwa tych czasów.

Wytwórczo przemysowa opieraa si, jak i poprzednio, na warszta-
tach rzemielniczych. Cechy zaczyna jednak ogarnia pewien kryzys,
w miar jak niektóre warsztaty rozrastay si do rzdu manufaktur. Za-
kadano je w takich orodkach miejskich, jak Bukareszt, Jassy, Botosani,
Roman, Gaacz, Tirgoviste i innych. Duo powstawao jednak i na
wsi, gdy inwestorami byli czciej bojarzy, nawet hospodarowie, ni
kupcy. Pastwa rumuskie popieray rozwój manufaktur, udzielajc
indywidualnych zezwole, nie mogy jednak zdziaa wiele, pozbawione
prawa do samodzielnej polityki celnej. W górnictwie na uwag zasuguje
zapocztkowanie, na razie w sporadycznych wypadkach, wydobycia
wgla na uytek niektórych klasztorów.

Handel, zwaszcza wewntrzny, przeywa okres silniejszego rozwoju,
ale zarazem i powanych trudnoci. Rozrosy si rynki prowincjonalne,
wielkie jarmarki w Jassach, Focsani, Rimnic, Buzau, Ploiesti, Cimpina,
w Krajowej, targi w majtkach bojarskich, klasztornych. Tranzyt przynosi
spore dochody hospodarom. Wymiana z zagranic kierowaa si nadal
przede wszystkim w stron Turcji. Tak np. w bilansie handlowym
Wooszczyzny, na ogó zrównowaonym, obroty z Turcj obejmoway
w zakresie tak eksportu, jak importu okoo 60% nominalnej wartoci
towarów. Ale coraz wicej niezych wyrobów sprowadzano z Austrii,
gównie przez Braszow — przedmioty elazne, szka", tkaniny, meble.
Natomiast upadajca Polska zajmowaa poledniejsz pozycj. Monopol
Turcji osab nieco, moliwoci kupców lewantyskich zostay ograniczone.
Wiksze zainteresowanie rynkami rumuskimi wykazywaa wówczas
Austria, odczuwajca powane braki w okresie uciliwych dla niej
wojen z Turcj. Byy to okolicznoci dodatnie, które jednak nie
wyczerpyway caoci sytuacji. Turcja zgodzia si co prawda w 1774 r.,
aby zaopatrywanie jej w produkty rolne i hodowlane nastpowao
dopiero po zaspokojeniu potrzeb wewntrznych. Lecz hospodarowie,

238


aby zyska wzgldy Turcji, nie zezwalali na wolny handel i na eksport
do innych krajów przed zaspokojeniem da tureckich, cigle wysokich
wobec utraty terytoriów nadczarnomorskich i uniezalenienia si Egiptu.
Rónica miedzy cenami rynkowymi a paconymi przez Turków dopiero
stopniowo zanika. Zanim do tego doszo, gospodarka pastw rumuskich
poniosa olbrzymie straty, obliczane dla jednego tylko siedmiolecia
1812—1819 na 34 nln piastrów! Bilans wymiany z Turcj by wiec
w gruncie rzeczy ujemny. W tych warunkach szerzy si na wielk
skal przemyt, nie bez wiedzy przekupnej administracji. Hospodarowie
z kolei wyrównywali powany uszczerbek w opatach celnych przez
samowolne ich podnoszenie. Dalsze straty, do 25%, powodowao
faszowanie monety przez wadze tureckie. Ustpstwa handlowe, synne
„kapitulacje" Turcji wobec wielkich mocarstw, przyznaway ich kupcom
ogromne przywileje, z których korzystali skwapliwie pod opiek swych
konsulów, nie cofajc si przed naduyciami. W rezultacie kupcy
rumuscy zostali w znacznej mierze zepchnici do roli drobnych
detalistów. Aby utrzyma si w handlu hurtowym i tranzytowym,
wielu z nich zapewnio sobie protekcj konsulów, przyjmujc obywatelstwo
obce, tym samym wymykajc si rumuskiemu prawodawstwu i systemo-
wi podatkowemu. Usiowania hospodarów przeciwdziaania tym prakty-
kom nie daway rezultatów.

Rozwój gospodarczy, cho niezbyt pomylny, ksztatujcy si skutkiem
wspomnianych czynników znacznie poniej rzeczywistych moliwoci,
stwarza jednak wystarczajce podstawy do wzrostu zaludnienia. Ogóem
obydwa pastwa rumuskie liczyy okoo 1820 r. przypuszczalnie ponad
3 nln mieszkaców. Wyrany by rozrost orodków miejskich. Liczba

239


osiedli targowych wzrosa w cigu pierwszych 3 dziesicioleci XIX w.
na Wooszczynie z 25 do 35, w Modawii z 22 do 34. Szczególnie
pomylnie rozwijay si obydwie stolice, z tym e Bukareszt zdystansowa
Jassy. W 1832 r. stolica Wooszczyzny liczya okoo 70 tys. miesz-
kaców, Modawii okoo 50 tys., Botosani 14 tys., Krajowa 12 tys.,
Gaacz 8 tys., Roman i Ploiesti 6 tys. Wzrost tego ostatniego
wiza si z przesuniciem drogi z Bukaresztu do Braszowa na dolin
Prahovy.

Zmieni si take wygld miast. W Bukareszcie przystpiono do
oczyszczania i brukowania ulic, wprowadzono od 1814 r. owietlenie
(w lassach od 1806), zwrócono wiksz uwag na zaopatrzenie w wod,
zabezpieczenie od ognia i powodzi, od epidemii, kontrol targów,
produktów ywnociowych. Zaczto wydawa przepisy budowlane, mao
zreszt respektowane, organizowano strae poarne, miejsk sub
zdrowia, fundowano szpitale, przytuki dla starców, sierot, kalek.
Stworzono urzd miejskiego medyka i architekta. Wytyczano w terenie
granice miast, rozcignito nadzór nad rogatkami, sporzdzano pierwsze
plany osiedli. Wszystkie te wysiki daway jednak czciowe tylko
i niewystarczajce rezultaty.

Samorzd miejski, nigdy zreszt nie rozwinity w peni, uleg niemal
kompletnej likwidacji, i to na rzecz prywatnych wacicieli — wielkich
bojarów lub duchowiestwa. W wyniku decyzji hospodarskich z poczt-
ków XIX w. w zalenoci takiej znalazo si na Wooszczynie 60%
miast i osiedli targowych, w Modawii 85%! Los ten spotka takie
powaniejsze orodki jak Ploiesti (1775), Roman (1798), w kocu
nawet, jak na ironi, dawne stolice: Wooszczyzny — Tirgoviste (1820),
Modawii — Suczaw. Miasta walczyy zawzicie o swe prawa, lecz
pocztkowo z reguy przegryway procesy. Doszo do licznych za-
burze, m. in. w Ploiesti w 1810 r., do wyrzucenia si funkcjonariuszy
czy dzierawców bojarskich. To poskutkowao, stopniowo szereg miast,
m. in. Suczawa, Birlad, Tirgu Frumos, Caracal, Buzau, Ploiesti. Bacau,
Botosani, odzyskao niezaleno. Najduej walczyo Tirgoviste — do
powstania Tudora Yladimirescu w 1821 r. I w wolnych miastach, m.in.
w Bukareszcie, Jassach, miay miejsce burzliwe wystpienia albo strajki,
np. bukareszteskich karczmarzy i kupców w 1807 r. przeciwko
wygórowanym cenom, a zwaszcza przecieniom podatkowym.

W obydwu krajach rumuskich utrzyma si, mimo silnego podwaenia
w toku kolejnych wojen rosyjsko-tureckich, system rzdzenia przy pomocy
fanariotów. „Nie ma na ziemi otrów podlejszego rodzaju ni fanarioci.
Tron hospodarski Modawii i Wooszczyzny — to jedyny cel poda
ich wszystkich. By go osign, nie ma zbrodni, przed któr by
si cofnli, nie ma podoci, do której by si nie uciekli" — tak
charakteryzowa ich wspóczesny cudzoziemski obserwator. Fanarioci
byli nadal mianowani przez Port, która wbrew zobowizaniom usuwaa
ich bez podstaw prawnych, niektórych wysannicy sultascy nie tylko
usunli, ale i zamordowali. Aby zagodzi zaciek rywalizacj o tron,
w 1819 r. ograniczono moliwo wysuwania pretendentów do 4 rodzin:

240


Callimachi, 2 rodziny Su{u oraz Moruzi. Te 4 rody miay za to
obowizek utrzymywania wszystkich pozostaych rodzin fanariockich
(okoo 50) z wasnych funduszów. W rzeczywistoci koszty utrzymania
caego Fanaru spaday na spoeczestwo rumuskie.

Waciwe zadania systemu fanariockiego sprowadzay si do zabezpie-
czenia zwierzchnictwa Turcji i zaspokojenia jej da, utrzymania
w ryzach spoeczestwa, zneutralizowania bojarów i wzbogacenia
hospodara i innych fanariotów. Wszystkie stanowiska w praktyce byy
kupowane, z kolei stanowic ródo dochodów. Tak np. urzd skarbnika
kosztujcy 300 tys., zapewnia dochód pómilionowy. Rywalizacj
rumusko-greck o stanowiska starano si zaagodzi, stawiajc na czele
okrgów po dwóch isprawników: l Greka, l Rumuna. Ich urzd
kosztowa 15 — 20 tys. Urzdnicy mieli zapewniony pewien udzia
w dochodach pastwa; wykonujcy czynnoci sdowe otrzymywali
cz grzywien pieninych, nadto podejmowano próby wypacenia im
regularnych pensji. Usiowania niektórych panujcych, by opanowa
chaos i pooy kres naduyciom, w tych warunkach skazane byy
na niepowodzenie. Bojarzy, piastujcy urzdy, byli wprost zainteresowani
w tym, by np. nie wprowadza systemu staej suby pastwowej,
aby nie byo rozdziau funkcji administracyjnych od sdowniczych, aby
kary pienine byy jak najwysze. W dziedzinie sdownictwa udao si
jedynie posun naprzód kodyfikacj prawa w oparciu o prawo
zwyczajowe, stare wzory bizantyskie oraz nowe, przewanie austriackie.
Najciej odczuwao spoeczestwo rabunkow dziaalno aparatu fis-
kalnego. Dochód pastwa pyn gównie z danin, podatków bez-
porednich, obciajcych przede wszystkim chopów. Na Wooszczynie
daniny stanowiy w 1782 r. okoo 62% dochodu, w Modawii w 1785 r.
okoo 60%, w 1818 r. okoo 77%. Wydatki Wooszczyzny w budecie
na 1818/19 r. przewidyway okoo 35% dla Turcji, 25% dla hospodara,
40% dla kraju, z tym e pace w aparacie pastwowym pochaniay
ponad 50% wydatków krajowych. Trudno zreszt o pewno w tej
dziedzinie, gdy wielu pozycji nie ujawniono. Wiadomo jednak, e
moliwoci finansowe Wooszczyzny byy wiksze ni Modawii, zwaszcza
po utracie przez t ostatni pónocnej Bukowiny w 1775 r., a Besarabii
w 1812 r. Na rok 1818/19 budet wooski wynosi niemal 6 nln lei,
modawski niecae 1,5 min. Podatników dzielono na trzy klasy, a za
apówk mona byo dosta si do grupy mniej obcionej. Przy
ciganiu nalenoci od zbiedniaych chopów, yjcych nieraz dosownie
na dnie ludzkiej egzystencji, rozgryway si czsto potworne wprost
sceny torturowania ludzi, nawet dzieci, by zama opór rodziców.
Straszliwe brzemi danin, bdce w znacznej mierze nastpstwem tureckiej
niewoli, byo najczstsz przyczyn zbiegostwa i rozruchów, stanowio
najwiksze przeklestwo ndzarzy godujcych bezustannie na ziemiach
tak urodzajnych. Inne obcienia, np. paszczyniane, byy natomiast
w Rumunii mniejsze ni w krajach ssiednich.

Po zawarciu pokoju w Kuczuk-Kainardi na Wooszczynie i w Mo-
dawii znów spotykamy dugi szereg panujcych mianowanych przez Tur-

241


ków*. Dotyczce ich dane wiadcz o utrzymaniu si dotychczasowych
stosunków: panowa byo po 17 w obu pastwach, przecitna rzdów
nieco ponad 2 lata, panujcych wooskich 10, modawskich 14, ale
razem w obu krajach 17.

W galerii tej niewielu byo ludzi wybitniejszych, wyróniali si
dwaj Ipsilanti, Aleksander i Konstantyn. Pierwszy, umiarkowany w prote-
gowaniu Greków, przez co zyska poparcie take i bojarów rumuskich,
próbowa kontynuowa dzieo reform Mavrocordata. Ogosi w 1780 r.
nowy kodeks praw dla Wooszczyzny, stara si uprzdkowa finanse,
administracj, sdownictwo, popiera rozwój rzemios i manufaktur,
opiekowa si szkoami. Ustpi sam, po ucieczce swych synów do
Austrii, póniej panowa jednak jeszcze i na Wooszczynie i w Modawii.
Mikoaj Caragea zosta usunity jako podejrzany o porozumiewanie
si z Rosj. Gorszy los spotka Mikoaja Mavrogheniego. Hospodar
ten, sam pochodzcy ze skromnej rodziny, w swej polityce podatkowej
wyjtkowo slaral si obci/y wielk wasno a /agodzi los chopów,
w czasie za wojny 1787—1792 lojalnie walczy po stronie tureckiej
przeciw Austriakom. Nie unikn przez to denuncjacji i podejrze,
zosta usunity, a w kocu stracony. Jego przeciwnik, Micha Suju,
cofn ulgi Mavrogheniego, zaostrzajc reim fiskalny. Konstantyn
Hangerli, naraziwszy si Turkom, zosta zamordowany przez wysannika
sutaskiego i jego pomocnika Murzyna, a wic przez dwóch zaledwie
ludzi, dosownie na oczach swych dworzan, tak obezwadnionych
strachem, e nikt nie omieli si nawet ruszy mu na pomoc.
Z samym pocztkiem XIX w., a zwaszcza w 1802 r., Wooszczyzna
staa si pastw band Pazvand Oglu, zbuntowanego paszy Widynia,
które straszliwie zupiy kraj i spaliy Krajow. Wikszo wielkich
bojarów zbiega wówczas do Siedmiogrodu. Konstantyn Ipsilanti, ro-
zumny i ambitny, pierwszy uzyska nominacj na lat 7, zgodnie
z ukadem 1802 r. Mimo tragicznego losu niektórych swych poprzed-
ników zmierza do uniezalenienia si od Turcji, próbujc zorganizowa
woosk si zbrojn, pomagajc powstacom serbskim. W 1806 r.
zosta ostentacyjnie odwoany, co stao si pretekstem dla rozpoczcia
nowej wojny rosyjsko-tureckiej. Przy poparciu Rosji Ipsilanti usiowa

* Na Wooszczynie panowali: Aleksander Ipsilanti (1774—1782); Mikoaj Cara-
gea (1782-1783); Micha Sutu (1783-1786); Mikoaj Mavrogheni (1786-1790); po
okupacji austriackiej Micha Su{u (1791-1792); Aleksander Moruzi (1792-1796);
Aleksander Ipsilanti (1796- 1797); Konstantyn Hangerli (1797- 1799), Aleksander Moruzi
(1799-1801); Micha Su{u (1801-1802); Aleksander (Alecu) Sutu (1802); Konstantyn
Ipsilanti (1802-1806); Aleksander Su{u (1806); Konstantyn Ipsilanti (1806-1807);
po okupacji rosyjskiej Jan Caragea (1812-1818); Aleksander Sutu (1818-1821); Scarlat
Callimachi (1821). Hospodarami Modawii w tym czasie byli: Grzegorz Aleksander Ghica
(1774-1777); Konstantyn Moruzi (1777-1782); Aleksander Mavrocordat I (Deli-bei,
1782-1785); Aleksander Mavrocordat II (Firaris. 1785-1786); Aleksander Ipsilanti
(1786-1788); Emanuel Giani-Ruset (1788-1789); po okupacji rosyjsko-austriackiej
Aleksander Moruzi (1792); Micha Sutu (1792-1795); Aleksander Callimachi (1795-
1799); Konstantyn Ipsilanti (1799- 1801); Aleksander Su(u (1801 - 1802); Aleksander Mo-
ruzi (1802- 1806); Scarlat Callimachi (1806); Aleksander Moruzi (1806- 1807); Aleksander
Hangerli (l807); Scarlat Callimachi (1807-1810, 1812-1819); Micha Sutu (1819-1821).

242


zjednoczy obydwa pastwa rumuskie w „Królestwo Dacji" pod swoj
absolutn wadz. Poróni si jednak wkrótce z bojarami i dowództwem
rosyjskim i w 1807 r. wyjecha do Rosji. Rzdzcy po wojnie Jan
Caragea znany by z niepohamowanej chciwoci, stosujc skrajny ucisk
podatkowy. Zagroony z powodu starych kontaktów z popierajc
go Rosj, wola zawczasu zbiec do Woch. Wyzysk fiskalny podtrzymywa
nadal Alecu Sutu.

W Modawii Grzegorz Aleksander Ghica próbowa pewnych reform,
ale w skali skromniejszej ni na Wooszczynie. Opozycja bojarska
bya tu silniejsza i gwatowniejsza, zwaszcza e Ghica odmówi bojarom
i klasztorom podwyszenia wymiaru paszczyzny do 52 dni rocznie,
a w rzdach swych opiera si na Grekach. Oskarony o zdrad,
zgin zamordowany przez wysannika sutana. I jego nastpca, Konstantyn
Moruzi, musia walczy ze spiskiem bojarów, którego przywódcy zostali
straceni. Aleksander Mavrocordat, zwany Deli-bei (tur. Szalony ksi),
istotnie zupenie niezrównowaony, tpi zajadle i osobicie spekulacj,
naduycia w handlu ze strony bojarów i kupców. Na ich skargi
zosta usunity. Drugiego Aleksandra Mavrocordata, zwanego Firaris
(tur. uciekinier), usunito z powodu rzekomej zdrady na rzecz Rosji.

Na przeomie stuleci w Modawii day o sobie zna pewne echa
rewolucji francuskiej, oczywicie na miar miejscowych warunków.
rednia i drobna szlachta domagaa si zrównania jej w prawach
z wielkimi bojarami. Natomiast w stosunku do chopów dano
podwyszenia paszczyzny nawet trzykrotnie, zwracajc si w tej sprawie
i do wadz okupacyjnych rosyjskich. Nie bez nacisku Francji Modawia
staa si po 1795 r., po upadku powstania kociuszkowskiego i trzecim
rozbiorze Polski, jednym z obszarów organizowania si polskiej emigracji
politycznej. Na podstawie porozumienia francusko-tureckiego powstaa
na ziemi modawskiej polska formacja zbrojna, liczca parset ochotników,
a dowodzona przez gen. Joachima Denisko. Jej wypad na Bukowin,
podjty w 1797 r. dla wsparcia przygotowywanego w Galicji powstania
przeciw Austrii, zakoczy si jednak zupen klsk.

Od 1812 r. rzdzi Modawi Scarlat Callimachi, jedyny hospodar,
którego panowanie objo wtedy penych 7 lat. Uzyska on w zwizku
ze zniszczeniami wojennymi zwolnienie kraju na 2 lata od haraczu,
który w 1818 r. zosta ustalony na l 260000 lei. Z tego tylko 140 tys.
wpacay klasy uprzywilejowane. Nastpca Scarlata, znany ju z Woo-
szczyzny Micha Sutu, zwiza si silnie z tajn greck organizacj
wyzwolecz Heteri (Hetaireia Filike — Stowarzyszenie Przyjacielskie),
zaoon w 1814 r. w Odessie i opierajc swe nadzieje na zbrojnej
pomocy Rosji.

SIEDMIOGRÓD

Polityka wewntrzna Austrii w drugiej poowie XVIII w. ksztatowaa
si pod narastajcym do lat osiemdziesitych wpywem ideologii owie-
cenia w jego niemieckiej postaci, bardziej konserwatywno-arystokra-
tycznej ni na zachodzie Europy. W zastosowaniu do problemów pa-

243


stwowych tendencje te przybieray form tzw. absolutyzmu owieconego.
Jego podstawowym zaoeniem byo podtrzymanie atakowanego coraz
silniej feudalizmu poprzez wprowadzenie odpowiednich, nawet powanych
reform. Miay one umoliwi zadowalajcy przynajmniej postp gospo-
darczo-spoeczny i kulturalny, zapewni wzrost dobrobytu ludnoci,
wcign wszystkie warstwy spoeczestwa — cho w niejednakowym
stopniu — w róne dziedziny dziaalnoci publicznej, a dziki temu zaspo-
koi ambicje poszczególnych warstw spoecznych, utrzymujc równowag
pomidzy ich sprzecznymi nieraz interesami. Urzeczywistnienie tego
programu wymagao, wobec oporu klas uprzywilejowanych czsto nie
rozumiejcych powagi pooenia, silnej koncentracji wadzy. System admi-
nistracyjny zreformowano za Marii Teresy, tworzc scentralizowany
aparat biurokracji pastwowej. Zapocztkowano te zmiany w stosunkach
wiejskich. W 1764 r. przyznano chopom prawo odwoywania si do
wadz pastwowych przeciw dziedzicom, w 1767 r. wspomniany ju
patent urbarialny ogranicza paszczyzn do 2 dni tygodniowo i zabrania
rugowania chopów. Rozporzdzenia te byy zawzicie zwalczane i sabo-
towane przez szlacht, zwaszcza wgiersk. W Siedmiogrodzie nie
dopucia ona w ogóle do obnienia paszczyzny. W zwizku z tym
wadze wiedeskie staray si ograniczy polityczne moliwoci szlachty
siedmiogrodzkiej. Od 1762 r. przestano zwoywa sejmy, w 1778 r.
Banat wcielono do Wgier.

Nastpca Marii Teresy, jej syn cesarz Józef II, wspóregent od 1765 r.,
panujcy samodzielnie w latach 1780—1790, posun si znacznie dalej.
W 1781 r. wyda edykt o tolerancji, znoszcy dyskryminacj w yciu
gospodarczo-spoecznym w stosunku do chrzecijan niekatolików. Jako
zwolennik fizjokratyzmu, kierunku ekonomicznego m.in. przywizujcego
szczególn wag do rozwoju rolnictwa, interesowa si osobicie po-
oeniem chopów, przyjmowa ich delegacje i zaalenia, odwiedzi
parokrotnie Banat i Siedmiogród. W 1783 r. zniós szereg ogranicze
wolnoci osobistej chopów w zakresie usuwania ich z ziemi, dysponowania
sw wasnoci, wystpowania w sdach, zawierania maestw, przecho-
dzenia do rzemiosa. W 1784 r. wprowadzi jzyk niemiecki jako oficjalny
w caym pastwie. W Siedmiogrodzie przeprowadzi w latach 1783— 1784
nowy podzia na komitaty, równajcy si zniesieniu terytorialnego wy-
odrbnienia „nacji", zwaszcza saskiej, ograniczy rol sejmików komita-
towych. Broni wyranie ludno rumusk, o której mówi, e s to
„niewtpliwie najdawniejsi i najliczniejsi mieszkacy Siedmiogrodu".

Ju edykt o tolerancji religijnej otwiera Rumunom drog do miast
i cechów, ponadto zrównano wtedy prawnie Rumunów z Niemcami
w okrgu saskim. W sporach wsi rumuskich z miastami niemieckimi
zaczy zapada wyroki na korzy tych pierwszych. Zabroniono natomiast
w 1782 r. powracania do prawosawia rumuskiej ludnoci unickiej.
Ustpstwa wobec chopów, szczególnie rumuskich, wywoay gwatowne
protesty i ostry opór Sasów, a zwaszcza szlachty wgierskiej, która
wobec niewtpliwie germanizatorskich zapdów cesarza nadawaa swej
zasadniczo klasowej opozycji najwygodniejszy i najpopularniejszy cha-
rakter walki o prawa narodowe.

244



CHOPSKIE POWSTANIE HORII 1784 ROKU

miaa polityka cesarza wywara wielkie wraenie na spoecznoci ru-
muskiej Siedmiogrodu, rozbudzia nadzieje chopów na rych zmian
ich cikiego pooenia. Ponosili oni co prawda powane ciary i na
rzecz pastwa, a zarzdzenia cesarskie praktycznie day im niewiele.
Wiedzieli jednak — a przekonanie to urastao do rozmiarów gbokiej
wiary w wszechdobro cesarza — e szereg usiowa rzdu rozbijao si
o opór szlachty, ze strony której odczuwali wyzysk najbardziej dotkliwie
i bezporednio. Przeciw temu uciskowi zwracali si wielokrotnie.
Z wystpieniami antyfeudalnymi czya si walka przeciwko unii w latach
1759—1761. W 1775 r. rozesza si wie, szerzona przez onierzy,
o obnieniu paszczyzny do l dnia w tygodniu, wywoujc pewn fal
zaburze. Orodkiem ruchu ludowego stopniowo sta si rejon Gór
Zachodnich, gdzie chopi tradycyjnie cieszyli si wiksz wolnoci
osobist. Za jako gleb oraz poblie kopal wcigay ich tam do zaj
w górnictwie, rzemiole, eksploatacji lasów, transporcie, stwarzajc z nich
element przedsibiorczy i ruchliwy. Tym bardziej niepokoiy ich
i oburzay liczne naduycia oraz dno do zrównania ich z poddanymi
chopami z nizin. Korzystajc z nowych swych praw. bronili si zrazu

245


sposobami legalnymi, wnoszc skargi do sdów, organizujc zbiorowe
petycje i delegacje do cesarza. W akcjach tych szczególnie ywy udzia
bra Yasile Nicolae Ursu (Bazyli Mikoaj Niedwied), zwany Horia
(Horea). Jak okrelaj go ówczesne róda szlacheckie — „synny zwo-
dziciel chopów", ubogi chop-wyrobnik ze wsi Albac, z tzw. „kraju
Moców", dumnych i przywizanych do swobody górali. W pogoni
za prac wdrowa wiele po kraju, a szukajc sprawiedliwoci dla
ludu by czterokrotnie w Wiedniu. Obok niego wybija si Jan Oarga,
zwany Closca (rum. kwoka), chop z Carpinis.

W 1782 r. doszo do zaburze w Cimpeni z powodu naduy pope-
nianych przez ormiaskich dzierawców karczem. Za zniszczenie zapasów
alkoholu ogoszono dragoskie kary na uczestników zaj, w tym 5 wy-
roków mierci. Delegacja chopska z Horia na czele uzyskaa ich
zamian na wizienie i chost. W 1784 r. ogromne poruszenie wzbu-
dzio ogoszenie nowego zacigu do puków granicznych. Tym razem
napyw ochotników by masowy, zgaszay si cae wsie, liczc na
uzyskanie t drog penego zwolnienia z poddastwa. Przeraona
szlachta wymoga odwoanie rekrutacji, ale chopi nie chcieli wierzy
w t zmian decyzji wadz. Horia, powróciwszy po raz czwarty
z Wiednia wiosn 1784 r., szerzy midzy chopami przekonanie
o najlepszych intencjach cesarza, zmierzajcych rzekomo do ich uzbro-
jenia i penego wyzwolenia. Nastroje te wykorzysta inny przywódca,
teraz dopiero wysuwajcy si na czoo, Marek lub Crisan Giurgiu,

246


zwany krótko Crisan. Równie i on by chopem poddanym, w mo-
doci onierzem, pochodzi za z terenów Kriszany. Odznacza si
zdecydowanym radykalizmem pogldów i metod dziaania. 28 padzier-
nika na targu w Brad (na pónoc od Deva) zapowiedzia ogoszenie
nowych rozporzdze cesarza, rzekomo przyniesionych przez Hori.
31 padziernika w cerkwi Mesteacan owiadczy kilkuset zgromadzo-
nym chopom, e cesarz ograniczy paszczyzn do l dnia, a chc-
cym pozby si jej cakowicie zezwoli zacign si do wojska.
l listopada zebrano si w Curechiu celem wymarszu do Alba lulia
dla dokonania zacigu. Noc dwóch sdziów szlacheckich z pomoc
wojska próbowao aresztowa Crisana. Ten jednak zdoa zbiec pod
kulami, chopi natomiast napadli na onierzy, rozbroili i pobili,
zamordowali obydwu sdziów i nadzorc górniczego. Polaa si pierwsza
krew. Nazajutrz, 2 listopada, Crisan w cerkwi rzuci ju otwarte
wezwanie do uzbrojenia si i uderzenia na szlacht.

Tego samego dnia chopi rozgromili kilka dworów, 3 listopada
zajli miejscowo Ribia, nazajutrz — Baia de Cris, amic próby
szlacheckiego oporu. Liczba zabitych sza ju w setki. Powstacy
rabowali i niszczyli dwory, kocioy katolickie i protestanckie, palili
wykazy swych powinnoci, dugów itp., mordowali wacicieli. Szlacht,
któr oszczdzili, zmuszali nieraz do przyjmowania prawosawia,
przybierania chopskiej odziey, wykonywania prac paszczynianych,
nawet zawierania lubów z chopkami. Ruch rozszerzy si szybko
z komitatu Zarand na Hunedoara, Arad. Hajeg, Sibiu. Szlachta
w panice chronia si w miastach, natomiast cz chopstwa wgierskiego
przyczya si do powstania. W dniach 6 i 7 listopada chopi
zaatakowali miasto Deva nad Mureszem, zostali jednak odparci.
Rozprawili si natomiast z administracj domen pastwowych w górach,
a na nizinie zajli 6 listopada Abrud, nastpnie Baia de Aries, Rosia,
kierujc si na Klu i wszdzie dokonujc spustosze. Najbardziej
bezwzgldne, krwawe akcje przeprowadza Crisan. W daniach przed-
stawionych obrocom Deva domagano si zniesienia stanu szlacheckiego,
odebrania szlachcie ziemi i obcienia jej podatkami.

Wadze austriackie byy zaskoczone i zrazu sparaliowane brakiem
wspópracy miedzy gubernatorem Samuelem Brukenthalem a dowódc
wojsk baronem Preissem. Byo to wynikiem staych zatargów miedzy
rzdem wiedeskim a siedmiogrodzk magnateri i szlacht. Na razie
odwoano si do pomocy kleru, by uspokoi wzburzone masy. Dowództwo
wojskowe wszczo pertraktacje z przywódcami chopów, starajc si
zyska na czasie. Chopi dali si podej, co pozwolio szlachcie
na zebranie si i przejcie do przeciwnatarcia. W pierwszym rzdzie
zemsta dosiga jeców z Deva, których kilkudziesiciu cito. Wielu
chopów uwiziono, niektórych zabito. Po omiu dniach wojsko po-
stawio ultimatum: zoy bro, wyda przywódców. Instrukcje otrzymane
z Wiednia nakazy way zdawienie powstania, powoanie sdów wojennych,
ale prowadzenie dziaa tylko do rozproszenia chopów i ukaranie
wycznie przywódców, za których wydanie wyznaczono nagrod.

Chopi, których próby porozumienia z dowództwem wojskowym

247


zostay odrzucone, stawili zacieky opór. Crisan odniós nawet pod
koniec listopada pewne sukcesy w starciach z drobniejszymi oddziaami
wojska, odrzuci te amnestie, cigle nie wierzc w prawdziwo
represyjnych zarzdze cesarza, 7 grudnia poniós jednak klsk pod
Mihaleni. Szeregi chopskie ulegy rozprzeniu, 16 grudnia usta opór
zbrojny. Z kocem grudnia zostali schwytani Horia i Closca, ukrywajcy
si w górach i zdradzeni przez chopów. Dopiero 30 I 1785 r.
ujty zosta Crisan. W zeznaniach wskaza on na ndz i uciemienie
ludu jako gówn przyczyn buntu. Aby uj nieuchronnej kani,
wkrótce powiesi si w wizieniu. Horia i Closca z rozkazu Józefa
II byli najpierw oprowadzani w acuchach po drogach midzy Alba
lulia i Deva,' po czym 28 II 1785 r. dla postrachu stracono ich
publicznie przez amanie koem i wiartowanie. Zachoway si opisy,
a nawet rysunki przedstawiajce egzekucj, lecz jej szczegóy s tak
okropne, e wypadnie zaoszczdzi czytelnikom tej strony dziaalnoci
absolutyzmu „owieconego".

Wzburzenie mas chopskich nie przeszo od razu. Po straceniu Horii
i Cioski chop Eliasz Stefu z Sacarimb agitowa za wznowieniem wal-
ki na wiosn. Schwytany w marcu, skazany na mier, zazna przecie
aski cesarskiej, która zamienia mu kar na doywotnie wizienie, z na-
pitnowaniem i chost 50 batów co roku „dla pamici". Szlachta wgiers-
ka domagaa si od wadz najsurowszej rozprawy z chopstwem, utrzymu-
jc, e przyczyn buntu bya nienawi wyznaniowa i narodowa, podsy-
cana wród ludnoci rumuskiej przez popów, oraz prowokacyjna i zbyt
agodna polityka rzdu wobec chopów. Wadze wolay jednak nie prze-
ciga struny, tym bardziej e komisja rzdowa, badajca ostatnie wyda-
rzenia, przyznaa suszno wielu zarzutom chopskim. Wstrzymano wic
wykonanie dalszych wyroków mierci, zamieniajc je na wizienie lub
chost, stosowano te deportacj, np. w stosunku do syna Horii, Jana,
wywiezionego do Banatu, co przypomina w pewnej mierze póniejsze
o ponad pó wieku losy Jakuba Szeli.

Tragiczny zryw chopski Horii i jego towarzyszy nie poszed przecie
na marne. Pod wpywem buntu chopów czeskich z 1775 r. i rumuskich
z 1784 r., w lecie 1785 r. cesarz ogosi zniesienie poddastwa.
W praktyce rozporzdzenie to ulego licznym ograniczeniom. Tak np.
w wypadku opuszczenia ziemi przez chopa dano znalezienia odpo-
wiedniego zastpcy. Rumunom w dalszym cigu odmawiano prawa do
swobodnego osiedlania si w miecie. W 1787 r. potwierdzono prawo
chopów zwracania si do sdu przeciwko panom, zabroniono stosowania
wobec chopów kary chosty, dopuszczono woln sprzeda wina. I chocia
reformy Józefa II zostay przez samego cesarza, opuszczonego i zama-
nego przez magnack reakcj, odwoane na ou mierci w 1790 r.,
pozostaa przecie pami o nich w Siedmiogrodzie, szczególnie ywa
wród Rumunów, i utrzymay si postanowienia ograniczajce poddastwo
chopów, a wród nich zasadnicze prawo do przenoszenia si.

Wydarzenia siedmiogrodzkie 1784 r. miay wic powaniejsze zna-
czenie, wywoay te do znaczne echo w ówczesnej Europie, w publicy-
styce krajów zachodnich: Niemiec, Francji, Holandii. Znany póniej

248


polityk francuskiej yrondy, Jacues Pierre Brissot, wystpi publicznie
z obron Horii, ujt w formie listu otwartego do Józefa II. Wielka
rewolta chopów siedmiogrodzkich bya pierwszym powanym uderzeniem
w feudalny ukad stosunków na ziemiach rumuskich. Posiadaa take
i wybitny aspekt narodowy, rozbudzajc ambicje ludnoci rumuskiej
dokonania zasadniczych zmian w sytuacji w Siedmiogrodzie w myl
jej podstawowych interesów.

POSTP KAPITALIZMU. SUPPLEX LIBELLUS YALACHORUM

Mimo obalenia reform Józefa II rozwój ycia gospodarczo-spoeczne-
go Siedmiogrodu poczyni na przeomie XVIII i XIX w. dalsze postpy.
Oywio si rolnictwo, zwaszcza w okresie wojen napoleoskich. Póniej
przyszy jednak cikie lata godu 1813—1817. Wpyny one na rozpow-
szechnienie tanich upraw kukurydzy i ziemniaków, jako produktów ma-
sowego spoycia biedniejszej ludnoci, zwaszcza chopskiej. Zaczto te
upraw buraka cukrowego. Stopniowo podniosa si kultura rolna,
rozwiny dziaalno towarzystwa i czasopisma rolnicze. W ruchu tym
wzi wybitniejszy udzia Rumun, dr Jan Piuariu-Molnar, podczas po-
wstania Horii daremnie poredniczcy pomidzy chopami a wadzami
austriackimi. Pooenie chopów pogorszyo si przez ogromne, dziesicio-,
pitnastokrotne zwikszenie podatków pastwowych w okresie zmaga
Austrii z Francj. Sejm siedmiogrodzki 1791/92 r. zatwierdzi co prawda
prawo chopów do przenoszenia si z obowizkiem kilkumiesicznego
wypowiedzenia i wskazania zastpcy, ale nie zaniechano dalszych zama-
chów na chopsk ziemi, zwyczajowe prawa chopów do lasów i pa-
stwisk. W 1820 r. zarzdzono spis rolny, rozgaszajc po cichu, e jego
wyniki posu do zwikszenia podatków. Zbaamuceni chopi zatajali
niektóre uprawiane przez siebie uytki, przez co pozbawiali si na
przyszo prawnych podstaw do ich posiadania.

Wprowadzona przez Francj blokada kontynentalna, wstrzymujca
napyw towarów angielskich, sprzyjaa pewnemu postpowi manufaktur.
Obok starszych, szlacheckich, przybyo z pocztkiem XIX w. wicej
przedsibiorstw kapitalistycznych, zakadanych przez majstrów cechowych
i kupców. Po mierci Józefa II take i w tej dziedzinie cofnito
postpowe ustawodawstwo, ograniczajce nieco monopolistyczne przy-
wileje i naduycia cechowe. Dopiero po 1815 r. rozwino si silniej
tkactwo mechaniczne, zwaszcza w okrgu Braszow.

Wyrany by postp górnictwa, w tym ju i wglowego, zasilanego
przez kapita austriacki oraz miejscowy, kupiecki. Pewien, chocia
skromny, udzia mieli w tych przedsiwziciach i Rumuni, kupcy,
popi, nawet bogatsze chopstwo.

Rozwój handlu by niewtpliwy, ale napotka pewne trudnoci. Rzd
wiedeski popiera wymian z Austri, utrudnia natomiast z Turcj,
w tym take z Wooszczyzn i Modawi, co spowodowao przeciwdziaanie
i z tamtej strony Karpat. Ograniczenia te samo ycie kazao w kocu
zagodzi. Nie zahamoway one take wzrostu znaczenia elementu rumu-
skiego wród kupiectwa takich nawet orodków jak Braszow, opanowany
niemal zupenie przez kupców rumuskich z brami Da w czoówce,

249


czy Sibiu, w którym dziaa wielki bogacz Hagi Constantin Pop, majcy
powane wpywy w sferach gospodarczych Wooszczyzny.

Ludno Ksistwa Siedmiogrodzkiego z kocem XVIII w. wynosia
w przyblieniu okoo 1,5 mln osób, w tym prawie 1 mln Rumunów. Banat
mia ogóem do 1 nln mieszkaców. Stosunki spoeczne Siedmiogrodu
charakteryzowa w dalszym cigu stan silnego napicia pomidzy chopami
a szlacht na tle wspomnianych de do zaostrzenia systemu paszczy-
nianego. Za odmow danin i opór w 1804 r. skazano na kar wizienia,
chosty, przymusowego kwaterunku wojskowego ca wie Napradea.
Podczas godu po 1813 r. wielu chopów z koniecznoci sprzedao wolne
jeszcze nadziay ziemi, inni po prostu zbiegli z ziemi paskiej. Ostre za-
targi w toku walki o lepsze warunki pracy i pacy, niezatrudnianie dzieci
itp. miay te miejsce w kopalniach soli, w hutach Zlatny, w manufak-
turach.

Ogólne warunki ycia politycznego Siedmiogrodu ulegy po 1790 r.
znacznemu uwstecznieniu, podobnie jak w caej Austrii. mier Józefa II
powitana zostaa z nieukrywan radoci przez wgierskich feudaów,
którzy starali si maksymalnie wykorzysta t now szans. Wkrótce
uzyskali cakowite zwolnienie od podatków i wznowienie dawnego systemu
w sdownictwie. Przywrócono te autonomi sask. W zwoanym po
dugiej przerwie sejmie siedmiogrodzkim szlachta zajmowaa 85% miejsc,
a pod wzgldem narodowociowym — Wgrzy i Seklerzy 90%, pozostae
10% Sasi. Rumunów nadal reprezentowa l pose — regalista, biskup
unicki. Korzystajc z tej ju nie przewagi, lecz wycznoci praw poli-
tycznych, szlachta wgierska domagaa si od 1791 r. unii z Wgrami,
wprowadzenia urzdowego jzyka wgierskiego, odwoania amnestii po
wydarzenich 1784 r. i rewizji kar, usunicia Rumunów ze suby pastwo-
wej. Los ten istotnie spotka niektórych urzdników rumuskiej naro-
dowoci.

Pooenie polityczne Rumunów siedmiogrodzkich ulego wic pogor-
szeniu. Ale siy ich ruchu narodowego tymczasem nie malay, lecz rosy.
Spoeczno rumuska rozporzdzaa tu coraz liczniejsz kadr wasnego
mieszczastwa, inteligencji (czciowo w subie pastwowej jako urzdni-
cy, oficerowie), nawet szlachty przyznajcej si do swego rumuskiego
pochodzenia. Z tych krgów wyszo szereg petycji do rzdu wiedeskiego,
domagajcych si reprezentacji rumuskiej w sejmie czy te przyznania
Rumunom statusu automicznego na wzór zastosowanego w Banacie do
„natio Illirica" (Serbów). Postulat zrównania w prawach zawiera memo-
ria rumuskich oficerów i podoficerów, powoujcy si na znane
argumenty biskupa Micu i na opinie Józefa II, oraz memoria biskupa
unickiego. Szczególny rozgos i znaczenie zyska jednak wspólny memoria
biskupów: prawosawnego Gerasima Adamowicza i unickiego Jana Boba,
zoony w 1791 r. cesarzowi LeopoIdowi II imieniem caego spoeczestwa
rumuskiego Siedmiogrodu. W jego opracowaniu wzili udzia najwy-
bitniejsi siedmiogrodzcy intelektualici rumuscy, jak Samuel Micu, Jan
Piuariu-Molnar, Józef Mehesi, Piotr Maior, Jerzy Sincai i inni. Od
tytuu wspóczesnego wydania tego memoriau przez Wgra Edera w Klu
otrzyma on historyczn nazw: Supplex Libellus Yalachorum Transifaa-

250


niae — Pokorne pismo Rumunów f Woochów J Siedmiogrodu. Proszono w
w nim o pene zrównanie wszystkich stanów spoeczestwa rumuskiego
z odpowiednimi stanami trzech „nacji", a w razie niemoliwoci
spenienia tego postulatu — o przyznanie co najmniej prawa do posiadania
odrbnej reprezentacji narodowej. Postulaty te byy bardzo umiarkowane,
stanowiy znaczny krok wstecz w porównaniu z wystpieniami biskupa
Micu, nie wspominajc nic o daniach chopów. Nie zawieray natomiast
adnych przyrzecze co do unii kocielnej. Mimo umiarkowania spotkay
si z odmow Wiednia, który przy swym nowym, reakcyjnym kursie
wola ugod z Wgrami, chocia odrzuci postulat unii wgiersko-siedmio-
grodzkiej. Tym zacieklejsze byy ataki szlachty wgierskiej, konsekwentnie
odmawiajcej Rumunom kwalifikacji „narodu politycznego", i to zarówno
aktualnie, jak i w caej przeszoci. Biskup Bob, czowiek dosy marnego
charakteru, zganiony przez cesarza i przez stany, odegna si od niektó-
rych sformuowa memoriau. Dopiero pod naciskiem rumuskiej opinii
publicznej obydwaj biskupi zgodzili si podpisa nowy Supple Libellus
z 1792 r., podtrzymujcy, a nawet rozszerzajcy twierdzenia i dania
pierwszego. Reakcja wadz siedmiogrodzkich i wiedeskich bya bardzo
ostra — biskupowi prawosawnemu grozio odwoanie. Wiede ustpi
tylko w jednym, zgodzi si mianowicie na powierzenie Rumunom
prawosawnym urzdów nie zastrzeonych wyranie czterem wyznaniom
„uznanym".

Wokó twierdze zawartych w obu redakcjach Supplex Libellus rozgo-
rzaa namitna polemika. Atakowali Wgrzy i Sasi (Eder, Bolla), skaniajc
Rumunów do repliki, któr w nastpnych latach podja na szerok skale
rumuska historyczna „szkoa siedmiogrodzka", reprezentowana przez
S. Micu, J. Sincaia i P. Maiora. Ich program dziaania, oparty na kadrach
tworzcej si dopiero buruazji i mieszczasko-urzedniczej inteligencji,
by typow koncepcj „pracy organicznej", wypracowan przez ludzi
wieku owiecenia. Pozbawiony spoecznego radykalizmu, traktowa masy
chopskie jako przedmiot i narzdzie polityki, postulujc najpierw ich
podniesienie gospodarczo-kulturalne drog stopniowych, legalnych wy-
sików, a dopiero w odleglejszej perspektywie odgórne przyznanie im praw
politycznych. Zwizany silnie z józefinizmem, program ten wykracza
jednak poza jego ramy w swych postulatach narodowych. Przykada
du wag do argumentacji naukowej i rozbudowa j znacznie, cho nie
bez pewnych przejaskrawie i bdów (pochodzenie rzymskie, idealizacja
przeszoci). Mimo swych ogranicze mia on powane znaczenie, by
realniejszy ni program biskupa Micu, a jego realizacja oznaczaaby
w ówczesnych warunkach powany krok naprzód.

Zamierzenia rzdu wiedeskiego w stosunku do Rumunów siedmio-
grodzkich nie day wic penych rezultatów. Prawda, e wyszej hierarchii
duchowiestwa, czci inteligencji urzdniczo-wojskowej zdoano zaszcze-
pi ducha lojalizmu wobec Habsburgów. Ale ju np. zwizki z Rzymem,
bdce nastpstwem unii, wzmogy nieoczekiwanie zainteresowanie
rzymsk przeszoci Dacji. Nawet umiarkowani dziaacze rumuscy na
ogó nie chcieli by tylko biernym narzdziem polityki austriackiej, na
dania Wiednia odpowiadali wasnymi postulatami.

251


W okresie skrajnej reakcji austriackiej za panowania Franciszka I
(1792— 1835) Siedmiogród znalaz si w krgu pewnego oddziaywania ru-
chów radykalnych, teraz ju tylko konspiracyjnych, nawizujcych do
hase rewolucji francuskiej. Najgoniejszy republikaski spisek wgierski
Ignacego Martinovicsa przewidywa autonomi prowincji sowiaskich
i rumuskich. Chocia wpyw jego propagandy na Siedmiogród by saby
(próboway tu w latach 1794—1795 dziaa Stowarzyszenie Reformato-
rów i Stowarzyszenie Wolnoci i Równoci), reakcja przeraona Jako-
bisk zaraz" zaostrzya kurs polityki wewntrznej, m.in. poddajc
szkolnictwo jeszcze silniejszemu nadzorowi kocioa. Kolejny sejm siedmio-
grodzki z 1794 r. pomin milczeniem wszelkie postulaty rumuskie. Z tru-
dem tylko da si nakoni do potwierdzenia prawa chopów do wnoszenia
skarg na dziedzica oraz do rezygnacji z tortur i barbarzyskich kar wbijania
na pal i amania koem. Nie uchwalono natomiast ogólnego urbarza
obcie chopskich, pozostawiajc pole do rónych naduy. Ludno
rumuska nie zyskaa nic i od nastpnego sejmu 1811 r. (poza otwarciem
seminarium nauczycielskiego w Blaj), mimo e w dugotrwaych wojnach
francuskich skadaa obfit danin krwi chopskich rekrutów, walczcych
za cesarza i Austri na odlegych polach bitew pod Arcole, Rivoli,
Austerlitz, a nawet w Ksistwie Warszawskim w 1809 r. W tych
warunkach elementy ugodowe ustpoway pod naciskiem wadz, rozbijajc
solidarny front unitów i prawosawnych „latyników" i „ortodoksów"!
Biskup unicki Bob projektowa np. znaczn rozbudow ycia kulturalnego
Rumunów Siedmiogrodu, ale ju wycznie na paszczynie unii kocielnej.
Bardziej niezalene, radykalniejsze jednostki albo wchodziy na tory
dziaalnoci nielegalnej, albo szukay dla siebie lepszych moliwoci
suenia narodowi rumuskiemu na emigracji, poza granicami Siedmio-
grodu, lecz wród rodaków, przede wszystkim na Wooszczynie, sku-
piajcej teraz najpowaniejsze wysiki narodowe Rumunów.

SYTUACJA OGÓLNA W KSISTWACH

Kryzys ustroju feudalnego na ziemiach rumuskich ujawni si
w formach jaskrawych najwczeniej chopskim powstaniem Horii w Sied-
miogrodzie. W sabiej zaawansowanych w rozwoju gospodarczo-spoecz-
nym pastwach rumuskich wybuch nastpi nieco póniej, przybierajc
ksztat antybojarskiej i antytureckiej rewolty 1821 r. U jej podstaw
leao znane cikie pooenie spoecznoci rumuskiej pod rzdami
turecko-fanariockimi i niezadowolenie waciwie wszystkich jej warstw.
Upadek militarno-polityczny Turcji zachca mone rody bojarskie
do podjcia akcji wyzwoleczej, po której spodzieway si przechwycenia
peni wadzy w swoje rce. Drobniejsze bojarstwo ywio nadziej
na zrównanie w prawach z bojarami „wielkimi". Kupiectwo powitaoby
z radoci zniesienie monopolu tureckiego, ogranicze w handlu
z Siedmiogrodem, Bukowin. Chopi dyli do zahamowania procesu
ograniczania ich zwyczajowych uprawnie, marzyli o zmniejszeniu potwor-
nych ciarów podatkowych. Wanie w ostatnim okresie szlachta po-
zbawia ich — w Modawii w 1815 r., na Wooszczynie w 1818 r. —

252



pozwalao na pewne podniesienie stopy yciowej czci mieszkaców wsi.
Aktywniejszym elementem opozycji ludowej byo wolne chopstwo,
utrzymujce si jeszcze na pogórzu, zwaszcza w Oltenii, gdzie stanowio
okoo 40%. Natomiast na nizinie dunajskiej ogromna wikszo chopów
musiaa podporzdkowa si systemowi poddaczo-paszczynianemu
i wykazywaa wiksz ulego. Do zaostrzenia stosunków na wsi przy-
czynio si jeszcze coraz czstsze wydzierawianie majtków bojarskich,
których waciciele woleli ubiega si o intratne stanowiska w admini-
stracji pastwowej. Chopów oburza nie tylko wysoki wymiar danin, ale
wicej nawet nieludzkie metody ich pobierania i rozpanoszone naduycia.
Jak mówi póniej o wyzyskiwanych chopach Yladimirescu, byli oni
„bardziej nadzy ni umarli w mogiach". Potwierdzi to angielski
konsul piszc, e „nie ma chyba ludu cierpicego wikszy ucisk despo-
tycznych potg i bardziej obcionego daninami i podatkami ni chopi
Wooszczyzny i Modawii". Myli si natomiast przypisujc im „widoczn
rezygnacj". Szczególnie trudno byo pogodzi si z tym tzw. pandurom —
chopom speniajcym obowizki najemnych onierzy, a take i niszych
funkcjonariuszy w subie hospodara, wród których byo sporo
ochotników z wojny rosyjsko-tureckiej 1806—1812.

253


Ferment ogarniajcy spoeczestwo rumuskie podsycao jeszcze od-
dziaywanie si antytureckich w skali midzynarodowej. Grecka Heteria,
przekonana o saboci Turcji i ufna w pomoc rosyjsk, przygotowy-
waa wspólne powstanie chrzecijaskich ludów bakaskich przeciw
panowaniu muzumaskiemu. W Rumunii akcja ta posiadaa silne
punkty oparcia w do licznym greckim duchowiestwie, bojarach,
nawet hospodarze modawskim Michale Su{u, w nielicznych co prawda
oddziaach gwardii, wród kupiectwa. Gównymi organizatorami w Mo-
dawii stali si archimandryta Dicheos i tumacz w konsulacie rosyjskim
Leventis, natomiast na Wooszczynie sytuacja bya mniej pomylna
skutkiem sprzeciwów hospodara Alecu Suju. Caoci akcji mia kie-
rowa Aleksander Ipsilanti, syn hospodara Konstantyna, genera w su-
bie rosyjskiej i adiutant Aleksandra I. W przygotowania by wcigni-
ty rosyjski minister spraw zagranicznych, Grek Capodistria i ambasa-
dor Rosji w Konstantynopolu, Strogonow. Na tajnej naradzie odbytej
l X 1820 r. w Izmai postanowiono wykona gówne uderzenie na
poudniu Grecji, natomiast do celów dywersyjnych opanowa ziemie
rumuskie, obalajc hospodara wooskiego. Porozumiano si te z przy-
wódc Serbów Mioszem Obrenowiczem. Ipsilanti zmieni plan i postano-
wi rozpocz gówn akcj w Rumunii. Wymagao to porozumienia
si z opozycj rumusk na Wooszczynie. W ten sposób w wir ostat-
nich przygotowa zosta wcignity Tudor (Teodor) Yladimirescu.

Bya to posta prawdziwie barwna i ciekawa. Syn wolnego chopa,
urodzony okoo 1780 r., pochodzi ze wsi Yladimiri (w okrgu Gorj), std
jego nazwisko. Wychowa si na dworze bojara Jana Glogoveanu, admi-
nistrowa jego posiadociami w górach, zdobywajc sobie duy autorytet,
handlowa bydem, odwiedzajc Siedmiogród, i na handlu dorobi si ma-
jtku. Od wczesnej modoci by pandurem. Bra udzia w wojnie rosyjsko-
tureckiej od 1807 r., wykazujc nieprzecitn odwag i zdolnoci. Dosuy
si u Rosjan stopnia oficerskiego, otrzyma honorow szpad, zoty pier-
cie i Krzy w. Wodzimierza. Ju w 1814 r., przebywajc w Wiedniu
w interesach Glogoveanu, nawiza kontakt z greck Heteria. W 1815 r.
by wiadkiem upieskiego najazdu Turków na Olteni, który wywar na
nim gbokie wraenie, unaoczniajc krzywd, upokorzenie i niemoc
ojczyzny. Yladimirescu, czowiek ruchliwy i rzutki, by znany i ceniony
w Oltenii. Wiedziano, e za jego powanym, nawet ponurym i oschym
usposobieniem krya si wielka energia, inteligencja i ambicja. Bojarzy
wooscy wcignli go do spisku, liczc na jego umiejtnoci wojskowe
oraz na to, e swym autorytetem powstrzyma chopów od ostrzejszych
wystpie. Tymczasem dobre dotd stosunki Tudora z bojarami ulegy
pogorszeniu. Poróni si w sprawach majtkowych ze swym protektorem
Glogoveanu, a gdy zwróci si do sdu, nie uzyska satysfakcji.

POWSTANIE WOOSKIE 1821 ROKU

Dnia 19 I 1821 r. zmar hospodar Aleksander Sutu. Tajny komitet
bojarski (Grzegorz Brmcoveanu, Grzegorz Ghica, Barbu Yacarescu)
przej wadz, a Tudorowi zleci starania o poparcie mas dla planowanej

254


akcji. W podgórskich okolicach Oltenii rozpowszechnia Yladimirescu
swoje manifesty do wszystkich Rumunów (pierwszy ogosi w Pades),
wzywajc do wystpienia zbrojnego po stronie Heterii, do zwalczania
wszelkiego ucisku i naduy. „Jak dugo bdziemy niewolnikami? - py-
ta. — Przybywajcie, bracia, wszyscy, abymy skoczyli ze zem i aby nam
byo dobrze". Na dwik znanego imienia w kilka dni caa Oltenia chwy-
cia za bro. Od razu doszo do napadów na dwory bojarskie i niektóre
klasztory. Zbierajcym si tumnie chopom Tudor ogasza zniesienie da-
nin pastwowych, zapewnia ich, e po zwycistwie odzyskaj utracone
prawa i wasno. Lokalne próby oporu bojarskiego zostay zduszone,
oddziay wysane z Krajowej przeszy na stron powstaców. Jednoczenie
w pismach wystosowanych do Konstantynopola, Wiednia i Petersburga
Yladimirescu zapewnia, e wystpuje przeciwko fanariotom i bojarom,
a nie zwierzchnictwu Turcji, cho byo rzecz oczywist, e wielka akcja
ludowa nie moga unikn antytureckiego charakteru. Tak wic od
pocztku swego wystpienia Tudor dziaa w znacznym stopniu samodziel-
nie, odchodzc od otrzymanych wytycznych.

W Bukareszcie plany bojarów ulegy tymczasem gwatownemu za-
amaniu. Z jednej strony byli oni przeraeni spoeczn stron wydarze
olteskich, znajdujcych ywy oddwik wród chopstwa innych okolic,
take i w Siedmiogrodzie. Z drugiej wszake podtrzymywaa ich
nadzieja na wkroczenie Heterii i regularnej armii rosyjskiej. Lecz
w tym ostatnim punkcie czekao ich bolesne rozczarowanie. Rosja
potpia bowiem wystpienie Tudora, car odebra mu wszystkie wojskowe
wyrónienia, co za waniejsze — odegna si i od akcji Heterii. Komitet
bojarski wola zawczasu ratowa si ucieczk. Nowym hospodarem
z kocem lutego zosta Scarlat Callimachi.

W Modawii w lutym Ipsilanti, przekroczywszy Prut, zaj w po-
rozumieniu z hospodarem Jassy, w których wymordowano Turków,
podobnie jak w Gaaczu. W odezwie do ludnoci rumuskiej zapewniano,
e Grecy przemaszeruj tylko przez Rumuni. Odwoano si teraz do
pomocy Rosji, lecz w sposób niezrczny, zdradzajc powizania Heterii
z jednej strony z rosyjskimi czynnikami oficjalnymi, z drugiej — z midzy-
narodowym ruchem rewolucyjnym. Skutkiem tego powstanie Greków
spotkao si z potpieniem konferencji witego przymierza w Lublanie.
Ipsilanti zdany by teraz na wasne siy. Z pomoc greckiego ducho-
wiestwa i bojarów, zrazu wierzcych jeszcze w szans pozyskania
Rosji, rozpocz gromadzenie i ekwipowanie si zbrojnych, uciekajc
si przy tym do rekwizycji i przemocy. Lecz brak interwencji Rosjan
spowodowa zmian nastrojów. Hospodar zosta zmuszony do ustpienia,
metropolita, konsul rosyjski, wielu bojarów opucio kraj. W marcu
Yladimirescu przeprawi si przez Olt i zaj Bukareszt. Std próbowa
wpyn na pooenie w Modawii, za porednictwem Jerzego Cantacuzi-
no. Ten jednak myla przede wszystkim o ewentualnych wasnych
korzyciach i ostatecznie w Modawii umocnia si Heteria Ipsilantiego.

Zebrawszy pewne siy, w sumie jednak nie wicej ni 5 tys.
Greków, Serbów, Bugarów, Ormian, Ipsilanti wkroczy na Wooszczyzn.
Metropolita i bojarzy wezwali go do stolicy, ale sprzeciwi si temu

255


Tudor. Osobiste spotkanie Yladimirescu z Ipsilantim unaocznio, e
obydwie strony nie ywiy do siebie sympatii i zaufania. Zdoano
jednak ustali, e Heteria obsadzi pasmo podgórskie, gdzie czua si
bezpieczniej w pobliu granicy austriackiej, pozostawiajc nizin w rku
Tudora. Ipsilanti wycofa si wiec na Tirgoviste, Yladimirescu natomiast
osiad w bukaresztaskim klasztorze Cotroceni. Wolny od porozumienia
ze spiskowcami bojarskimi, którzy uciekli, i z Heteria, która nie
dotrzymaa obietnicy sprowokowania interwencji rosyjskiej, w warunkach
doranej próni politycznej powzi — zbyt chyba póno — myl osobis-
tego ujcia wadzy i uzyskania tronu hospodarskiego. Mia w tym
zgodne poparcie wojska i ludu, któremu obniy daniny do dawniejszego,
zwyczajowego poziomu. Ale potrzebowa te poparcia kleru i bojarów.
W pocztkach kwietnia zosta uznany hospodarem przez metropolit
i tych bojarów, którzy zostali w stolicy. Nie zaniecha dalszych reform,
np. na korzy wooskiego kupiectwa. Gówna jego akcja sza jednak
teraz w dwóch kierunkach: pozbycia si Heterii i powstrzymania Turcji
przed interwencj i zniszczeniem kraju. Drobne wypady tureckie za Dunaj
zostay odparte. Lecz pewne gesty pojednawcze pod adresem Porty,
wspópraca z bojarami, którzy zreszt okazali si bardzo zawodnym
oparciem i rycho zaczli nakania „hospodara Tudora" do ustpienia,
wreszcie ostra dyscyplina, drakoskie zwalczanie naduy w wojsku osabi-
y popularno Yladimirescu wród chopów, a nawet w szeregach
pandurów. Turcy zaproponowali mu uznanie jego rzdów i reform pod
warunkiem wspólnego zniszczenia Heterii. Tudor lojalnie odmówi, ale jego
korespondencja wpada w rce Greków, dostarczajc dowodów pertrak-
tacji z Turkami. Pooenie Yladimirescu pogorszyo si gwatownie. Ju
i w wojsku zawiza si spisek przeciw niemu, któremu przewodzili
dowódcy Macedonschi i Prodan. Przy próbie obrony Bukaresztu przed
ofensyw tureck inny dowódca, Sava, zdradzi i odda stolic. Tudor
rozpocz odwrót ku rodzinnej Oltenii, w drodze jednak kaza straci ca
grup onierzy za rabunki. To odnowio spisek zdemoralizowanych
oficerów, który tym razem ju go nie oszczdzi. Uwiziony, zosta
wydany Heterii, poddany torturom i zamordowany 8 VI 1821 r. Woj-
sko jego rycho poszo w rozsypk.

Opór ofensywie tureckiej stawiali teraz gównie Grecy, zostali jednak
pobici 7 czerwca pod Dragasani. Ipsilanti ratowa si ucieczk do
Siedmiogrodu, lecz tam zosta uwiziony przez Austriaków. Resztki
jego oddziau cofny si do Oltenii, gdzie walczy te brat Tudora,
Popa Yladimirescu. Po drobnych sukcesach w dolinie Jiu, powstacy
zostali pokonani, przywódcy uwizieni i straceni. Resztki Greków
kapituloway po obronie w klasztorze Cozia. Wywieziono ich do
Konstantynopola i wymordowano. Los ten nie omin i zdrajców,
którzy przeszli na stron tureck. Tak np. cay oddzia wspomnianego
Savy zosta podstpnie wymordowany w Bukareszcie. Najsilniejszy
opór stawiali heteryci w Modawii, przegrali jednak bitw pod Sculeni,
po czym Turcy zgadzili jeców. Ostatnim akordem bya dwutygodniowa,
bohaterska obrona klasztoru Secu przez gar ochotników pod wodz
oficerów lordache i Farmache. Skapitulowali dopiero po podpaleniu

256


zabudowa. lordache zgin, pozostaych wymordowano krwawym
zwyczajem stosowanym w cigu caej tej wojny. Turcy odnieli
stosunkowo atwe zwycistwo nad kilkakrotnie sabszym i wewntrznie
skóconym przeciwnikiem, biorc odwet za pocztkowe poraki.

Po zamaniu oporu obydwa pastwa zalaa armia turecka, upic
niemiosiernie kraj, podpalajc w sierpniu 1822 r. Jassy. Daniny pastwowe
znacznie podniesiono, chopów, zwaszcza w okrgach spustoszonych
poprzednio przez Heteri, doprowadzono do takiej ruiny, e porzucali
gospodarstwa, a na przeomie 1822/23 r. w wielu okolicach szerzy si gód.
Uczestników powstania cigano i przeladowano, wic i torturujc,
nie zastosowano jednak masowego odwetu. Dopiero pod presj mocarstw
latem 1822 r. wojska tureckie zostay wycofane za Dunaj, a w kwietniu
odbya si w Konstantynopolu konferencja, na któr wezwano siedmio-
osobow delegacj bojarsk z Wooszczyzny i szecioosobow z Modawii.
Turcja, zmagajca si wanie z narodowym powstaniem Greków przeciw
jej panowaniu, atwo zgodzia si na usunicie ich z administracji i z hie-
rarchii kocielnej pastw rumuskich. By to ju kres rzdów fanariotów
i utrzymywania Fanaru kosztem Rumunii. Dnia 13 VII 1822 r. miano-
wano hospodarem wooskim Grzegorza Dymitra Ghik, wprawdzie z ro-
dziny greckiej, ale z dawna osiadej w kraju, a hospodarem Modawii
Jana Sandu Sturdz.

Powstanie 1821 r., noszce wybitne znamiona zarazem ruchu narodo-
wowyzwoleczego i rewolucji spoecznej, zakoczyo si klsk, ale nie
byo bezowocne. Siy antytureckie i antyfeudalne okazay si co prawda
jeszcze za sabe, zawioda take czciowo wspópraca midzy nimi, nie
sprzyja im te ówczesny ukad stosunków midzynarodowych w dobie
zaostrzajcej si reakcji po kongresie wiedeskim. Przywódca ruchu, Tudor
Yladimirescu, ywi wiele zudze co do moliwoci wspódziaania
z bojarami, Turcj i Rosj. W sumie jednak ten gwatowny, silny wstrzs
przyniós przynajmniej upadek znienawidzonych fanariotów, zapocztko-
wa przysz stopniow reorganizacj systemu zarzdzania ksistwami,
w dalszej perspektywie omieli i zaktywizowa rednie, czciowo i dolne
warstwy spoeczestwa, pobudzi narodow wiadomo i ambicj
Rumunów. Ta krótkotrwaa, lecz krwawa epopeja torowaa wic w pewnej
mierze drog póniejszym, dojrzalszym ju wydarzeniom rumuskiej
Wiosny Ludów.

Na razie jednak zaamanie si powstania przekrelio nadzieje ru-
muskich mas ludowych. Pod opiek Turków bojarzy odzyskali dawn
pozycj, a rozpowszechniajcy si na wsi system dzierawy, wobec
ogromnej chciwoci i bezwzgldnoci przedsibiorców, pogarsza jeszcze
los chopów. Nie ustpowali oni bez oporu, zwaszcza w Oltenii,
gdzie w 1826 r. dwaj uczestnicy powstania Tudora, Mehedinteanu
i Cutui, zbiegli poprzednio do Siedmiogrodu, próbowali odrodzi
ruch 1821 r. wzywajc chopów pod bro. Z kilkuset towarzyszami
obwarowali si w klasztorze Topolnita, lecz pokonani, cigani przez
wadze wooskie i austriackie, zostali ujci i skoczyli ycie na szubienicy.

Mimo rezygnacji Turcji z czstej zmiany hospodarów i utrzymania
si obydwu, zarówno Grzegorza Ghiki jak i Jana Sturdzy, a do

257


wojny turecko-rosyjskiej 1828 r., pooenie wewntrzne w pastwach
rumuskich wykazywao brak stabilizacji. Dotychczasowy ukad stosun-
ków by zbyt podwaony, tote krzyoway si teraz rónorakie projekty
zmian. Bojarzy drobni, zwaszcza w Modawii, domagali si zrównania
w prawach z bojarami wielkimi. Pewne wpywy wród liberalniejszej
czci bojarów, mieszczastwa, inteligencji, zdobyway sobie postpowe
prdy ideologiczne pynce z Europy zachodniej i rodkowej. Z tych
kó, zwanych aluzyjnie „wglarzami", którym przewodzi Jan Tautu,
wyszed w 1822 r. projekt konstytucji oparty na znanych wówczas
wzorach zachodnioeuropejskich, liberalny, uwzgldniajcy denia buru-
azji, ale nie chopów. Opierajc si na tym ruchu Jan Sturdza czas
jaki opiera si wielkim bojarom, w kocu musia jednak ustpi,
zgadzajc si na zwolnienie szlachty od podatków i na zatwierdzanie
wyroków hospodara przeciw bojarom przez dywan. Na Wooszczynie
Grzegorz Ghica unieszkodliwi spisek bojarski wypdzajc jego przy-
wódców z kraju, a innych uczestników przekupujc dochodowymi sta-
nowiskami. Pod naciskiem rumuskiej opinii publicznej Porta przystaa
w 1822 r. na pozbawienie duchowiestwa greckiego prawa zarzdzania
klasztorami podlegymi bezporednio centrom kultowym prawosawnym
poza Rumuni (np. w Jerozolimie, na Synaju, na górze Athos)
i przekazanie go czynnikom rumuskim. Ale nacisk Rosji, protektorki
Greków, zmusi j w 1827 r. do cofnicia tego ustpstwa. Konwencja
turecko-rosyjska zawarta 7X1826 r. w Akermanie przewidywaa:
wybór hospodarów przez dywany na 7 lat za wspóln zgod Turcji
i Rosji, amnesti dla uczestników ruchu 1821 r., rewizj haraczu
w duchu postanowie z 1802 r., wolno handlu, jednak przy zapewnie-
niu zaopatrzenia Konstantynopola, powoanie wspólnej komisji dla
ulepszenia stosunków w pastwach rumuskich, które teraz coraz czciej
okrelano mianem nie „hospodarstw", lecz „ksistw".

WOJNA ROSYJSKO-TURECKA 1828-1829 ADRIANOPOL

Tymczasem nie rozwizana sprawa grecka staa si bezporedni
przyczyn nowego starcia rosyjsko-tureckiego. Niepowodzenie akcji
Ipsilantiego w Rumunii nie powstrzymao wybuchu powstania w samej
Grecji. Po kilku latach krwawych zmaga, gdy wobec militarnej przewagi
Turcji chylio si ono ku upadkowi, zostao uratowane przez interwencj
mocarstw — Anglii, Francji, Rosji — podjt pod naciskiem filohelle-
skiej opinii publicznej Europy. Rozwizao to rce Rosji, która skwapliwie
wykorzystaa sposobno, wydajc w kwietniu 1828 r. wojn Turcji.
Modawi i Wooszczyzn okupoway wojska rosyjskie, gen. F. Pahlen
obj przewodnictwo dywanów obydwu krajów. Rosjanie zdobyli Brai
i wkroczyli do Dobrudy, odparli te próby kontruderzenia tureckiego
w Oltenii. W walkach znowu wzili udzia ochotnicy rumuscy pod
dowództwem pk. J. Solomona. Armia rosyjska, dziesitkowana przez
choroby, musiaa jednak na zim cofn si za Dunaj. Dopiero w czerwcu
1829 r. zdobya Silistri, po czym rozpocza zwyciski pochód przez

258


Bakany, zajmujc w sierpniu Adrianopol. Turcy ponieli te klsk
na Zakaukaziu.

Zawarty w Adrianopolu 2 IX 1829 r. traktat pokojowy przewidywa
przyznanie autonomii Grecji i Serbii, wolno eglugi handlowej na
Morzu Czarnym, oddanie delty Dunaju w rce rosyjskie. Ksistwom
rumuskim przyznawa autonomi wewntrzn, doywotnie mianowanie
panujcych, uprawnionych do wydawania zarzdze wewntrznych
w porozumieniu z dywanami. Do czasu wypacenia przez Turcj
kontrybucji wojennej ksistwami miaa zarzdza administracja rosyjska,
do której naleao wypracowanie statutów organizacyjnych dla obydwu
krajów. Przygotowania w tym kierunku podjto jeszcze w czasie
wojny. Zapewniono wolno handlu, ksistwa zostay zwolnione z odwie-
cznego obowizku zaopatrywania Konstantynopola, Turcy musieli
wycofa swe garnizony na prawy brzeg Dunaju, co równao si
likwidacji raji. W lecie 1830 r. opucili oni Brai, Giurgiu, Turnu
Magurele. Nie wolno im byo osiedla si na terytorium rumuskim.
Uprawnienia Turcji zostay ograniczone do zatwierdzania wyboru pa-
nujcych i pobierania haraczu: 2 miliony piastrów z Wooszczyzny,
l milion z Modawii. Natomiast Rosja uzyskiwaa prawa protektora,
w rzeczywistoci za decydujcy wpyw w obydwu ksistwach na cae
nastpne wierwiecze.


XIV. AWANS BURUAZJI


KSISTWA RUMUSKIE

z wojny 1828— 1829 pastwa rumu-
skie wyszy w stanie godnym poaowania. Ludno nka gód, kraj
nawiedzia klska zarazy. Administrujcy ksistwami w latach 1829—1834
rosyjski gen. Pawe Kisielew okaza si na szczcie czowiekiem zdolnym,
energicznym i yczliwym. Sprowadzi zboe z Odessy, zorganizowa sub
sanitarn, znacznie agodzc rozmiary nieszczcia.

W myl postanowie ukadów w Akermanie i Adrianopolu wadze
rosyjskie przystpiy do opracowania nowych zasad zarzdzania ksi-
stwami. Powoano w tym celu komisj, zoon z 4 bojarów modawskich
i 4 wooskich, której przewodniczy generalny konsul rosyjski. Komisja
opara si na memoriaach bojarskich z poprzednich lat, na wynikach
ankiety z 1828 r. oraz na instrukcji cara Mikoaja I. Ta ostatnia
nakazywaa przeprowadzenie umiarkowanych reform, uatwienie rozwoju
gospodarki, ujednolicenie aparatu pastwowego ksistw. W toku narad
wielkim bojarom udao si w szeregu istotnych spraw zabezpieczy
interesy ich klasy. Opracowany w cigu 1830 r. Regulamin organiczny
zosta w 1831 r., po zaakceptowaniu przez cara, przyjty przez
Nadzwyczajne Zgromadzenia Wooszczyzny i Modawii.

Nowa ustawa zasadnicza, niemal identyczna dla obu ksistw, opieraa
si na zasadzie cisego rozdziau wadz. Wadz ustawodawcz miay spra-
wowa Zgromadzenia, wybierane na 5 lat, skadajce si z metropolity
jako przewodniczcego, biskupów oraz na Wooszczynie z 20 przedsta-
wicieli bojarów „wielkich" (na 70) i 18 „maych" (na okoo 3 tys.),
w Modawii po 16 dla kadej grupy. Zgromadzenia posiaday prawo
inicjatywy ustawodawczej, dzielc j z hospodarami, których wybieray
doywotnio sporód wielkich bojarów. Hospodarowi przysugiway
dochody jedynie z listy cywilnej. Mianowa on i odwoywa ministrów.
Utworzono 6 ministerstw, wród nich spraw zagranicznych i wojska.
Urzdników zarzdzajcych okrgami mianowano na 3 lata, stopniowo
od osób penicych funkcje w aparacie pastwowym zaczto wymaga
. odpowiedniego formalnego wyksztacenia. Powoano rady miejskie zoone
z 5 czonków wybranych przez starostów korporacji miejskich. Przewodni-
czcego powoywao Zgromadzenie ksistwa. Dochody pastwo miao
czerpa z podatku pogównego od gów rodzin, z opat od kupców,
rzemielników, klasztorów, z salin i ce. Znoszono ca wewntrzne.
Ziemi, której cena wzrosa bardzo znacznie w zwizku z doskona


260


koniunktur na zboe, uznano za pen prywatn wasno bojarów.
Chopów dzielono na trzy kategorie wedug posiadanego inwentarza.
W zalenoci od zakwalifikowania nastpowa nowy przydzia gruntu,
z reguy niszy o 1/2—1/3 od poprzedniego, gdy 1/3 ziemi pan móg
zatrzyma jako folwark, bez wzgldu na liczb rodzin chopskich.
Kategorii najniszej (bez sprzaju) nie przyznawano pastwisk. Paszczyz-
n okrelano na 12 „dni pracy", w praktyce równych 2—3 dniom
kalendarzowym. Ograniczono do minimum prawo przenoszenia si,
natomiast chop móg by usunity za wypowiedzeniem i odszkodowaniem.
Chopom obniono tylko podatki pastwowe. Stworzono osobny aparat
sdowy, mianujc sdziów na 3 lata. We wsiach drobne zatargi
ssiedzkie rozsdza pop z trzema awnikami. Zniesiono tortury i bar-
barzyskie sposoby wykonywania kary mierci.

Regulamin wprowadza wic bardziej nowoczesne formy rzdu, uatwia
rozwój kapitalizmu i zblienie ksistw, niewtpliwie te stanowi duy
krok naprzód w porównaniu z systemem fanariockim. By jednak typow
konstytucj arystokratyczn, zapewniajc przewag szczupej oligarchii
bojarskiej, umoliwiajc kontynuacj rzdów znikomej mniejszoci
i utrzymujc nadal cikie warunki egzystencji chopów. Karol Marks
nazwa go krótko „kodeksem paszczynianym". Nic te dziwnego, e
jego postanowienia oburzyy chopstwo, skadajce niezliczone zaalenia,
opuszczajce gospodarstwa, niekiedy próbujce uciec si do siy. Rozru-
chy w Modawii wiosn 1831 r. trzeba byo tumi przy pomocy
wojsk rosyjskich, a wprowadzenie w ycie przepisów Regulaminu do-
tyczcych wsi odoono na pograniczu modawsko-besarabskim na dalsze
lata.

Postanowienia Regulaminu istotnie uatwiay postp kapitalizmu.
W rolnictwie torowa on sobie drog gównie przez system dzieraw.
Nastpi silny wzrost produkcji zboowej. Technika rolna podniosa si
nieco dziki przeszczepieniu postpowych metod gospodarstwa rolnego
przez fachowe towarzystwa i czasopisma, organizowanie kursów, gospo-
darstw wzorowych (Pantelimon, Dracsani) itp. Postp ten dotyczy
jednak tylko czci majtków obszarniczych. Natomiast Regulamin silnie
ograniczy moliwoci chopskie, zwaszcza w dziedzinie hodowli, i uczyni
pooenie chopów w wielu wypadkach tak cikim, e mimo wszelkich
utrudnie starali si oni przej do miast, w których rzemioso,
przemys, handel, transport stwarzay nowe perspektywy utrzymania
si. Przeciw naduyciom bojarskim i ograniczeniu prawa przenoszenia
si chopów próbowa wystpi hospodar wooski Aleksander Ghica,
ale zosta obalony przez bojarskie Zgromadzenie, m.in. z tego wanie
powodu. Jego nastpca, Bibescu, zabroni w 1843 r. dalszego przenoszenia
si do miast, nie odway si jednak ciga zbiegych ju chopów. Nato-
miast w Modawii bojarom nie udao si uzyska takiego zakazu.

Sia przycigajca miast leaa w tym czasie jeszcze gównie w rozwoju
rzemiosa. Liczba rkodzielników podniosa si np. w Modawii w latach
1832—1847 z okoo 5 do okoo 12 tys. Przedsibiorstwa ich byy
jednak przewanie bardzo drobne. Trwa nadal, wspierany przez pastwo,
proces rozwoju manufaktur, wród których powaniejsz rol zaczy

261


odgrywa stocznie rzeczne w Gaaczu, Braile i Giurgiu. ywot znacznej
czci manufaktur by krótkotrway skutkiem braku kapitaów, si
technicznych oraz przewagi obcej konkurencji. Mimo to z pocztkiem
lat czterdziestych zaczy powstawa, po czci z pomoc kapitau
obcego (francuskiego), pierwsze zakady fabryczne, stosujce maszyny
parowe, jak myny, browary, fabryki makaronu, wiec, cegielnie.
Urzdzenia sprowadzano z Austrii, Francji. Anglii. Przedsibiorcami
byli ju przewanie przedstawiciele buruazji. Rozwój przemysu spowodo-
wa pewne oywienie w górnictwie, w którym zwikszono wydobycie
soli, mazutu, ropy naftowej, wgla na uytek fabryk i eglugi dunjskiej,
ale bez odpowiedniego postpu technicznego. Zainteresowano si take
powaniej wykorzystaniem róde mineralnych do celów leczniczych.
Zdecydowanie lepsze warunki powstay dla handlu, któremu sprzy-
jao i zniesienie monopolu tureckiego i rozwój produkcji wewntrznej.
Natomiast czynnikiem hamujcym bya maa sia nabywcza ludnoci,
zwaszcza wiejskiej. W szybkim tempie tworzy si wspólny rynek obydwu
ksistw. Ju w 1835 r. podpisano umow woosko-modawsk o wolnym
obrocie towarowym, z którego jednak wyczono jeszcze tak podstawowe
produkty, jak zboe i bydo. W nastpnym dziesicioleciu zawarto ju
pen uni celn. Podpisana w 1846 r., wesza w ycie od pocztku
1848 r. Uzgodniono jedn tabel opat, a dochód dzielono w stosunku:
2/3 dla Wooszczyzny, 1/3 dla Modawii. Od 1843 r. pobór ce odbywa
si bez kontroli tureckiej. Nie udao si jednak, mimo wysików Turcji,

40. Ulica w Bukareszcie w pierwszej poowie XIX w., rys. Ch Doussault

262


uchyli fatalnych/„kapitulacji" celnych wobec wielkich mocarstw i pod-
nie ce powyej 3%. Uniemoliwiao to skuteczn obron przed obc
konkurencj.

W eksporcie rumuskim w dalszym cigu pierwsze miejsce zajmowaa
Turcja. W imporcie natomiast nastpiy pewne przesunicia, mianowicie
przewaga Austrii i pastw niemieckich zostaa w latach czterdziestych
zachwiana przez Angli, Francj i Rosj. Struktura caoci obrotów to-
warowych: wywóz produktów rolno-hodowlanych i surowców, przywóz
fabrykatów, obrazowaa zacofanie stosunków gospodarczych ksistw.

Pomoc w rozwoju by pewien postp komunikacji. Dotyczy on zwasz-
cza eglugi dunajskiej oraz morskiej, z Braiy i Gaacza, uznanych w latach
trzydziestych za porty wolne. Ich obroty rosy szybko, w latach trzydzies-
tych zawijao do nich po kilkaset statków, w nastpnym dziesicioleciu
do kadego ju ponad 1000 rocznie. Okoo poowy lat trzydziestych ukazay
si na Dunaju pierwsze austriackie statki parowe, a na morzu jednostki
aglowe pod flag rumusk (prawo do bandery 1833 r.). Projekty uregulo-
wania wikszych dopywów Dunaju rozbiy si o brak kapitaów. Stan dróg
ldowych by bardzo zy, sprawnie kursowaa tylko poczta na gównych
trasach, obsugiwana przez linie austriack i rosyjsk, biegnce z Kon-
stantynopola, pierwsza na Bukareszt—Sibiu, druga na Jassy, oraz przez
lini austriack z Czerniowiec na Jassy do Gaaczu, a rosyjsk
z Bukaresztu na Brai, Gaacz, do Odessy. Dopiero w latach czter-
dziestych podjto intensywniejsze prace okoo dróg i mostów, prowadzc
gówne szosy dolin Seretu, wzdu Modawii (szosa „mihaileana" —
od imienia hospodara Michaa Sturdzy) oraz wzdu caej Niziny
Wooskiej. Linie kolejowe pozostay na razie w sferze projektów.

Miasta rozwiny si silniej, ale wikszo z nich pozostaa orodkami
niewielkimi. Okoo 1830 r. niemal poowa ich mieszkaców zajmowaa
si jeszcze rolnictwem. Stopniowo napywao do nich coraz wicej ludnoci
ydowskiej, zwaszcza z terytorium Austrii. Najbardziej rozbudoway si,
czciowo z pomoc administracji rosyjskiej, obydwie stolice, Krajowa oraz
miasta naddunajskie: Turnu Severin, Tumu Magurele, Giurgiu, a zwasz-
cza Braia i Gaacz. Due zmiany zaszy w Bukareszcie po wielkim
poarze ródmiecia w 1847 r. Powstay wtedy nowe ulice i place, zaoono
park Cismigiu, wzniesiono gmach Teatru Narodowego, przystpiono
do regulacji rzeczki Dimbovi{y.

W 1834 r. po spaceniu kontrybucji przez Turcj administracja rosyjska
zostaa wycofana. Zgodnie z Regulaminem Zgromadzenia dokonay wy-
boru panujcych, którym Porta udzielia zatwierdzenia. Wbrew teoretycz-
nym zaoeniom Regulaminu i te zatwierdzenia musiay by okupione
w Konstantynopolu powanymi sumami, czynic zado tylowieicowej
tradycji.

Wooszczyzn rzdzi w latach 1834—1842 Aleksander Ghica, wspó-
pracownik gen. Kisielewa, protegowany przez Rosj, wyksztacony, ener-
giczny, z du doz dobrej woli, ale i skonnociami dyktatorskimi.
Rycho znalaz si w konflikcie ze Zgromadzeniem z powodu pójcia na
rk chopom, którym w 1837 r. zezwoli na przenoszenie si do miast,
o czym bya ju mowa. Ponadto zmierza do ograniczenia uprawnie

263


Zgromadzenia, uzaleniajc zmiany konstytucji od zgody Rosji i Turcji.
Wywoao to starcie z liberaln opozycj, której przewodzi Jan
Cimpineanu, znany ze swych sympatii dla ruchów wolnociowych,
ujawnionych wczeniej np. w stosunku do polskiego powstania listopado-
wego, wspópracownik ks. Adama Czartoryskiego, ordownik zjedno-
czenia narodowego Rumunów. Ghica przy pomocy Rosji i Turcji
zmusi opozycj do ulegoci, Jana Cimpineanu internowa w klasztorze,
ale zyska za to jej nienawi. Przeciw niemu zwróci si spisek
demokratyczno-republikaski (1840), zoony z modziey warstw red-
nich, zmierzajcy do wywalczenia niepodlegoci w drodze powstania
i do uwaszczenia chopów. Spiskowcy, wród których wyróniali si
Mitica (Dymitr) Filipescu, Dymitr Macedonschi, uczestnik powstania
Tudora Yladimirescu, Mikoaj Balcescu oraz Eftimie Murgu, liczyli
na zaangaowanie Francji w Europie poudniowo-wschodniej w zwizku
z drugim kryzysem egipskim. Sprzysienie zostao zdradzone, uczestnicy,
którzy nie zdyli rozwin szerszej dziaalnoci, skazani na wieloletnie
wizienie w klasztorze, które modemu Balcescu zrujnowao raz na
zawsze zdrowie. Dalsze niepokoje lat 1841 — 1842 byy wynikiem przy-
gotowywania na terenie Wooszczyzny, w której przebywao wielu emi-
grantów greckich, bugarskich i serbskich, akcji zbrojnych przeciwko
Turcji. Pierwsz z nich montowa ksi serbski Miosz Obrenowicz,
opierajc si w Rumunii na niektórych bojarach, jak K. Sutu, któremu
ofiarowywa tron bugarski, czy A. Desu. W Braile przygotowano oddzia
zbrojny, który jednak zosta zatrzymany, a uczestnicy wyprawy uwizieni.
Ju z pocztkiem 1842 r. wykryto i udaremniono drug konspiracj,
Greka Stavri i Bugara Jerzego Rakowskiego, zmierzajc do opanowania
Braiy jako bazy do wypadu na Bugari. Ghica mimo stosowania
represji nie unikn zarzutów tolerowania ruchów antytureckich, a wi-
doczny brak stabilizacji wewntrznej, zaostrzony staym konfliktem ze
Zgromadzeniem, sta si powodem ostatecznego odwoania go w pa-

266


dzierniku 1842 r. Pojawi si wówczas projekt unii personalnej ksistw
pod panowaniem M. Sturdzy, wadcy Modawii.

Zgromadzenie wybrao jednak Jerzego Bibescu (1842— 1848), wielkiego
bojara z rodziny dorobkiewiczów, bogatego, wyksztaconego w Paryu,
zarozumiaego intryganta i reakcjonist. Od razu natrafi on na spisek,
w którym znów brali udzia Sutu i Desu. tym razem zamierzajcy oprze
si na chopach, opanowa Wooszczyzn i std uderzy na Dobrudz.
Take i teraz przywódcy konspiracji znaleli si w wizieniu. W 1846 r.
wykryto kilkusetosobowe demokratyczne sprzysienie „Fratia" (Bra-
terstwo), zawizane w 1843 r. z udziaem Mikoaja Balcescu i Jana
Ghiki. Jerzy Bibescu, pamitny losu swego poprzednika, nakaza zlikwi-
dowa spraw po cichu, zadowalajc si wydaleniem przywódców z miejsc
zamieszkania. Nie dao si natomiast zatuszowa zatargów ze Zgromadze-
niem, powstaych na tle arbitralnego rozdawania koncesji pastwowych.
Zmusio to hospodara do rzdzenia czas jaki wbrew Zgromadzeniu, za
pomoc dekretów. W wyborach 1846 r. zdoa sobie jednak zapewni
cakowicie odpowiadajcy mu skad Zgromadzenia.

Modawi rzdzi Micha Sturdza (1834-1849), zdolny, energiczny,
bezwzgldny i chciwy. Nie waha si cign osobistych korzyci ze sprze-
day urzdów, tytuów, pragnc wynagrodzi sobie wydatki zwizane
z uzyskaniem wadzy. Unowoczeni on i usprawni modawski aparat
pastwowy, rozbudowa komunikacj, szkolnictwo, szpitale, i mimo gwa-
townych ataków utrzyma si dziki poparciu Turków i Mikoaja I.
Opozycj tumi, usuwajc niewygodnych czonków ze Zgromadzenia, sto-

267


sujc wobec nich areszt domowy itp. Cz jej zyska sobie zreszt przez
akty aski i — korupcj. Inny charakter mia ostry spór z metropolit
Beniaminem, którego zmusi w 1842 r. do ustpienia. Chodzio o zarzd
majtkami kocielnymi, a rozwizanie tej sprawy w 1844 r., bdce
wstpem do sekularyzacji tych dóbr, byo niewtpliwie pocigniciem
pozytywnym. W tyme roku zniesiono niewol Cyganów w dobrach
pastwowych i klasztorach (na Wooszczynie w 1847).

Energiczne rzdy Sturdzy miay wic i swe janiejsze strony. Lecz jego
despotyczne metody i opieranie si na reakcji tureckiej i rosyjskiej budziy
szerokie niezadowolenie. Opozycj inteligencji, rozporzdzajcej wybit-
nymi ju osobistociami, tpi Sturdza za pomoc ostrej cenzury i re-
presji administracyjnych. Dotkny one, w formie aresztu domowego,
znanych pisarzy i dziaaczy, jak K. Negruzzi czy M. Kogalniceanu. Fiasko
opozycji legalnej — w Zgromadzeniu i prasie — pchno jego przeciw-
ników na drog konspiracji. Nie bez wpywu emigracji polskiej z obozu
Czartoryskiego zawiza si konserwatywny spisek bojarski Leonte Radu
(Sprzysienie Konfederacyjne, 1839), przewidujcy konfederacj Mo-
dawii, Wooszczyzny i Serbii, który jednak rozpad si po usuniciu
przywódcy z kraju. W 1839 r. wykryto spisek podoficera Bazylego
Popovici, zmierzajcy do zamordowania hospodara i obalenia bojarów.
Organizatora skazano na doywotnie wizienie. Najgroniejsza okazaa
si konspiracja znana pod nazw Towarzystwa Patriotycznego (Asociajia
Patriotica), zmierzajca do ograniczenia przewagi wielkich bojarów.
Ogarna ona miasta, rozwina szersz propagand za pomoc pam-
fletów, ulotek, przygotowywaa wystpienie zbrojne. Jej orodkiem by
majtek T. Riscanu. Jesieni 1846 r. spisek wykryto, Riscanu zdoa
zbiec, cz uczestników uwiziono, cz wygnano z kraju. Mimo trudnych
warunków politycznych w Modawii teren jej próbowano wykorzysta
i ze strony polskiej. Emigracyjne Towarzystwo Demokratyczne Polskie
prowadzio tu pewne przygotowania do powstania 1846 r., paraliowane
zreszt przez agentów Czartoryskiego.

43. Szkóka pocztkowa, rys. J. Laurent

268


Wzrost roli i siy buruazji w pastwach rumuskich, najbardziej
znamienna cecha tego okresu, da wiec zna o sobie nie tylko w yciu gospo-
darczym. Opozycja polityczna przeciw hospodarom, spiski lat czter-
dziestych wiadcz wyranie o wielkim wzrocie ambicji politycznych,
sigajcych ju wprost po wadze w pastwie. Podobne nasilenie wpywów
elementu buruazyjnego miao miejsce i w kulturze rumuskiej tego czasu.

SIEDMIOGRÓD

W dziejach Siedmiogrodu, jak zreszt caej Austri, okres pojózefi-
ski zaznaczy si sabym tempem rozwoju gospodarczego. Na wschod-
nich rubieach cesarstwa stosunki byy szczególnie zacofane. Szlachta
wgierska bronia zajadle pozycji feudalizmu. Mimo propagandy ze strony
czasopism i towarzystw rolniczych powaniejsze inwestycje i ulepszenia
w rolnictwie — wprowadzanie nowych upraw, racjonalna hodowla i gos-
podarka lena, zastosowanie maszyn — miay miejsce tylko w niektórych
dobrach, np. rodów Wesselenyi, Banffy. Bardziej kapitalistyczne formy
w rolnictwie rozwiny si w Banacie, gdzie obszarnicy wykupywali cae
domeny pastwowe. Pewne postpy poczyni przemys, tym razem raczej
wbrew pastwu, a za impulsem wgierskiego ruchu narodowego, zmierza-
jcego do wikszej samodzielnoci Wgier wobec Austrii. Nastpia pewna
rozbudowa hutnictwa, zwaszcza w Resija, w Banacie, a take górnictwa,
które dziki tworzeniu si spóek byo jednym z gównych róde powsta-
wania powaniejszych kapitaów miejscowych. W 1835 r. otwarto w Sa-
carimb redni szko górnicz. Maszyny, urzdzenia przemysowe spro-
wadzano z Austrii i Anglii. Stopniowo jednak i w Siedmiogrodzie, w Arad,
Klu, Oradea, przystpiono do produkcji narzdzi i maszyn, zwaszcza
rolniczych. Na tym polu szczególnie zasuy si technik i wynalazca Piotr
Rajka. Wzrosa liczba manufaktur. Mimo to Siedmiogród pozosta kra-
in z ogromn przewag rolnictwa, i to feudalnego, a rzd wiedeski
faworyzowa rozwój przemysowy niemiecko-czeskich prowincji cesarst-
wa. W handlu wzrosy po 1829 r. obroty z ksistwami rumuskimi. Cen-
trum tej dziaalnoci pozosta Braszow, z silnym kupiectwem rumuskim,
którego niektórzy przedstawiciele rozporzdzali majtkiem ponad milion
florenów! Ale zy stan dróg i przej górskich, brak kolei elaznych
skaniay do korzystania moliwie ze szlaku wodnego. W rezultacie
rozwijajca si szybko austriacka egluga dunajska pozbawia Siedmio-
gród znacznej czci dotychczasowego tranzytu ldowego.

Stosunki polityczne w epoce Metternicha cechowaa reakcja i stagnacja,
centralizm i tendencje germanizatorskie. W okresie 1811 — 1834 sejm
siedmiogrodzki nie by zwoywany, krajem rzdzia kancelaria nadworna
i gubernator, wadze ograniczay si do cigania podatków, poboru
rekruta i dokuczliwego, policyjnego nadzoru nikych zreszt przejawów
ycia publicznego. Pewne oywienie wnioso powstanie listopadowe
w Polsce, które znalazo szerokie echo na Wgrzech, a póniej dziaalno
emigrantów i spiskowców polskich. Konspirator galicyjski Adolf Dawid,
urzdnik austriacki przeniesiony do Klu, stara si rozcign na Siedmio-
gród dziaalno zaoonego w Galicji wglarskiego Towarzystwa Przy-

269


jació Ludu. Spisek wywar pewien wpyw na rumuskich duchownych
i wojskowych z puków granicznych. Swym rumuskim towarzyszom
Dawid doradza skoncentrowanie wysików na deniu do zjednoczenia
ziem rumuskich w jedn republik demokratyczn. Aresztowany w 1834 r.
otru si w wizieniu w Sibiu. Najwiksze jednak wraenie wywara
wgierska opozycja narodowa. Jej nurt radykalniejszy, któremu póniej
przewodzi Ludwik Kossuth, ujawni si w Siedmiogrodzie w toku
burzliwego sejmu 1834 r., a jego gównym reprezentantem sta si
Mikoaj Wesselenyi. Sejm rozwizano, Wesselenyiego skazano na 3 lata
wizienia. Skutkiem represji i opuszczenia Siedmiogrodu przez przywód-
ców radykaów przewag uzyska kierunek umiarkowany, reformistyczny,
reprezentowany w Siedmiogrodzie przez J. Bethlena znajdujcy oparcie
w zachodniej czci kraju. Opozycja wgierska domagaa si cisej unii
Siedmiogrodu z Wgrami, czemu przeciwstawiali si Sasi i oczywicie
Rumuni, zwaszcza wobec próby ogoszenia w 1842 r. przez sejm
siedmiogrodzki jzyka wgierskiego za urzdowy.

Zagroenie ze strony nacjonalizmu wgierskiego zaktywizowao ruch
narodowy rumuski w Siedmiogrodzie, rozumiejcy coraz lepiej koniecz-
no oparcia si na chopach. Ale zarazem wprowadzio pewien ferment.
Radykalniejsi dziaacze, jak np. Szymon Barnuiu profesor w Blaj, dali
stanowczych kroków, co narazio ich na konflikt z konserwatywnym
klerem rumuskim i spowodowao usunicie Barnu{iu. Bardziej umiarko-
wan opozycj uprawiaa grupa modej inteligencji, skupiona wokó
pierwszych rumuskich czasopism w Siedmiogrodzie, jak zaoona
w 1838 r. „Gazeta de Transilvania". redagowana przez profesora
z Blaj i Braszowa, Jerzego Baritiu. Wród obroców praw ludu
rumuskiego w Siedmiogrodzie odznaczy si Eftimie Murgu, wyksztacony
w stolicy Wgier, lecz pracujcy w latach trzydziestych jako profesor
w Jassach i Bukareszcie. Za radykaln dziaalno polityczn zosta
usunity z ksistw i jako poddany austriacki osiad w Banacie. Pracowa
wród chopów, broni ich interesów materialnych i narodowych.
W kocu w 1845 r. zosta uwiziony. Legendarn i troch niecodzienn
saw zyskaa Wgierka Katarzyna Yarga, nieprzecitna kobieta z rodziny
drobnych posiadaczy, wystpujca w procesach sdowych i w burzliwych
manifestacjach na czele chopów rumuskich regionu Gór Zachodnich,
synnych „Moców", dla których wzorem Horii próbowaa szuka
sprawiedliwoci i pomocy w Wiedniu. Znienawidzona i przeladowana
przez wadze, a ukrywana przez ludno, zowic j „Pani Moców",
zostaa wreszcie w styczniu 1847 r. schwytana skutkiem zdrady, jakiej
dopuci si póniejszy prawosawny biskup rumuski Siedmiogrodu
Andrzej Saguna. Walka Rumunów o prawa narodowe cieszya si wic
poparciem elementów postpowych sporód Wgrów oraz Sasów, protestu-
jcych przeciw przymusowej madziaryzacji, jak np. pisarze Micha
Szentivanyi czy pastor Stefan Roth. Byy to jednake gosy bardzo
odosobnione.

Sejm siedmiogrodzki 1846/47 r. obradowa pod silnym wraeniem
wydarze galicyjskich, krwawej „rabacji" chopskiej. Uchwalono w kocu
urbarze z umiarkowanym wymiarem chopskich powinnoci. Opozycja

270


reformi styczna, której przewodzi Dionizy Kemeny, uwaaa, e ustpstwa
s zbyt nike, zostaa jednak przez konserwatywn wikszo regalistów
zmuszona do milczenia, a nawet opuszczenia sejmu. To zachowanie si
szlacheckiej wikszoci sejmowej wywoao ogromne rozgoryczenie chop-
skiej spoecznoci siedmiogrodzkich Rumunów, a take zwizanej z ni
czci inteligencji. Tym bardziej e — wbrew oporowi Sasów — pono-
wiono uchwa uznajc wgierski za jzyk urzdowy kraju.

KULTURA OKRESU PRZEJCIOWEGO

Zaamywanie si struktury feudalnej i panowania tureckiego na zie-
miach rumuskich otwaro drog gbokim przeobraeniom kulturalnym.
Jest to jeden z najwaniejszych etapów wielowiekowego rozwoju rumu-
skiej kultury, okres, w którym nawizywaa ona trwae odtd i bezpo-
rednie kontakty z buruazyjn ju wówczas kultur ogólnoeuropejsk,
z jej gównymi centrami zachodnimi, wychodzc z cianiejszego krgu
pohidniowo-wschodniej Europy. Dotychczasowe wpywy neogreckie ust-
poway coraz silniejszym, w kocu przemonym wpywom francuskim.
Tymi drogami przenikay zrazu wzory ogólnoeuropejskiego owiecenia,
z tym e na Siedmiogród oddziaywao silniej owiecenie austriacko-
-niemieckie, na ksistwa — francuskie. W XIX w. stopniowo toroway
sobie drog inne prdy — romantyzm, liberalizm, buruazyjny demo-
kratyzm, utopijny socjalizm. Umacniay je coraz czstsze studia rumu-
skiej inteligencji za granic, przede wszystkim w Paryu, w którym
w 1839 r. powstao rumuskie Towarzystwo Owiatowe, a w 1845 r.
stowarzyszenie rumuskich studentów. czce si z pewnym rozlunie-
niem zwizków z tradycj ludow niebezpieczestwo kosmopolityzmu
równoway silny rozwój wiadomoci narodowej, ruchu wyzwoleczego
i zjednoczeniowego. Postpy w kierunku jednoci kulturalnej wyprze-
dzay zjednoczenie polityczne, torujc mu drog.

W szkolnictwie reformy szkó wyszych, greckich, w lassach (1766)
za Grzegorza Aleksandra Ghiki, w Bukareszcie (1776) za Aleksandra
Ipsilantiego, wprowadziy bardziej nowoczesny ukad przedmiotów,
z geografi, histori, jzykami nowoytnymi, wychowaniem fizycznym,
usuwajc jzyk „sowiaski", wprowadzajc grecki i czciowo francuski
jako wykadowe. O szko w jzyku narodowym walczy z kocem
stulecia metropolita modawski Jakub Stamati. Ide t zrealizowano
w Jassach w 1813, w Bukareszcie w 1816, na dobre po 1821 r., wraz
z fanariotami usuwajc jzyk grecki. Reorganizacj szkolnictwa w duchu
nowoczesnoci, wikszego nacisku na przedmioty techniczne kierowa
w Jassach Jerzy Asachi, wyksztacony we Lwowie i Wiedniu, w Buka-
reszcie Jerzy Lazar, z chopskiej rodziny, emigrant polityczny z Siedmio-
grodu, obydwaj zwizani z wydarzeniami politycznymi 1821 r., po których
musieli uchodzi z kraju. Waciwe pocztki nowoczesnych studiów
wyszych rumuskich przypadaj na lata trzydzieste, gdy w Bukareszcie
z pomoc gen. Kisielewa zreorganizowano w 1832/33 r. jako akademi
szko, któr od 1818 r. prowadzi w klasztorze w. Savy J. Lazar,

271


a w Jassach otwarto w 1835 r. Akademi Mihaileana (od imienia
ówczesnego hospodara) reprezentujc do wysoki poziom. Pozycja
jeyka rumuskiego po 1821 r. okazaa si jednak niezupenie pewna.
Pod naciskiem bojarów, dcych do nowego wyrónienia si z masy
spoeczestwa, oraz wpywowych osobistoci francuskich. Micha Stur-
dza wprowadzi w 1847 r. w Modawii do szkolnictwa wyszego,
mimo silnych protestów, jzyk francuski jako wykadowy, a w lad
za nim rycho poszed i Bibescu na Wooszczynie. Zarzdzenia te
cofnito dopiero po rewolucji 1848 r Sie szkolnictwa pastwowego
nie wysza poza miasta, szkoy wiejskie istniay nadal tylko w oparciu
o dobr wol cerkwi i dworów bojarskich. Natomiast w orodkach
okrgowych funkcjonoway ju szkoy dla dziewczt. Po 1831 r. zaczto
organizowa szkoy przygotowawcze dla nauczycieli.

W Siedmiogrodzie szkolnictwo wysze rozwino si w erze józefi-
skiej. W 1775 r. otwarto Akademi Medyko-Chirurgiczn w Klu,
w 1780 r. Akademi Prawa w Oradea. drug w Sibiu. Szkolnictwo ru-
muskie zyskao troch nowych szkó, wród nich seminarium prawo-
sawne w Sibiu (1811), liceum w Beiu§ (1828). Zasuony niewtpliwie
orodek w Blaj sta si obiektem ataków, zwaszcza ze strony Szymona
Barnufiu, z powodu pogbiajcego si konserwatyzmu, a nawet
obskurantyzmu. Z inicjatywy rumuskiego kupiectwa Braszowa rozbudo-
wano tamtejsze szkolnictwo rumuskie. Do powstania wielu nowych
szkó podstawowych przyczyni si Jerzy Sincai, dziaajc jako inspektor
szkolny, oraz Dymitr Eustatievici i Radu Tempea. Wadze austriackie
rozbudoway sie szkó rumuskich w rejonach rozmieszczenia rumuskich
puków granicznych oraz w Banacie, gdzie due zasugi pooy Teodor

272


Iancovici. Ustpstwa austriackie spowodowane zostay m.in. chopskim
powstaniem Horii.

Rozwój szkolnictwa, chocia nie nadajcy za potrzebami, spowo-
dowa wzrost produkcji rónego typu podrczników, zwaszcza tumacze
dzie obcych. Podniós te role bibliotek, szczególnie w wikszych
centrach, w Bukareszcie, lassach. Krajowej. W Siedmiogrodzie powanym
wydarzeniem naukowo-kulturalnym byo udostpnienie publicznoci
w 1817 r. wielkiego zbioru ksiek i rycin Samuela Brukenthala
w Sibiu. Powsta te szereg towarzystw naukowych. W Bukareszcie
w 1810 r. zaoono Towarzystwo Literackie Grecko-Dackie, propagujce
kultur greck, póki utrzymyway si rzdy fanariockie; w 1827 r.
Towarzystwo Literackie, w 1833 r. Stowarzyszenie Filharmoniczne,
w 1845 r. Stowarzyszenie Literackie Rumunii, powizane ze wspomnian
konspiracj polityczn „Fratia". W lassach w 1836 r. powstao Kon-
serwatorium Filharmoniczno-Dramatyczne. Organizacje te miay czsto
praktyczne cele na oku, jak np. zaoenie czasopisma, teatru, szkoy
muzycznej. W Siedmiogrodzie istniay towarzystwa wgierskie i nie-
mieckie, natomiast rumuskie, projektowane przez dr Piuariu Molnara
jeszcze w 1795 r., nie doczekao si realizacji.

Ogromne znaczenie kulturalne mia rozwój prasy. Po wczeniejszych,
osiemnastowiecznych pomysach, m.in. siedmiogrodzkim dr Piuariu
Molnara w Sibiu, po próbach wydawania periodyków rumuskich w Bu-
dapeszcie, nawet we Lwowie (1817), waciwy pocztek przyniosy dopiero
lata dwudzieste, zrazu jeszcze w Czerniowcach (1820) i Budapeszcie (1821).
Punktem zwrotnym sta si 1829 r., gdy w Bukareszcie ukaza si
w kwietniu postpowy „Kurier Rumuski" („Curierul Romanesc") pod
redakcj Jana Eliade-Radulescu, a w lassach w lipcu „Pszczoa Rumu-
ska" („Albina Romaneasca"). redagowana przez Jerzego Asachiego. Po
1840 r. w Modawii najwyszy poziom reprezentoway inicjatywy prasowe
Michaa Kogalniceanu. Powan rol odegra czytany w caej Rumunii
„Kurier dla Obojga Pci" („Curierul de Ambe Sexe"), wydawany
od 1837 r. Dla Siedmiogrodu, po pierwszych próbach z 1837 r.,
najwaniejsze okazao si zaoenie w 1838 r. — jak ju wspomniano —
„Gazety Siedmiogrodzkiej" („Gazeta de Transilvania"), kierowanej przez
J. Bariiu, wychodzcej do 1945 r. Zaczy te ukazywa si czasopisma
fachowe, powicone sprawom rolnictwa, handlu, przemysu, techniki
itp. Na tym polu due zasugi pooyli Kogalniceanu i Jan lonescu
de la Brad.

W publicystyce spoecznej, wyraajcej si nie tylko w prasie, drog
torowa liberalny bojar Dinicu Golescu. Do ciekawszych naleay rady-
kalne wystpienia Siedmiogrodzianina Jana Budai-Deleanu, autora po-
ematu heroikomicznego Tiganiada, entuzjasty rewolucji francuskiej, prze-
konanego ,jakobina" goszcego prawo ludu do równoci spoecznej
i oporu przeciw absolutyzmowi. Deleanu jako urzdnik sdu przebywa
dugi czas we Lwowie.

Socjalizm utopijny wystpi w pogldach niektórych publicystów
wgierskich Siedmiogrodu, jego elementy widoczne s i w wypowiedziach
postpowych pisarzy rumuskich. Najwytrwaszego reprezentanta znalaz

273


w osobie Teodora Diamanta, który w czasie studiów paryskich zapozna
si z koncepcjami Fouriera. W oparciu o nie, z pomoc bojara E. Bala-
ceanu, podj w 1835 r. prób zaoenia falansteru w Scaeni w pobliu
Ploiesti. Skoczya si ona fiaskiem i uwizieniem reformatora. Mimo to
przedstawi on hospodarowi Modawii dalsze projekty zorganizowania
kolonii rolniczo-przemysowych wyzwolonych Cyganów z dóbr pastwo-
wych. Dla kierunku demokratyczno-buruazyjnego, wpywowego wród
inteligencji, zwaszcza modego pokolenia, najbardziej reprezentatywn
postaci by dla skrzyda reformistycznego energiczny, odwany, wszech-
stronny i gboki Kogalniceanu, a dla skrzyda rewolucyjnego Balcescu,
mody spiskowiec, autor dogbnej analizy i krytyki rumuskiego feuda-
lizmu, zawartej w pracy o pooeniu robotników rolnych (1846).

Dla wszystkich dziedzin dziaalnoci kulturalnej due znaczenie miaa
kwestia usprawnienia i ujednolicenia rumuskiego jeyka literackiego,
jego sownictwa, gramatyki i pisowni. Powoany w tym celu w 1836 r.
komitet bukareszteski zdziaa niewiele, decydujce okazay si inicjaty-
wy i dziaalno praktyczna samych pisarzy, opierajcych si w duej mie-
rze na kronikach, ksigach cerkiewnych, tradycji ludowej. Bardzo pomoc-
n okazaa si ogoszona w 1828 r. przez Eliade-Radulescu gramatyka
rumuska. Tak zwana „siedmiogrodzka szkoa historyczna" — S. Micu,
J. Sincai, P. Maior — udowodniwszy przekonujco pochodzenie jzyka
rumuskiego z aciny, w niej oraz w jzykach romaskich: woskim,
francuskim, szukaa wskazówek do ustalenia pisowni, proponujc zarzu-
cenie alfabetu cyrylickiego, a przejcie na aciski. Powane osignicia
zanotowaa w Siedmiogrodzie lingwistyka wgierska, której przedstawiciel,
Samuel Gyarmathi, wykaza pochodzenie jzyka wgierskiego z grupy
jzykowej ugrofiskiej (1799).

W cisym zwizku z rozwojem bada jzykoznawczych, cho nie
tylko z tym, wzroso zainteresowanie folklorem rumuskim. Jego owocem
byo zgromadzenie i czciowe opublikowanie w pierwszej poowie XIX w.
wielu zbiorów utworów ludowych, dokonane przez takich badaczy,
czsto amatorów tylko, jak J. Asachi, A. Hijdau, B. Alecsandri,
A. Russo, K. Negruzzi, C. Bolliac, A. Pann, w Siedmiogrodzie
B. Popp, T. Cipariu, M. Pauleti. Folklor siedmiogrodzki rumuski
interesowa zreszt równie badaczy wgierskich i niemieckich.

Badania historyczne, tak istotne w dotychczasowym rozwoju kultural-
nym Rumunów, zyskay jeszcze wiksz popularno. Prym wioda
„szkoa siedmiogrodzka", sprowokowana atakami Niemców (J. F. Sulzer,
J. Engel) i Wgrów (J. Eder), odmawiajcych Rumunom praw do uwa-
ania si za ludno autochtoniczn i starajcych si udowodni
przybycie Rumunów zza Dunaju dopiero w redniowieczu. W odpowie-
dzi Samuel Micu (1745—1806) ogosi w ostatniej wierci XVIII w.
szereg prac rumuskich, przeznaczonych dla wasnego spoeczestwa,
w tym i dla ludu, oraz aciskich dla cudzoziemców. Jerzy Sincai
(1745—1816) opracowa w cigu ponad 30 lat dzieje narodu rumuskie-
go od I do XVIII w. Piotr Maior (1761 — 1821) zaj si szczególnie
pocztkami narodu rumuskiego i dziejami jego cerkwi. „Szkoa siedmio-
grodzka", do której naleao jeszcze kilku badaczy mniejszej wagi,

274


staa na stanowisku zupenego wytpienia Daków przez Rzymian (w co
wtpi ju wtedy B. Popp), a wiec „czysto rzymskiego" pochodzenia
Rumunów, natomiast wykluczaa moliwo cakowitej ewakuacji Dacji
rzymskiej w III w. i napywu ludnoci romaskiej dopiero po kilku
stuleciach. Zwalczaa ustrój feudalny, potpiaa wyzysk spoeczny i wy-
padki zdrady narodowej, ale czynia to z pozycji reformistycznych,
odegnujc si od ruchów radykalnych w rodzaju buntu Horii. W ów-
czesnej rzeczywistoci odegraa donios i pozytywn rol, tym bardziej
e w pierwszej wierci XIX w. dziejopisarze rumuscy w ksistwach
nie dorównywali wytrwaym i penym powicenia pionierom siedmio-
grodzkim.

Na Wooszczynie najwiksz jeszcze warto przedstawiay prace
autorów greckich z dziedziny geografii i historii rumuskiej: wydana
w 1806 r. w Wiedniu przypuszczalnie przez Michaa Cantacuzino;
w 1816 r. w Lipsku przez Dymitra Philippide, który pierwszy uywa
ogólnego terminu geograficznego „Rumunia"; oraz trzytomowa historia
staroytnej Dacji opublikowana w Wiedniu w latach 1818—1819 przez
Dionizego Fotino, autora take i yciorysów sutanów.

Na terenie Modawii due znaczenie miay studia historyczne
Michaa Kogalniceanu (1817— 1891), wyksztaconego we Francji i w Niem-
czech, goszcego pogld, e w historii „ródem wszelkich ruchów
i wydarze, bez którego panujcy byliby niczym", s masy ludowe.
Przyczyni si on walnie do gromadzenia, tumaczenia i publikowania
róde historycznych oraz do powstania pierwszych czasopism naukowych
powiconych badaniom przeszoci (,.Arhiva Romaneasca", 1841). Bar-
dzo rozlega i owocna bya twórczo naukowa Mikoaja Balcescu
(1819—1852), badajcego sprawy historii wojska, pooenia chopów, walk
przeciw Turkom, autora wybitnego dziea o czasach Michaa Walecznego,
wspóredaktora „Magazynu Historycznego dla Dacji". Zasug Balcescu
byo zwrócenie uwagi na rol czynników wewntrznych, gospodarczo-
-spoecznych, oraz na problem jednoci narodowej Rumunów w prze-
szoci, tak aktualny dla XIX w. Przeprowadzi te gbsz analiz
ruchu Tudora Yladimirescu.

Literatura w utworach pierwszych rumuskich poetów, jak J. Vaca-
rescu, K. Conachi, J. Asachi i inni, wykazywaa coraz silniejsze wpywy
kontaktów z pimiennictwem Francji, Woch, Niemiec i Anglii. Znaj-
dziemy w niej i echa polskie, zwaszcza u Tadeusza Hasdeu (1769— 1835),
piszcego zreszt biegle i po polsku, czy Jerzego Asachiego (1788—1869),
którego Sotia de moda (ona modna) zostaa oczywicie zapoyczona
od Krasickiego. W drugiej wierci XIX w. stopniowo zwyciyy
wpywy europejskiego romantyzmu, równie przy pewnym oddziaywaniu
literatury polskiej, zwykle za porednictwem tumacze francuskich
i niemieckich. Najsilniejszy by ze strony polskiej wpyw Mickiewicza,
widoczny np. w twórczoci literackiej A. Russo (Pie Rumunii —
Cintarea Romdniei z 1846 r., wzorowana na Ksigach narodu i pielgrzym-
stwa polskiego), a dalej u J. Eliade-Radulescu, M. Balcescu, K. A. Ro-
settiego, D. Bolintineanu, B. Alecsandriego. Romantyzm wyraa si
m. in. w kulcie ludowoci i przeszoci, w legendach J. Asachiego, balla-

275


dach J. Eliade-Radulescu, bajkach A. Panna, w „poezji ruin" B. Cirlova,
G. Alecsandrescu, w powieciach historycznych K. Negruzziego (m. in.
Sobieski i Rumuni). Nurt satyry reprezentowa zwaszcza C. Bolliac. Nie
bya to na ogó literatura wybitna. Siedmiogród rumuski nie wyda
w tym czasie nawet i takiej. Najbardziej czytywany jeszcze nauczyciel Jan
Barac nie wyszed poza tradycyjnie rymowane opowieci, ale zasuy
si tumaczeniem dzie klasyków literatury europejskiej na uytek
szerszych mas ludowych.

Zapotrzebowanie kulturalne w zakresie teatru i opery zaspokajay przez
duszy czas zespoy obce, zwaszcza woskie. Poparciem hospodarów
fanariockich, szczególnie ostatnich, cieszy si teatr grecki, o dobrym
zreszt repertuarze, korzystajcy z przekadów sztuk francuskich, woskich,
niemieckich, dziki czemu sfery wyksztacone Bukaresztu miay sposobno
zapoznania si z dzieami dramatycznymi Voltaire'a, Alfieriego, Lessinga,
Schillera, z operami Mozarta i Rossiniego. Pocztki teatru rumuskiego
bardziej staego, cho na razie amatorskiego lub szkolnego, sigaj okresu
1815— 1820. Mimo wielu usiowa dopiero okoo 1840 r. scena narodowa
zacza funkcjonowa sprawniej, zwaszcza w Jassach, w znacznej mierze
dziki pojawieniu si oryginalnych sztuk rumuskich, których dostarczali
J. Asachi, J. Eliade-Radulescu, A. Russo, K. Caragiale, a zwaszcza wy-
bitny romantyk, ogromnie popularny Bazyli Alecsandri (1821 — 1890).
Due zasugi pooy reyser i aktor w Jassach Mateusz Millo.
W Siedmiogrodzie pod koniec XVIII w. rozwin si teatr niemiecki
(Sibiu) i wgierski (Klu), natomiast rumuski tylko szkolny w Blaj
od lat dwudziestych oraz amatorski w Braszowie, dziaajcy od lat
trzydziestych dziki wysikom J. Barwili.

W muzyce pod wpywami zachodnimi w zakresie kompozycji, instru-
mentacji, nawet systemu zapisu nutowego zwikszy si znacznie rozdzia
miedzy muzyk klas wyszych a ludow. ycie muzyczne Rumunii, opiera-
jce si na artystach zagranicznych, wykazywao wiksze oywienie zwasz-
cza na dworze Aleksandra Ipsilantiego. Do jego podtrzymania przyczyniy
si towarzystwa muzyczne Bukaresztu i Jass. Górowa jednak Siedmiogród,
ze znaczna, liczb chórów i orkiestr, kocielnych i wieckich, niemieckich
i wgierskich, znacznie rzadziej rumuskich. Duym zainteresowaniem
cieszyy si zbiory pieni i muzyki ludowej.

Kultura materialna rozwijaa si coraz silniej w oparciu o ogólno-
europejskie wzorce, odchodzc w znacznej mierze od tradycji ludowych.
Konstrukcje drewniane zastpiono trwalszymi, w miastach zanika wpyw
odwiecznego przykadu budownictwa wiejskiego. W sztuce element wiecki
stopniowo zdoby cakowit przewag nad kocielnym.

Architektura modawska pozostawaa pod wpywem rosyjskiego ba-
roku, a stopniowo klasycyzmu. W tym ostatnim wzniesiono w Jassach
szereg budowli, w latach 1804—1805 cerkiew w. Spirydona, w 1806 r.
paac hospodarski, w 1834 r. katedr — dzieo architekta rosyjskiego
Sungurowa, z pomoc J. Asachiego i G. Freywalda. Stopniowo zacza
tworzy si wasna kadra architektów. Na Wooszczynie styl brynko-
wiaski ustpi miejsca klasycyzmowi francuskiemu, widocznemu w wielu
paacach bukareszteskich, np. D. Golescu (1812—1815), który wszed

276


póniej w skad paacu królewskiego, czy w zespole architektonicznym
Colentina-Tei (l 822), wzniesionym dla Grzegorza Ghiki, wreszcie w Te-
atrze Narodowym (l 847). W Siedmiogrodzie najwczeniej, bo okoo 1780 r.
rozpocz si proces przejcia od baroku i rokoka do klasycyzmu, widocz-
ny np. w synnym paacu Brukenthal w Sibiu (1778—1785), chocia
np. fasada cerkwi prawosawnej w Klu (1780—1784) czy paac Banffy
(1773—1785) pozostay jeszcze barokowe. W XIX w. królowa ju
klasycyzm — w kociele ormiaskim w Cherla (1804), w bocznych
fasadach katedry prawosawnej w Oradea (1830), w katedrze katolickiej
w Satu-Mare (ukoczonej w 1837). Ale wiele paaców Klu z XIX w.
wykazywao jeszcze ulubione elementy barokowe. Pod koniec pierwszej
poowy XIX w. pod wpywem romantyzmu pojawiy si w Siedmiogrodzie
tendencje historyzujce, np. nawizujce do renesansu woskiego.
Rzeba przesza powan ewolucje, nie tyle pod wzgldem osigni
formalnych, co w zakresie penionych funkcji. Dotd bya tylko elementem
dodatkowym, teraz zacza wystpowa bardziej samodzielnie, cho jeszcze
w formach symbolicznych, np. w pomniku w lassach na cze Regulaminu
organicznego, wzniesionym w 1834 r. wedug projektu rosyjsko-rumu-
skiego Sungurowa i J. Asachiego. Rzeba siedmiogrodzka powoli odcho-

277


dzia od baroku, kariatyd i aliantów, przerzucajc si do skromniej-
szych form klasycystycznych.

Jeszcze powaniej wzrosa rola malarstwa, czego dowodem powstanie
w 1787 r. osobnego cechu malarzy w Bukareszcie. Zrazu przewaay
jeszcze zamówienia na dziea o tematyce religijnej. Std rozpowszechnie-
nie ikon i kariera wybitnego przedstawiciela tej gazi malarstwa, Jana
Popp Moldoveanu z Gaacza. Syn chopski z rodziny unickiej, dziaa
gównie w Siedmiogrodzie, wród Seklerów, Sasów, w kocu w Braszowie,
ulega wpywom sztuki ludowej i katolickiego baroku. Stopniowo roso
jednak zamówienie bojarów, a coraz silniej i mieszczastwa na portrety.
Grzegorz Zugravul (po prostu: Malarz) przedstawi w 1789 r. hospodara
M. Mavrogheniego w zbiorowym portrecie wraz z dworem i wojskiem.
Mikoaj Polcovnicul, malarz ikon, pozostawi autoportret oraz portret
ony z dzieckiem z okoo 1800 r. Z nowoczesnych portrecistów,
którzy wybili si ponad poziom cechowego rzemiosa, wyrónili si
Jan Negulici i Daniel Rosenthal, obydwaj uczestnicy Wiosny Ludów,
zmarli w 1851 r. Coraz czstsze, jeszcze w XVIII w., byy studia
zagraniczne malarzy rumuskich, w Wiedniu, Rzymie, Budapeszcie,
póniej przede wszystkim w Paryu, czasem w Monachium. W Jassach
od 1813 r. prowadzono studia rysunku z natury. W Siedmiogrodzie
najwczeniej rozwino si studium pejzau, m.in. w postaci widoków
miast oraz scen rodzajowych, np. targów, ycia ulicznego itp. Centra
malarskie za Karpatami znajdoway si dla Banatu w Timisoara,
dla Siedmiogrodu w Sibiu, z wyran przewag wpywów szkoy wie-
deskiej. Rosnce zapotrzebowanie na szybki, swobodny i rónorodny
tematycznie rysunek, np. do ilustracji litograficznych, spowodowa na-
pyw artystów obcych, Niemców, Francuzów, Wochów, czasem i So-
wian z Chorwacji i Czech. Jako wane wiadectwo epoki pozostay utrwa-
lone wraenia z „podróy artystycznych" przez kraje rumuskie kilku
rysowników zachodnich, zwaszcza francuskich: L. Duprego (1825),
D. Raffeta (1837), M. Bouueta (Album wooski, 1843) czy K. Dou-
ssault (Album moldawsko-woloski, 1848). Ich prace oddziayway na ar-
tystów rumuskich. Wadze ksistw uyczay pewnej pomocy rozwojowi
sztuki, fundujc np. stypendia zagraniczne, rozmiary tej akcji byy jednak
zupenie niewystarczajce w porównaniu z rosncymi potrzebami kraju.


XV. RUMUSKA WIOSNA LUDÓW


WARUNKI OGÓLNE

w cigu pierwszej poowy XIX w.
rozwój stosunków gospodarczo-spoecznych na ziemiach rumuskich
wykazywa coraz silniejsze cechy przechodzenia na nowe tory, do ukadu
kapitalistyczno-buruazyjnego. Postp w tym kierunku napotyka jednak
silne opory ze strony czynników bronicych pozycji feudalizmu - na
Wooszczynie i w Modawii bojarów i pastwa tureckiego, w Siedmio-
grodzie magnaterii i szlachty, przewanie wgierskiej, oraz pastwa
austriackiego. Przeciw temu stanowi rzeczy, raz silniej, raz sabiej, lec/
stale, wystpowali chopi. Wysiki ich nie daway jednak rezultatów, cel
zasadniczy — obalenie feudalizmu — przerasta ich moliwoci. Do opo-
zycji antyfeudalnej w okresie Regulaminu organicznego zacza skuteczniej
wcza si buruazja, z wolna rosnca w siy, rozporzdzajca coraz
powaniejszymi rodkami materialnymi, potniejcymi wpywami ideolo-
gicznymi, kadrami ludzkimi zdolnymi do przejcia wadzy. W dziedzinie
swej podstawowej, gospodarczej dziaalnoci buruazja napotykaa ogra-
niczenia w postaci przywilejów ekonomicznych szlachty, zwalniania jej
od podatków i innych opat oraz cakowitego uzalenienia przez ni
wsi, stanowicej skutkiem tego saby rynek zbytu i niewystarczajcy
rezerwuar siy roboczej dla przedsibiorstw kapitalistycznych. Na Woo-
szczynie i w Modawii w rkach bojarów i klasztorów znajdowao
si okoo 80% ziemi. Peni praw politycznych posiadali tylko bojar/y,
których na Wooszczynie liczono nieco ponad, a w Modawii niespena
3 tys. Tymczasem Zgromadzenie wooskie z 1842 r., wybrane na
warunkach wyjtkowo jak dotd korzystnych dla buruazji, liczyo
zaledwie 27 jej przedstawicieli wobec 163 bojarów! I w Siedmiogrodzie
szlachta posiadaa podobnie przygniatajc przewag w sejmie.

Buruazja i coraz liczniejsza zwizana z ni inteligencja wykazyway
wzrastajce zniecierpliwienie wobec — jak to okrela M. Balcescu —
„monstrualnoci spoecznej, e cay kraj zniewolony jest przez gar
jednostek". wiadczy o tym rosnca w cigu lat czterdziestych ich
opozycja, jawna i podziemna. W zbliajcej si nieuchronnie rozgrywce
buruazja moga liczy na szereg okolicznoci sprzyjajcych. Wielka fala
opozycji antyfeudalnej ogarniaa Europ rodkow, w tym i cesarstwo
austriackie. Akcja wymierzona w podstawy feudalizmu cieszya si maso-
wym poparciem chopów. Wspópraca z nimi bya uatwiona zwaszcza

279


w Siedmiogrodzie, gdzie wspólnym przeciwnikiem byy w ogromnej
wikszoci ywioy narodowociowo i wyznaniowe obce. Cze bojarów,
zronita ju z gospodark kapitalistyczn, nie bya przeciwna umiar-
kowanym reformom. Hasa postpu spoecznego i wyzwolenia spod
obcego panowania cieszyy si powszechnym niemal uznaniem spoe-
czestwa. Opowiaday si za nimi naj wietniej sze umysy epoki.

Byy jednak równie okolicznoci niepomylne, i to grone. Ruch
antyfeudalny, silny w Europie rodkowej, na wschodnich i poudnio-
wo-wschodnich obszarach kontynentu nie by jeszcze w stanie dopro-
wadzi do przewrotu w pastwach takich, jak Rosja i Turcja. Zie-
mie rumuskie znalazy si wic na skraju powaniejszego zasigu
europejskiej rewolucji, a ze strony ssiadujcych potg, posiadajcych
w stosunku do nich formalnie prawa zwierzchnie, grozio niebezpie-
czestwo interwencji. Obóz postpu nie by wewntrznie jednolity.
Postulaty spoeczne chopstwa szy dalej ni program buruazji, na-
ruszajc w niejednym buruazyjne pojcie prawa wasnoci. Buruazja
nie bya jeszcze klas najsilniejsz, a w dodatku niektóre jej koa,
np. bankierzy, dzierawcy, zwizane byy silnie z bojarstwem. Obawa
przed Turcj i Rosj osabiaa wol walki. Rozbicie polityczne kraju
nie uatwiao zadania. W Siedmiogrodzie dnoci buruazji ulegy
rozstrzeleniu. Buruazja rumuska, zreszt dosy saba, umocnienie

280


swej pozycji widziaa w cznoci z pozostaymi ziemiami Rumunii,
buruazja wgierska — w unii z Wgrami a saska — w utrzymaniu
dotychczasowego stanu. Na tym terenie, zwaszcza wobec ambicji
i zacitoci wgierskiego ruchu narodowego, splot sprzecznoci spoecz-
nych i narodowych grozi szczególnie cikimi komplikacjami.

MODAWIA

Ruch 1848 r. pozostawa wprawdzie w silnym powizaniu z sytuacj
ogólnoeuropejsk, podlega niewtpliwie impulsom z zewntrz, ale wyra-
sta zasadniczo z naturalnego, rodzimego podoa. W Modawii, w której
hospodar Micha Sturdza zagroony by kilkakrotnie spiskami, ostatnim,
najgroniejszym z 1846 r., w 1847 r. przy wyborach do Zgromadzenia
ujawnia si silna opozycja. Doszo do zaburze w Bacau, Husi,
a zwaszcza w Birlad. Do wzburzenia wsi przyczyniy si plagi posuchy,
szaraczy i zarazy bydlcej. Inteligencj oburza autokratyzm hospodara.
Nie bez znaczenia bya agitacja demokratycznej emigracji polskiej,
uchodców z Galicji po powstaniu 1846 r.

Wydarzenia europejskie pocztku 1848 r. obserwowano z napiciem,
gównie na podstawie przemycanych francuskich czasopism. Tym bar-
dziej aktywna bya rumuska emigracja polityczna we Francji. Dnia
20 marca w Paryu na naradzie u M. Balcescu zapada decyzja podjcia
akcji jednoczenie w obydwu ksistwach, zreszt wbrew gospodarzowi,
który doradza rozpoczcie jej od Wooszczyzny. Sturdza zdawa sobie
spraw z napicia, ale odmówi ustpstw, do których nakania go konsul
francuski. Wiksz wag przywizywa do zapowiedzi Mikoaja I, e
Rosja nie cierpi adnych zmian w Rumunii. Powzi wic odpowiednie
kroki zabezpieczajce, wzmacniajc sw gwardi. Zarzdzenia te zaday
pierwszy cios rewolucji: udaremniono przedostanie si przez granic
modawskich emigrantów z Francji.

Mimo represji ze strony wadz w lassach i okolicy propaganda anty-
rzdowa szerzya si w takich rozmiarach, e jej naciskowi ulega cz
administracji. Doszo do manifestacji, do wielkich zgromadze publicz-
nych, z których najwaniejsze odbyo si w lassach 8 kwietnia. Opozycja
(B. Alecsandri, A. Cuza, Z. Moldovanu) uchwalia petycj zoon
z 35punktów, dajc m.in. gwarancji swobód obywatelskich, utworzenia
gwardii narodowej, przeprowadzenia nowych wyborów, poprawy doli
chopów. Zredagowa j popularny poeta i dziaacz polityczny B. Alecsan-
dri. Postanowiono wstrzyma si z dalszymi manifestacjami do czasu
otrzymania odpowiedzi, co okazao si zasadniczym bdem.

Sturdza odmówi zgody na gwardi i wybory, co do reszty — przyrzek
zastanowi si, a tymczasem schroni si do koszar. Wród opozycji
nastpia konsternacja, cz wzywaa do dalszej walki, umiarkowani
uznali spraw za stracon. Zanim rewolucjonici zdoali skupi siy,
hospodar przeszed do ataku. Noc z 10 na 11 kwietnia przeprowadzono
aresztowania, przywódców opozycji usunito z kraju, do Turcji, przy-
wrócono cenzur. Cz uczestników ruchu zbiega do Siemiogrodu
i na Bukowin.

281


Opozycja nie zdoaa wic nawet rozpocz na dobre rewolucji, gdy ju
spotkaa j klska. Mimo to nie skapitulowaa od razu. Jej umiarkowani
przedstawiciele, nie skompromitowani dotychczas, zwrócili si oficjalnie
do Turcji i Rosji z zaaleniem na hospodara, dajc jego usunicia. Nie
odnioso to adnego skutku. W kraju ukrywa si M. Kogalniceanu, ata-
kujc rzd w zjadliwych pamfletach. Najsilniej wystpowaa emigracja.
Grupa radykaów, wród nich Costache Negri, Alecu Russo, zgromadzo-
nych w Braszowie, zaproponowaa 24 maja, pod niewtpliwym wpywem
wystpie Rumunów siedmiogrodzkich, program polityczny ruchu mo-
dawskiego, obejmujcy uwaszczenie chopów, bez obciania ich odszko-
dowaniem, oraz zjednoczenie kraju z Wooszczyzn. Na Bukowinie,
w Czerniowcach, korzystajc z poparcia rodziny Hurmuzachi powsta
Modawski Komitet Rewolucyjny, pozostajcy w kontakcie z krajem.
Przyj on bardziej umiarkowany program, zredagowany przez M.
Kogalniceanu. da on co prawda i uwaszczenia, (akcentujc, e „nie
jest rzecz ludzk, by czowiek wyzyskiwa czowieka"), i zjednoczenia,
nazywajc je „kluczem sklepienia" de narodu rumuskiego. Z drugiej
wszake strony sta na stanowisku odszkodowania dla wacicieli ziemi
oraz utrzymania monarchii. Kogalniceanu uoy nawet liberalny projekt
konstytucji modawskiej wedug wzorów belgijsko-francuskich. Roz-
winito dosy yw propagand wród chopów, którzy jednak wobec
wyranej saboci ruchu zajli postaw wyczekujc. Bojarscy uczestnicy
opozycji z pewn pomoc polskich emigrantów zorganizowali nawet
kilka oddziaów zbrojnych, razem okoo 1500 ludzi, lecz nie omielili si
rzuci ich do walki. Kres nadziejom pooya interwencja Rosji, której
wojska okupoway kraj w czerwcu 1848 r.

282


WOOSZCZYZNA

Przedwczesne wystpienia w Modawii utrudniy akcj opozycji woo-
skiej. Hospodar Bibescu, przestrzeony wypadkami w Jassach, móg
w Bukareszcie poczyni na czas odpowiednie kroki zabezpieczajce, chro-
nic si pod opiek wojska. Jego apele do bojarów, unaoczniajce im
grob rewolucji spoecznej, odniosy pewien skutek. Pomimo silnej pro-
pagandy opozycji udao mu si a do czerwca utrzyma wzgldny spokój.
Turcja dla zorientowania si w pooeniu wysaa na miejsce specjalnego
komisarza. Liberaowie mieszczascy i bojarscy przedstawili mu prob
o bardziej reprezentatywny system rzdów, zjednoczenie pastw rumu-
skich, uwaszczenie chopów. Komisarz turecki, Talaat-efendi, doradza
hospodarowi umiarkowanie, ale Turcja nie poczynia adnych konkret-
nych kroków, Bibescu za pozosta nieustpliwy.

W tej sytuacji opozycja postanowia przej do dziaania. Od kwietnia
trway w Bukareszcie narady, które jednak przecigny si na wiele tygo-
dni ze wzgldu na wahania umiarkowanych liberaów. W kocu zdoano
utworzy Komitet Przygotowawczy, do którego weszli bracia Costache
i Mikoaj Balcescu, Cezar Bolliac, bracia Dymitr i Jan Bratianu, Jan Cim-
pineanu, Jan Eliade-Radulescu, Jan Ghica, bracia Stefan, Mikoaj, Alek-
sander i Radu Golescu, Aleksander G. Golescu (zwany „Czarnym")
i Konstantyn Rosetti. Przewaga naleaa do umiarkowanych. Opracowa-
no program polityczny, uwzgldniajcy pen autonomi kraju, wybór
hospodara ,.ze wszystkich stanów", a wiec niekoniecznie bojara, na 5 lat,
co równao si w praktyce wprowadzeniu republiki, uwaszczenie chopów
za odszkodowaniem, powszechne bezpatne nauczanie. Te demokratyczne
zaoenia zostay czciowo zatarte w proklamacji uoonej przez
J. Eliade-Radulescu, rzecznika ugody z bojarami. Ze wzgldu na mocar-
stwa pominito spraw zjednoczenia Rumunii. Caa akcja bya dobrze
przygotowana. Wyoniono Komitet Wykonawczy, poszczególnym przy-
wódcom wyznaczono konkretne zadania, uzgodniono terminy.

Najbardziej sprzyjajca spiskowcom sytuacja istniaa na poudniu kra-
ju, u ujcia Oltu, dziki przychylnoci miejscowych wadz administracyj-
nych, szczególnie Jerzego Magheru, oraz wojskowych. Dnia 21 czerwca
zwoano wielki wiec ludowy we wsi Islaz. Manifest rewolucyjny wywoa
entuzjazm chopów. Na miejscu dokonano wyboru rzdu tymczasowego
z J. Eliade-Radulescu na czele. Pod oson chopów i wojska rzd ten
odby triumfalny pochód przez Caracal do Krajowej. Tu wadze pró-
boway stawi opór, ale postawa ludnoci, a nawet onierzy, przechylia
szal na stron przewrotu. Z podobnie energiczn odpraw spotkaa si
próba obalenia rzdu przez reakcyjnych bojarów olteskich. Wystpiy
jednak i pewne objawy niepokojce. Eliade-Radulescu sugerowa boja-
rom moliwo odroczenia uwaszczenia, a cay rzd by skonny ustpi
w wypadku, gdyby hospodar wyrazi zgod na program ogoszony w Islaz.
W innych stronach Wooszczyzny czujno wadz pokrzyowaa plany
spiskowców. Po nieudanym zamachu na ycie Bibescu nastpiy liczne
aresztowania w stolicy. Ale i tu ludno zachowywaa si wrogo wobec
rzdu, a wojsko okazao si niepewne. Zachceni tym oraz pierwszymi

283


powodzeniami w Oltenii spiskowcy zorganizowali 23 czerwca ogromn
manifestacj ludnoci, wobec której wadze okazay si bezsilne. Bibescu
podpisa manifest z Islaz, nazywany przez lud „konstytucj", lecz po-
nadto musia zgodzi si na utworzenie liberalnego rzdu. Weszli do
niego jako ministrowie S. i M. Golescu. Jan Odobescu, J. Eliade-
-Radulescu, J. Magheru, K. Rosetti oraz jako sekretarz M. Balcescu.
W dwa dni póniej Bibescu abdykowa i wyjecha do Siedmiogrodu.

Reakcja nie daa jednak za wygran. Ju 26 czerwca bojarzy
z metropolit Neofitem podjli prób utworzenia wasnego rzdu.
Postawa ludnoci zmusia ich do odwrotu, ale nie bez pewnego sukcesu.
Utworzono mianowicie nowy rzd, bardziej umiarkowany, z metropoli-
t na czele. Ludno wicia triumf i 27 czerwca na Polu Wolnoci
zoya uroczyste lubowanie na wierno zasadom proklamowanym
przez rewolucj. Nie zdawaa sobie sprawy z tego, e w rzdzie
znaleli si ju zaciekli jej wrogowie — metropolita oraz pukownik
Odobescu.

Skutki tego bdu nie day na siebie dugo czeka. Dnia l lipca pukow-
nicy Odobescu i Solomon podjli now prób zamachu stanu, aresztujc
czonków rzdu. W jego obronie wystpia znów ludno Bukaresztu i za-
chcona przez Ann Ipatescu oraz cukiernika Tomasza Gheorgiu ude-
rzya na wojsko. Pado 7 zabitych i 8 rannych, ale sytuacja zostaa

284


uratowana. Rzd nie zdoby si jednak na ukaranie oczywistych zdraj-
ców, a dla uspokojenia bojarów uczyni krok wstecz, odkadajc na
rok nastpny wprowadzenie w ycie uwaszczenia.

Ustpstwa te nie na wiele si zday. Nie mogc zwyciy si, reak-
cja uya podstpu. Rozpuszczono wie o nagym wkroczeniu wojsk
rosyjskich i tureckich, a rzd podj niebacznie noc z 10 na 11 lipca
przedwczesn decyzj o przeniesieniu si w stron Tirgoviste. Pozostay
w stolicy metropolita ogosi przywrócenie dawnego stanu rzeczy, po-
woujc jako tymczasowych zarzdców konserwatywnych bojarów Teo-
dora Yacarescu i Emanuela Baleanu. Po dwóch dniach ludno po-
nownie obalia ten kontrrewolucyjny spisek, przy czym wojsko nie sta-
wiao adnego oporu. Nie zdobyto si jednak na odsunicie od steru
rzdu metropolity, który powtórzy przysig na konstytucj, równie
nieszczerze jak poprzednio.

Rewolucja borykaa si take z wielkimi trudnociami na prowincji.
Wiele stanowisk w administracji, policji, sdownictwie pozostao w rkach
reakcji. Na 17 kierowników okrgów tylko 6 istotnie oddanych byo
sprawie postpu. Korzystajc z tego reakcja sabotowaa polecenia rzdu
tymczasowego, dezorientowaa chopów szerzc paniczne pogoski. Tenden-
cjom tym przeciwstawia si do energicznie J. Magheru. Znaczn
pomoc suyli komisarze propagandy, organizowani i instruowani
przez M. Balcescu, prowadzcy agitacj wród chopów pod ktem
zamierzonych wyborów. Nie byli oni jednak w stanie opanowa w peni
sytuacji, zwaszcza wobec niechtnej postawy ministra spraw wewntrznych
M. Golescu.

49. Wiec Rumunów siedmiogrodzkich w Blaj w maju 1848 r.
Rysunek wspóczesny

285


Mimo zaciekego oporu konserwatystów obóz rewolucji stara si
wprowadzi w ycie niektóre z przyjtych zaoe. Zniesiono cenzur,
co wpyno na silny rozwój prasy rónych odcieni, tak charakterystyczny
dla epoki Wiosny Ludów. Skasowano kar mierci i chosty. Przyznano
prawa obywatelskie niechrzecijanom, a wolno osobist niewolnikom
cygaskim w dobrach prywatnych (w pastwowych i klasztornych nast-
pio to wczeniej). Ustalono narodowy sztandar: niebiesko-óto-czer-
wony, z napisem: „Dreptate — Franie" (Sprawiedliwo — Braterstwo).
Dla ochrony zdobyczy rewolucji powoano gwardi narodow, ale jej
formowanie szo opieszale skutkiem braku broni i sabotau bojarów.
Próbowano organizowa oddziay wojskowe ochotników, dla których
J. Magheru, mianowany generaem, zaoy „obóz Trajana" w Riureni nad
Oltem. W akcji tej suya pomoc gar polskich emigrantów z pk.
T. Zabockim. Pk L. Bystrzonowski zaj si opracowaniem projektu
rozbudowy i reorganizacji wooskich si zbrojnych. Propaganda polska
zdoaa nakoni do dezercji niektórych Polaków z armii rosyjskiej
w Modawii, których Rumuni ukrywali w majtkach ziemskich i w pod-
górskich klasztorach.

Wiele spraw budzio jednak wtpliwoci i rozdwik wród samego,
niejednolitego przecie, kierownictwa. Spierano si o prawo wyborcze,
przy czym umiarkowana wikszo opowiedziaa si za równ reprezenta-
cj bojarów, mieszczan i chopów, a wic przeciw zasadzie proporcjonal-
noci. Najwiksze tarcia wywoaa sprawa uwaszczenia. W dniu 21 lipca
na wniosek Balcescu. przekonanego, e bez uwaszczenia „wolno
i równo s kamstwem", powoano Komisj Wasnoci, skadajc si
z delegatów bojarów i chopów, po jednym z kadego okrgu. Gówn
rol odgrywa w niej radyka Jan lonescu de la Brad, Modawianin,
ucze Balcescu, znany fachowiec w dziedzinie rolnictwa. Z wielkim
trudem udao si uzyska zgod bojarów w ogóle na uwaszczenie,
natomiast uzgodnienie wielkoci chopskiego nadziau okazao si nie-
moliwe. Po szeregu star 31 sierpnia Eliade-Radulescu rozwiza
Komisj, zarzucajc jej stronniczo na rzecz chopów. Likwidacja Ko-
misji wywoaa liczne protesty.

Rzd Tymczasowy usiowa znale oparcie za granic, wysyajc agen-
tów dyplomatycznych do gównych centrów politycznych Europy. Fran-
cja, zajta sprawami wewntrznymi, nie wykazywaa zainteresowania.
Anglia, bronica integralnoci Turcji jako przeciwwagi Rosji na Bliskim
Wschodzie, zaja postaw nieprzychyln. Zdecydowanie wrogo zacho-
waa si Rosja, dla której utrzymanie si ogniska rewolucji u granic impe-
rium oznaczao zasadnicze zagroenie. Po okupacji Modawii Mikol;i; l
zapowiedzia w razie potrzeby interwencj i na Wooszczynie, v. poro-
zumieniu z rzdem tureckim. czno z wooskim rzdem rewolucyjnym
nawiza z jednej strony A. Czartoryski przez swoj agencj w Kon-
stantynopolu oraz przez specjalnego agenta w Bukareszcie P. But-
kiewicza, z drugiej strony uczynia to lwowska Rada Narodowa, wysya-
jc Henryka Górskiego z upowanieniem do zawarcia ewentualnego
ukadu w sprawie legionu polskiego.

Zachcona stanowiskiem Rosji i Anglii oraz ponaglana denuncjacjami

286


bojarskimi Turcja postanowia zapobiec niebezpieczestwu usamodzielnie-
nia si Wooszczyzny. W cigu lipca nad Dunajem skoncentrowano 20-

-tysiczn armi, z kocem miesica zajto Giurgiu. Delegat Porty, Su-
lejman-pasza, pocztkowo nie chcia rokowa z „buntownikami". Przeko-
nawszy si, e ruch rewolucyjny cieszy si poparciem ludnoci, zgodzi
si na rozmowy z „notablami", a wic z przywódcami niekoniecznie bojar-
skiego pochodzenia, oraz — po pewnych wahaniach — na wybór zbio-
rowej, 3-osobowej regencji kraju. Utrzymanie wprowadzonych ju zmian
miao by jednak uzalenione od zaakceptowania ich przez sutana. Propo-
zycj t przyjto wbrew oporowi, który stawiali Balcescu, Bolliac,
Bratianu i Rosetti. Zdecydowanym ugodowcem by Eliade-Radulescu.
„Od tego momentu — pisa póniej Balcescu — „rewolucja polityczna
zostaa powicona i opuszczona, tak jak ju wczeniej rewolucja
spoeczna".

Dnia 9 sierpnia wybrano regencj, w której skad weszli: J. Eliade-

-Radulescu, M. Golescu i Chrystian Tell. Jej delegacja, z Balcescu, który
nie odmówi krajowi tej przysugi, cho w powodzenie misji nie wierzy,
udaa si do Konstantynopola. Pod wpywem skarg bojarów i nalega
Rosji sutan w ogóle jej nie przyj, odwoujc te umiarkowanego Sulej-
mana-pasz. Mianowany na jego miejsce Fuad-efendi zaj nieprzejednane
stanowisko. Odpowiedzi byy wielkie demonstracje ludnoci Bukaresztu
18 wrzenia, które jednak nie powstrzymay Turków przed wkroczeniem
25 tego miesica do stolicy. Fuad ogosi powrót do zasad Regulaminu,
mianowa kaimakama, tj. zarzdc z ramienia sutana, w osobie
Konstantyna Cantacuzino, a protestujc delegacj rumusk aresztowa.
Wywoao to rozpaczliwe próby spónionego oporu, w którym wzia
udzia ludno Bukaresztu, stra poarna, cz wojska. Akcja ta nie
miaa adnych szans i mimo powicenia zostaa szybko stumiona.
Dnia 27 wrzenia z Modawii zaczy wkracza wojska rosyjskie.
W kilku potyczkach rozbiy one spieszce na pomoc z Modawii
oddziay polskich ochotników, tzw. Poudniowej Legii Rzeczypospolitej
Polskiej, liczce w sumie kilkuset ludzi. Genera Magheru w Oltenii
mimo licznego napywu ochotników nie zdecydowa si na stawienie
czoa Turkom. Po pewnych wahaniach, pod wpywem nalega konsula
angielskiego oraz znajdujcych si ju w Siedmiogrodzie czonków
regencji, 10 padziernika rozwiza swój obóz. Turecka konnica przy-
stpia do ekspedycji karnych, na aktywnych uczestników rewolucji
spady liczne represje.

Rewolucja wooska, pierwsze wybitniejsze wystpienie rumuskiej
buruazji, niele przygotowana, zakoczya si jednak porak. Przyczyn
jej bya z jednej strony sabo obozu rewolucji, wynikajca ze saboci
elementów buruazyjnych, co wpyno na chwiejno ich kierownictwa,
daa przewag — jak to okrela Balcescu — „faszywym liberaom",
ulegajcym naciskowi konserwatystów. Z drugiej strony sytuacja zewn-
trzna, opór Turcji i Rosji, byy przeszkodami trudnymi do zwalczenia.
Zawioda spodziewana pomoc Francji. Lecz nawet zwyciona, rewolucja
przyniosa jednak wyrane i trwae zdobycze. Bojarzy nie mogli ju
wicej lekceway nowej pozycji buruazji. Postpio naprzód zrozumienie

287


Mimo zaciekego oporu konserwatystów obóz rewolucji stara si
wprowadzi w ycie niektóre z przyjtych zaoe. Zniesiono cenzur,
co wpyno na silny rozwój prasy rónych odcieni, tak charakterystyczny
dla epoki Wiosny Ludów. Skasowano kar mierci i chosty. Przyznano
prawa obywatelskie niechrzecijanom, a wolno osobist niewolnikom
cygaskim w dobrach prywatnych (w pastwowych i klasztornych nast-
pio to wczeniej). Ustalono narodowy sztandar: niebiesko-óto-czer-
wony, z napisem: „Dreptate — Franie" (Sprawiedliwo — Braterstwo).
Dla ochrony zdobyczy rewolucji powoano gwardi narodow, ale jej
formowanie szo opieszale skutkiem braku broni i sabotau bojarów.
Próbowano organizowa oddziay wojskowe ochotników, dla których
J. Magheru, mianowany generaem, zaoy „obóz Trajana" w Riureni nad
Oltem. W akcji tej suya pomoc gar polskich emigrantów z pk.
T. Zabockim. Pk L. Bystrzonowski zaj si opracowaniem projektu
rozbudowy i reorganizacji wooskich si zbrojnych. Propaganda polska
zdoaa nakoni do dezercji niektórych Polaków z armii rosyjskiej
w Modawii, których Rumuni ukrywali w majtkach ziemskich i w pod-
górskich klasztorach.

Wiele spraw budzio jednak wtpliwoci i rozdwik wród samego,
niejednolitego przecie, kierownictwa. Spierano si o prawo wyborcze,
przy czym umiarkowana wikszo opowiedziaa si za równ reprezenta-
cj bojarów, mieszczan i chopów, a wic przeciw zasadzie proporcjonal-
noci. Najwiksze tarcia wywoaa sprawa uwaszczenia. W dniu 21 lipca
na wniosek Balcescu, przekonanego, e bez uwaszczenia „wolno
i równo s kamstwem", powoano Komisj Wasnoci, skadajc si
z delegatów bojarów i chopów, po jednym z kadego okrgu. Gówn
rol odgrywa w niej radyka Jan lonescu de la Brad, Modawianin,
ucze Balcescu, znany fachowiec w dziedzinie rolnictwa. Z wielkim
trudem udao si uzyska zgod bojarów w ogóle na uwaszczenie,
natomiast uzgodnienie wielkoci chopskiego nadziau okazao si nie-
moliwe. Po szeregu star 31 sierpnia Eliade-Radulescu rozwiza
Komisj, zarzucajc jej stronniczo na rzecz chopów. Likwidacja Ko-
misji wywoaa liczne protesty.

Rzd Tymczasowy usiowa znale oparcie za granic, wysyajc agen-
tów dyplomatycznych do gównych centrów politycznych Europy. Fran-
cja, zajta sprawami wewntrznymi, nie wykazywaa zainteresowania.
Anglia, bronica integralnoci Turcji jako przeciwwagi Rosji na Bliskim
Wschodzie, zaja postaw nieprzychyln. Zdecydowanie wrogo zacho-
waa si Rosja, dla której utrzymanie si ogniska rewolucji u granic impe-
rium oznaczao zasadnicze zagroenie. Po okupacji Modawii Mikol;i; l
zapowiedzia w razie potrzeby interwencj i na Wooszczynie, w poro-
zumieniu z rzdem tureckim. czno z wooskim rzdem rewolucyjnym
nawiza z jednej strony A. Czartoryski przez swoj agencj w Kon-
stantynopolu oraz przez specjalnego agenta w Bukareszcie P. But-
kiewicza, z drugiej strony uczynia to lwowska Rada Narodowa, wysya-
jc Henryka Górskiego z upowanieniem do zawarcia ewentualnego
ukadu w sprawie legionu polskiego.

Zachcona stanowiskiem Rosji i Anglii oraz ponaglana denuncjacjami

286


bojarskimi Turcja postanowia zapobiec niebezpieczestwu usamodzielnie-
nia si Wooszczyzny. W cigu lipca nad Dunajem skoncentrowano 20-

-tysiczn armi, z kocem miesica zajto Giurgiu. Delegat Porty, Su-
lejman-pasza, pocztkowo nie chcia rokowa z „buntownikami". Przeko-
nawszy si, e ruch rewolucyjny cieszy si poparciem ludnoci, zgodzi
si na rozmowy z „notablami", a wic z przywódcami niekoniecznie bojar-
skiego pochodzenia, oraz — po pewnych wahaniach — na wybór zbio-
rowej, 3-osobowej regencji kraju. Utrzymanie wprowadzonych ju zmian
miao by jednak uzalenione od zaakceptowania ich przez sutana. Propo-
zycj t przyjto wbrew oporowi, który stawiali Balcescu, Bolliac,
Bratianu i Rosetti. Zdecydowanym ugodowcem by Eliade-Radulescu.
„Od tego momentu — pisa póniej Balcescu — „rewolucja polityczna
zostaa powicona i opuszczona, tak jak ju wczeniej rewolucja
spoeczna".

Dnia 9 sierpnia wybrano regencj, w której skad weszli: J. Eliade-

-Radulescu, M. Golescu i Chrystian Tell. Jej delegacja, z Balcescu, który
nie odmówi krajowi tej przysugi, cho w powodzenie misji nie wierzy,
udaa si do Konstantynopola. Pod wpywem skarg bojarów i nalega
Rosji sutan w ogóle jej nie przyj, odwoujc te umiarkowanego Sulej-
mana-pasz. Mianowany na jego miejsce Fuad-efendi zaj nieprzejednane
stanowisko. Odpowiedzi byy wielkie demonstracje ludnoci Bukaresztu
18 wrzenia, które jednak nie powstrzymay Turków przed wkroczeniem
25 tego miesica do stolicy. Fuad ogosi powrót do zasad Regulaminu,
mianowa kaimakama, tj. zarzdc z ramienia sutana, w osobie
Konstantyna Cantacuzino, a protestujc delegacj rumusk aresztowa.
Wywoao to rozpaczliwe próby spónionego oporu, w którym wzia
udzia ludno Bukaresztu, stra poarna, cz wojska. Akcja ta nie
miaa adnych szans i mimo powicenia zostaa szybko stumiona.
Dnia 27 wrzenia z Modawii zaczy wkracza wojska rosyjskie.
W kilku potyczkach rozbiy one spieszce na pomoc z Modawii
oddziay polskich ochotników, tzw. Poudniowej Legii Rzeczypospolitej
Polskiej, liczce w sumie kilkuset ludzi. Genera Magheru w Oltenii
mimo licznego napywu ochotników nie zdecydowa si na stawienie
czoa Turkom. Po pewnych wahaniach, pod wpywem nalega konsula
angielskiego oraz znajdujcych si ju w Siedmiogrodzie czonków
regencji, 10 padziernika rozwiza swój obóz. Turecka konnica przy-
stpia do ekspedycji karnych, na aktywnych uczestników rewolucji
spady liczne represje.

Rewolucja wooska, pierwsze wybitniejsze wystpienie rumuskiej
buruazji, niele przygotowana, zakoczya si jednak porak. Przyczyn
jej bya z jednej strony sabo obozu rewolucji, wynikajca ze saboci
elementów buruazyjnych, co wpyno na chwiejno ich kierownictwa,
dao przewag — jak to okrela Balcescu — „faszywym liberaom",
ulegajcym naciskowi konserwatystów. Z drugiej strony sytuacja zewn-
trzna, opór Turcji i Rosji, byy przeszkodami trudnymi do zwalczenia.
Zawioda spodziewana pomoc Francji. Lecz nawet zwyciona, rewolucja
przyniosa jednak wyrane i trwae zdobycze. Bojarzy nie mogli ju
wicej lekceway nowej pozycji buruazji. Postpio naprzód zrozumienie

287


koniecznoci zreformowania stosunków na wsi przez uwaszczenie
chopów. Pokanie wzrosa wiadomo spoeczna i polityczna szerszych
mas, ich widoczna aktywno w walce o postp, zjednoczenie i wyzwo-
lenie kraju. Wydarzenia wooskie, stanowic najdalej na wschód
wysunite ognisko europejskiej rewolucji, zwróciy wiksz uwag opinii
publicznej innych krajów na sprawy rumuskie.

SIEDMIOGRÓD

Pod wpywem wydarze w Austrii i na Wgrzech ju w marcu
miay miejsce manifestacje w wikszych miastach Siedmiogrodu. Ludno
wgierska, rumuska, niemiecka wystpowaa pocztkowo solidarnie
w imi tych samych dnoci do obalenia absolutyzmu, do demokratyza-
cji ycia politycznego. Objta rewolucj stolica Wgier uwolnia z wizienia
rumuskiego patriot z Banatu, E. Murgu. Lecz wkrótce doszy do
gosu rozbienoci interesów poszczególnych grup narodowociowych.
Dnia 21 marca siedmiogrodzcy dziaacze wgierscy podjli rezolucj, w któ-
rej — w odpowiedzi na program narodowy ogoszony w Budzie — potwier-
dzali swe denie do poczenia Siedmiogrodu z Wgrami. Narada zaanga-
owane] politycznie inteligencji, zwoana w Tirgu-Mures 25 marca, z prze-
wag Wgrów, ujawnia powane rozbienoci pomidzy nimi a Rumu-
nami. Wgrzy kadli nacisk na spraw unii. Rumuni — na kwesti chop-
sk. Z pocztkiem kwietnia doszo do zatargu w Braszowie midzy mie-
szczastwem saskim a ludnoci rumusk, dajc równouprawnienia
w zarzdzie miasta. W Banacie i Kriszanie Rumuni wystpili przeciwko
uprzywilejowaniu Serbów w hierarchii kocioa prawosawnego. Sasi po-
szli na ustpstwa wobec Rumunów. By w tym wpyw ich postpowych
dziaaczy, takich jak Maksymilian Moltke, pastor Stefan Roth, rozstrze-
lany póniej przez Wgrów za wspóprac z Austriakami i popieranie
Rumunów, czy Antoni Kurz, który poleg w powstaniu wgierskim jako
adiutant generaa Bema. Ale byo i wyrachowanie konserwatywnego
patrycjatu saskiego, by w Rumunach znale oparcie przeciwko Wgrom
dla siebie i Habsburgów. Natomiast szlachta wgierska zaja stanowisko
zdecydowanie wrogie tak wobec rumuskich da narodowych, jak
i wobec wystpie chopów, oburzonych utrzymaniem paszczyzny
w Siedmiogrodzie mimo zniesienia jej na Wgrzech. Organizowana przez
Wgrów gwardia narodowa od pocztku zwrócia si przeciwko chopom.

Spoeczestwo rumuskie nie pozostao bierne. Dnia 24 marca z Sibiu
S. Barnutiu skierowa dramatyczny apel do Rumunów siedmiogrodzkich.
„Nadszed dzie zmartwychwstania narodów — pisa — Suchajcie, Ru-
muni! Bylicie dotd politycznie martwi... wy, milion trzykro sto
tysicy albo i wicej Rumunów — nie istniejecie dla wiata jako naród".
Sowa te wywary ogromne wraenie. Pojawio si wiele petycji, m. in. ze
strony duchowiestwa, umiarkowanych, ale domagajcych si uwaszcze-
nia. W krgu dziaaczy rumuskich powsta projekt zwoania wielkiej
narady Rumunów siedmiogrodzkich. Z Blaj rozesano zaproszenia na
30 kwietnia podpisane przez tamtejszego profesora Arona Pumnula.
Wgierski komisarz zabroni zgromadzenia, lecz rumuscy chopi, nie

288


zwaajc na to, stawili si w liczbie kilku tysicy. Momentem zasadniczym
okazao si przybycie i przemówienie S. Barnutiu, powitane z ogromnym
entuzjazmem. Podkreli on konieczno zniesienia paszczyzny i uznania
praw narodowych Rumunów i wezwa ich do masowego stawienia si
w Blaj w poowie maja.

W dniu 8 maja w Sibiu obradowa Komitet Przygotowawczy, który
przyj program S. Barnutiu, dotyczcy da narodowych. Wadze w-
gierskie usioway nie dopuci do masowego ludowego wiecu, apelujc
do kleru, w kocu nakazujc rozebra mosty na rzekach, by powstrzy-
ma chopów. Niewiele to pomogo. Dnia 15 V 1848 r. zebray si
w Blaj tumy obliczane na 20—40 tys. ludzi. Przybyli te przedstawi-
ciele Rumunów modawskich i wooskich.

Pierwszy dzie narad, obejmujcy kwestie proklamowania narodowej
odrbnoci i samodzielnoci politycznej siedmiogrodzkich Rumunów
(„Naród rumuski deklaruje si i ogasza narodem samodzielnym"), pro-
test przeciwko projektowi wcielenia Siedmiogrodu do Wgier oraz uroczy-
ste lubowanie na wierno ideaom narodowym, mimo cakowitej solidar-
noci zebranych z powyszym programem, wywoa rozczarowanie i nieza-
dowolenie chopów z powodu pominicia problematyki spoecznej. Zmu-
sio to organizatorów do wystpienia w nastpnym dniu z obszerniejszym,
16-punktowym programem ogólnym, który oprócz wspomnianych ju de-
klaracji zawiera szereg konkretnych postulatów. dano zniesienia pa-
szczyzny, penego udziau w yciu gospodarczym i politycznym, swobód
obywatelskich, dopuszczenia do urzdów, do sejmu, równouprawnienia
jzyka rumuskiego, rozbudowy szkolnictwa i zaoenia uniwersytetu z j-
zykiem wykadowym rumuskim, prawa do posiadania wasnej gwardii
narodowej. Raz jeszcze wyranie wypowiedziano si przeciwko wczeniu
Siedmiogrodu do Wgier. Powoano stay komitet w Sibiu, który mia czu-
wa nad realizacj tak zakrelonego programu. Nieufni chopi pozostali
do trzeciego dnia, do zatwierdzenia penego protokou obrad.

Wiec ludowy w Blaj nie wpyn na powaniejsz zmian sytuacji,
lecz mia olbrzymie znaczenie dla rozwoju spoecznej i narodowej wiado-
moci chopów rumuskich w Siedmiogrodzie. W tym samym czasie,
15 maja, wiec Rumunów banackich w Lugoj z udziaem okoo 1000 osób,
wród nich E. Murgu, uchwali rezolucj dajc autonomii jzykowej
i kocielnej. Na podobnym stanowisku stan kongres duchowiestwa
rumuskiego z Banatu i Kriszany zwoany 15 czerwca.

Wbrew jednolitemu stanowisku Rumunów, a take Sasów, a wic
wikszoci mieszkaców Siedmiogrodu, 29 maja stanowy sejm siedmio-
grodzki w Klu uchwali zjednoczenie ksistwa z Wgrami. Protesty rumu-
skie, skierowane do Wiednia, nie odniosy skutku. Uchwaa sejmowa
oznaczaa co prawda podporzdkowanie kraju ustawodawstwu wgierskie-
mu, a wic i ustawie o zniesieniu paszczyzny i uwaszczeniu chopów
poddanych, zajmujcych ziemie urzdowo uznane za rustykalne (chop-
skie), za odszkodowaniem wacicieli majtków. Lecz szlachta, korzysta-
jc ze swych wpywów, staraa si pozbawi chopów czci gruntów, twier-
dzc, e s one dominialne (paskie). Midzy uyt w tym celu gwardi
wgiersk i seklersk a chopami, zreszt nie tylko rumuskimi, doszo

289


na przeomie maja i czerwca do wielu star, niekiedy ju krwawych, jak
np. w dobrach Eszterhazych w Mihalt, gdzie pado 12 zabitych. Chopi
zaczeli chwyta za sw prymitywn bro, piki i kosy. Ju wczeniej jeden
z ich przywódców, Abraham (Avram) lancu, adwokat, lecz syn chopski,
zapowiada im: „Nie argumentami przekonacie tych tyranów, lecz pik,
jak Horia!"

Szlachta odpowiedziaa terrorem, kierujc go przeciw chopom i rewo-
lucyjnej inteligencji, zwaszcza komitetowi w Sibiu. Barnuiu zbieg pod
ochron rumuskich graniczarów. 25 wrzenia odby si trzeci ju wiec
w Blaj, z udziaem wielu tysicy uzbrojonych chopów, raz jeszcze protes-
tujcy przeciw zjednoczeniu z Wgrami, domagajcy si zwoania sejmu
siedmiogrodzkiego z proporcjonalnym udziaem poszczególnych narodo-
woci oraz utworzenia rumuskiego rzdu tymczasowego w Siedmiogro-
dzie.

Stosunki rumusko-wgierskie doszy do stanu skrajnego napicia.
Przypado ono ponadto na czas, gdy toczyy si ju krwawe walki pomidzy
Wgrami a Serbami i Chorwatami. Suszne dania narodowe Rumunów
siedmiogrodzkich ulegy jednak pewnemu wypaczeniu. Gówni ich przy-
wódcy, a szczególnie Barnutiu, wizali nadzieje z dworem wiedeskim,
schodzc czsto do roli narzdzia w jego rku. Nie doceniali natomiast
w spoeczestwie wgierskim elementów zdolnych do wspópracy z innymi
narodami, przeoczajc fakt, e zwycistwo nurtu rewolucyjnego na
Wgrzech mogo stworzy lepsze warunki rozwoju narodowoci rumu-
skiej w Siedmiogrodzie ni triumf austriackiej, feudalnej reakcji. Równie
i rumuski tymczasowy rzd Wooszczyzny nie docenia znaczenia re-
wolucji wgierskiej, a wysany do Budapesztu D. Bratianu po pierwszej
odmowie wspópracy ze strony rzdu wgierskiego przesta na to
nalega. Zasadnicz przyczyn konfliktu byo jednak zalepienie klasowe
i narodowe szlachty wgierskiej, jej brak realizmu, wyraajcy si
w usiowaniu zbudowania nowoczesnego pastwa narodowego czciowo
na przestarzaych, feudalnych podstawach.

Nieco odmiennie ni w Ksistwie Siedmiogrodzkim uoyy si
stosunki rumusko-wgierskie w Kriszanie i Banacie, tj. na terenach
od dawna wchodzcych w skad Wgier. Szlachta tych obszarów,
lepiej rozwinitych gospodarczo, bya mniej oporna wobec zniesienia
paszczyzny i uwaszczenia. Tamtejsi Rumuni chtniej wspópracowali
z postpowymi koami wgierskimi, kilku posów rumuskich, jak E.
Murgu, Zygmunt Pop, zasiadao w parlamencie budapeszteskim,
bronic praw narodowych swych rodaków. Drugi wiec Rumunów
banackich w Lugoj (22 czerwca) da ju autonomii administracyjnej
i kocielnej oraz prawa do utrzymywania wasnych si zbrojnych.

Wybuch konfliktu zbrojnego austriacko-wgierskiego jesieni 1848 r.
zapocztkowa take i starcia zbrojne rumusko-wgierskie na szersz
skal. Przywódcy rumuscy stanli otwarcie po stronie Habsburgów,
spodziewajc si zjednoczenia ziem rumuskich pod ich berem. Puki
rumuskie odmówiy posuszestwa rzdowi wgierskiemu, ponadto
zapada decyzja utworzenia 15 legii rumuskich w poszczególnych komita-
tach pod dowództwem „prefektów" i „trybunów" z inteligencji. Dowódz-

290


two austriackie z Sibiu (gen. Puchner) dostarczyo nieco broni i instruk-
torów, skierowujc Rumunów przeciw gwardiom narodowym wgierskim.
W toku walk z obydwu stron dopuszczono si wielu gwatów i barbarzy-
skich okruciestw. Jednak Rumuni z Maramuresz, Kriszany, Banatu,
zwaszcza z komitatów Bihor i Arad. walczyli czsto w szeregach w-
gierskich powstaców przeciw Austriakom.

Postawa Seklerów równie nie bya jednolita. Wiec z 16 padziernika
w Lutita w pobliu Odorhei wezwa ich do walki z Austri. Pocztkowo
odnieli sukcesy, zwaszcza dziki niezmordowanym wysikom zdolnego
organizatora Gabriela Arona, artylerzysty, byego kaprala. Póniej
jednak, rozproszywszy swe siy dla zwalczania oddziaów chopskich,
ponieli z pocztkiem listopada cik klsk pod Tirgu Mures.
Cz Seklerów braa udzia w ruchu chopskim, cz popieraa
Austriaków, cz stawiaa im opór a do przybycia gen. Bema.
Sasi odrzucili uni z Wgrami, wycofali si z sejmu wgierskiego,
wspierali Austriaków, w kocu zwrócili si o pomoc do Rosjan
okupujcych Rumuni. Kossuth grozi im za to wgierskim odwetem
i zupenym wyniszczeniem. Natomiast Niemcy banaccy a do detronizacji
Habsburgów na wiosn 1849 r, udzielali poparcia rewolucji wgierskiej.

W grudniu 1848 r. pooenie w Siedmiogrodzie ulego zmianie dziki
sukcesom gen. Bema. W wyniku szybkich, zaskakujcych marszów oraz
gwatownych star, nie pozbawionych skrajnego ryzyka, wypar on niemal
zupenie wojska austriackie i rosyjskie, zajmujc w kocu Sibiu. Jego armia
bya bardziej demokratyczna ni siedmiogrodzkie gwardie wgierskie,
suyo w niej kilka tysicy Rumunów. Bem czyni wielkie, rzetelne wy-
siki w kierunku zaegnania walk narodowociowych w Siedmiogrodzie
i wzmocnienia tym samym szans powstania wgierskiego. Lecz jego akcja
napotykaa sprzeciwy ze strony dnych odwetu wgierskich elementów
szowinistycznych, które anuloway proklamowan przez niego amnesti.
Doprowadzio to do stracenia niektórych dziaaczy rumuskich, midzy
innymi Jana Buteanu. Na pocztkowe propozycje kompromisu Kossuth
odpowiedzia, e wobec zaistniaej sytuacji dla Rumunów ma „tylko
armaty i kule".

W tych niepomylnych warunkach komitet rumuski z Sibiu wola
schroni si na Wooszczyzn, gdzie zreszt nie unikn przeladowa,
tym razem ze strony okupacyjnych wadz rosyjskich. Cz jego dziaaczy,
jak reakcyjny biskup prawosawny Andrzej Saguna oraz Barnutiu, udaa
si do Wiednia, nie rezygnujc ze zjednoczenia Rumunów pod berem
Habsburgów, mimo rozczarowania, jakim bya konstytucja austriacka, na-
rzucona przez wadze w marcu 1849 r. Gosia ona wprawdzie równo na-
rodów monarchii, ale bya to równo w znoszeniu powszechnego ucisku,
bez gwarancji rzeczywistego rozwoju narodowego. W kraju natomiast
Abraham Iancu stawi czoo armii wgierskiej na dogodnym dla dziaa
partyzanckich obszarze Gór Zachodnich. Z pomoc "prefektów", takich
jak Axente Sever, Szymon Balini, Jan Buteanu, Jan Yladutiu, Bazyli
Moldovanu, zorganizowa oddziay chopskie, które odpary szereg
ekspedycji wgierskich. Walki, toczce si gównie w okolicach Abrud,
byy bardzo zacite i bezpardonowe, bray w nich udzia take i kobiety.

291


Wielu zbiegów z Rumunii, np. -Balcescu, lonescu, A. Golescu („Biay"),
znalazo schronienie wród oddziaów Abrahama lancu.

W obliczu pogarszajcej si sytuacji powstania wgierskiego, groby
interwencji rosyjskiej i triumfu reakcji walki rumusko-wgierskie nabie-
ray coraz bardziej cech bratobójczych i samobójczych. Z wielu stron czy-
niono wysiki, by temu konfliktowi pooy kres. W tym kierunku dziaali
bardziej trzewi i postpowi politycy wgierscy, rumuscy i polscy. Ze
strony rumuskiej inicjatyw podj wiosn 1849 r. J. Magheru. Emi-
gracja rumuska w Konstantynopolu upowania M. Balcescu do zawar-
cia umowy z Wgrami i Serbami. Lecz dopiero 14 VII 1849 r. doszo do
ugody, której tekst podpisali w Szeged ze strony wgierskiej L. Kossuth,
a z rumuskiej M. Balcescu i C. Bolliac. Obejmowaa ona amnesti dla
Rumunów, szerokie uprawnienia narodowe i wyznaniowe w urzdach,
szkoach, usunicie naduy natury spoecznej, zezwolenie na rumusk
gwardi narodow. Zawarto te drug umow, dotyczc utworzenia
narodowego legionu rumuskiego. Nacjonalici, tak wgierscy, jak ru-
muscy, uznali ten krok za zdrad interesów narodowych, cho Balcescu
nigdy nie wyrzeka si zjednoczenia Siedmiogrodu z Rumuni, sdzc,
e w warunkach wikszej swobody Rumuni szybciej uzyskaj tam
przewag, przesdzajc przysze losy tej ziemi.

Zgoda przysza jednak stanowczo zbyt póno — powstanie wgierskie
chylio si ku upadkowi. A. lancu zgodzi si tylko na wstrzymanie
dziaa i zachowanie neutralnoci. W sierpniu usta ostatni opór
Wgier, zgnieciony przewag wojsk austriackich, a gównie rosyjskich,
podcity zdrad we wasnych szeregach. Reakcja austriacka nie oszcz-

292


dzia rumuskich sympatyków rewolucji wgierskiej. E. Murgu zosta
skazany na mier, lecz wyrok w drodze aski zamieniono na wizienie.
Wielu dziaaczy uszo na emigracj. Ale i los tych, którzy pozostali wierni
Wiedniowi, nie by godny zazdroci. Chopom odebrano grunty zakwe-
stionowane przez szlacht, wielu wcielono przymusowo do wojska. Roz-
wizano osobne puki graniczarów. Przywódcy rumuscy nie doczekali
si spenienia niemal adnego ze swych postulatów. Szydzono z nich,
e jeli Wgrzy ponieli zasuon kar, to oni otrzymali nalen im na-
grod. Zrozpaczony A. lancu, widzc ruin swych nadziei, odmówi wszel-
kich wyrónie ze strony rzdu austriackiego. Po 1850 r. by nawet
przejciowo aresztowany. Wkrótce wpad w obkanie i odtd a do
mierci tua si samotnie od chaty do chaty po wsiach rumuskich
swoich umiowanych Gór Zachodnich, w ojczynie powstania Horii
i jego wasnych daremnych usiowa. Zmar w 1872 r.

Rewolucyjna Wiosna Ludów nie zakoczya si jednak dla Siedmio-
grodu wycznie tylko klsk. Zniesienie paszczyzny i uwaszczenie, li-
kwidacja feudalnego podziau politycznego na „nacje" — byy to istotne
i trwae zdobycze. Zarówno tu, jak i na pozostaych ziemiach rumuskich
zrobiono znaczny krok w kierunku usunicia feudalizmu i zjednocze-
nia kraju, a idee, które nie mogy by jeszcze urzeczywistnione, poczyniy
przynajmniej powane postpy w wiadomoci spoeczno-politycznej cae-
go rumuskiego narodu.


XVI. ZJEDNOCZENIE I REFORMY.
UTWORZENIE RUMUNII

STOSUNKI SPOECZNO-
-GOSPODARCZE
W KSIISTWACH RUMU-
SKICH klska rewolucji 1848 r., bdca
zarazem sukcesem bojarstwa, opónia o kilkanacie lat przeprowadzenie
buruazyjnych reform gospodarczo-spoecznych, przeduajc istnienie
dotychczasowych stosunków. Ogólny ich obraz odzwierciedla statystyka
wooska z 1860 r. Okoo 92,5% ogóu mieszkaców, a nawet okoo 57%
mieszkaców miast, utrzymywao si z rolnictwa, 3/4 ziemi naleao do
bojarów i klasztorów. W 1851 r. w obydwu ksistwach wydano nowe
prawa agrarne, wydzielajc chopom dziaki ziemi, w zamian za oznaczon
paszczyzn. Zniesiono daniny w naturze, uznano prawo chopów do prze-
noszenia si, ale na uciliwych warunkach. Przewidujc ryche zniesienie
przywilejów bojarskich, zwaszcza paszczyzny, podkrelano, e ziemia
nie jest wasnoci chopów, uwaanych prawnie za rodzaj dzierawców.

Po 1848 r. mimo zacofania technicznego i niskiej wydajnoci nastpi
silny wzrost produkcji, szczególnie pszenicy, kukurydzy, oraz hodowli
byda. Od 1857 r. zaczo rozwija si górnictwo naftowe. Przemys po-
czyni pewne postpy, lecz przewaay drobne zakady przemysu spoyw-
czego, pooone w 80% na wsi (myny), oraz drobne rzemioso miejskie.
W nielicznych wikszych przedsibiorstwach produkujcych sukno, wiece,
szko, papier, cegy coraz wiksza rol odgrywa kapita angielski i fran-
cuski. Nowoci lat pidziesitych byy rafinerie nafty, pierwsza w Ploiesti
z 1857 r., z urzdzeniami sprowadzonymi z Hamburga. W 1858 r. J. Le-
wandowski i J. Miller zaoyli rafineri w Solont, której produkcja suya
do owietlenia Jass. W górnictwie wzrastao wydobycie soli i ropy nafto-
wej; od 1860 r. prowadzono wiercenia przy uyciu widrów. Natomiast
wydobycie wgla byo nike, a rudy elaza adne. Drogi koowe
ulegy pewnej poprawie, zwaszcza gówne, które pokrywano tward
nawierzchni. W latach pidziesitych wprowadzono dylianse, od 1862 r.
pastwo rumuskie przejo ca poczt. Mimo udzielenia kilku kon-
cesji, m.in. przedsibiorstwu Leona Sapiehy, nie uruchomiono jeszcze
kolei. Nadal rozwijaa si egluga dunajska, przy czym okoo 20% statków
rzecznych naleao do Rumunów, natomiast morskich zaledwie okoo 7%.
W 1854 r. Austriacy zapocztkowali zakadanie telegrafu.

Uderzajcy by wzrost obrotów handlowych na rynku wewntrznym,
w wymianie midzy krajami rumuskimi i w eksporcie. Handel by silnie

294


skoncentrowany w kilku wikszych orodkach. I tak np. ponad 1/4 ogóu
kupców mieszkaa w Bukareszcie, tam równie dziaaa 1/2 wielkich kup-
ców rumuskich, a 1/4 w Braile. Powstao sporo nowych targowisk. Wzrós
ogromnie wywóz zboa i byda. W 1860 r. wprowadzono co 5%, ale boja-
rzy wywalczyli obnienie ce eksportowych z wielk strat dla skarbu pa-
stwa. Wywóz kierowa si gównie do Turcji, Austrii, Francji, Anglii
i Rosji, natomiast przywóz, podcinajcy skutkiem niskiego ca wytwórczo
krajow, obejmowa produkcj Austrii, Anglii, Turcji i Francji. Rynek
pieniny pozostawia wiele do yczenia. Ilo instytucji kredytowych,
przewanie prywatnych i obcokrajowych, bya niewystarczajca, szerzya
si lichwa i spekulacja. System podatkowy zrewidowano, obejmujc nim
wszystkie klasy spoeczne, ale z upoledzeniem warstw niszych i rednich.
Ciary podatkowe wzrosy w zwizku z pogbiajcym si po zjednocze-
niu deficytem budetu pastwa, obarczonego wikszymi wydatkami, gó-
wnie na wojsko, policj, pensje pracowników, dopiero na dalszym planie
na roboty publiczne.

Wród miast górowa Bukareszt, liczcy z pocztkiem lat szedziesi-
tych okoo 125 tys. mieszkaców, nastpnie Jassy, dochodzce 70 tys.
Pozostae orodki byy znacznie mniejsze: okoo 25 tys. mieszkaców
liczyy Botosani, Ploiesti, Gaacz i Krajowa, okoo 15 tys. Braia, powyej
10 tys. Birlad, Focsani, Roman i Giurgiu. Z wolna zmienia si ich wygld,
okoo 1860 r. na Wooszczynie ju ponad 1/3 stanowiy budynki murowa-
ne. Postpowao brukowanie i kanalizowanie ulic, wprowadzono owie-
tlenie naftowe — w Bukareszcie w 1857 r., w lassach w 1858 r. W 1864 r.
zreorganizowano rady miejskie. Mimo tych zdobyczy, wzrostu budetów,
powoywania do ycia komisji „dla upikszania i uzdrawiania" miast

295


stan ich i wygld nie prezentowa si jeszcze pomylnie, a w dzielnicach pery-
feryjnych by z reguy bardzo zy.

Przyspieszony rozwój stosunków kapitalistycznych, mimo braku zasa-
dniczych zmian, spowodowa ju przesunicia w strukturze spoecznej
ksistw. Wielcy bojarzy zachowali swe olbrzymie dochody i pasoytniczy
tryb ycia, spdzanego czsto za granic. rednie i drobniejsze bojarstwo
stapiao si z buruazj, zasilan na wsi rosnc szybko warstw dzieraw-
ców bojarskich majtków. Ekonomicznie buruazj zaczynaa górowa nad
bojarami, narzucajc swój program wypywajcy z jej interesów, ale pokry-
wajcy si czciowo z deniami ogólnonarodowymi. Obejmowa on utwo-
rzenie zjednoczonego, narodowego pastwa, przeprowadzenie reform, roz-
wój rodzimego przemysu. Stawiao to buruazj w opozycji do bojarstwa,
wród którego tendencje zjednoczeniowo-wyzwolecze byy sabsze, a ide-
aem gospodarczym pozosta wolny handel. Starcie byo nieuchronne
i buruazj posiadaa przewag, osabion jednak przez wewntrzne roz-
bicie. Cz jej, zwizana z przemysem, handlem, rzemiosem, zawodami
wolnymi, zajmowaa pozycje bardziej postpowe. Natomiast sfery ban-
kiersko-lichwiarskie, dzierawcy, zwizane byy silnie z bojarami. Wpy-
wowe odamy buruazji wykazyway wic skonnoci do kompromisu z bo-
jarstwem, zwikszone obaw przed radykalizacj spoeczestwa. Od dou
trwa bowiem nacisk chopów dopominajcych si o ziemi. Front ten,
mimo powstawania warstwy chopów zamoniejszych, by cigle jeszcze
silny, zwaszcza e w reformach zainteresowana bya postpowa cz bur-
uazji. Z pozbawionych ziemi chopów, ze zrujnowanych rzemielników
tworzyy si pierwsze, nike jeszcze zrby rumuskiej klasy robotniczej.

REAKCJA PO 1848 ROKU. WOJNA KRYMSKA. KONGRES PARYSKI

Zamawszy wspólnymi siami rewolucj rumusk, Rosja i Turcja
zawary l V 1849 r. na 7 lat konwencj w Balta-Liman. Uzgodniono, e
hospodarowie bd mianowani na 7 lat, rozwie si Zgromadzenia, zast-
pujc je dywanami z bojarów godnych zaufania, powoanymi do
konkretnych zada (ad hoc). Komisja rosyjsko-turecka miaa zrewido-
wa Regulamin.

Hospodarem Wooszczyzny zosta Barbu Stirbei, brat Bibescu,
zdecydowany konserwatysta. Nie stosowa jednak ostrych represji wobec
uczestników przewrotu 1848 r. Uwiziono tylko 11 osób, a kilkudziesiciu
wzbroniono powrotu do kraju. Bardziej liberalny i samodzielny by
hospodar Modawii Grzegorz Aleksander Ghica. Zezwoli on na powrót
emigracji politycznej, pozostawi pewn swobod prasie, opiekowa si
szkolnictwem. Jego kierownik spraw wewntrznych M. Kogalniceanu,
bra w obron chopów, póki nie zosta usunity z powodu skarg bojarów.
Emigracja wooska, w Paryu, Konstantynopolu, wierzya w ryche
odrodzenie si demokratycznej rewolucji europejskiej. Ale przekonanie
to opierao si na bdnej ocenie sytuacji w kraju i w stosunkach
midzynarodowych, gówny za jego wyznawca, Balcescu, zmar w nie-
dostatku w Palermo w 1852 r., nie doczekawszy ponownej Wiosny

296


Ludów. Brak byo te wród emigracji wzgldnej choby jednoci,
dzieliy j pogldy i ambicje osobiste ludzi, takich jak Eliade-Radulescu,
Tell, M. Golescu, Rosetti, D. Bratianu.

Okupacja rosyjsko-turecka trwaa do 1851 r. Ale ju w czerwcu
1853 r. ksistwa zostay zajte przez wojska rosyjskie w wyniku
nowego konfliktu miedzy Rosj a Turcj, zwanego póniej wojn
krymsk. Obydwaj hospodarowie schronili si w Austrii. Rosja miaa
nadziej przejcia zwierzchnictwa nad ksistwami, ewentualnie zjednoczo-
nymi pod wadz ksicia z rosyjskiej dynastii panujcej. Dlatego zarzd
obydwu krajów zlecia rumuskim radom administracyjnym, zastrzega-
jc sobie kontrol, a wojska rumuskie oddaa pod swe naczelne do-
wództwo, przeznaczajc je do wspólnej walki z Turkami. Akcja ro-
syjska nad Dunajem nie przyniosa tym razem sukcesu, a nacisk mo-
carstw, zwaszcza Austrii, zmusi Rosj do ewakuacji ksistw w kwiet-
niu 1854 r.

Emigracja próbowaa wykorzysta okazj, lecz zachcona przykadem
wgierskim i polskim szukaa teraz oparcia w Turcji wobec jej przy-
mierza z Francj i Angli. Próbowano dywersji z Bugarii na teren
Oltenii, w okrgach Mehedinti, Dolj, doszo do rozruchów chopskich.
Ale sabe te próby zdawi pk Solomon, a chopi i graniczarzy,
którzy uszli za Dunaj, nie doczekali si, skutkiem sprzeciwów Austrii,
cho równie i niezgody emigracji, sformowania legionu rumuskiego
i wrócili z niczym.

W czerwcu 1854 r. Austria zawara z Turcj konwencj w sprawie
ksistw i zgodnie z ni, poczynajc od sierpnia, obsadzia je stopniowo
swoim wojskiem. Do Bukaresztu wkroczyy te wojska tureckie, m.in.
puk „kozaków otomaskich" Sadyka-paszy (Michaa Czajkowskiego).
Z kocem wrzenia przywrócono obydwu hospodarów. Stirbei wspópra-
cowa cile z Austri, stanowczo przeciwn zjednoczeniu ksistw, ale
marzc o ich zagarniciu, przez co zraa] sobie opini publiczn. Ghica
szuka zblienia z Francj, prowadzi polityk umiarkowan, pozwalajc
na wydawanie czasopism propagujcych zjednoczenie, jak „Rumunia Li-
teracka" („Romania Literara"), redagowana przez B. Alecsandriego,
czy „Gwiazda Dunaju" („Steaua Dunarii"), wydawana przez Kogal-
niceanu.

Korzystajc z zaangaowania mocarstw w strefie dunajsko-czarnomor-
skiej, emigracja rumuska staraa si zainteresowa opini publiczn Euro-
py i zagraniczne sfery gospodarcze sprawami swego kraju. Wysiki te nie
pozostay bezowocne, cho na przeszkodzie staa wielka rozpito opinii
i projektów. Po wstpnych naradach w Wiedniu, Londynie i Konstanty-
nopolu, podczas których przedstawiciel Francji poruszy moliwo
poczenia ksistw, lecz które nie doprowadziy do uzgodnienia stanowisk,
spraw ksistw zaj si kongres paryski, zwoany w 1856 r. po zakoczeniu
wojny krymskiej. Rosja, dca do osabienia Austrii i Turcji, Francja
i Piemont popary projekt zjednoczenia Wooszczyzny i Modawii (kandy-
datem Francji na tron rumuski by wtedy Habsburg, ks. Modeny), chocia
dyplomacja francuska gotowa bya wycofa si za cen ustpstw austriac-
kich we Woszech, a nawet zgodzi si na przekazanie ksistw Austrii. Ta

297


ostatnia, drc o cao swego wielonarodowego terytorium, bya zdecydo-
wanie przeciwna rumuskim aspiracjom narodowym. Turcja tylko na
krótko zawahaa si, czy nie zjednoczy ksistw pod swoim zwierzchnict-
wem, lecz póniej konsekwentnie zwalczaa pomys unii. Stanowisko
Austrii i Turcji stopniowo popara Anglia.

Ostatecznie traktat paryski z 30 III 1856 r. potwierdzi suwerenno
Turcji w obydwu ksistwach. Zachowyway one autonomi, której „pro-
tektorem" staway si wszystkie pastwa podpisujce traktat. Powoane
w kadym z ksistw dywany ad hoc miay zgosi projekty reorganizacji
wewntrznej, na których podstawie komisja mocarstw w Bukareszcie miaa
opracowa statut ksistw, podlegajcy zatwierdzeniu „protektorów".

Kongres zaj si te spraw umidzynarodowienia Dunaju. Zniesiono
opaty od eglugi. Sabszym pastwom naddunajskim — Serbii, Rumunii,
Turcji, póniej Bugarii — narzucono dyktat pastw pooonych z dala
od basenu dunajskiego. W Gaaczu ustanowiono komisj midzynarodo-
w, funkcjonujc — z pewnymi póniejszymi zmianami — do 1947 r.
Rosj odsunito zupenie od Dunaju, przekazujc Turcji 3 okrgi poudnio-
wej Besarabii wczone do Modawii. Delta dunajska znalaza si wic
ponownie w rkach Turków.

WALKA O ZJEDNOCZENIE

Po konferencji paryskiej obydwaj hospodarowie kontynuowali sw do-
tychczasow lini postpowania: Stirbei zwalczajc ruch zwolenników
zjednoczenia, unionistów, Ghica przeciwnie — idc im na rk, obsadzajc
nimi wane stanowiska w Modawii, zezwalajc na zaoenie towarzystwa
Zjednoczenie (Unirea), w cichej nadziei, e moe jemu uda si odegra
rol zjednoczyciela. Z pocztkiem czerwca 1856 r. wygasa 7-letnia kaden-
cja hospodarów. Na okres przejciowy Turcja mianowaa kajmakamów —
dla Wooszczyzny Aleksandra Ghik, byego hospodara z lat 1834- 1842,
a dla Modawii Teodora Balsa. Ten ostatni pod wpywem separatyzmu
lokalnego wielkich bojarów i wyszego kleru oraz za zacht Austrii ostro
przeladowa obóz unionistów. Mimo to ruch ten rozwija si potnie
w obydwu ksistwach, wewntrznie by jednak silnie zrónicowany. Tru-
dno wypracowania wspólnego szerszego programu doprowadzia do
pojawienia si niezgodnej z interesami narodowymi koncepcji „ksicia-
-cudzoziemca", który miaby odgrywa rol rozjemcy pomidzy skócony-
mi odamami unionistów, a zarazem uatwi napyw do Rumunii obcych
kapitaów. Za granic prowadzono yw kampani prasow, szczególnie
na amach zaoonego w Brukseli przez Mikoaja lonescu czasopisma
w jzyku francuskim, „L'Etoile du Danube".

Po dugich przetargach midzy mocarstwami ostatecznie z pocztkiem
1857 r. zarzdzono wybory do obydwu dywanów ad hoc. Gówna kampa-
nia rozegraa si w Modawii, gdzie po mierci Teodora Balsa (l marca)
kajmakamem zosta Mikoaj Conachi-Yogoride. Zachcony przez konsula
Austrii, dcej do storpedowania poprzez wybory modawskie caej akcji
zjednoczeniowej, wyda on brutaln walk unionistom, nie cofajc si
przed aktami terroru, faszowaniem list wyborczych itp. Spoeczestwo

298


nie dao si zastraszy, urzdzajc masowe demonstracje na oczach komisji
midzynarodowej. Wybory, których termin celowo przyspieszono, zostay
w ogromnej wikszoci zbojkotowane. Ich wynik wywoa burzliwe spory
midzy mocarstwami, dymisj wielkiego wezyra Reszyda-paszy, chwilowe
zerwanie stosunków dyplomatycznych z Turcj przez Francj, Rosj, Pru-
sy i Piemont. Dopiero pod tym naciskiem Anglia, Austria i Turcja ust-
piy. Decydujce byo ciche porozumienie angielsko-francuskie. Francja
za uniewanienie wyborów modawskich wycofaa danie zjednoczenia
liczc na to, e i tak dojdzie ono do skutku w drodze faktów dokonanych.
Nowe wybory w Modawii oraz wybory na Wooszczynie przyniosy
peny sukces unionistom. Ordynacja wyborcza zapewniaa jednak przewag
bojarom, delegaci chopscy nie stanowili nawet 1/4 skadu Zgromadze.
Obrady rozpoczy si w padzierniku. Od razu na wstpie narad modaw-
skich M. Kogalniceanupostawi wniosek o zjednoczenie Modawii z Woo-
szczyzn, przyjty 81 gosami przeciwko 2. Protestowali: bojar Alecu Bals
i przedstawiciel biskupa. Zgromadzenie modawskie przyjo take szereg
wniosków co do organizacji wewntrznej przyszego zjednoczonego
pastwa. Odrzucono natomiast wszystkie propozycje w sprawie uwasz-
czenia, nawet najbardziej kompromisowe. Rozgoryczenie chopów znala-
zo dramatyczny wyraz w skardze, przedstawionej Zgromadzeniu 21 listo-
pada: „Wszystkie najcisze obowizki a po dzi dzie tylko na nas byy
nakadane, my natomiast nie korzystalimy z adnych dóbr kraju. Za
to inni, nie poddani jakimkolwiek ciarom, cieszyli si wszystkim na

52. Otwarcie „Zgromadzenia ad hoc" Wooszczyzny.
Litogr. K. Popp de SzathmHry

299


tej ziemi. Jak Dunaj wielki i szeroki pynie rzeka naszego potu, przelewa
si za morza i granice, tam przemienia si w strugi zota i srebra i wraca,
by rozla si po kraju. Ale my nie zaznalimy ani porzdku, ani sprawie-
dliwoci". Skarga chopów koczya si przejmujcym daniem, „abymy
i my mieli ojczyzn". Po duszych rozprawach Zgromadzenie wooskie
przyjo du wikszoci wniosek K. Cretulescu w sprawie unii. Przewaga
konserwatystów nie zachcaa liberaów do poruszenia sprawy uwaszcze-
nia, a wnioski przedstawicieli chopskich J. Lupescu, A. Constantina
w sprawie zapewnienia chopom gosu w nastpnym zgromadzeniu zostay
odrzucone. Politycy buruazyjni, dawni rewolucjonici 1848 r. i emigranci,
wykazywali wzrastajc ustpliwo wobec reakcji.

Z pocztkiem 1858 r. Zgromadzenia zostay rozwizane. Komisja
midzynarodowa w Bukareszcie przedstawia w kwietniu raport przygo-
towany na konferencj mocarstw zwoan do Parya w maju. W sierpniu
podpisano konwencj w sprawie ksistw. Po raz pierwszy okrelono
je jako „zjednoczone". Instytucjami wspólnymi bya jednak tylko komi-
sja centralna, majca czuwa nad ujednoliceniem prawa, administracji,
waluty, ce w obydwu pastwach, i sd kasacyjny, urzdujce w pograni-
cznej miejscowoci Focsani, oraz — w wypadku zagroenia — dowództwo
wojskowe, cho nie armia. Pozostawiono natomiast osobnych ksit
wybieranych doywotnio sporód osób odpowiadajcych okrelonemu cen-
zusowi majtku i suby publicznej, a take osobne rzdy. Oddzielne
byy te zgromadzenia ustawodawcze. Prawo wyborcze przysugiwao
tylko bojarom i buruazji. Na przysze zgromadzenia naoono obowizek
uregulowania sprawy chopskiej. Ksistwa miay by reprezentowane
w Konstantynopolu przez agentów na prawach przedstawicieli dyploma-
tycznych, którzy mogli w razie potrzeby interweniowa u ambasadorów
mocarstw — sygnatariuszy traktatu. Ogólne znaczenie konwencji pole-
gao przede wszystkim na tym, e bya ona dalszym krokiem na drodze
uznania przez mocarstwa idei zjednoczenia Rumunii liczc si z postaw
samego rumuskiego spoeczestwa.

UTWORZENIE RUMUNII 1858-1861

Zgodnie z umow parysk wadz w ksistwach objy kajmakamie,
zarzdy tymczasowe. Gównym ich zadaniem byo przeprowadzenie wy-
borów do zgromadze majcych obra nowych panujcych. Zarzd Woo-
szczyzny tworzyli reakcjonici E. Baleanu i J. Manu oraz umiarkowany
zwolennik unii J. A. Filipescu. Ogoszone listy wyborcze wywoay gwato-
wne protesty liberaów z powodu skrelenia ich kandydatów, zwaszcza
w Bukareszcie. Nastpiy liczne odwoania do sdów, w kocu pod wpy-
wem demonstracji ludnoci oraz interwencji konsulów reakcyjni kajmaka-
mowie musieli zgodzi si na rewizj list. Inaczej uksztatowaa si sytua-
cja w Modawii, gdzie w tymczasowym zarzdzie A. Panu i B. Sturdza
reprezentowali zwolenników unii, a tylko S. Catargiu jej przeciwników.
W rzdzie modawskim kierownik spraw wewntrznych B. Alecsandri
i dowódca milicji A. J. Cuza byli znanymi szermierzami zjednoczenia.
Mimo to Catargiu stawia fanatyczny opór, odmawiajc wspópracy, by do-

300


prowadzi do kryzysu politycznego. Panu i Sturdza powoali wówczas
J. A. Cantacuzino, a wobec nacisków Turcji i Austrii utrzymali postaw
nieugit i pen godnoci. Wadze modawskie uatwiay akcje unionistom,
przymykajc oczy na wymagania cenzusowe przy zgaszaniu kandydatów
liberalnych, mimo protestów konserwatystów. Zezwolono na wznowienie
„Gwiazdy Dunaju" oraz na wydawanie czasopisma. „ubr i Orze", które
samym swym tytuem, nawizujcym do herbów Modawii i Wooszczyzny,
opowiadao si za uni.

Wybory ze stycznia 1859 r. day na Woloszczynie przewag konserwa-
tystom, w Modawii liberaom. Zgromadzenie modawskie, zwoane przed
wooskim, wykazao znaczne rozbicie opinii. W pewnym okresie byo
38 kandydatów do tronu! Najwiksze szans mia znany pisarz i dziaacz
B. Alecsandri, lecz zrezygnowa na rzecz K. Negriego. T kandydatur
odrzucili bojarzy, nie chcc gosowa na zwolennika uwaszczenia. Pomyl-
ne dla liberaów okazao si rozbicie obozu konserwatystów na zwolen-
ników Michaa i Grzegorza Sturdzy, ojca i syna, zwalczajcych si z rzadk
zaciekoci. Grzegorz cieszy si przez pewien czas poparciem prawico-
wego odamu emigracji polskiej, z Wierzbickim (Murad-bejem) na czele.
Ostatecznie po burzliwych naradach w nocy 15 I 1859 r. kandydatem
liberaów i czci konserwatystów (skrzydo G. Sturdzy) zosta Aleksan-
der Jan Cuza, liberalny bojar, pukownik, znany ze swych odwanych
wystpie za uni, sprawujcy dotd szereg funkcji w administracji mo-
dawskiej. Dnia 17 stycznia przy znacznym i skutecznym (wobec jawnoci
gosowania) nacisku publicznoci Zgromadzenie Wybrao go jednogonie
ksiciem Modawii. Kogalniceanu zwróci si do niego z apelem, aby sta
si nowym czowiekiem nowych czasów, dobrym zwaszcza dla tych, któ-
rym pod poprzednim panowaniem byo le. Wybór ten, dokonany bez
przekupstwa, wywoa olbrzymi entuzjazm nie tylko v Modawii, lecz
i na Wooszczynie. Wzrosy szans projektu „podwójnego wyboru", wy-
sunitego w roku poprzednim. Delegacja modawska w drodze do Konstan-
tynopola zatrzymaa si w Bukareszcie, serdecznie witana, otwarcie agitu-
jc za drugim wyborem Cuzy.

W Zgromadzeniu wooskim sprawa nie bya jednak atwa ze wzgldu
na przewag konserwatystów. Najwiksze szans zdawali si mie byli hos-
podarowie, Bibescu i Stirbei. Sytuacj ratowa silny nacisk mas — miesz-
czastwa, ludu, okolicznych chopów organizowanych przez radykalniej-
szych liberaów. Dziki masowym demonstracjom udao si uniewani
wybór niektórych reakcjonistów. Dnia 4 lutego tumy wdary si do sie-
dziby Zgromadzenia w kurii metropolitalnej. Doszo do powanych zabu-
rze. Obydwie strony zawahay si jednak przed uyciem siy, wobec cze-
go zawarto kompromis. Z ulic stolicy wycofano z jednej strony wojsko,
z drugiej manifestantów, a przywódcy Zgromadzenia jeszcze tej nocy
przyjli wstpnie kandydatur Cuzy zgoszon przez konserwatyst D. Ghi-
k. Dnia 5 fl 1859 r. (24 I prawosawnego starego cyklu stosowanego
wówczas w Rumunii) na wniosek B. Boerescu ze stronnictwa narodowego
Cuza zosta równie jednogonie wybrany ksiciem Wooszczyzny. Wy-
woao to now fal entuzjazmu ludnoci, która dotara i do Siedmio-
grodu. „Zjednoczenie jest energicznym czynem caego narodu rumuskie-

301


go — powiedzia Kogalniceanu - to naród dokona zjednoczenia".

Pooenie nowego wadcy byo nieatwe. Sytuacja gospodarcza nie
ksztatowaa si pomylnie. Wane kwestie spoeczne i polityczne, sprawy
uwaszczenia i ordynacji wyborczej wymagay szybkiego rozstrzygnicia.
Tymczasem obóz unionistów by wewntrznie skócony, a ksicia, który
w oczach starych rodów bojarskich by tylko ambitnym intruzem, cigaa
niech i zawi monych. Mocarstwa przyjy decyzj Rumunów chodno,
niektóre wrcz wrogo. Trzewy realizm, którego ksiciu na szczcie nie
brakowao, skoni go do oparcia si projektom wysuwanym przez M. Ko-
galniceanu i innych, by od razu zwoa do Focsani wspólny parlament
obydwu ksistw, stawiajc mocarstwa przed faktem dokonanym.

W pierwszym okresie panowania, w latach 1859—1861, Cuza opiera
si na gabinetach umiarkowanych, z powanym udziaem liberalnej lewicy.
Podjto kroki w kierunku zacienienia unii realnej, ujednolicenia systemów
monetarnych, celnych, komunikacyjnych, wojska i prawa. Bukareszt uzna-
no za wspóln stolic i ustanowiono jedno wito narodowe. W Modawii
due zasugi pooy rzd M Kogalniceanu, przestrzegajcy zasady równo-
ci obywateli wobec prawa, obowizków podatkowych, wojskowych itp.
Zosta jednak obalony przez bojarów za branie w obron chopów.

Zjednoczenie, popierane przez chopstwo i przyjte przez nie z rado-

302



w Bukareszcie w 1860 r. Litogr. C. Danielis

ci, nie spenio nadziei na polepszenie jego doli. Nastpstwem byy wyra-
ne oznaki niezadowolenia wród graniczarów, liczne skargi chopów przed-
stawiane panujcemu, a póniej, gdy to nie skutkowao, powane wystpie-
nia chopskie, zwaszcza w okrgach wooskich Ilfov i Prahova w 1861 r.
Uwiziono wtedy setki chopów atakujcych bojarów, ale rzd liberaów
poprzesta na wymierzeniu do niskich kar, nie chcc zadrania sytuacji.
Cze radykalniejszych liberaów braa udzia w agitacji na wsi, pragnc
skorzysta z jej pomocy, by obali umiarkowanych i doj do wadzy.
Burzya si i mniej zamona ludno miejska, wystpujc zwaszcza prze-
ciw zwikszonym ciarom podatkowym. W listopadzie doszo do powa-
niejszych zamieszek w Ploiesti i w Krajowej, gdzie pado 8 zabitych.

Ksi Cuza napotka te due trudnoci zewntrzne. Austria i Tur-
cja usioway przeszkodzi uznaniu podwójnego wyboru modawsko-
-wooskiego przez inne pastwa. Nowa konferencja paryska z kwiet-
nia 1859 r. nie posza jednak za ich zdaniem, a w kocu Austria, po prze-
granej wojnie z Francj, we wrzeniu wycofaa swój sprzeciw. W Rumunii
rozwaano wówczas moliwo wzicia udziau w wojnie przeciwko Austrii
bez wzgldu na protesty Turcji. Nawizano ju pewne kontakty z emigra-
cj wgiersk i polsk, lecz rychy koniec wojny we Woszech uczyni t
spraw nieaktualn. Austria czua si zagroona nasilaniem si kontaktów
kulturalnych i politycznych pomidzy Rumuni a Rumunami w Siedmio-
grodzie, popieraniem tam rumuskiej cerkwi, szkoy, czasopimiennictwa,
czym ywo interesowa si sam Cuza. Std wrogie stanowisko Wiednia
wobec zjednoczenia.

Latem 1860 r. Cuza zwróci si do pastw — „gwarantów" z prob

303


o zgod na pene zjednoczenie ksistw i reform prawa wyborczego. Opór
czci mocarstw zmusi go do kompromisu, do wyrzeczenia si reformy
wyborczej, nawet do oddania steru rzdów konserwatystom. Za t cen
uzyska zgod mocarstw i 23 XII 1861 r. (11 XII starego stylu) móg ogo-
si swemu narodowi zjednoczenie Wooszczyzny i Modawii w jedno pa-
stwo, cho na razie tylko na okres swego panowania.

W toku tej nieatwej walki, zakoczonej sukcesem dziki postawie
spoeczestwa oraz realizmowi, zdolnociom i wytrwaoci ksicia, stosunek
Rumunów do Turcji uleg daleko idcym przeobraeniom. Znika dawna
uniono i narzucane si posuszestwo, kraj dopiero jednoczcy si
ju siga po pen niepodlego. Od 1860 r. utrzymywano oficjalne agen-
cje dyplomatyczne za granic (poza Konstantynopolem, 1858 — Pary
i 860, Belgrad 1863), wkrótce zawarto pierwsze umowy midzynarodowe,
na razie w dziedzinie komunikacji, jeszcze nie polityczne. Nie dopuszczono
do objcia Rumunii traktatami handlowymi zawartymi przez Turcj. Pod-
jto kroki w kierunku ograniczenia uprawnie konsulów mocarstw oraz
przywilejów cudzoziemców, a wic zjawisk godzcych w interesy i godno
narodu, bdcych pozostaoci przezwycionego ju okresu niewoli i upo-
korze. Wkrótce te zaczto powszechnie stosowa now nazw dla zje-
dnoczonego pastwa — Romania, Rumunia.

REFORMY SPOECZNE I POLITYCZNE.
DWA ZAMACHY STANU 1864 i 1866 ROKU

Widom oznak penego zjednoczenia byo otwarcie w lutym 1862 r.
ogólnorumuskiego Zgromadzenia oraz powoanie przez ksicia wspól-
nego rzdu konserwatywnego, kierowanego przez Barbu Catargiu. Od
razu wyoniy si powane trudnoci w zwizku ze spraw chopsk.
Projekt liberaów zgoszony przez M. Kogalniceanu, umiarkowany, lecz
przewidujcy uwaszczenie za odszkodowaniem bojarów, zosta przez
konserwatywn wikszo odrzucony 48 gosami przeciw 32. Wród wzbu-
rzenia opinii publicznej 20 czerwca premier Catargiu zosta zamordowa-
ny przez nie wykrytego sprawc. Dnia 23 czerwca Zgromadzenie uchwalio
reform roln przyznajc chopom drobne dziaki ziemi. Nie odpowia-
dao to ani chopstwu, ani panujcemu, który odmówi zatwierdzenia
ustawy.

Nowy rzd utworzy Mikoaj Cretulescu, reprezentujcy wówczas kie-
runek umiarkowanie liberalny. Pooy on spore zasugi w dziele dalszej
unifikacji kraju, ale wywoa te wzrost opozycji zarzucajcej mu dyktator-
skie cele i metody. Opozycja staraa si wykorzysta trudnoci rzdu na
arenie midzynarodowej, wynike w listopadzie 1862 r. skutkiem wykry-
cia w Rumunii wielkiego transportu broni z Rosji do Serbii. Zosta on
zatrzymany, lecz ostatecznie bro przekazano Serbom. Polityk rzdu
atakowaa nie tylko prawica, konserwatyci, ale i lewica, radykalni libera-
owie, dni dojcia do wadzy. Na tej drodze nie zawahali si oni przed
wspóprac z reakcj. Dao to pocztek nieoczekiwanemu zblieniu, nazwa-
nemu póniej „potwornym sojuszem" („monstruoasa coalitie").

Zarzuty dnoci dyktatorskich nie byy bezpodstawne. Pod wpywem

304


zaciekoci opozycji, która miaa ju swoich kandydatów do tronu w oso-
bach ks. Leuchtenberga lub ks. Napoleona, stryjecznego brata cesarza
Francji Napoleona III, Cuza zwtpi w moliwo przeprowadzenia gb-
szych reform bez wprowadzenia dyktatury. Stopniowo do podobnego
wniosku dochodzili dziaacze umiarkowani, a take demokratyczni
wród liberaów, jak J. Florescu, Ch. Tell, C. Bolliac, M. Kogalniceanu.
Tymczasem „potworny sojusz" zyska przewag w Zgromadzeniu i w marcu
1863 r. podj prób obalenia rzdu, ogaszajc pobór podatków pastwo-
wych za nielegalny wobec nieuchwalenia budetu. Rzd odpowiedzia re-
presjami, przymusowym egzekwowaniem nalenoci. Spitrzyy si te
kopoty dyplomatyczne wobec wybuchu powstania styczniowego w Pol-
sce. Rumuni spodziewali si wanych wydarze midzynarodowych, ma-
jc nadziej w ich wyniku uzyska pen niepodlego. Cuza utrzymy-
wa kontakty z Polakami, z dyplomacj W. Czartoryskiego i z Rzdem Na-
rodowym, a take z emigracj wgiersk, z Serbi, Wochami. W lipcu
doszo jednak do powanego incydentu. Przeprawiajcy si z Turcji do
Besarabii oddzia polskich ochotników prowadzonych przez Zygmunta
Mikowskiego, naciskany w Modawii przez wojska rumuskie, nie chcc
zoy broni wda si w potyczk pod wsi Costangalia, zakoczon po-
rak Rumunów. Zreszt wkrótce osaczony, musia podda si i uleg
rozbrojeniu. Cuza potraktowa jeców wielkodusznie, zezwalajc im na
opuszczenie kraju. Mimo to narazi si na zarzut opozycji, e szkodzi
polskiej walce wyzwoleczej, ulegajc naciskom Rosji. Gdy sprawa inter-
wencji mocarstw na rzecz Polski wydawaa si realna, Cuza zgosi Napole-
onowi III gotowo wspólnego wystpienia zbrojnego.

Przygotowujc zamach stanu, Cuza nie rezygnowa z prób rozbro-
jenia opozycji. W tym celu w padzierniku 1863 r. przekaza rzd M. Ko-
galniceanu. Nowy gabinet zaprzesta przeladowa przeciwników, sta-
ra si posun naprzód dzieo reform, zajmujc si m.in. rozbudow
szkolnictwa wiejskiego. Dnia 25 grudnia przedstawi Zgromadzeniu pro-
jekt ustawy o klasztorach, przyjty niemal jednomylnie. Ogromne maj-
tki klasztorne (okoo 1/3 ziemi w Modawii, okoo 1/4 na Wooszczy-
nie) zostay przejte przez pastwo za odszkodowaniem. Natomiast do
projektu reformy armii opozycja wniosa uzupenienie, uchwalajc utwo-
rzenie gwardii narodowej, która miaa by powoana na zasadzie cenzusu
majtkowego. Cuza nie zatwierdzi tej ustawy, obawiajc si, e gwardia
bdzie si zbrojn opozycji. Prawdziwa burza rozptaa si jednak po ogo-
szeniu w marcu 1864 r. rzdowego projektu reformy agrarnej. Rozgorzay
zacite dyskusje, w wyniku których konserwatywna wikszo Zgroma-
dzenia uchwalia wotum nieufnoci dla rzdu. Cuza odmówi przyjcia
dymisji, po czym przystpi do generalnej próby si.

Dnia 14 V 1864 r. Kogalniceanu przedstawi Zgromadzeniu rzdowy
projekt prawa wyborczego. Wobec stanowczej opozycji, nie czekajc na
gosowanie, ogosi rozwizanie Zgromadzenia, przedstawiajc przygoto-
wane uprzednio ordzie ksicia w tej sprawie. Zamach stanu sta si fak-
tem dokonanym, nie wywoujc wikszego oporu, przeciwnie — budzc
due zadowolenie mas.

Po zamachu najwysze wadze pastwa ulegy reorganizacji. Inicjatywa

305



ustawodawcza przesza w rce panujcego. Za wzorem napoleoskim pro-
jekty ustaw opracowywaa Rada Pastwa, poprawki zgaszao Ciao Opi-
niodawcze — rodzaj senatu, pochodzcego w wikszoci z nominacji, usta-
wy uchwalao Zgromadzenie powoywane drog wyborów dwustopnio-
wych, obwarowanych cenzusem, wprawdzie niezbyt wysokim, ale znacznie
ograniczajcym udzia chopów. Rzd wobec trudnoci na forum parla-
mentu ucieka si czsto do wydawania dekretów z moc ustawy
(dectetul-lege).

W przeprowadzonym referendum za dokonanymi zmianami wypo-
wiedziao si ponad 682 tys. gosujcych, przeciwko 1300, wstrzymao
si od gosu 70 tys. Mocarstwa przybray wrog postaw, ale zaprztnite
gronymi konflikatami midzynarodowymi, sprawami polsk, dusk,
meksykask, nie interwenioway. Cuza uda si po zatwierdzenie nowego
„statutu pastwa" do Konstantynopola, gdzie zosta przyjty z honorami
i uzyska zgod Porty po wprowadzeniu drobnych zmian w ordynacji
wyborczej.

. Rzd móg teraz przystpi do najwaniejszej sprawy — do reformy
rolnej. W lipcu Rada Pastwa otrzymaa polecenie opracowania projektu.
Wkrótce zosta on zatwierdzony i ogoszony jako ustawa z 26 sierpnia.
Znosia ona paszczyzn oraz wszystkie powinnoci i monopole feudalne.

306


Chopi otrzymywali nadzia ziemi rónej wielkoci, zalenie od zakwali-
fikowania do jednej z trzech grup gospodarstw wedug ich potencjau eko-
nomicznego, a take zalenie od dzielnicy kraju. Na Wooszczynie ziemi
przydzielano najmniej, wicej w Modawii, najwicej w poudniowej Besa-
rabii. rednia powierzchnia gospodarstwa po reformie wynosia 3,77 ha.
Rzd móg przyznawa lub sprzedawa ziemi na cele reformy z dóbr
pastwowych. Okoo 1/4 rodzin chopskich nie otrzymaa gruntu. Przez
30 lat dziaek chopskich nie wolno byo sprzedawa. Na lat 15 przyznano
chopom prawo korzystania z lasów, ale obszary lene i pastwiska nie by-
y midzy nich dzielone. Waciciele byli uprawnieni do komasowania
swych gruntów przy wprowadzaniu reformy w ycie. Za poniesione stra-
ty otrzymywali odszkodowanie, na które chopi mieli paci przez 15 lat.

Reforma rolna z 1864 r. to jedno z najwaniejszych wydarze w caych
dziejach narodu rumuskiego. Znosia ona wielowiekow niewol feudaln
chopów, wikszoci z nich nadawaa ziemi czynic ich wolnymi, penymi
jej posiadaczami. Ale nie uwalniaa ich cakowicie od cikiego brzemie-
nia przeszoci. Spaty z tytuu odszkodowa, cznie z podatkami, sigay
okoo 1/3 rocznego dochodu gospodarki chopskiej. Prawo wacicieli do
komasacji stwarzao sposobno do wielu naduy. Wielka wasno nie
tylko pozostawaa na wsi, lecz zachowywaa przygniatajc przewag
ekonomiczn i spoeczn. W rku jej i pastwa znajdowao si nadal 2/3
ziemi. Chop nie posiadajcy ziemi bd majcy jej za mao, przycinity
ndz, podatkami, spatami, dugami, klskami ywioowymi, musia szu-
ka pracy u bogatego chopa lub we dworze, zapoycza si tam, wydzier-
awia dodatkowe kawaki gruntu, a w ostatecznym wyniku zawiera „wol-
ne" umowy na póniewolniczych warunkach. Wspomniany podzia cho-
pów na trzy kategorie nadzielonych, zupene pominicie znacznej liczby ro-
dzin chopskich przyczyniy si do pogbienia rónic w pooeniu material-
nym i pozycji spoecznej wród chopów. Mimo oburzenia rzdów mo-
carstw ksi uzyska w Konstantynopolu przyznanie Rumunii prawa
do przeprowadzenia reform wewntrznych.

Wkrótce jednak w obozie rzdowym zaczy mnoy si nieporozu-
mienia midzy ksiciem a premierem, nie bez podoa osobistej
rywalizacji i nie bez winy Cuzy. Z pocztkiem lutego 1865 r. Kogalni-
ceanu ustpi. Nowe gabinety K. Bosianu, a od czerwca ponownie
M. Cretulescu signy do ostrzejszych rodków zwalczania opozycji.
Mogy one wykaza si osigniciami w deniu do unowoczenienia
aparatu pastwowego, do ujednolicenia prawa, rozwoju szkolnictwa
(ustawa z 1864 r.) oraz w polityce zagranicznej, chocia nie przestay
grozi niebezpieczestwa zwizane z projektami niektórych mocarstw
oddania ziem rumuskich Austrii w zamian za jej rezygnacj z Wenecji.
Nie potrafiy jednak zapobiec temu. e administracja, obciona zymi
tradycjami, bya kosztowna, a funkcjonowaa le, za finanse pastwa
byy nieuporzdkowane.

Ten stan rzeczy uatwia dziaanie opozycji. Gdy ksi wyjecha
za granic, 15 sierpnia 1865 r. doszo w Bukareszcie do gronych
rozruchów, których ofiar padli zabici i wielu rannych. Powodem bez-
porednim byy zarzdzenia gospodarcze wadz, ale za tymi wydarzeniami


307


staa opozycja polityczna, wygrywajca je na forum wewntrznym
i midzynarodowym. W kraju nasiliy si wrogie rzdowi wystpienia
w prasie i w Zgromadzeniu. Za granic dziaa skutecznie J. Bratianu.
On, oraz K. Rosetti, D. Strudz, J. Ghica stanli na czele spisku
„potwornego sojuszu", który rozrasta si szybko, rozporzdza pras
konspiracyjn, dotar i do wojska, w kocu do stray przybocznej
ksicia. Cuza, który nie by karierowiczem dnym wadzy za wszelk
cen, zniechcony rosncymi trudnociami i ludzk niewdzicznoci,
rozgoryczony szerzeniem si zdrady we wasnym obozie, zaniecha
obrony i wszcz przygotowania do abdykacji. W dramatycznym i wielko-
dusznym apelu do narodu zapowiedzia, e nie bdzie stawa na
przeszkodzie, jeli spoeczestwu nie odpowiadaj jego rzdy. Kiero-
wnictwo sprzysienia i w tym nie dowierzao ksiciu. Noc z 22 na
23 II 1866 r. paac ksicy zosta otoczony oddziaami wojsk zbunto-
wanych oficerów, a Cuza pod lufami pistoletów podpisa podsunity mu
akt zrzeczenia si wadzy. Ca akcj, dobrze przygotowan, kierowali
K. Rosetti, J. Ghica i pk M. Haralambie. Ludno stolicy, zraona
brakiem poprawy warunków yciowych i niedawnym krwawym zatargiem
z wadzami, zdezorientowana agitacj radykalnych liberaów, zachowaa
si biernie. Zdetronizowany ksi zosta po kilku dniach odstawiony
do granicy siedmiogrodzkiej. Nie uwzgldniono jego proby o pozostawie-
nie go w kraju z ograniczeniem si do ycia prywatnego. Zmar
na obczynie w 1873 r.

Szerokie krgi rumuskiego spoeczestwa zachoway dobr pami
o obalonym wadcy. Sam wybór Cuzy by przecie zasadniczym krokiem

56. Natarcie piechoty rumuskiej na pozycje tureckie pod Widyniem
w styczniu 1878 r. Mai. M. Grigorescu

308


na drodze do zjednoczenia i jego ywym symbolem. W tym ogólnonaro-
dowym dziele Cuza pooy osobicie due zasugi, póniej za przyczyni
si do unifikacji i unowoczenienia kraju. Byo widoczne, e zmierza do
jego penej niepodlegoci. Przeprowadzone przez niego z energi i przeko-
naniem — wbrew ogromnym trudnociom — reformy stanowiy mimo
wszystkich ich ogranicze wielki krok naprzód i otwieray now er w dzie-
jach narodu rumuskiego. Czowiek silnego charakteru, duej odwagi
i bezinteresownoci, przywizany do swej ojczyzny, mimo skromnego
wyksztacenia okaza si dobrym dyplomat i organizatorem, zawiód
natomiast w codziennym administrowaniu pastwem i nie sprosta
bezwzgldnym intrygom politycznym. Nie zawsze umia dobiera sobie
wartociowych wspópracowników, a cie na jego osob rzucao jego
ycie prywatne.

Wadz po obaleniu Cuzy obja trzyosobowa regencja: M. Golescu,
M. Haralambie, Lascar Catargiu. Tron ofiarowano ks. Filipowi Flandryj-
skiemu, synowi króla Belgii, który jednak odmówi. Pooenie ulego
komplikacji. Chopi burzyli si rozdranieni podjt od razu uchwa
Zgromadzenia o przymusowym egzekwowaniu przez wadze pastwowe
wszelkich umów chopów z obszarnikami. Trzeba ich byo uspokaja
zapewnieniami, e nie odbierze si im ziemi. W Modawii, która
w zjednoczonym ksistwie zesza na drugi plan, odyy nastroje sepa-
ratystyczne. W lassach doszo do krwawych rozruchów. Mocarstwa
rozwaay ju moliwo powrotu do stanu z 1858 r., sprzed zjedno-
czenia.

Ostatecznie agent spisku na zagranic J. Bratianu znalaz kandydata
na wadc w osobie ks. Karola z bocznej, katolickiej linii Hohenzollernów
(Sigmaringen). Plebiscyt przeprowadzony w kwietniu wypad po myli
zamachowców, chocia doszo do manifestacji chopskich na rzecz po-
wrotu Cuzy. Dnia 22 V 1866 r. Zgromadzenie wybrao Karola ksiciem
Rumunii. Utworzenie rzdu powierzy on konserwatycie Lascarowi
Catargiu. Organizatorzy lutowego zamachu stanu, J. Bratianu, J. Ghica
i K. Rosetti, zostali wynagrodzeni ministerialnymi stanowiskami. Kogal-
niceanu, dwukrotnie wybrany do Zgromadzenia, dwakro zosta z niego
usunity.

W lipcu 1866 r. uchwalono konstytucj, teoretycznie do liberaln.
Panujcy posiada jednak du wadz, prawo powoywania rzdu, rozwi-
zywania parlamentu, zatwierdzania ustaw, którym móg odmówi sankcji.
Zniesiono Rad Pastwa. Parlament skada si z dwóch izb, zgromadze-
nia deputowanych i senatu. Nowe prawo wyborcze wprowadzio cztery
kolegia (kurie) wyborców: wasnoci ziemskiej wielkiej, redniej, ludnoci
miejskiej odpowiadajcej cenzusowi majtku lub wyksztacenia, chopów
i robotników, którzy gosowali tylko porednio, przez delegatów, i prakty-
cznie byli odsunici od wpywu na bieg spraw pastwowych. Przewidziano
zarazem wysoki cenzus majtkowy dla kandydatów na posów, a jeszcze
wyszy dla wybieranych do senatu. W interesie klas posiadajcych konsty-
tucja zabraniaa konfiskaty wasnoci. Rewizja konstytucji bya bardzo
utrudniona. Jej zasady, z niewielkimi tylko zmianami, obowizyway w Ru-
munii przez ponad pó wieku.

309


SIEDMIOGRÓD DO 1867 ROKU

Cesarskie patenty austriackie z 1853 r. dia Banatu i z 1854 r. dla Sied-
miogrodu zatwierdzay reform uwaszczeniow z 1848 r., przyznajc
uwaszczonym prawa do pastwisk i lasów. Ale w rku chopów znalazo
si tylko okoo 17% ziemi. W niektórych okrgach zachodnich powana
cz chopów (po 60— 70%) nie miaa jej w ogóle. Przy zacofaniu stosun-
ków siedmiogrodzkich czas jaki utrzymyway si formy przejciowe mi-
dzy paszczyzn a wolnym najmem. Postp gospodarki kapitalistycznej
spowodowa znaczne roszerzenie powierzchni upraw oraz wzrost hodowli.

Zniesienie granicy celnej austriacko-wgierskiej i budowa kolei spowo-
doway napyw produktów przemysowych austriacko-czeskich ze szkod
wytwórczoci miejscowej. Wzroso natomiast z pomoc kapitaów austriac-
kich wydobycie elaza, metali kolorowych, wgla, zwaszcza w Banacie
wokó Resity. Zbudowano pierwsze koksownie, w Uricani (1857). w Lu-
peni. Zakady przemysowe ?. coraz wiksz iloci maszyn parowych
zaczynay ju niekiedy (np. w Anina. Resita) produkcj narzdzi, urz-
dze fabrycznych, czci maszyn. Niele rozwija si przemys spoyw-
czy, myny, gorzelnie, gorzej byo z hutami szkl, fabrykami stearyny itp.,
upado cukrownictwo i papiernictwo. Tkactwo weniane, przerabiajce
surowiec z ksistw rumuskich, podtrzymyway manufaktury okrgów
Braszow. Sibiu, Cisnadie. Ogromne bogactwa lene pozostay sabo wy-
korzystane.

Handel wykazywa pewien postp, w rym i stosunki z ksistwami ru-
muskimi, pomimo przeszkód ze strony wadz austriackich i osabienia
tranzytu przez Braszow. Rynek pieniny przedstawia si mao pomyl-
nie, dominoway na nim instytucje kredytowe wiedeskie, budapesztes-
kie i zagraniczne. Powstaway jednak i przedsibiorstwa miejscowe, np.
niemiecko-rumuskie towarzystwo ubezpiecze . Transilvania". W 1857 r.
uruchomiono pierwsz lini kolejow z Timisoara do Jimbolia. Z miast do
najwikszych orodków, liczcych ponad 30 tys. mieszkaców, naleay
Arad, Braszow, Timisoara, Klu i Oradea.

Wgierska arystokracja zachowaa majtki ziemskie i stanowia nadal
najwiksz si ekonomiczno-spoeczn, wspópracujc z Wiedniem
i skonn do penej z nim ugody. Sporód szlachty, zuboaej skutkiem po-
wstania 1848/49 r. i reformy rolnej, znaczna cz przesza do inteligencji
zawodowej, do aparatu pastwowego, elementy ekonomicznie najsabsze
ulegy schopieniu lub sproletaryzowaniu. Buruazja niewtpliwie awanso-
waa, zwaszcza saska, popierana ze wzgldów politycznych. Ale sukces jej
by tylko czciowy wobec zachowania pozycji ziemiastwa i znacznych
pozostaoci feudalizmu. Dla buruazji rumuskiej niepomylne byo
obnienie gospodarczego znaczenia jej sil nego orodka w Braszowie. Na wsi
elementy buruazyjne stanowiy nik warstw, niespena 10%. Powstaway
zacztki nowoytnego proletariatu przemysowego. Do 1867 r. liczba robo-
tników dosza 100 tys. Gówne skupiska obejmoway orodki górniczo-
-hutnicze, jak Anina, Oravita. Resita. Petrosani, Brad, Baia Mar, oraz
wiksze miasta kraju.

W stosunkach spoecznych utrzyma si silny antagonizm pomidzy

310


wsi a dworem. Chopi próbowali pocztkowo odbiera zagarnite im
ziemie. Do bardzo czstych zatargów dochodzio przy pomiarach gruntu
i przeprowadzaniu komasacji, trway te spory o korzystanie z lasów.
Chopskie protesty na ogó nie odnosiy skutku.

Na okres ten przypadaj pocztki organizowania si ruchu robotni-
czego, zrazu na paszczynie ekonomicznej pod postaci zwizków zawo-
dowych czeladników, szczególnie drukarzy (Braszow 1846, Timisoara
1851). Ruch ten rozwija si lepiej w silniej uprzemysowionym Banacie,
gdzie ju w latach pidziesitych miay miejsce strajki w kopalniach
i zakadach metalurgicznych, przynoszc niekiedy pewn popraw warun-
ków pracy proletariatu. W Siedmiogrodzie tego rodzaju usiowania
wystpiy wyraniej okoo 1860 r.

W dobie reakcyjnej „ery Bacha" (minister spraw wewntrznych Austrii
od 1849, w latach 1852— 1859 na czele rzdu), triumfu centralizmu, germa-
nizacji, systemu policyjnego, Siedmiogród podlega bezporednio rzdowi
wiedeskiemu podobnie jak Banat. Austria traktowaa te obszary — tak
zreszt jak i zabór polski — jak pókoloni. Np. z Siedmiogrodu wycisna
w 1860 r. 13 nln florenów, na potrzeby prowincji przeznaczajc tylko
4 min. Emigracja wgierska zrazu nie rezygnowaa ze wznowienia walki
o niepodlego. Konspiracja wojskowa, któr kierowa z Bukaresztu
pk Józef Mack, miaa wywoa powstanie w Siedmiogrodzie, zostaa
jednak wykryta, a jej uczestnicy straceni. Powaniejsze szans zdawa
si zapowiada rok 1859. W zwizku z wojn austriacko-francusk we
Woszech liczono si wówczas z moliwoci uderzenia Rumunii na Sied-
miogród. B. Alecsandri zawar nawet w tej sprawie porozumienie z gen.
J. Klapk, jednym z goniejszych bohaterów powstania wgierskiego.
Szybkie wycofanie si Francji z wojny woskiej pokrzyowao te plany.

Spoeczestwo rumuskie w Siedmiogrodzie uzyskao nieznaczne ustp-
stwa, gównie natury wyznaniowej. W 1850 r. biskupstwo unickie w Blaj
podniesiono do rangi metropolii, w 1855 r. powoano biskupstwa w Lugoj
i Gherla, w 1865 r. utworzono te metropoli prawosawn w Sibiu,
z biskupstwami w Arad i Caransebes, któr obj gorliwy austrofil A. Sa-
guna. Natomiast proba o rumuski uniwersytet zostaa odrzucona.

Po przegranej wojnie woskiej Austria musiaa zmieni przeyty i skom-
promitowany system dotychczasowej polityki wewntrznej. Rzd wiede-
ski poszed na ustpstwa wobec wpywowych sfer spoecznych poszczegól-
nych krajów monarchii. W Siedmiogrodzie wprowadzono zarzd cywilny,
którego przewodniczcym zosta Wgier Imre Miko. Przywrócono podzia
na komitaty, usunito z administracji elementy napywowe. Wkrótce doszo
jednak do zatargów, gdy Wgrzy uwaali Siedmiogród za cz Wgier,
wobec czego nie zgadzali si na wznowienie dziaalnoci osobnego sejmu
siedmiogrodzkiego. Wadze austriackie utrzymay natomiast osobny za-
rzd ksistwa, powoujc nawet Rumuna, Bazylego Popa, na stanowisko
jednego z wiceprzewodniczcych. Poprzednie dowiadczenia ostrzegay jed-
nak Rumunów, e Wiede jeli ju wykazywa ustpliwo na rzecz nie-
niemieckich ywioów monarchii, to najchtniej widzia partnera w magna-
tem wgierskiej. Zawczasu wic narada przywódców rumuskich w Bana-
cie z koca 1860 r. powtórzya danie autonomii jzykowo-administra-

311


cyjnej dla tamtejszych Rumunów. Wystpienie to zlekcewaono, a Banat
z kocem grudnia 1861 r. wczono do Wgier. Zjazd Rumunów siedmio-
grodzkich z pocztku 1861 r., ponawiajc deklaracj o narodowej odr-
bnoci ywiou rumuskiego, domaga si równouprawnienia jzykowego
i politycznego. Zaoono wówczas Towarzystwo Siedmiogrodzkie dla
Rumuskiej Literatury i Kultury Ludu Rumuskiego, zwane w skrócie
ASTRA. Na konferencji rumuskiej 1863 r. zwyciya ultralojalistyczna
linia, któr reprezentowa biskup Saguna, lecz jego interwencja w Wie-
dniu nie daa wyników.

Wbrew stanowisku Wgrów rzd austriacki zwoa jednak w 1863 r.
sejm siedmiogrodzki do Sibiu. Wybrano 46 Rumunów, 43 Wgrów i 32
Sasów, ale Wgrzy odmówili udziau w obradach. Rumuni i Sasi poparli
centralistyczno-liberalny rzd A. Schmerlinga, a zarazem uchwalili równo-
uprawnienie jzyków i wyzna. Postanowienia te, mimo zgody cesarskiej,
nie weszy ju w ycie. Nastpcy Schmerlinga zmierzali bowiem do ugody
z Wgrami. Tote kolejny sejm Siedmiogrodu w 1865 r. rzd austriacki
zwoa do Klu na podstawie ograniczonej ordynacji wyborczej, obejmu-
jcej tylko szlacht i zamoniejsz buruazj. Dao to sztuczn przewag
Wgrom, którzy ponownie uchwalili przyczenie Siedmiogrodu do W-
gier. Protest Rumunów, jak równie ich memorandum zainicjowane przez
J. Raiu i przesane do Wiednia w padzierniku 1866 r. nie zostay uwzgl-
dnione. Wgierskie sfery panujce odrzuciy skierowany do nich z emigra-
cji apel Kossutha wzywajcy do utrzymania zawartego w 1849 r. porozu-
mienia ze Sowianami i Rumunami. Nic wic dziwnego, e nadzieje niektó-
rych dziaaczy zaczy zwraca si ku rumuskiemu ksistwu. Aleksan-
der Papiu-Ilarian w memoriale do ksicia Cuzy wzywa go, by poszed
w lady Michaa Walecznego jednoczc wszystkie ziemie rumuskie.
Po kolejnej klsce Austrii w wojnie 1866 r. z Prusami cesarz Franciszek Jó-
zef, zawierajc ostatecznie w 1867 r. ugod z Wgrami i przeksztacajc
pastwo w monarchi dualistyczn austro-wgiersk, zatwierdzi wcze-
nie Siedmiogrodu do Wgier. W yciu siedmiogrodzkich Rumunów de-
cyzja ta otwieraa nowy, jeszcze trudniejszy etap.


XVII. NIEPODLEGO


UGRUNTOWANIE

KAPITALIZMU

zjednoczenie ksistw: gospodarcze
w 1848 r., polityczne w latach 1859—1861, administracyjne w 1862 r.,
uatwio rozwój kapitalizmu. W majtkach obszarniczych czciej posu-
giwano si prac najemn, zatrudniajc robotników dniówkowych z oko-
licy, a sezonowych z Siedmiogrodu, Bukowiny, zza Dunaju. Chopi, którym
nie starczao ziemi, wydzierawiali j — w Modawii zwykle za odrobek,
na Wooszczynie za cz zbiorów (od 1/7 do 1/3). Umowy z dworem
zawierali zwykle w cikich dla nich okolicznociach, skutkiem czego
musieli godzi si na ceny 2 — 4 razy nisze ni w sezonie. Gospodarka
chopska staa na bardzo niskim poziomie; w 1871 r. liczono l lichy pug
na 4 rodziny. Interesom wielkiej wasnoci zagraaa, konkurencja zboa
rosyjskiego i amerykaskiego, lecz rozporzdzajc silnymi wpywami zdo-
aa ona zapewni sobie stopniowo obnienie ca wywozowego do 1%
(1868) i rynek zbytu w Austrii przez umow handlow z 1875 r.

Przemys zyska pocztkowo lepsze ogólne warunki rozwoju, lecz
wspomniana umowa z Austro-Wgrami stanowia dla niego powany cios,
zezwalaa bowiem na swobodny napyw austriackich fabrykatów. Podob-
ne umowy zawarto i z innymi pastwami. W tych okolicznociach po-
mylniej rozwija si tylko przemys spoywczy, wzrosa liczba zakadów
i maszyn parowych. Powaniejsze zakady metalurgiczne mogy powsta
jedynie w zwizku z potrzebami armii, kolei, górnictwa, stoczni rzecznych.
Wikszymi centrami przemysowymi byy takie miasta, jak Bukareszt,
Braia, Gaacz, Ploiesti, Krajowa i Jassy. Po reformach Cuzy kapita
zagraniczny chtniej inwestowa w Rumunii. Napyw produkcji fabrycznej
ogranicza rzemioso domowe, a na wie wprowadzi wyroby baweniane.
Od 1868 r. dziaaa w Bukareszcie Izba Handlowo-Przemysowa.

Najwikszy postp obj komunikacj. Z pomoc szarwarków chop-
skich rozbudowano sie szos. Angielskie przedsibiorstwo wykonao oko-
o 20 wielkich mostów elaznych. Do 1880 r. przeprowadzono gówne
linie kolejowe. Pierwsz, z Bukaresztu do Giurgiu, uruchomia w 1869 r.
spóka angielska. Równie w 1869 r. przedsibiorstwo austriackie dopro-
wadzio lini z Bukowiny do Roman, w 1870 r. odgazienie do Jass,
w 1871 r. do Botosani. Koncesj na gówn magistral modawsko-woo-
sk pod naciskiem ks. Karola przyznano spóce pruskiej dr Strousberga.
Mimo tej protekcji rozrzutno i naduycia przedsibiorstwa zmusiy rzd


313


rumuski do zakwestionowania umowy. W 1871 r. przedsibiorstwo upa-
do, dokoczenie prac zlecono niemieckiej spóce bankierskiej Bleich-
róder-Hansemann. We wrzeniu 1872 r. otwarto tras Roman — Gaacz —
Braia — Ploiesti — Bukareszt — Pitesti, a w styczniu 1875 r. Pitesti —
Krajowa—Turnu Severin— Banat. Przedsibiorstwo francuskie zbudowao
trudn technicznie lini w dolinie Prahovy, Ploiesti—przecz Predeal, na
drodze do Braszowa, uruchomion w 1879 r. W transporcie dunajskim
ju okoo 30% statków stanowio wasno rumusk.

Dziki kolejom nastpio dalsze oywienie handlu, rynku wewntrzne-
go i eksportu. Zahamowanie przyniós dopiero wielki kryzys europejski
lat 1873— 1877. Wzrosa liczba mieszkaców kraju — w 1878 r. do oko-
o 4,5 min, Bukaresztu do okoo 180 tys. Nadal jednak okoo 80% stano-
wia ludno wsi.

Sytuacja na rynku pieninym poprawia si troch. Kapita lichwiarski,
ograniczony przez nowe instytucje kredytowe (Bank Rumuski 1866), z ko-
niecznoci inwestowa w przedsibiorstwa i poyczki pastwowe. Otwarto
kredyt dla ziemiastwa, buruazji, ale nie zapewniono go chopom.
Przystpiono do bicia monety rumuskiej, srebrnej i zotej, w menni-
cach zagranicznych. Od 1867 r. Rumunia przyja system monetarny
pastw aciskich.

Reformy pastwowe wprowadziy nowoytny system podatkowy, jed-
nak z uprzywilejowaniem obszarników. Budet pastwa opiera si gównie
na podatkach porednich, obciajcych silniej ludno ubosz, oraz na
dochodach pastwowych majtków ziemskich, co nie zachcao do powi-
cenia ich na cele reformy rolnej. Staym zjawiskiem byy niedobory bude-
towe, atane poyczkami z zaoonej w 1864 r. Kasy Depozytów i Oszcz-
dnoci oraz u prywatnych bankierów zagranicznych, zaciganymi na
10— 12%. Spoeczestwo odczuwao dotkliwie ciar dugów publicznych,
spowodowanych w znacznej mierze pastwowymi gwarancjami dochodów
dla obcych towarzystw kolejowych.

OPÓR CHOPÓW

Reforma rolna 1864 r. zapobiega rewolcie chopskiej, ale nie usuna
tar miedzy wsi a dworem. Znaczna cz chopów ya w ndzy, zwasz-
cza w wyniku posuchy i godu 1867 r. Zawarte pod groz mierci godowej
umowy o poyczki zobowizyway ich do 4— 5 lat bezpatnego odrobku.
Rzdy konserwatywne powziy w 1866 i 1872 r. uchway o egzekwowaniu
przez pastwo umów chopskich i o doprowadzaniu si do pracy. Przy
wykonywaniu szarwarków administracja dopuszczaa si naduy, wyma-
gajc do 30 dni pracy zamiast 6. Wojna 1877/78 r. naoya na chopów
szczególnie cikie obowizki materialne. W tych warunkach cz uwasz-
czonych porzucia gospodarstwa, wolc ju los najemnego robotnika lub
uchodzc za Dunaj.

Pozostali próbowali si broni. Doszo do bardzo licznych star przy
pomiarach gruntów, dokonywanych zwykle na niekorzy chopów. Roz-
ruchy tumiono przy pomocy wojska, stosujc areszt i chost. Do czst

314


broni chopsk byy podpalenia, najliczniejsze w 1876 r. Chopi po-
parli te prób buntu graniczarów w 1866 r., który obj ca lini
Dunaju. Wystpienia te zdawiono przy pomocy innych jednostek woj-
skowych. Opór chopów rzadko dawa wyniki, bywao jednak, e zanie-
pokojone wadze skaniay obszarników do ustpstw.

POCZTKI RUCHU ROBOTNICZEGO

Klasa robotnicza bya jeszcze wielokrotnie mniej liczna anieli masa
chopska. Tylko cz robotników pracowaa w nowoczesnych, wielkich
zakadach, wielu przez utrzymywanie dziaki ziemi byo nadal zwiza-
nych ze wsi i jej mentalnoci. Warunki pracy byy z reguy bardzo
cikie, dzie roboczy wynosi minimum 10 godzin (bez odpoczynku),
zarobki byy godowe, wypacane nieregularnie. Z kocem lal szedzie-
sitych miay miejsce pierwsze wiksze strajki, obejmujc zwaszcza ro-
botników zatrudnionych przy transporcie i zaadunku zboa oraz przy
budowie kolei. W 1868 r. strajkowali w Braile „sitarze" przesiewajcy
zboe, w 1873 r. w Giurgiu wonice, przy czym doszo do krwawego
starcia z wojskiem. Wród strajkujcych czsto wystpowali cudzo-
ziemcy: w 1876 r. robotnicy francuscy i austriaccy zajci przy pog-
bianiu portu w Giurgiu, którym nie wypacano wynagrodzenia przez 10
tygodni, w 1877 r. woscy, których oszukano obietnic wysokiego za-
robku. W stosunku do pierwszych strajkujcych i dziaaczy robotni-
czych wadze wysuny oskarenia o „bunt przeciwko pastwu", odrzu-
cone jednak przez sdy.

Naturalnym odruchem robotników bya dno do zorganizowa-
nia si. Pierwsze zrzeszenia tkwiy w tradycjach cechowych. Miay chara-
kter zawodowo-samopomocowy, dopuszczay uczestnictwo pracodawców,
udzielay czonkom zasików na zakadanie wasnych przedsibiorstw,
a wic uatwiay przechodzenie do klasy posiadaczy. Podobnie jak za gra-
nic najlepiej zorganizowani byli drukarze. W 1858 r. powstaa kasa samo-
pomocy drukarzy bukareszteskich „Gutenberg". Oni te zaczli wyda-
wa w 1865 r. pierwsze rumuskie pismo robotnicze „Tipograful Roman"
(„Drukarz Rumuski"). W latach 1869- 1872 ukazywa si dwutygodnik
„Analele Tipografice" („Roczniki Drukarskie") z dewiz: „W jednoci
sia", który w 1872 r. zmieni tytu na „Uvrierul" („Robotnik"). W pa-
dzierniku 1872 r. zorganizowano Powszechne Stowarzyszenie Pracowni-
ków Rumunii, gównie za staraniem drukarza M. Radulescu. Wy-
dawao ono czasopismo „Lucratorul" („Pracownik", 1872—1874), które
zastpio „Uvrierul". Jesieni 1873 r. rzd konserwatystów zainsce-
nizowa proces dwóch uczestników ruchu pod zarzutem akcji anty-
pastwowej. Sd uwolni oskaronych, ale dziaalno stowarzyszenia
zanika.

Socjalizm powoli i z trudem torowa sobie drog. W latach szedzie-
sitych widoczne byy pewne wpywy Proudhona np. u K. Rosettiego.
W 1864 r. inynier z Krajowej M. Roscovschi wyda broszur propagujc

315


reorganizacj spoeczestwa przez tworzenie wspólnot rolniczych. Pewne
echo znalazy na amach rumuskiej prasy I Midzynarodówka robotni-
cza, dziaalno Karola Marksa, Komuna Paryska. Z pocztkiem lat
siedemdziesitych nasilio si oddziaywanie rewolucyjnej myli rosyj-
skiej — narodnictwa. Pod jego wpywem znalazy si tajne koa studenc-
kie w Bukareszcie i lassach, poredniczce w rewolucyjnych kontaktach
miedzy rosyjsk emigracj polityczn na Zachodzie a obszarami Rosji.
Z tego te krgu wywodzili si pierwsi socjalistyczni dziaacze, powoli
przeamujcy bdy teoretycznych zaoe i praktyki ruchu narodnickiego:
student E. upu, K. Dobrogeanu-Gherea, M. Russel-Sudzilovski oraz
najwybitniejszy w tym czasie Mikoaj Zubcu-Codreanu — wszyscy zbiego-
wie polityczni z Rosji. Codreanu, pochodzcy z Besarabii, dokoczy
studia medyczne w Bukareszcie, po czym zosta lekarzem obwodowym na
wsi, poznajc dokadnie ycie chopskie. W artykuach zamieszczanych
w zagranicznej prasie socjalistycznej zwalcza nagminne przejawy ucisku
spoecznego, poddawa ostrej krytyce stosunki rumuskie i rzdy burua-
zyjno-obszarnicze. Przyczyni si do zaoenia w 1877 r. pisma „Socialistul",
rycho zabronionego przez wadze. Podjta przez niego w 1878 r. próba
zaoenia partii socjaldemokratycznej nie powioda si. Jego studium
O pastwie, wlasnoci i rodzinie zostao ogoszone po mierci autora.
cigany za szerzenie „nihilistycznej" propagandy wród wojsk rosyj-
skich podczas wojny tureckiej, ukrywa si i wkrótce zmar (w styczniu
1879 r.), przeywszy 28 lat. Wielk jego zasug byo wykazanie ko-
niecznoci oderwania si ruchu socjalistycznego od narodnictwa, z zacho-
waniem jednak cznoci ze sprawami wsi, tak istotnymi dla stosunków
rumuskich. Natomiast wyran saboci pierwszej fazy dziaalnoci
socjalistów by brak powizania z ruchem samej klasy robotniczej.

RUMUNIA W LATACH 1866-1876. STOSUNKI POLITYCZNE

Polityka spoeczna rumuskiego pastwa odzwierciedlaa jedn z pod-
stawowych jego cech, jak byo wspódziaanie buruazji z ziemiastwem.
Ale i w tej dziedzinie istniay midzy tymi panujcymi grupami spoecz-
nymi tarcia, silniejsze jeszcze w polityce gospodarczej, zwaszcza celnej.
Rónice zaznaczay si take i w polityce zagranicznej. Wszystko to, przy
zasadniczej solidarnoci w konfliktach z masami ludowymi, wywoywao
jednak walk o wadz i kierownictwo pastwem pomidzy liberaami,
reprezentujcymi buruazj, a konserwatystami, rzecznikami ziemiastwa.
Toczja si ona w specyficznym klimacie ówczesnego ycia publicznego,
silnie obcionym niedobr tradycj reimu turecko-fanariockiego.
Wzory zachodnioeuropejskie (francuskiego prawa, belgijskiej konstytucji,
angielskiego dwupartyjnego systemu parlamentarnego) byy stosowane
raczej powierzchownie i nie zapuciy gbszych korzeni. Zmagania poli-
tyczne byy tym bardziej zawikane, e obydwie strony, tak liberalna, jak
i konserwatywna, ani spoecznie, ani politycznie nie przedstawiay si
jednolicie, skutkiem czego kampanie polityczne przybieray posta parla-
mentarnych star rónych grup i frakcji, a nieraz i rozgrywek osobistych.

316


W tych warunkach poszczególne gabinety nie miay cech trwaoci,
zmieniajc si czsto.

W lipcu 1866 r. liberaowie, gównie K. Rosetti i J. Bratianu, pozbyli
si z rzdu konserwatysty L. Catargiu. Rzdy liberaów osabio wyodr-
bnienie si w Modawii frakcji „niezalenej", kierowanej przez M. lonescu,
podlegajcej demokratycznym, ale i nacjonalistycznym wpywom C. Bollia-
ca, a zwaszcza S. Barnutiu. Drugim zjawiskiem niepomylnym bya wzra-
stajca skonno M. Kogalniceanu do kompromisów z konserwatystami.
Dla uspokojenia konserwatystów rzdy liberalne utrzymay antychopskie
ustawy porzdkowe, a dla zaspokojenia frakcji modawskiej podjy kroki
przeciw napywowi buruazji ydowskiej z Austro-Wgier. Przeprowadziy
w 1868 r. reform organizacji armii, która wzmocnia jej znaczenie. Wpro-
wadzono wtedy powszechn sub wojskow. Utworzono przy tym gwar-
di cywiln, stanowic oparcie dla liberaów.

Nie brako im jednak powanych kopotów. W Modawii nie wygasy
tendencje separatystyczne, na Wooszczynie sympatie dla Cuzy. Cikim
problemem by konflikt z k s. Karolem, dcym do dyktatury, zatargi
z nim o koncesje kolejowe dla pruskich spekulantów, spory o orientacj
w polityce midzynarodowej. Ksi, inspirowany przez Bismarcka, dy
do pozbycia si liberaów, chocia zawdzicza im tron. W sierpniu 1870 r.
Rosetti, zorganizowawszy spisek, próbowa dokona przewrotu republi-
kaskiego, co jednak si nie udao. Sd uwolni uczestników, Rosetti
zbieg do Francji. Ks. Karol, czujc si pewniejszy wobec zwycistw
Prus nad Francj, grozi abdykacj, a w marcu 1871 r. sprowokowa
burzliwe zajcie w Bukareszcie, zezwalajc na manifestacyjne przyjcie
z okazji urodzin cesarza Niemiec Wilhelma I, gdy tymczasem opinia
publiczna Rumunii sympatyzowaa z Francj. Korzystajc z niezdecydo-
wania liberaów, opanowa sytuacj przy pomocy pk. Solomona i powoa
rzd konserwatywny L. Catargiu, zapocztkowujcy silniejsz organizacj
partii konserwatywnej.

Konserwatyci utrzymywali si u wadzy za pomoc faszerstw wy-
borczych, notorycznie naruszajc konstytucj, której woleli jednak nie
zmienia. Dla bezpieczestwa rozwizali wrog im gwardi cywiln.
Ale i im przyszo boryka si z rozlicznymi trudnociami. Ich energiczny
minister P. Mavrogheni musia odej, oskarony o udzia w naduyciach.
Pod naciskiem opinii publicznej konserwatyci musieli ustpi w sprawie
koncesji kolejowych. Fatalny okaza si dla nich rok 1875 z powodu
oburzenia wywoanego ukadem handlowym z Austro-Wgrami. Krytyka
godzia coraz mielej i w nich, i w k s. Karola, któremu nie szczdzono
w anonimowych pamfletach epitetu pruskiego agenta, a nawet szpiega.
W dodatku w kwietniu liberaowie na naradzie u Mazar-paszy (Anglika,
dawniej w subie tureckiej) zdoali stworzy wspólny front z czci
umiarkowanych konserwatystów, wypracowujc do atrakcyjny, cho
mocno demagogiczny program reform. Wybory 1875 r. mimo nacisku
i krwawych represji day w Bukareszcie zupeny sukces opozycji. Na
dworze ksicym zastanawiano si jeszcze nad moliwoci powierzenia
dyktatury gen. J. Florescu. Ostatecznie jednak w kwietniu 1876 r. ks. Karol
wola powoa gabinet „koalicji Mazar-paszy".

317


W polityce zagranicznej konserwatystom wystarczaa sytuacja stwo-
rzona przez ukady midzynarodowe z lat 1856- 1858 i 1861. Ewentualne
uzyskanie niepodlegoci widzieli na drodze dyplomatycznej. Liberalna
buruazja uwaaa za konieczne, w interesie rozwoju przemysu, szybkie
zdobycie penej niezalenoci i przyczenie Siedmiogrodu. Dla realizacji
tych celów bya skonna zaryzykowa wojn.

Po przewrocie 1866 r. Rumunia uzyskaa od Turcji, chocia nie bez
trudu, zatwierdzenie wyboru ks. Karola jako monarchy dziedzicznego,
uznajcego jednak zwierzchnictwo sutana. Umowa zobowizywaa j do
pacenia niewielkiego haraczu, który w 1877 r. nieznacznie przekracza 1%
budetu, do przestrzegania umów paryskich, do zawierania porozumie
midzynarodowych tylko w sprawach niepolitycznych oraz do utrzymania
armii w granicach 30 tys. Mocarstwa wyraziy na to zgod w 1867 r. Sto-
sunki z Turcj ulegy pogorszeniu skutkiem zorganizowania na tery-
torium Rumunii dwóch wypraw emigrantów bugarskich za Dunaj, w 1867
i 1868 r. Zawarto ukad o przyjani z Serbi (1868), nie obejmujcy jednak
zobowiza wojskowych. Doszo do pewnych tar dyplomatycznych z Ro-
sj z powodu emigrantów polskich z powstania styczniowego, których
rzd rumuski mimo nacisków pozostawi w spokoju. Z czasem spora ich
grupa zaja wysokie stanowiska w yciu gospodarczym, w szkolnictwie,
administracji, wojsku. Z Austro-Wgrami trway zatargi z powodu popie-
rania rumuskiego ruchu narodowego w Siedmiogrodzie. Ks. Karol for-
sowa wspóprac z Prusami, co nadweryo jego dobre pocztkowo sto-
sunki z Francj. W czasie wojny francusko-pruskiej rzd rumuski za
wzorem Rosji usiowa uzyska rewizj traktatu paryskiego, jednak bez
powodzenia. Zwycistwo Prus, powstanie zjednoczonego cesarstwa niemie-
ckiego, zmienio ukad si w Europie. Filoniemiecka polityka ks. Karola
zyskaa mocniejsze podstawy i miaa powane konsekwencje. Bismarck,
uwaajcy Austri za przyszego sprzymierzeca, czego w Rumunii nie
przewidywano, nakania k s. Karola do usunicia filofrancuskich rzdów
liberalnych i poprawy stosunków z Austro-Wgrami. Rezultatem byo od-
danie rzdów konserwatystom, koncesje dla kapitau niemieckiego, ogra-
niczenie pomocy dla Rumunów siedmiogrodzkich, umowy handlowe z Au-
stro-Wgrami (1875), z Niemcami (1877). W 1873 r. wysuwano projekt,
by starania o przyznanie Rumunii niepodlegoci zwiza z tzw. „sojuszem
trzech cesarzy": Niemiec, Austro-Wgier i Rosji, chocia dyplomacja
austro-wgierska, któr wówczas kierowa Wgier J. Andrassy, bya temu
stanowczo przeciwna.

Nowe widoki dla polityki rumuskiej otworzyy si po 1871 r. w zwi-
zku z powrotem Rosji i Austrii na drog ekspansji na Bakanach, przy
osabieniu Turcji. Anglia, wiadoma niebezpieczestwa, nakaniaa Turcj
do aneksji Rumunii, co jednak okazao si niewykonalne ze wzgldu na
sprzeciw Rosji, Francji i Niemiec. Tymczasem w 1875 r. wybucho anty-
tureckie powstanie w Boni i Hercegowinie, a w 1876 r. w Bugarii. Narazi
na zapytanie Rosji co do zachowania si w razie konfliktu rosyjsko-turec-
kiego, Rumunia zapowiedziaa cis neutralno. W gruncie rzeczy wycze-
kiwaa tylko bardziej sprzyjajcych okolicznoci.

318


WOJNA O NIEPODLEGO 1877-1878. KONGRES BERLISKI

Powstanie w Bugarii 1876 r., wyprawa Christo Botewa przygotowana
w Rumunii zakoczyy si rych klsk. Ale dzikie okruciestwa turec-
kie wobec bugarskiej i serbskiej ludnoci wywoay wzburzenie opinii
publicznej Europy i uatwiy interwencj. Za rodakami uja si Serbia,
z kocem czerwca 1876 r. wydajc Turcji wojn. Dobrze uzbrojone przez
Angli wojska tureckie pokonay jednak Serbów. Kogalniceanu, minister
spraw zagranicznych rzdu „koalicji Mazar-paszy", stara si wykorzysta
konflikt serbsko-turecki do uzyskania od mocarstw ustpstw zbliajcych
Rumuni do penej niepodlegoci, przede wszystkim uznania nazwy
„Rumunia" i prawa reprezentacji dyplomatycznej. Starania te nie odniosy
skutku.

Tymczasem w lipcu 1876 r. Rosja i Austro-Wgry zdoay si porozu-
mie w sprawie ewentualnego okrojenia terytorium Turcji. Powstaa mo-
liwo wojny rosyjsko-tureckiej. Zachcio to radykalnych liberaów do
pozbycia si z rzdu konserwatystów. Z pocztkiem sierpnia premierem
zosta J. Bratianu, ministrem spraw zagranicznych „frakcjonista" mo-
dawski M. lonescu. W kwestii stanowiska Rumunii nie byli oni zgodni,
lonescu opowiada si za neutralnoci, natomiast Bratianu zawar w pa-
dzierniku 1876 r. w Liwadii wstpn umow z carem Aleksandrem II
w sprawie przemarszu wojsk rosyjskich. Rachuby lonescu na polubowne
zaatwienie spraw bakaskich w drodze konferencji mocarstw zawiody.
Turcja za rad Anglii ogosia konstytucj bez adnej praktycznej wartoci
dla ujarzmionych narodów. Oburzya ona spoeczestwo rumuskie, za-
strzegaa bowiem sutanowi prawo mianowania zwierzchników „prowincji
uprzywilejowanych". Turcja odmówia natomiast wszelkich konkretnych
zmian.

Dnia 12IV 1877 r. Rosja zwrócia si do Rumunii z prob o podpisa-
nie konwencji o przemarszu wojsk. lonescu ustpi, miejsce jego zaj
Kogalniceanu. Nazajutrz odbya si decydujca narada rzdu i byych
premierów („rady koronnej", odtd trwaej instytucji, zwoywanej w spra-
wach wyjtkowej wagi pastwowej, np. nastpstwa tronu, wypowiedzenia
wojny itp.). W dyskusji paday róne gosy; za cakowit biernoci, nawet
za okupacj austriack, przewayo jednak zdanie za ukadem z Rosj.
Dnia 16 kwietnia podpisano konwencj na zasadzie zwrotu kosztów trans-
portu i wyywienia, nienaruszalnoci terytorium pastwowego Rumunii,
ale bez wzmianki o jej czynnym wystpieniu. Po dwóch dniach ogoszono
mobilizacj dla zabezpieczenia kraju przed Turkami. 24 kwietnia Rosja
wypowiedziaa Turcji wojn. Turcy rozpoczli j od bombardowania miast
na rumuskim brzegu Dunaju. Przygotowane zawczasu baterie rumuskie
odpowiedziay ogniem.

W spoeczestwie rumuskim zdawano sobie spraw, e rozpocz si
zasadniczy etap walki o niepodlego. Coraz natarczywiej dano jej
proklamowania. Dnia 11 maja radykalni liberaowie wystpili z wnio-
skiem o wypowiedzenie Turcji wojny i ogoszenie niepodlegoci. Rzd
unika ostrych sformuowa z obawy przed reakcj mocarstw zachodnich.
Zadowolono si ogoszeniem "stanu wojny". Nie wystarczao to szerszej

319


opinii publicznej. Pod jej naciskiem 21 maja M. Kogalniceanu w odpo-
wiedzi na interpelacje poselsk owiadczy, e w wietle ostatnich wyda-
rze „jestemy narodem wolnym i niepodlegym". Izba przyja to owiad-
czenie jako oficjaln deklaracje „niepodlegoci absolutnej"* 79 gosami
przeciw 2, ku ogromnej radoci caego kraju. Dnia 23 maja uchwalono
zaniechanie wypaty haraczu. Kogalniceanu podj od razu prób uzys-
kania midzynarodowego uznania niepodlegoci Rumunii. Ale na razie
tylko Rosja uznaa j de facto, a Wochy wyraziy cich zgod.
Zadecydowa miay losy wojny.

Wojska rumuskie w sile czterech dywizji osaniay pocztkowo Buka-
reszt i Calafat, po przybyciu Rosjan ograniczay si do osony Oltenii.
Bray te udzia w zwalczaniu tureckich monitorów na Dunaju oraz w o-
strzeliwaniu pozycji Turków na brzegu bugarskim. Z kocem czerwca
Rosjanie przeszli Dunaj, gdy jednak zwrócili si o pomoc w utrzymaniu
Nikopola, spotkali si z odmow z powodu braku upowanienia dowódz-
twa rumuskiego do przekroczenia granicy. Na ten temat trway od pewne-
go czasu pertraktacje. Rumuni domagali si uycia ich armii razem i pod
wasnym dowództwem, czemu sprzeciwiay si rosyjskie koa polityczne.
Poniewa jednak Rosjanie natrafili w Bugarii na niespodziewanie silny
opór Turków, postulaty rumuskie zostay przyjte. Dnia 28 lipca rzd
rumuski wyrazi zgod na wysanie armii za Dunaj, gdzie toczyy si
cikie walki w rejonie silnie ufortyfikowanej Plewny (bug. Plewen), bro-
nionej energicznie przez Osmana-pasz na czele 40 tys. Turków.

Zdobycie Plewny byo konieczne dla zabezpieczenia gównego uderze-
nia rosyjskiego przez przecz bakask Szipka na Adrianopol. Poczy-
najc od tzw. trzeciej bitwy o Plewn (od wrzenia) brao w niej udzia
okoo 40 tys. rumuskich onierzy. Armia rumuska prowadzia dziaa-
nia bojowe w niezbyt pomylnych okolicznociach, bya sabo uzbrojona,
licho wyekwipowana i le zaopatrywana. onierze musieli czsto korzys-
ta z pomocy rosyjskiej lub radzi sobie na wasn rk. W kraju zmobi-
lizowano, wraz z formacjami pomocniczymi, do 100 tys. ludzi, ale ka-
rabinów byo tylko na 25 tys. Drugie tyle dostarczya Rosja. Ogóem bya
to jednak bro niskiej jakoci, ustpujca uzbrojeniu wojsk tureckich.
Na apel M. Kogalniceanu spoeczestwo zebrao powane rodki na
zakup 50 tys. karabinów, ale zamówione transporty w duej mierze za-
trzymaa Austria. Rzd musia uciec si do rekwizycji ywnoci i rod-
ków transportu.

Dnia 11 wrzenia dwie dywizje rumuskie wziy udzia w szturmie
na Plewn, atakujc reduty w podmiejskiej miejscowoci Griwica. Natarcie
dywizji trzeciej skutkiem niedbaego rozeznania terenu zaamao si na
linii umocnie tureckich, wród cikich strat poniesionych w „dolinie pa-
czu". Natomiast dywizja czwarta, wsparta przez Rosjan, zdobya pod
silnym ogniem i w zacitej walce na bagnety jedn z redut Griwicy, utrzy-
mujc j mimo rozpaczliwych przeciwuderze tureckich. Turcy utrzymali

* W jzyku rumuskim okrelenie „niepodlego" (independenta) odpowiada
raczej polskiemu „niezaleno". Natomiast polskie okrelenie „niepodlego" to
w rumuskim „suveranitate" („suwerenno").

320


jednak wszystkie gówne pozycje, skutkiem czego armia rosyjsko-rumu-
ska musiaa przystpi do regularnego, dugotrwaego oblenia oraz oczy-
szczenia zaplecza. W tej ostatniej akcji Rumuni zdobyli w drugiej poowie
listopada umocnion miejscowo Oriachowo (rum. Rahova) nad Duna-
jem. W operacji tej odznaczy si oddzia kilkuset piechurów, tzw. do-
robanców w obronie mostu na rzece Ogast podczas próby Turków prze-
bicia si do Widynia. Z pocztkiem grudnia rodki obrony tureckiej
w Plewnie byy ju na wyczerpaniu. Dnia 8 XII 1877 r. Osman-pasza
podj prób przedarcia si. Wypad zosta nie bez trudu powstrzymany
przez Rosjan, Rumuni po zacitej walce zdobyli redut Opanez. Ranny
dowódca turecki podda twierdz.

Po zwycistwie w Plewnie, w cikich warunkach zimy bakaskiej,
które le zaopatrzeni onierze czsto przypacali zdrowiem, woj ska rumu-
skie zaczy oblenie Widynia. 24 I 1878 r. w uciliwych bojach zdobyy
szereg podmiejskich miejscowoci. Najzacitsze walki rozgorzay o wie
Smyrdan, wzit ostatecznie masowym natarciom na bagnety. Widy pod-
dano silnemu bombardowaniu, wzniecajc liczne poary. 4 lutego przerwa-
no dziaania na wie o zawartym ju zawieszeniu broni. Rosjanie przeszli
bowiem Bakany, zajli Adrianopol, zagrozili Konstantynopolowi. Tur-
cja skapitulowaa.

Dnia 3 III 1878 r. w pokoju rosyjsko-tureckim w San Stefano
uznano niepodlego Rumunii. Rosja otrzymaa Dobrudz z prawem
wymiany na poudniow Besarabi. Sprzeciw Anglii i Austrii doprowa-
dzi do rewizji ukadu w jego czci dotyczcej Bugarii, przeprowadzo-
nej na odbytym w tym samym roku kongresie berliskim. Rzd ru-
muski móg jedynie przedstawi sw opini, co uczynili J. Bratianu
i M. Kogalniceanu. Odmówiono nadania ksistwu rumuskiemu sta-
tusu kraju neutralnego na wzór Belgii. Postanowienia dotyczce
Rumunii nie zostay przez kongres berliski zmienione, dodano tylko
warunek równouprawnienia obywateli bez wzgldu na wyznanie. Prze-
kazano Rumunom delt dunajsk  Dobrudz w zamian za poudnie
Besarabii, oddane Rosji, która jednak nie zgodzia si na przyznanie
Rumunii Silistrii. Ówczesne stanowisko rosyjskie, chwilami nie pozbawio-
ne elementów groby, wywoao trwajc przez duszy czas niech
rumuskiej opinii publicznej.

Naród rumuski uzyska wic niepodlego walczc o ni z broni
w rku. Straty ludzkie byy niskie w liczbach bezwzgldnych, ale due
w stosunku do liczebnoci wojska. Pado okoo 4300 zabitych, w tym 4 tys.
chopów, rannych byo ponad 5 tys. Konserwatyci zarzucali rzdowi
pozbawienie wsi rk do pracy i powicenie ludzi „za obc spraw". Sporo
wacicieli ziemskich, kupców, dostawców, urzdników potrafio wykorzy-
sta sposobno bogacc si nieuczciwie przy dostawach. Spoeczestwo na
ogó nie podzielao tych pogldów i tej postawy, okazujc wiele ofiarnoci
w napywie ochotników, take z Siedmiogrodu i Bukowiny, w skadkach
na dozbrojenie i zaopatrzenie, zbieranych i w Siedmiogrodzie mimo szykan
wgierskich. Ogromne ciary spady na chopów: dostarczenie onierza,
ywnoci, podwód. Wywoyway te miejscami pewne sprzeciwy.

Uzyskana w 1878 r. Dobrudza otwieraa wraz z delt Dunaju szerszy

321


dostp Rumunii do morza. Jednak przejcie jej napotkao silne opory
w parlamencie, zaniepokojonym przyszym losem Braiy i Gaacza
zagroonych konkurencj Konstancy. Sytuacja, jak zastay tam wadze ru-
muskie, bya fatalna. Rzdy tureckie i wojny przyczyniy si do spustosze-
nia i wyludnienia tej krainy, która okoo 1850 r. liczya zaledwie 60 tys.
mieszkaców kilku narodowoci (Rumunów, Turków, Bugarów, Tatarów,
Rosjan). Stan rolnictwa, komunikacji (mimo zbudowania przez Anglików
w latach 1857— 1860 linii kolejowej z Konstancy do Cernavoda), zdro-
wia i owiaty przedstawia si tam rozpaczliwie.

SIEDMIOGRÓD POD RZDAMI WGIERSKIMI

W obliczu przewagi ekonomicznej zachodnich krajów Austro-Wgier
gospodarka Siedmiogrodu nie moga rozwin si powaniej. Rolnictwo
mimo wzrostu wydajnoci pozostao zacofane, zwaszcza we wschodniej
i rodkowej czci kraju. Chopi, uzalenieni od okoo 1000 wielkich wa-
cicieli, dodzierawiali ziemi za 1/2- 2/3 zbiorów lub za odrobek. Wielki
kryzys 1873 r. spowodowa upadek wielu przedsibiorstw i uatwi pene-
tracj kapitau obcego. Rozbudowa on górnictwo w Banacie, zwaszcza
towarzystwo „STEG" (Staatseisenbahngesellschaft) z udziaem kapitau
austriackiego, angielskiego, francuskiego i belgijskiego, oraz sie kolei e-
laznych, z gówn lini Oradea—Klu—Braszow. Pastwo zapocztko-
wao wydobycie wgla w dolinie Jiu. Zakady metalurgiczne okrgu Resia
wprowadziy udoskonalenia techniczne, od 1876 r. piece martenowskie,
produkujc stal, szyny kolejowe, maszyny. Rozwiny si instytucje
kredytowe, wgierskie i saskie, z rumuskich najwaniejsza „Albina"
(„Pszczoa"), zaoona w 1871 r. Rozszerzy si rynek handlu wewntrzne-
go. Natomiast austriacko-rumuski ukad handlowy z 1875 r. nie mia dla
Siedmiogrodu wikszego znaczenia. Kapita handlowy chtnie inwestowa
w przemyle, ale brako tu kapitaów rumuskich.

W ukadzie stosunków spoecznych wielkie ziemiastwo utrzymywao
w peni sw przodujc pozycj. Buruazja bya saba, jej wikszo,
okoo 3/4, stanowili drobni przedsibiorcy, przewanie na wsi. Aktywno
chopska saba w miar umacniania si buruazji wiejskiej. Powtarzay
si jednak wypadki oporu wobec decyzji wadz, tumionego przez wojsko.
Gona bya sprawa 20 rodzin rumuskich ze wsi Totfalau w po-
bliu Tirgu Mures, które wgierski baron wyeksmitowa zim 1869 r.
W caym Siedmiogrodzie zbierano na nich skadki.

Siedmiogrodzka klasa robotnicza liczya niewiele ponad 100 tys. ludzi,
yjcych wraz z rodzinami w bardzo trudnych warunkach. Ruch robo-
tniczy rozwija si pocztkowo w postaci zrzesze najemnych pracowników
rzemiosa. Byy wród nich stowarzyszenia rumuskie w Braszowie, Sibiu,
Turda, Klu. Podobnie jak w ruchu strajkowym, w rozwoju organizacyj-
nym przodowa Banat. W 1868 r. w zwizku ze strajkiem w zakadach
kolejowych powstao Powszechne Stowarzyszenie Robotników z Timisoa-
ra, o zaoeniach radykalno-demokratycznych. Wybitn rol odgrywa
w nim Karol Farkas, mechanik z Resity, od 1869 r. czonek I Midzynaro-

322


dówki. Podobne stowarzyszenia powstay w Klu i Arad, ale dziaalno
ich sparaliowao przenikniecie w ich szeregi elementów buruazyjnych.
Organizacje robotnicze byy ostro przeladowane; w 1872 r. odby si
w Budapeszcie proces Farkasa i towarzyszy, których jednak uwolniono.
Z powodu przeladowa ruch robotniczy koncentrowa si na zwizkach
zawodowych i kasach samopomocy, wanych i cieszcych si poparciem
robotników, gdy wypacay one zasiki take i w wypadku zmiany miejsca
pracy, oraz na stowarzyszeniach kulturalnych i samoksztaceniowych.

Pooenie ywiou rumuskiego po wprowadzeniu dualizmu austriac-
ko-wgierskiego okazao si nieatwe. Wprawdzie do 1875 r. wadze
wgierskie prowadziy wobec Rumunów polityk dosy umiarkowan, jed-
nak po ugodzie rzdu z opozycj, utworzeniu wgierskiej Partii Liberal-
nej, a zwaszcza gdy premierem Wgier zosta w 1875 r. nacjonalista
Koloman Tisza, sytuacja ulega pogorszeniu. W dwudziest rocznic zgro-
madzenia w Blaj, 15 V 1868 r., z tego samego miejsca Rumuni wystoso-
wali protest przeciwko wczeniu Siedmiogrodu do Wgier, domagajc si
przyznania mu autonomii na wzór Chorwacji, przywrócenia siedmiogrodz-
kiego sejmu i zapewnienia im proporcjonalnego w nini udziau. Rzd
wgierski odpowiedzia represjami, które zostay cofnite tylko na inter-
wencj umiarkowanego przywódcy wgierskiego F. Deaka. W 1868 r. sejm
wgierski uchwali dwie wane, a niepomylne dla Rumunów ustawy.
Pierwsza z nich, ustawa narodowociowa, gosia, e wszyscy mieszkacy
pastwa wgierskiego pod wzgldem politycznym tworz jeden tylko
naród wgierski. Niewgierskim „narodowociom" (a wic nie narodom)
przyznano zaledwie nieznaczne ustpstwa jzykowe. Serbowie i Rumuni
zgosili odmienny wniosek, stojcy na gruncie równouprawnienia jzy-
kowo-narodowego, który zosta odrzucony. Druga ustawa, szkolna, roz-
szerzona w 1879 r., wprowadzaa obowizek uczenia w szkole wgierskie-
go, a prawo nauczania przyznawaa jedynie znajcym biegle jzyk
wgierski, który kady nauczyciel mia opanowa w cigu czterech lat.
I w tym wypadku wnioski przeciwne zgoszone przez Rumuna Win-
centego Babesa nie zostay przyjte. Bardzo uciliwe okazao si prawo
prasowe z 1872 r. Ordynacja wyborcza z 1874 r. stwarzaa specjalne
przywileje polityczne dla siedmiogrodzkich Wgrów, gdy cenzus wybor-
czy by w Siedmiogrodzie w miastach niszy, a na wsi wyszy ni na
ziemiach Wgier waciwych.

W tych okolicznociach Rumuni byli stale w opozycji, któr starali
si zorganizowa w miar swych moliwoci. Powstay jednak wród nich
rónice zda co do taktyki. Dziaacze z Banatu i Kriszany byli za poli-
tyk aktywn, której celem byo stworzenie frontu opozycji narodów nie-
madziarskich. W lutym 1869 r. utworzyli Narodow Parti Rumunów
z Banatu i Wgier, na której czele stan ziemianin A. Mocioni (Mocsónyi).
W marcu na zjedzie w Miercurea Sibiului powstaa Narodowa Partia
Rumunów w Siedmiogrodzie na czele z E. Macelariu, z przewag nurtu
pasywistycznego, goszcego, e udzia w yciu politycznym Wgier,
wobec reakcyjnej ordynacji wyborczej, niczego nie da. W 1872 r. w obli-
czu pewnych gestów pojednawczych rzdu wgierskiego gór wzi kieru-
nek aktywistyczny, ale w zachowawczym wydaniu reprezentowanym przez

323


metropolit A. Sagun. Wadze wgierskie, opierajc si na ustawie naro-
dowociowej, odmówiy zatwierdzenia organizacji narodowej innej ni
wgierska, skutkiem czego zrzeszenia Rumunów mogy istnie tylko pod
pozorem prowadzenia doranych akcji kulturalnych, a politycznych jedy-
nie w zwizku z wyborami. W dziedzinie podtrzymania i rozwinicia wiado-
moci i kultury narodowej pasywici siedmiogrodzcy pooyli due zasugi,
ale bdem ich byo pokutujce nadal przekonanie o moliwoci uzyska-
nia w walce z Wgrami pomocy w Wiedniu. W starciach z wadzami w-
gierskimi Rumuni wystpowali nieraz wspólnie z Sasami, którzy w 1872 r.
przyjli uchwalony w Medias program równouprawnienia siedmiogrodz-
kich narodowoci i wyzna, a w 1876 r. dla jego realizacji utworzyli Sask
Parti Ludow. Walczya ona jednak zarazem o przywrócenie zniesionej
wanie w tym roku autonomii saskiej, w jej przestarzaych ju formach.
W pewnej opozycji, przynajmniej wobec usiowa madziaryzacyjnych,
znaleli si i Szwabowie z Banatu. Udzia Rumunii w wojnie 1877 r. zna-
laz za Karpatami szerokie przyjazne echo wród siedmiogrodzkiej
ludnoci rumuskiej, czciowo i u Sasów. Natomiast w koach nacjo-
nalistycznych wgierskich G. Ugron propagowa awanturniczy plan
sprowokowania wojny miedzy Austro-Wgrami a Rosj i Rumuni.
Przywódcy Rumunów siedmiogrodzkich z 1848 r. zaczli nawet przy-
gotowywa samoobron, porozumiewajc si te z rzdem rumuskim,
gdy energiczna interwencja dyplomatyczna Rosji w Wiedniu pooya
kres caej tej aferze.

POSTP KULTURALNY

Przyspieszenie rozwoju gospodarczego, wane przeobraenia spoeczne,
wybitne wydarzenia polityczne w yciu narodu, jak Wiosna Ludów, zje-
dnoczenie kraju, wojna o niepodlego — wszystko to wpyno na yw-
szy rozwój rumuskiej kultury w drugiej poowie XIX w. Buruazja bya
zainteresowana w silniejszym postpie nauki: przyrodoznawstwa, techniki,
ekonomii, prawa, medycyny. Dc do ugruntowania swej przodujcej
pozycji w spoeczestwie, rozcigaa swój mecenat i na inne dziedziny
wiedzy oraz na sztuk. Idee rozwoju i postpu napotykay jednak przeciw-
dziaanie czynników konserwatywnych, zwizanych z feudalizmem, oraz
umiarkowanych, które zadowala kompromis buruazyjno-ziemiaski,
zdobywajcy sobie coraz silniejsze pozycje. W nauce i sztuce cieray si
wic róne wiatopogldy i postawy.

Bardzo wyrane, cho nierównomierne, postpy widoczne byy w szkol-
nictwie, które z kocem lat siedemdziesitych obejmowao okoo l O razy
wicej uczniów ni w poowie stulecia. Ale sytuacja ksztatowaa si znacz-
nie lepiej w miecie anieli na wsi, gdzie analfabetyzm by zjawiskiem po-
wszechnym, oraz pomylniej w szkolnictwie wyszym i rednim ni w pod-
stawowym, pomimo postpowych zaoe ustawy szkolnej z 1864 r., wpro-
wadzajcej, przynajmniej teoretycznie, obowizek nauki w zakresie czte-
rech klas. Reforma ta pooya nacisk na zaniedbane dotd szkolnictwo

324


zawodowe — handlowe, rzemielnicze, rolnicze. Zorganizowano dwa uni-
wersytety, w Jassach (1860) i w Bukareszcie (1864), liczce niewielu
studentów, ale za to ksztacce ju nie tylko najbogatszych.

W Siedmiogrodzie pen swobod rozwoju miao szkolnictwo w-
gierskie, rozporzdzajce od 1872 r. uniwersytetem w Klu oraz 16 sporód
26 liceów. Od 1869 r. uruchomiono w Braszowie wysze szkoy: techniczn
i handlow. Szkolnictwo rumuskie, dyskryminowane i nie posiadajce sil-
niejszego zaplecza finansowego, znajdowao si w pooeniu wysoce nieko-
rzystnym. Stan ten przyczynia si do utrzymania wysokiego odsetka analfa-
betów, sigajcego wród ludnoci rumuskiej w 1870 r. okoo 85% (lud-
no wgierska — okoo 45%). Wadze pastwowe zarzdziy korzysta-
nie w szkoach rumuskich wycznie z podrczników tumaczonych z w-
gierskiego. Z 10 liceów niewgierskich 5 byo niemieckich i 5 rumuskich.
Reprezentoway one dobry poziom, ale liczba uczniów liceów rumuskich
bya nieznaczna, ogóem bowiem nie dochodzia 1000. Rozwinito nato-
miast pewne formy nauki wieczorowej dla modziey zatrudnionej w rze-
miole i handlu. W Blaj, Nasaud, Arad, Sibiu i Cherla istniay szkoy
pedagogiczne, przygotowujce nauczycieli rumuskich do szkó niszego
szczebla. Szkoy na wyszym poziomie dla rumuskiego duchowiestwa
istniay dla prawosawnych ju wczeniej w Sibiu i Arad, od 1865 r.
w Caransebes, dla grekokatolików w Blaj, póniej take w Gherla (1858).
Memoria rumuski z prob o uruchomienie kilku jeszcze szkó rednich,
szkó rolniczych i górniczych, o rozbudow sieci szkó podstawowych oraz
o wprowadzenie jzyka rumuskiego jako wykadowego na równi z wgier-
skim na uniwersytecie w Klu pozosta bez rezultatu. Utworzono tylko
katedry jzyka i literatury rumuskiej na uniwersytecie w Budapeszcie
(1862) oraz w Wiedniu i w Klu (1872). Modzie rumuska z Siedmio-
grodu uczszczaa wic na wgierskie uniwersytety Klu i Budapesztu,
a take niemieckie Wiednia i Pragi.

Nauka uczynia równie znaczny krok naprzód. Niektóre jej gazie
dopiero teraz rozwiny si silniej, np. matematyka, fizyka, chemia, inne
na dobr spraw dopiero si organizoway, czsto w powizaniu z rozwo-
jem ycia gospodarczego, np. ekonomia, lub poszczególnych jego dziedzin,
np. biologia — rolnictwa, geologia — górnictwa, technologia — przemy-
su, komunikacji, budownictwa. ycie naukowe stopniowo uzyskao wi-
ksze poparcie pastwa oraz ramy organizacyjne w postaci instytucji naczel-
nych, koordynujcych i specjalistycznych. W 1866 r. zaoono Towarzyst-
wo Literackie, które ju w 1867 r. przeksztacio si w Rumuskie Towa-
rzystwo Akademickie, a w 1879 r. w Akademi Rumusk, patronujc
gównie humanistyce, pocztkowo w duchu postpowym, póniej coraz
bardziej konserwatywnym. W 1865 r. w Bukareszcie powstao z inicjatywy
doktora i premiera M. Cretulescu Towarzystwo Nauk Przyrodniczych,
nastawione na badanie bogactw naturalnych Rumunii, i w tym samym
roku Ateneum Rumuskie, instytucja popularyzacji wiedzy. W 1875 r.
zaoono Rumuskie Towarzystwo Geograficzne. Wan rol odegray
czasopisma naukowe, wród nich zwaszcza „Przegld Naukowy" redago-
wany przez G. Stefanescu i P. Aureliana.

W Siedmiogrodzie Wgrzy jeszcze w pierwszej poowie XIX w. dyli

325


do ujcia ycia naukowego w pewne ramy organizacyjne, powoujc np.
wgierskie Towarzystwo Medyczne Siedmiogrodzkie. W 1859 r. zaoono
w Klu wgierskie Towarzystwo Muzeum Siedmiogrodu (Erdelyi Muzeum
Egylet), które odegrao du rol, zwaszcza przed powoaniem do ycia
uniwersytetu. Sporód stowarzysze saskich najwybitniejsze i wysoce zasu-
one byo Siedmiogrodzkie Towarzystwo Nauk Przyrodniczych w Sibiu
(Siebenbiirgischer Yerein fur Naturwissenschaften), istniejce od 1849 r.
Rumuni siedmiogrodzcy po rozwianiu si pomysów z 1848 r. zaoenia
wasnej akademii rozporzdzali wspomnianym ju stowarzyszeniem
ASTRA zaoonym w 1861 r. wedug planu A. Severa przez grup dziaaczy
i uczonych rumuskich, takich jak J. Baritiu, T. Cipariu, J. Puscariu,
A. Florian, A. Saguna. Prace prowadzono w trzech sekcjach: filologicz-
no-literackiej, historycznej i nauk cisych. Od 1862 r. rozbudowano sie
wasnych bibliotek rumuskich, od 1868 r. zakadano oddziay w wikszych
miastach waciwego Siedmiogrodu. Czasopismo stowarzyszenia, „Tran-
silvania", ukazywao si od 1868 r. ASTRA organizowaa od 1862 r.
wystawy rumuskiej wytwórczoci siedmiogrodzkiej, zwaszcza ludowej.
Od pocztku wewntrz tej organizacji cieray si dwa nurty: bardziej
postpowy, buruazyjno-demokratyczny, z silnym nastawieniem na „prac
organiczn" wród chopstwa, reprezentowany przez J. Baritiu, T. Cipariu,
oraz reakcyjno-klerykalny, którego gównym i wpywowym przedstawi-
cielem by znany biskup-metropolita cerkwi prawosawnej A. Saguna.
Poza ASTRA naukowcy rumuscy brali do ywy udzia w pracach innych
siedmiogrodzkich towarzystw naukowych, wgierskich i niemieckich.

W rozwoju nauk przyrodniczych due zasugi pooyli: J. Baras,
wydawca czasopisma naukowego „Natura", J. lonescu de la Brad
i P. Aurelian, fachowcy z zakresu agronomii i ekonomii oraz organizatorzy
szkolnictwa rolniczego. W Siedmiogrodzie wybitniejszym rumuskim
popularyzatorem wiedzy przyrodniczej by balneolog P. Yasici, z Wgrów
odznaczyli si botanik A. Kanitz, zoolog G. Entz, z Niemców zoolog
E. Bielz oraz L. Kuhn, który w 1877 r. zaoy w Timisoara Muzeum
Przyrodnicze Banatu. W dziedzinie organizacji szpitalnictwa wyrónili si
doktorzy: K. Davila, M. Cretulescu, M. Negura. Siedmiogrodzcy Ru-
muni rozporzdzali bardzo jeszcze szczup kadr lekarzy, natomiast
goniejsze imi zyskali sobie niektórzy lekarze wgierscy, jak balneolog
M. Szilagyi i chirurg B. Pattantyus, który w 1847 r. wprowadzi do
Siedmiogrodu narkoz, oraz niemieccy, jak wybitny uczony, specjalista
w zakresie chorób zakanych, L. Sigmund. Uczonym o znaczeniu midzy-
narodowym by siedmiogrodzki matematyk, Wgier J. Bolyai.

W rozwoju nauk prawniczych du rol odegraa szkoa S. Barnutiu
w Jassach, podejmujca te badania nad histori prawa rumuskiego.
Filologia zanotowaa znaczny postp. Siedmiogrodzianin Tymoteusz Cipa-
riu (1805—1887) da pocztki rumuskiej fonetyki opisowej, wywalczy
wprowadzenie alfabetu aciskiego, zaoy pierwsze rumuskie czaso-
pismo naukowe powicone jzykoznawstwu „Archiwum Filologii i Hi-
storii" (1867— 1872). Zjawiskiem nowym byo zwikszone wzajemne za-
interesowanie Rumunów i Wgrów, zwaszcza w Siedmiogrodzie, lite-
ratur i jzykiem ssiada. Ze strony rumuskiej odznaczyli si tu siedmio-

326


grodzianie J. Vulcan i J. Slavici, a z wgierskiej J. Bagyai (Badescu).
Wzrosa ilo przekadów, a Wgrzy J. Vass i J. Steiner zajli si
badaniem wzajemnego oddziaywania na siebie na obszarze Siedmiogro-
du jzyków obydwu narodów. Uczeni wgierscy, w oparciu o Muzeum
i uniwersytet w Klu, prowadzili badania nad dialektami Siedmiogrodu,
wydawali czasopisma powicone filologii. Badacze sascy posunli znacz-
nie naprzód znajomo etnografii Siedmiogrodu, w tym zwaszcza folkloru
wsi rumuskiej. C. Bolliac i A. Odobescu kadli podwaliny rumuskiej
archeologii. W 1864 r. utworzono w Bukareszcie Muzeum Staroytnoci.

Historiografia do najwikszych swych osigni moga zaliczy ostatnie
prace M. Balcescu, studia K. Aricescu nad rewolucj 1821 r., A. Papiu-
-Ilariana nad rewolucj 1848 r. oraz dziea wielkiego erudyty i przyjacie-
la Polski B. Hasdeu (1836—1907) z Besarabii, którego zarys dziejów
Rumunii ukaza si w latach 1873— 1874. Wzrosa znacznie ilo wydaw-
nictw ródowych, do czego przyczynili si M. Kogalniceanu, wybitny
demokrata siedmiogrodzki A. Papiu-Ilarian, biskup Melchizedech (kroniki
sowiaskie), B. Hasdeu (róda polskie, ruskie, serbskie). Wydano te
z rkopisów lub przetumaczono dziea historyczne dawnych autorów, jak
Cantemir, SJncai, Fotino. W Siedmiogrodzie Rumuni rozporzdzali do
licznym gronem historyków, jak A. Treboniu-Laurian, A. Papiu-Ilarian
(Historia Rumunów w Górnej Dacji), T. Cipariu, J. Baritiu, J. Russu (zarys
historii Siedmiogrodu). Historycy wgierscy podjli równie badania nad
dawniejsz przeszoci siedmiogrodzk (L. Kóvary, S. Szilagyi) oraz nad
epok Wiosny Ludów. Niemiec J. Teutsch wyda pracowit, lecz mao
krytyczn Histori Sasów Siedmiogrodzkich. Zaczto te publikowa ma-
teriay ródowe dotyczce przeszoci Siedmiogrodu.

Lata szedziesite i siedemdziesite przyniosy w rumuskich sferach
naukowych szereg wielkich dyskusji, bdcych odbiciem kontrowersji
spoeczno-politycznych i ideologicznych w kraju i w ówczesnym wiecie.
Namitne polemiki rozgorzay wokó teorii Darwina, przy czym gówny-
mi jej rzecznikami stali si G. Stefanescu, autor wielu prac i oryginalnych
przyczynków w tej dziedzinie, oraz S. Michailescu. Na gruncie nauk filozo-
ficznych stary si pogldy idealistyczne i materialistyczne. Idealizm zna-
laz oparcie w konserwatywnej grupie intelektualistów z Jass — „Juni-
mea" („Modo"), której przewodzi wybitny profesor tamtejszego uniwer-
sytetu, filozof i krytyk literacki, Titu Maiorescu (1840—1917). Grupa ta
politycznie przeciwstawiaa si demokracji, utrzymujc, e jej formy usiu-
je si przeszczepia do Rumunii w sposób sztuczny, lansowaa koncepcj
spoecznego elitaryzmu, ale pooya te powane zasugi w rozwoju jzyka
i kultury, cho nie bez silnych obcie kosmopolitycznych. Te zaoenia
byy atakowane przez pisarzy i publicystów, takich jak C. Bolliac, B. Has-
deu, A. Xenopol. W dziedzinie teorii filozoficznych przeciwstawili si im
zwolennicy materializmu, dr M. Negura i S. Michailescu, przyrodnicy,
ten ostatni wojujcy ateista i republikanin, oraz gboki, oryginalny myli-
ciel Bazyli Conta (1845—1882), profesor wydziau prawa uniwersytetu
w lassach, w pogldach i dziaalnoci politycznej zwizany z reakcj, ale
jako zdecydowany materialista w nauce torujcy drog nowoczesnym,
postpowym ideom opartym na koncepcjach materialistycznych.

327


W ekonomii starcie miedzy ziemiastwem a buruazj znalazo bezpo-
rednie odzwierciedlenie w dyskusji wokó zagadnie wolnego handlu i pro-
tekcjonizmu. Liberalizm gospodarczy, odpowiadajcy wacicielom ziem-
skim, reprezentowa J. Ghica, a zwaszcza profesor ekonomii i kilkakrotny
minister J. Strat, propagujcy rozwój rolnictwa, traktujcy przemys jedy-
nie jako rodek zaradczy w wypadku przeludnienia kraju. Przeciwnicy,
bronicy interesów buruazji, czciowo chopów, zyskali powanych
rzeczników. M. Balcescu w historycznych studiach demaskowa istot
feudalizmu — nieopacanie czci pracy chopa. Stosunki wiejskie i ograni-
czono reform agrarnych — wgiersko-austriackich dla Siedmiogrodu
z lat 1848— 1854, rumuskich z 1864 r. — krytykowali J. Barijiu, stawia-
jc zarzut „neopaszczyzny", i J. lonescu de la Brad. Za rozwojem prze-
mysu i protekcjonizmem opowiadali si zwaszcza D. Pop Martian. orga-
nizator statystyki w Rumunii, B. Hasdeu, A. Xenopol, stopniowo
i J. Baritiu, H. Winterhalder, P. Aurelian.

W dziedzinie pedagogiki wpywy niemieckiej szkoy J. Herbarta byy
krytykowane i ograniczane przez takich dziaaczy szkolnych, jak J. lonescu,
B. Conta, M. Eminescu, A. Odobescu, J. Creanga, którzy zarzucali jej
schematyzm i formalizm oraz wdraanie lepego posuszestwa wobec
zwierzchnoci. W dziedzinie filologii zacite spory wywoay uporczywe
próby T. Cipariu penej latynizacji jzyka rumuskiego, usunicia wszyst-
kich wyrazów innego pochodzenia, zastpienia ich nowotworami opartymi
na jzykach francuskim i woskim lub wskrzeszonymi wyraeniami dawny-
mi, zaczerpnitymi ze starych kronik. Cipariu zdoa nawet narzuci sw
fanatyczn koncepcj Towarzystwu Akademickiemu, ostatecznie przewa-
ya jednak postawa krytyczna takich pisarzy, jak B. Alecsandri, A. Russo,
grupy „Junimea", odwoujcych si od sztucznych pomysów do ywego
jzyka ludu.

Coraz powaniejsz rol w rozwoju ycia spoeczno-politycznego
i kulturalnego odgryway czasopisma, stosujce od lat szedziesitych
alfabet aciski, zgodnie z dekretem ks. Cuzy z 1863 r. Po J. Asachim,
którego wydawnictwa nie naday ju za epok, dalsz dziaalno roz-
winli C. Bolliac, K. Rosetti, D. Bolintineanu, M. Kogalniceanu, B. Alec-
sandri, J. lonescu, B. Hasdeu, A. Odobescu i T. Maiorescu. Szczególne
znaczenie kulturalne miay: „Rumunia Literacka" („Romania Literara",
Jassy 1855, red. B. Alecsandri); „Przegld Rumuski" („Revista Romana",
1861 — 1863, red. m.in. A. Odobescu); „Rozmowy Literackie" („Convor-
biri Literare", Jassy, od marca 1867, red. T. Maiorescu). Postpow rol
odgrywao czasopismo „Telegraful". Od 1876 r. konserwatyci zyskali
powany organ prasowy „Czas" („Timpul"). W Siedmiogrodzie prasa
rumuska bya reprezentowana przez wiele czasopism, jak ukazujca si
nadal pod redakcj J. Muresianu (póniej A. Muresianu) „Gazeta Sied-
miogrodzka", z nowszych „Zgoda" („Concordia", 1861 — 1870), któr
redagowali Z. Pop i A. Roman; „Rodzina" („Familia", 1865- 1905) pod
kierunkiem J. Yulcana, z doborowym zespoem wspópracowników;
„Pszczoa" („Albina", 1866-1876, red. W. Babes); „Federacja" („Fede-
raiunea", 1868— 1876, red. A. Roman). Wikszo z nich bya drukowana
w Budapeszcie. Due znaczenie miay kalendarze dla wsi wydawane przez

328


J. Baritiu. W Rumunii ukazywaa si przez pewien czas prasa emigracji
politycznej wgierskiej i bugarskiej.

Najwybitniejsz postaci rumuskiego ycia literackiego by niewtpli-
wie modawianin Bazyli (Yasile) Alecsandri (1819 1890), romantyk,
ogromnie popularny autor poezji, dramatów, opowiada, reagujcy na
wszystkie waniejsze wydarzenia w yciu narodu. Uczestnik rewolucji
1848 r., gorcy zwolennik zjednoczenia, odegra powan rol polityczn.
Duym uznaniem cieszy si te G. Alexandrescu, autor popularnych satyr
i bajek. Po 1860 r. tendencje w literaturze rumuskiej ulegy zmianie.
Twórczo patriotyczna, apelujca do mas, podporzdkowana praktycz-
nym potrzebom chwili, zacza ustpowa przed motywami bardziej oso-
bistymi, mniej zaangaowanymi spoecznie. Nowy ten prd wystpi w po-
ezji D. Bolintineanu, póniej u Radu lonescu, a zwaszcza w grupie
„Junimea" (od 1863). Jej przywódca, T. Maiorescu, sformuowa osta-
tecznie w 1872 r. zasady „nowego kierunku" w sztuce, stawiajc przed ni
przede wszystkim postulat apolitycznoci. Zasug krgu konserwatywne-
go z Jass pozostao jednak odkrycie i poparcie wielu wybitnych talentów
literackich, jak M. Eminescu, w przyszoci najwikszy poeta Rumunii,
prozaicy J. Caragiale, J. Creanga i J. Slavici. W Siedmiogrodzie
utrwali swe imi A. Muresanu, autor patriotycznego wiersza Zbud si
Rumunie, zwanego „rumusk Marsyliank". Pewn rol odegrali te
prozaicy J. Codru-Dragusanu i wymieniany ju J. Yulcan. Z wgierskich
pisarzy Siedmiogrodu tego czasu wybitniejszymi byli: poeta K. Szasz,
powieciopisarz M. Jósika, dziaajcy po 1849 r. na emigracji, autor
powieci historycznych Z. Kemenyi, a zwaszcza torujcy drog dramatowi
historycznemu E. Szigligeti; z pisarzy niemieckich poeta W. Kastner.

Sztuki plastyczne poszy naprzód ogromnymi krokami. Rozwój i roz-
budowa miast, szczególnie Bukaresztu i Jass, czyy si z powanymi
przeobraeniami. Zaczynay zanika miejskie dwory bojarskie wród ogro-
dów, olbrzymie zajazdy na mod wschodni. Powstaway nowe monumen-
talne budowle publiczne, np. gmachy urzdów, szkó, dworce kolejowe
itp. Oywia si dziaalno architektoniczna, której najwybitniejszym
przedstawicielem by bukaresztanin A. Orascu, wyksztacony w Niem-
czech i Francji, architekt miejski stolicy, autor projektu starego, neokla-
sycystycznego gmachu uniwersytetu. Najpowaniejsze dzieo, neorenesan-
sowy gmach Teatru Narodowego w Bukareszcie, wzniesiony w latach
1846 1852, a zniszczony w czasie walk w 1944 r., projektowa jednak
architekt wiedeski A. Hefft. Wicej uwagi powicano projektowaniu
zieleni miejskiej, w Bukareszcie wprowadzono zmiany w parku Cismigiu,
w Jassach w parku Copou.

Rozwój architektury oywi rzeb, dotd sabo reprezentowan
poza Siedmiogrodem. Niemiec K. Storck wykona z powodzeniem de-
koracje rzebiarskie fasady uniwersytetu w Bukareszcie, pozostawi take
udane rzeby portretowe. Jako profesor Szkoy Sztuk Piknych wyksztaci
modych rzebiarzy rumuskich: J. Georgescu, J. Zolnaya, autora
pomnika T. Yladimirescu w Krajowej. Autorem piknego pomnika
M. Costina w Jassach by W. Hegel, urodzony w Warszawie, syn
profesora warszawskiej Szkoy Sztuk Piknych.

329



Malarstwo ograniczao si zrazu do studiów portretowych. Uprawia
je, z miernymi zreszt wynikami, J. Negulici z Cimpulung, wyksztacony
w Jassach, Atenach i Paryu. Wybitnie aktywny uczestnik rewolucji
1848 r., pozostawi portrety wielu jej przywódców, a nadto nieco
studiów pejzau i martwej natury, nalecych wtedy do rzadkoci.
Wikszy walor artystyczny prezentoway portrety rewolucjonistów rumu-
skich i serbskich 1848 r. (m.in. A. lancu), wykonane przez B. Iscovescu,
wyksztaconego w Wiedniu. Ale pierwszym nowoczesnym artyst wielkiej
klasy okaza si K. D. Rosenthal, wprawdzie nie rumuskiego pocho-
dzenia, lecz zwizany z Rumuni na ycie i mier. Dowiód tego,
podejmujc w 1851 r. z ramienia rumuskiej emigracji tajn misj
polityczn w Austrii. Schwytany, zgin skatowany przez policj
w Budapeszcie. Pozostawi znane kademu Rumunowi alegoryczne
dzieo, romantyczno-patetyczne, ale nie pozbawione pikna i nastroju,
Rewolucyjna Rumunia, powstae w Paryu w 1850 r. Alegoryczne
Przebudzenie Rumunii oraz najlepszy portret M. Balcescu namalowa
w 1848 r. we Woszech J. Tattarescu, znany jednak bardziej z dzie
treci religijnej, dekoracji cerkwi, zwaszcza gmachu metropolii w Jassach.
Wybitny artysta T. Aman z Krajowej, po studiach w Bukareszcie

330


i Paryu uprawia malarstwo historyczne (znane przedstawienie postaci
T. Yladimirescu). Utrwali te wiele wanych wydarze zwizanych
ze zjednoczeniem, m.in. moment wyboru ks. Cuzy. Pozostawi i studia
portretowe, wród nich równie chopów, oraz liczne szkice przedstawiaj-
ce typy ludowe.

Najwiksze znaczenie miaa twórczo M. Grigorescu (1838—1907).
Syn chopski, poduczywszy si nieco malarstwa w Bukareszcie, zrazu de-
korowa cerkwie. Dziki stypendium studiowa w Paryu, gdzie zdoby po-
zycj w wiecie artystycznym. Malowa portrety, pejzae, sceny z ycia
wsi. Wzi ochotniczo udzia w wojnie 1877 r., pozostawiajc wiele wiet-
nych szkiców z ycia prostych onierzy i wspaniay obraz szturmu na
bagnety na Smyrdan, peen gwatownego ruchu i bitewnego napicia.

Wiksz rol, ze wzgldu na mono powielania oraz do nisk cen,
odegraa litografia. Powici si jej szczególnie K. Popp de Szathmary
z Klu, wyksztacony w Budapeszcie i w Wiedniu. Jego liczne prace, wród
nich portrety ks. Cuzy i jego ony, nie byy dzieami wysokiej rangi. Pozo-
stawi natomiast dobre akwarele oraz interesujce fotografie, dzi o war-
toci dokumentalnej. D. Papazoglu wykona równie wiele litografii,
artystycznie sabych, lecz wanych jako dokumenty historyczne. W cza-
sopismach pojawio si duo rysunków satyrycznych, wród nich Polaka
H. Dembickiego. Do podniesienia poziomu sztuk plastycznych przyczy-
nio si otwarcie Szkoy Sztuk Piknych w lassach (1860) i Bukareszcie
(1864) oraz organizowanie wystaw artystycznych (od 1864).

Siedmiogród nie mia w tym czasie wybitniejszych talentów (Siedmio-
grodzianie Popp de Szathmary i K. Lecca dziaali w Rumunii). Wyrónia
si jedynie braszowianin M. Pop, autor kompozycji historycznych. Upra-
wiano tam nadal tradycyjne malarstwo ludowe na szkle i drewnie (w oko-
licach Fagaras, Braszowa, Klu). W Banacie wybi si M. Popescu, wy-
ksztacony we Woszech, malujcy portrety i epizody z ycia ludu, kopiu-
jcy sceny z rzymskiej kolumny Trajana, przedstawiajce podbój Dacji.
Z Bukaresztem zwizana bya twórczo kilku artystów wgierskich,
wród nich rewolucjonisty A. Strixnera i wielkiego narodowego malarza
Wgier M. Barabasa.

Teatr przeywa okres silnego rozwoju, rozszerzajc zarazem sfer
swego oddziaywania. Powstao kilka zespoów prowincjonalnych —
w Cimpulung, Pitesti, Krajowej i Braszowie. Wzroso silnie zainteresowa-
nie rumuskim teatrem w Siedmiogrodzie i na Bukowinie, co skonio ze-
spoy z Rumunii do czstszych wizyt za Karpatami. Denie Rumunów
siedmiogrodzkich do zaoenia wasnego teatru narodowego mimo wy-
sików nie przynioso powodzenia skutkiem sprzeciwu wadz wgierskich.
Wród ówczesnych aktorów scen rumuskich zarysoway si wybitniejsze
osobowoci i talenty: K. Aristia, K. Caragiale, a zwaszcza M. Pascaly
i M. Millo. Ci ostatni stworzyli dwie szkoy aktorskie, pierwszy romantycz-
n, drugi realistyczn. W dziedzinie repertuaru komedi satyryczn
rozwinli M. Millo, który by równie pisarzem, i B. Hasdeu. Ten
drugi pogbi te dramat historyczny.

Rumuska muzyka wyzwalaa si z dotychczasowych wpywów grec-
kich i tureckich, przyswajajc sobie zreszt cz tego spadku. Z kolei

331


znalaza si jednak pod przemonym naciskiem wzorów zachodnich —
woskich i niemieckich. To zjawisko tylko w pewnym stopniu zostao
zrównowaone przez kontynuacje studiów nad muzyk ludow, m.in. przez
Bukowiczyka K. Miculi (z rodziny polsko-ormiaskiej, by dyrektorem
Lwowskiego Towarzystwa Muzycznego), który warto tego róda in-
spiracji nauczy si ceni od Szopena. Wystawiano woskie opery i wiede-
skie operetki, ale stopniowo zaczto dorabia do sztuk teatralnych muzyk
z elementów rumuskich. Wyrónili si tu A. Flechtenmacher, dyrektor
orkiestry Teatru Narodowego, i zyty z Rumuni Niemiec J. Wachmann,
profesor Filharmonii, autor muzyki do wielu wodewilów i operetek. Nie
byy to utwory wysokiej klasy, ale toroway drog na przyszo. W muzy-
ce symfonicznej czyni to wiedeczyk L. Wiest. Do podniesienia kultury
muzycznej przyczynia si uruchomiona w 1845 r. szkoa piewu,
konserwatoria otwarte w 1864 r. w Bukareszcie i lassach oraz dziaajca
od 1866 r. Filharmonia Rumuska. W Siedmiogrodzie muzyczn kultur
narodow podtrzymyway liczne chóry, w tym wiele chopskich. Rumuni
brali te udzia w yciu zasuonego niemieckiego Towarzystwa Muzycz-
nego w Sibiu.

Rozwój kulturalny narodu napotyka, jak wida, szczególne przeszkody
w Siedmiogrodzie, z powodu wrogiego Rumunom nastawienia wgier-
skich kó nacjonalistycznych i bdcych ich rzecznikiem wadz pastwo-
wych. W tych warunkach istniaa wyjtkowa potrzeba tworzenia specjal-
nych instytucji, powiconych kultywowaniu rumuskiej mowy, samo-
ksztaceniu w zakresie literatury i historii ojczystej itp. Temu celowi —
poza towarzysk rozrywk — suyy zakadane przez siedmiogrodzkich
Rumunów tzw. kasyna rumuskie, z których najstarsze powstao w Braszo-
wie jeszcze w 1838 r., a dalsze w Abrud (1849), Klu (1860). Blaj (1863),
Sibiu (1880) i Orastie (1885). Podobne instytucje posiadali zreszt take
Wgrzy i Niemcy, czsto w tych samych miejscowociach, np. w Braszo-
wie po kasynie rumuskim otwarto w 1852 r. niemieckie, a w 1859
wgierskie. cilejsze zadania kulturalne posiaday tworzone po 1850 r.
stowarzyszenia „Junimea Romana" („Modzie Rumuska"), które przy-
czyniy si m.in. do wydania wielu publikacji, wród nich i antologii
rumuskiej poezji.


XVIII. ROZWÓJ KAPITALIZMU.
PIERWSZA WOJNA WIATOWA


SYTUACJA GOSPODARCZA

wielkie przemiany okresu 1848— 1878,
szczególnie reformy ks. Cuzy, uatwiy i przyspieszyy postp kapitalizmu.
Lecz ich ograniczono, utrzymanie silnej pozycji przez czynniki feudalne,
oparcie, jakie zyskay one w monarchii i w aparacie pastwowym,
uzalenienie kraju od kapitau obcego — wszystko to sprawio, e rozwój
ten nie by wystarczajcy, a Rumunia pozostaa pastwem gospodarczo
i spoecznie zacofanym w porównaniu z Europ zachodni i rodkow.
Okoo 80% ludnoci nadal utrzymywao si z rolnictwa. Produkcja
rolnicza w 1. 1886— 1906 podwoia si, sama produkcja zbó dostarczaa
przewaajc cz dochodu narodowego, stanowic okoo 80% wartoci
rumuskiego eksportu. Powierzchnia uprawna ulega dalszemu zwiksze-
niu, gównie kosztem pastwisk, obejmujcych przed reform 1864 r.
okoo 33% powierzchni kraju, natomiast z pocztkiem XX w. ju tylko
okoo 17%. Niemal poowa ziemi (47,8%) naleaa do okoo 4 tysicy
obszarników, gdy tymczasem wród chopstwa okoo 300 tysicy rodzin
nie miao gruntu w ogóle, a z okoo l miliona gospodarstw chopskich
zajmujcych okoo 40% ziemi, ledwo niecae 20% obywao si bez
dodatkowego jej wydzierawiania. Zaciyo to fatalnie nad yciem ru-
muskiej wsi. Zachceni atwym zyskiem waciciele ziemscy w okoo
70% wydzierawiali wiksze majtki spekulantom, ci poddzierawiali je
czciami drobniejszym porednikom lub w maych dziakach bezporednio
chopom po cenach ju 2—4 razy wyszych. Z czasem tworzyy
si cae „trusty" tego typu dzierawców-przedsibiorców, skupiajcych
w swym rku nieraz ponad 100 tys. ha. Ten system, zapewniajcy
wacicielom dochody bez adnej pracy, nie stanowi bodca dla inwestycji,
tote postp techniczny w rolnictwie by powolny i nieznaczny. Chopi,
którym rzadko tylko i na uciliwych warunkach umoliwiano zakup
ziemi od pastwa, nie mieli wyboru. Czynsz dzierawny spacali
w pienidzu, zbiorach albo pracy, a jego wysoko od 1870 do 1905 r.
zwikszya si bardzo znacznie. Czynsz pieniny, najbardziej rozpowszech-
niony w Modawii, wzrós w tym czasie o 100, 200 a nawet i wicej
procent. Okoo 1870 r. dano od 1/5 do 1/3 zbiorów, z pocztkiem
XX w. coraz czciej 1/2. Take i w zakresie renty odrobkowej
wprowadzano system „poownictwa", domagajc si za wydzierawienie
dziaki ziemi obrobienia takiej samej powierzchni gruntu folwarcznego.

333


Brakowao wic chopom czasu na wystarczajce zajcie si wasn
gospodark. Czsto te nie mieli niezbdnego inwentarza. Z koniecznoci
posugiwali si jeszcze motyk, trudno zatem byo im sprosta konkuren-
cji wielkich majtków. Przygnieciona ciarami opat dzierawnych,
podatków pastwowych, dugów, rumuska wie ya w ndzy i ciemnocie,
zamknita w krgu wasnych trudnych spraw. Jednostronne odywianie
si kukurydz, czsto le magazynowan, powodowao, skutkiem braku
pewnych witamin, rozpowszechnienie si cikiej choroby — pelagry.
Obfite niwo mierci zbieraa na wsi grulica. Okoo 1/3 dzieci
umieraa w wieku do 5 lat. Okoo 80% ludnoci wiejskiej stanowili
analfabeci. Przy niedoywieniu, a nierzadko wrcz godzie znacznej
czci spoeczestwa, okoo 40% produkcji zboowej sprzedawano za
granic. Przed pierwsz wojn wiatow Rumunia bya czwartym na
wiecie eksporterem zboa.

Popraw pooenia moga przynie reforma rolna i uprzemyso-
wienie. Lecz w pierwszej sprawie konserwatyci byli nieustpliwi,
a liberaowie skonni do czciowych tylko ustpstw. Ustawy o uczestni-
kach wojny 1877/78 r. z lat 1881, 1884, 1886, o rozprzeday domen
pastwowych z lat 1889, 1896 byy dla mas chopskich bez wikszego
znaczenia, skorzystaa z nich buruazja wiejska. Pewn ulg przyniosy
chopom tylko zmiany w latach 1882 i 1893 ustawy o kontraktach
rolniczych. W drugiej sprawie — uprzemysowienia — zawarte przez kon-
serwatystów umowy gospodarcze, zwaszcza z Austro-Wgrami w 1875 r.
zostay uznane przez buruazj za „cios sztyletu w pier Rumunii".
Wiele przedsibiorstw upado, zmniejszyy si znacznie obroty rumuskich
portów, bilans handlowy zacz od 1877 r. wykazywa deficyt. Ten stan
by ju trudny do zniesienia dla kó buruazyjnych, tote reprezentujcy
ich interesy rzd liberalny J. Bratianu podj po 1880 r. kroki majce
na celu popraw warunków rozwoju rodzimego przemysu. Traktat
handlowy z Austro-Wgrami przesta obowizywa w 1885 r., a odmowa
jego przeduenia przez Rumuni spowodowaa kilkuletni „wojn celn".
Od 1886 r. wprowadzono ca ochronne. „Ustawa o popieraniu przemysu"
z 1887 r. przyznawaa fabrykantom znaczne ulgi w zakresie podatków,
taryf kolejowych, ce przy sprowadzaniu maszyn i urzdze. W 1880 r.
zaoono Bank Narodowy, z wycznym prawem emisji pienidza,
z sieci filii prowincjonalnych. Za tym poszed rozwój banków prywatnych
rónego typu, co jednak zapewniao róda kredytu jedynie wielkiej
wasnoci, nie uwalniajc spoeczestwa od wyzysku lichwiarzy. Od
1889 r. Rumunia przesza na monometalizm zoty. Wprowadzono
system metryczny miar i wag (1881). W 1889 r. pastwo wykupio
prywatne linie kolejowe. Nowa ustawa o poparciu pastwa dla przemysu
zostaa uchwalona w 1912 r., uprzywilejowujc przedsibiorstwa przera-
biajce surowce krajowe.

Osignite wyniki byy widoczne, lecz mocno poowiczne. Zwikszya
si co prawda, i to znacznie, liczba przedsibiorstw w przemyle
spoywczym, drzewnym, chemicznym, szczególnie w latach 1910—1915.
Wzroso ogromnie wydobycie ropy naftowej, osigajc w 1914 r.
okoo l 800 000 ton. Udzia Rumunii w wiatowym wydobyciu tego

-*': -;,

334


surowca wynosi w 1913 r. 3,2%. Z pocztkiem XX w. wystpiy
wyraniejsze przejawy koncentracji kapitaów i przedsibiorstw (w górnic-
twie naftowym gównie od 1904 r., w sprzeday produktów naftowych
od 1908 r. przedsibiorstwo monopolistyczne ,.Distribu{ia"), chocia
nie przybraa ona przed pierwsz wojn wiatow monopolistycznych
rozmiarów. Rozbudowano i unowoczeniono porty naddunajskie Turnu
Severin, Giurgiu, Brai, Gaacz. Udostpniono egludze rami Dunaju —
Sulina (1894), na wybrzeu Dobrudy zbudowano port w Konstancy
(1896) wedug planów inyniera A. Saligny, konstruktora wielkiego
mostu przez Dunaj w Cernavoda (1895). Ale olbrzymi wikszo
ówczesnych zakadów przemysowych stanowiy przedsibiorstwa drobne,
nawet w górnictwie naftowym przez duszy czas utrzymyway si
prymitywne szyby z rcznym wydobyciem. Postp obj stopniowo
górnictwo i przemys lekki, chocia rozwój np. przemysów tekstylnego
i metalowego nie by zadowalajcy. Brako rozwinicia przemysu
cikiego. Równie i sie komunikacyjna, mimo wspomnianych uspraw-
nie, bya niewystarczajca. Wbrew ustawom ograniczajcym formalnie
kapita obcy, opanowa on bez trudu, zwykle przez podstawione
osoby obywatelstwa rumuskiego, najwaniejsze pozycje w górnictwie
i przemyle. W nafcie jego udzia przekracza 90%, w kategorii
wikszych zakadów przemysowych dochodzi do 80%. Prawie wszystkie
gazownie i elektrownie, znaczna cz fabryk w przemyle chemicznym
i drzewnym znajdoway si w jego rkach. Pierwsze miejsce zaj
kapita niemiecki mimo silnej konkurencji angielskiej, francuskiej,
a stopniowo i amerykaskiej. Przewaa on i w instytucjach kredytowych
rozwijajcych si silniej po 1900 r. Zaduenie Rumunii u progu
pierwszej wojny wiatowej równao si okoo 6 rocznym budetom
pastwa, a wród wydatków pastwowych spaty dugów zagranicznych
obejmoway okoo 1/3 caoci. Rumunia ze swymi bogactwami natural-
nymi i tani si robocz, a mao rozwinitym i sabo zorganizowanym
kapitaem i przemysem wasnym stanowia dogodny obszar ekspansji
dla obcych potg ekonomicznych. Nie bez powodu i nie bez goryczy
historyk i publicysta A. Xenopol pisa w 1879 r.: „Zachodnia Europa
narzuca nam cik i wyczerpujc prac w rolnictwie, gdy dla siebie
pozostawia szlachetniejsze zadania przemysowe, oszczdzajce energi
i lepiej patne. Inaczej mówic, w wielkiej spoecznoci europejskiej
my, Rumuni... jestemy sprowadzeni do stanu helotów cywilizacji".
Ten stan rzeczy powodowa, e w rumuskiej myli ekonomicznej i spoecz-
no-politycznej ponawiay si twierdzenia (m.in. u takich mylicieli
i dziaaczy, jak K. Stere czy K. Dobrogeanu-Gherea), wedug których
w Rumunii uprzemysowienie na szersz skal w ogóle nie jest moliwe,
a spoeczestwo powinno skoncentrowa si na deniu do jak naj-
lepszego rozwinicia rolnictwa i poprawy pooenia chopstwa.

BUNT CHOPÓW 1907 ROKU

Niepomylny ukad stosunków gospodarczych stwarza dla szerszych
mas rumuskiego spoeczestwa cikie warunki ycia. Historyk i po-

335


lityk M. lorga stwierdza w 1905 r., e „krajem trzsie miejska
oligarchia adwokatów, urzdników, przedstawicieli wolnych zawodów...
dzierawców i drobnomieszczan". Wzmagao si niezadowolenie, rós
opór. By on jednak ograniczony przez szereg wakich czynników —
na wsi mocn pozycj wacicieli i dzierawców, z reguy wspieranych
przez lokalny aparat pastwowy, a dalej drobnymi ustpstwami liberaów,
brakiem gbszej wiadomoci spoeczno-politycznej chopów, ich nie-
zorganizowaniem, naiwn wiar w dobre zamiary króla, chocia otrzyma
on darmo okoo 100 tys. ha i sam sta si jednym z najwikszych
obszarników kraju. ywioowy bunt wsi, cierpicej ostry gód ziemi,
wystpowa mimo to niejednokrotnie. Na wiosn 1888 r. miay miejsce
silne rozruchy chopskie, zwaszcza na Wooszczynie, wokó Bukaresztu,
ale i w innych okolicach, na zachód od stolicy w Oltenii, na wschód
na pograniczu woosko-modawskim okoo Focsani, oraz w Modawii
wokó Vaslui i na pónoc od Pascani po granic bukowisk. Doszo
do napadów na dwory, do prób naj na miasta celem wywarcia
nacisku na wadze, zmuszenia ich do podziau ziemi obszarniczej
i pastwowej. W starciach z wojskiem pady wtedy setki zabitych,
tysice ludzi uwiziono. Wystpienia na mniejsz skal powtarzay si
w latach nastpnych. Brali w nich udzia weterani wojny wyzwoleczej,
pominici przy wprowadzaniu w ycie poprzednich ustaw agrarnych.
Zmusiy one rzd do wydania wspomnianych ju zarzdze o rozprzeday
gruntów pastwowych. Wybitne osobistoci ycia publicznego Rumunii
(m.in. S. Haret, a zwaszcza K. Stere) ostrzegay zawczasu, e
„wulkan dry pod naszymi nogami". Ale dopiero w 1907 r. krajem
wstrzsna wielka rewolta chopska.

Doszo do niej z powodu szybkiego pogarszania si warunków
dzierawy, nieurodzaju w roku poprzednim oraz silnego wpywu rewo-
lucyjnych wydarze w Rosji. Due znaczenie miaa agitacja prowadzona
przez byych wojskowych, wiejskich nauczycieli i innych funkcjona-
riuszy pastwowych pochodzenia chopskiego. Rozruchy zaczy si
8 lutego 1907 r. w pónocnej Modawii, w okrgu Botosani wcinitym
pomidzy Besarabi i Bukowin, w miejscowoci noszcej nazw jakby
symboliczn: Flaminzi (Godujcy, Godomory). Chopi tamtejsi wystpili
przeciw ydowskiej rodzinie Fischerów dzierawicej ponad 200 tys. ha,
gdy ci odmówili zawarcia dalszych umów chcc zmusi najemców do
przyjcia gorszych warunków. Z kocem lutego na obszary objte
wzburzeniem wysano wojsko, co jednak nie przywrócio spokoju.
Przeciwnie, w pocztkach marca ju caa niemal pomocna Modawia
staa w ogniu buntu podjtego pod hasem: Vrem pamint! (chcemy
ziemi). Chopi napadali i niszczyli dwory oraz urzdy gminne, w których
przechowywano umowy dzierawne. Nie wyzbyci zudze co do nastawie-
nia wadz próbowali jeszcze szuka u nich sprawiedliwoci, nachodzc
gromadnie miasta Botosani, Jassy, Yaslui, Gaacz, wszdzie krwawo od-
pierani przez policj i wojsko. W cigu marca ruch przerzuci si na Mul-
tany i do poudniowej Oltenii. Na Wooszczynie przybra on znacznie
gwatowniejszy charakter. Wiele dworów zostao rozgrabionych i spa-
lonych, zabito niektórych wacicieli, dzierawców i urzdników. Roz-

336


proszone oddziay wojska byy zrazu bezsilne, zanosio si na to,
e moe nastpi interwencja Rosji lub Austro-Wgier, zatrwoonych
rozwojem wydarze w Rumunii. Rzd konserwatywny ustpi, ale
liberaowie, nawet uznajcy konieczno zreformowania stosunków
wiejskich, powstanie chopskie postanowili stumi wszelkimi rodkami.
Chopi, nie zorganizowani i prymitywnie uzbrojeni, w starciu tyri
nie mieli adnych szans. Zmobilizowane wojsko, dowodzone przewa-
nie przez dnych zemsty bojarskich oficerów, na rozkaz gen. A. Averescu
uyo przeciw nim wszystkim rodzajów broni. Cae wsie zmieciono
ogniem artylerii. Setki i tysice ludzi gino w krwawych masakrach,
wielu zakatowano na mier w ledztwie, innych rozstrzelano z wyroku
sdów. Ofiar okrutnej dwutygodniowej pacyfikacji i póniejszych
represji pado ogóem ponad 11 tys. zamordowanych!

Krwawo stumiony bunt chopski nie by jednak daremny. Przepro-
wadzone w nastpnych latach przez liberaów reformy (gównie w 1907 r.)
ustalay górn granic dzierawy na 4 tys. ha. okrelay najwysz dopusz-
czaln wysoko czynszu i najnisz pac w rolnictwie, dopuszczay umo-
wy zbiorowe, zabraniay patnoci w postaci odrobku, jak równie tworze-
nia spóek dzierawców. Zorganizowano w 1908 r. Kredytowy Bank Rol-
ny, który umoliwia nabywanie dziaek ziemi, w praktyce jednak tylko
chopom zamoniejszym. W sumie wic pozycja wielkiej wasnoci rolnej


337


zostaa po czci ograniczona, lecz pooenie wikszoci chopów ulego
nieznacznej zaledwie poprawie. Nadal byli oni zaleni materialnie od wiel-
kich wacicieli, ich sytuacja bya gorsza ni chopstwa serbskiego
czy bugarskiego. Zasadnicze korzenie za nie zostay usunite. I po
1907 r. andarmeria i wojsko musiay tumi próby strajków robotników
rolnych. Natomiast niewtpliwym postpem byo zapocztkowanie ruchu
ludowego. Wewntrznie by on jednak od pocztku silnie zrónicowany,
wykazujc obok nurtu umiarkowanego, solidarystycznego, zmierzajcego
ku „demokracji wiejskiej" (K. Stere, G. Ibraileanu), take tendencje
radykalniejsze, skierowane przeciw istnieniu wielkiej wasnoci ziemskiej
(J. Mihalache). Z drugiej strony i wród klas posiadajcych pojawiy
si trzewiejsze gosy, wskazujce na konieczno przeprowadzenia
gruntowniejszej reformy rolnej, nawet w drodze przymusowego wywa-
szczenia (J. Bratianu, 1913). Nie powiody si jeszcze próby zaoenia
chopskiej partii politycznej, podejmowane m.in. w 1895 r. przez
K. Dobrescu-Arges i J. Radoiu, a w 1905 r. przez B. Kogalniceanu
i A. Yalescu.

RUCH ROBOTNICZY

Walczcy o popraw cikiego pooenia proletariatu rumuski
ruch robotniczy mia równie przeciwko sobie siy „potwornego sojuszu"
i aparatu pastwowego. Wyzysk i ucisk w przedsibiorstwach pa-
stwowych, np. na kolei, nie byy mniejsze ni w zakadach prywatnych.
W latach osiemdziesitych nasilia si akcja strajkowa, zwaszcza wród
drukarzy, kolejarzy, portowców. W duych orodkach miejskich,
jak Bukareszt, Jassy, Roman, Gaacz, Braia, Ploiesti, Krajowa, dziaay
koa socjalistyczne. Próba dr Russela opracowania programu socjalistycz-
nego w 1880 r. nie powioda si z powodu niewystarczajcego
opanowania marksizmu, a silnych jeszcze wpywów proudhonizmu.
Zreszt specyfika stosunków rumuskich z przewag zagadnie wiej-
skich w yciu spoecznym kraju mocno utrudniaa zadanie. Idee
socjalizmu naukowego szerzyo zaoone w 1881 r. w lassach czasopismo
„Contemporanul" („Czowiek Wspóczesny"), w Bukareszcie od 1890 r.
„Munca" („Praca"). W 1886 r. K. Dobrogeanu-Gherea w publikacji
Czego chc rumuscy socjalici przekonywa o koniecznoci powoania
do ycia politycznej partii proletariatu. Delegaci rumuskich stowarzysze
robotniczych wzili udzia w organizacyjnym zjedzie II Midzynarodówki
w Paryu w 1889 r. Zgodnie z podjt tam uchwa zorganizowano
w 1890 r. demonstracje pierwszomajowe, które w Bukareszcie zgromadziy
ju kilka tysicy uczestników. Z pocztkiem lat dziewidziesitych
rozpowszechniy si kluby robotnicze. Dziaalno kó i klubów doprowa-
dzia wkrótce do utworzenia na zjedzie w Bukareszcie w kwietniu
1893 r. Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rumunii. Jej program
sta na stanowisku walki klas i koniecznoci likwidacji ustroju kapita-
listyczno-buruazyjnego, wysuwa przyjte przez II Midzynarodówk
hasa walki o omiogodzinny dzie pracy, powszechne prawo wyborcze,
równouprawnienie kobiet, dostp do owiaty. Lecz w warunkach duej

338


saboci klasy robotniczej w Rumunii, która w 1915 r. liczya wszystkie-
go okoo 250 tys. pracowników, z czego tylko okoo 70 tys. zatrud-
nionych w wikszych zakadach, kierownictwo partii uznao za niemoliwe
podjcie na razie walki rewolucyjnej, dopóki przewrót spoeczny nie do-
kona si w krajach wyej rozwinitych, natomiast za konieczne wy-
korzystanie dróg legalnych w deniu do postpu ogólnodemokratycz-
nego, wprowadzenia ustroju republikaskiego, wywalczenia dla ludzi pracy
nalenych im praw. W kwestii chopskiej ograniczono si do propozycji
zagodzenia systemu dzierawienia ziemi oraz umoliwienia chopom
dzierawy gruntów pastwowych, wykupionych przez pastwo u obszar-
ników. Stanowisko to reprezentowa K. Dobrogeanu-Gherea, który wy-
sun si na czoo ruchu po mierci M. Zubcu-Codreanu. Jako wy-
bitna indywidualno i gboki oryginalny myliciel spoeczny, posiada
on znaczne wpywy wród socjalizujcej inteligencji, zwaszcza dziki
ostrej walce z pogldami konserwatywnej grupy Junimea. Prawe skrzydo,
tzw. generosi (wielkoduszni) — koa inteligenckie z Jass, K. Mille, K. Stere,
a szczególnie J. Nadejd i B. Mortun — paro do wspópracy z liberaa-
mi, zawizujc z nimi sojusz wyborczy. Dziki temu dwaj ostatni zostali
wybrani do parlamentu — Mortun w 1888 r., jako pierwszy przed-
stawiciel robotników. Zawiedli zreszt nadzieje i w 1899 r., gdy upad
ich wniosek o utworzenie stronnictwa narodowo-demokratycznego,
przeszli otwarcie, razem z K. Stere i grup zwolenników, do liberaów.
Osabiona partia socjaldemokratyczna zawiesia sw dziaalno. Odtd
przez nastpne 10 lat grupy socjalistyczne dziaay bez centralnego
kierownictwa.

Zachcona tymi niepowodzeniami ruchu robotniczego buruazja
przesza do ataku. W 1902 r. ustawa pastwowa (tzw. prawo Missira)
wprowadzia obowizek naleenia robotników zatrudnionych w rzemio-
le do korporacji zawodowych zrzeszajcych pracowników i pracodaw-
ców. Wasne starania klasy robotniczej o popraw jej pooenia ma-
terialnego rozwijay si w pewnym oderwaniu od propagandy socjaliz-
mu prowadzonej czciej przez inteligencj. Ta dwutorowo i braki
w koordynacji wysików po rozbiciu partii osabiay cao ruchu.
Silniejsze oywienie przyniosy dopiero lata 1905—1907 w zwizku
z wpywem rozgrywajcych si w ssiedztwie Rumunii wydarze rewolucji
rosyjskiej. Na terytorium rumuskim w kilku miejscowociach rozmie-
szczono internowanych marynarzy rosyjskich ze synnego pancernika
Potiomkin, którzy prowadzili yw agitacj. Doszo do licznych manife-
stacji i strajków w wikszych orodkach miejskich, zwaszcza w Gaaczu
w latach 1906—1907, a nacisk opinii publicznej sprawi, e zbiegów
politycznych nie wydano wadzom carskim. Wznowiono ukazujce si
ju przez pewien czas w 1902 r. czasopismo „Romania Muncitoare"
(„Robotnicza Rumunia"). Oywi si bardzo ruch zawodowy. Dziki
wysikom takich dziaaczy, jak Chrystian Racovski, Jan Frimu, Stefan
Gheorghiu, utworzono w sierpniu 1906 r. Generaln Komisj Zwizków
Zawodowych. Kierownictwo akcj przej powoany w jesieni 1907 r.
Zwizek Socjalistyczny Rumunii. Lewica ruchu robotniczego solidaryzo-
waa si z walk chopów o ziemi w 1907 r. Odbyy si manifestacje

339


w tym duchu, próbowano wpyn na wojsko (odezwa M. Bujora
z marca), kolejarze w Pascani (pracowao wród nich sporo Polaków),
portowcy w Gaaczu okazali czynne poparcie powstacom chopskim.
W odwet za to reakcja uderzya i w organizacje robotnicze. Wydano
zakaz zgromadze pracowniczych, pracownikom pastwowym i sa-
morzdowym zabroniono w 1909 r. (tzw. prawo Orleanu) naleenia
do zwizków zawodowych. Uwiziono S. Gheorghiu, który zosta
wprawdzie zwolniony pod naciskiem robotniczych manifestacji, lecz
pobyt w wizieniu przypaci zdrowiem, a wkrótce i przedwczesn
mierci (1914). Pod wpywem tych represji liczba zorganizowanych
robotników spada przeszo dwukrotnie, w 1910 r. do 4 zaledwie
tysicy. W 1912 r. przymusowe korporacje zawodowe zorganizowano
i w duych zakadach pracy, wprowadzajc jednak zarazem i ubezpiecze-
nia spoeczne dla zatrudnionych.

Mimo tych trudnoci postpujcy rozrost rumuskiej klasy robot-
niczej i starania lewicy socjalistycznej, dziaaczy takich, jak — poza
S. Gheorghiu i J. Frimu — A. lonescu, M. Gheorghiu-Bujor, A. Constan-
tinescu, B. Anagnoste, pozwoliy ruchowi robotniczemu nabra nowych
si. Pocztkiem bya odbudowa partii socjaldemokratycznej, w pocztkach
1910 r. Jej program, podobnie jak w 1893 r., zawiera postpowe
dania demokratyczne i spoeczne, „cakowitej przebudowy spoecze-
stwa", poprawy bytu mas robotniczych i chopskich. Wykazywa
jednak nadal zbyt wiele zaufania do parlamentarnych form walki,
dzielc zreszt te cechy z najwikszymi nawet partiami robotniczymi
II Midzynarodówki. Pod nowym kierownictwem nasili si w latach
1910—1914 ruch strajkowy. Wobec olbrzymich zbroje mocarstw i wojen
w latach 1911 — 1913, zwaszcza na Bakanach, organizowano kampa-
ni antywojenn prowadzon w duchu pacyfizmu, bez wikszych
jednak wyników. W sprawach narodowych ruch socjalistyczny, przeciw-
stawiajc si szowinizmowi, sta wszake na stanowisku susznoci
de do zjednoczenia w jednym pastwie wszystkich ziem zamieszkiwa-
nych w wikszoci przez Rumunów.

STOSUNKI POLITYCZNE

ycie polityczne kraju rozwijao si w mao pomylnych warunkach.
Konstytucja 1866 r. utrwalia ustrój, którego — nawet stojc na gruncie
cenzusu wyborczego — nie sposób uzna za rzeczywicie parlamentarny.
Z reguy bowiem nie wybory wyaniay rzd, lecz przeciwnie — rzd
nowo mianowany przez króla w wyniku zakulisowych intryg, nacisków
inscenizowanych demonstracji „ulicy" i przetargów gabinetowych orga-
nizowa sobie wybory, przeprowadzane sprawnie przez bezideow i pozba-
wion skrupuów administracj. Decydoway interesy wskich grup lub
wrcz wpywowych jednostek, a król móg gra rol rozjemcy i przyso-
wiowego jzyczka u wagi. To lub wyjtkowo zdarzenia nadzwyczajnej
wanoci rozstrzygao o zmianach gabinetów. Naduycia, przedajno
byy zjawiskiem powszednim. „Nowy Fanar" — tak okrela M. Eminescu
wspóczesn mu rumusk rzeczywisto polityczn.

340


W praktyce rozgrywek politycznych liczyy si dwie partie: kon-
serwatywna i liberalna, obydwie z licznymi podziaami wewntrznymi,
okresowymi secesjami, przechodzeniem jednostek czy grup do przeciw-
nego obozu. Konserwatystów reprezentoway takie czasopisma, jak
„Timpul" („Czas"), „Epoca"; liberaów — „Romanul" („Rumun"), „Voin-
ta Nationala" („Wola Narodu"), „Drapelul" („Sztandar"), „Yiitorul"
(„Przyszo").

W latach 1876—1888 z ma przerw utrzymywa si rzd liberalny
J. Bratianu. zwalczajcy opozycj bezwzgldnymi, dyktatorskimi me-
todami. Std jego przydomek polityczny: Yizirul (Wezyr), dania
oddania go pod sd za naduywanie wadzy, wreszcie kilka zamachów
na jego ycie. Z czasem odsunli si od niego tzw. „czyci" liberaowie,
jak K. Rosetti czy M. Kogalniceanu. W 1881 r. ogoszono Rumuni
królestwem. Król Karol I, obrotny w interesach materialnych, umia
wykorzysta swój udzia w wojnie wyzwoleczej 1877/78 r., który
przyniós mu pewn popularno. Od 1884 r. zmieniono nieco ordynacj
wyborcz znoszc kuri wielkiej wasnoci ziemskiej i rozszerzajc
krg wyborców sporód drobnomieszczastwa. Postulujcy dalej idce
zmiany K. Rosetti, skócony z kierownictwem liberaów, wystpi
wtedy z partii próbujc utworzy stronnictwo radykalne, jednak bez
trwalszego powodzenia. Zagodzono ustawodawstwo prasowe, co przyczy-
nio si do rozwoju czasopimiennictwa. Cerkiew rumusk uniezalenio-
no od patriarchy Konstantynopola (1885). Zmieniono zaoenia polityki
gospodarczej, wkraczajc na drog protekcjonizmu pastwowego. Roz-
ruchy wywoane przez opozycj w Bukareszcie w 1888 r. i wielkie
zaburzenia chopskie w tym czasie, zmusiy Bratianu do ustpienia.
Do 1895 r. wadz sprawowao kilka gabinetów konserwatystów
„starych" (gównie L. Catargiu) i „modych" (grupa Junimea — T. Roset-
ti, P. Carp, T. Maiorescu, A. Marghiloman). „Junimici" doszli wtedy
do wikszego znaczenia w nurcie konserwatywnym, natomiast wród
liberaów ugrupowanie „narodowo-liberalne", któremu przewodzi
Dymitr Sturdza. Po mierci braci Bratianu zreorganizowa on w 1892 r.
parti liberaln, nastpnie wykorzysta niepopularno konserwatystów
z powodu ich proniemieckiego nastawienia, uchylania si od wydatniej-
szej pomocy dla Rumunów siedmiogrodzkich, uzaleniania ycia gospo-
darczego kraju od obcego kapitau. Zorganizowawszy demonstracje an-
tyrzdowe, przej wadz dla liberaów na okres 1895— 1899. Oparciem
dla nich stawa si w coraz wikszej mierze kapita finansowy rumuski,
instytucje kredytowe, takie jak Bank Narodowy, zaoony w 1880 r.,
czy Bank Rumuski, powstay w 1911 r. Na krótko tylko w latach
1899—1901 doszli do wadzy konserwatyci: J. Cantacuzino i P. Carp.
W okresie 1901 — 1904 znów sprawowali j liberaowie pod hasem
zapewnienia Rumunii równowagi budetowej i samodzielnoci gospo-
darczej („my sami", „wasnymi siami"). Dopiero w 1904 r. na pewien
czas ustali si rzd konserwatywny, z J. Cantacuzino na czele.
W 1907 r. zmiót go jednak wielki bunt chopski, w toku którego
ster rzdów przechwycili liberaowie z D. Sturdza jako premierem.
Stumili oni powstanie krwawymi represjami, po czym dopiero ich

341


nowy przywódca Jan (lonel) Bratianu Modszy przeprowadzi wspomnia-
ne ju czciowe reformy spoeczne. W 1910 r. A. Cuza i M. lorga
zaoyli Parti Narodowo-Demokratyczn z organem prasowym „Neamul
Romanesc" („Naród Rumuski"), o skromnych jednak wpywach. W la-
tach 1910— 1914 rzdzili konserwatyci, którym wtedy przewodzili gównie
P. Carp i T. Maiorescu. Od 1908 r. wyodrbnia si Partia Konserwatyw-
no-Demokratyczna, stanowica buruazyjne skrzydo konserwatystów.
Zorganizowa j ambitny Take lonescu, niegdy libera, uczestniczcy
w kilku gabinetach, to konserwatywnych, to znów liberalnych, nastawio-
ny profrancusko.

W polityce zagranicznej, zgodnie z interesami i sympatiami konserwa-
tystów i króla Karola I, Rumunia, uznana ostatecznie przez wielkie mo-
carstwa w 1880 r. za pastwo w peni suwerenne, od 1883 r. bya zwizana
tajnym sojuszem z trójprzymierzem Niemiec, Austro-Wgier i Woch.
Fakt ten, jak i tekst traktatu pozostay, wbrew zasadom pastwa konsty-
tucyjno-parlamentarnego, absolutn tajemnic króla i paru jego najbli-
szych wspópracowników, nie znan nawet ministrom spraw zagranicz-
nych. Z tym kierunkiem polityki zewntrznej, wobec osabienia Francji
oraz obaw przed ekspansj Rosji na Bakany, zwaszcza wobec arbitralnego
zachowania si przedstawicieli i doradców rosyjskich w Bugarii, zgadzaa
si zrazu i przewana cz liberaów, szczególnie D. Sturdza. Próbo-
wano przeciwdziaa wpywom Rosji, poredniczc w zaagodzeniu otwar-
tego konfliktu serbo-bugarskiego w 1886 r., wysuwajc wtedy kandyda-
tur Karola I na tron bugarski, bez adnego co prawda powodzenia. Lecz
orientacja ta trudna bya do przyjcia na dusz met, przekrelaa bowiem
szans przyczenia Siedmiogrodu, Banatu, Bukowiny, ziem zamieszki-
wanych w wikszoci przez ludno rumusk, przewanie dc coraz
silniej do poczenia si z „królestwem". Stopniowo tracia wic na aktual-
noci, szczególnie w miar sabnicia i rozkadu Austro-Wgier, a umacnia-
nia si Francji, chocia nie decydowano si jeszcze na jej odrzucenie.
Formalnie ukad z trójprzymierzem by przeduany a do 1913 r. Król
zdawa sobie jednak spraw z jego dezaktualizacji i nigdy go nie ujawni
mimo nacisków ze strony Niemiec i Austro-Wgier. Przeciwnie, ostrzeg
Berlin i Wiede, e jego wysiki utrzymania dotychczasowej linii politycz-
nej przestay by skuteczne i e naród rumuski nie bdzie bi si w obronie
imperium habsburskiego, zwaszcza królestwa wgierskiego, a w naj-
lepszym wypadku zachowa neutralno. Pocztek drugiego dziesitka
lat XX w. wyoni bowiem zupenie nowe moliwoci polityczne.

W 1912 r. nie bez inicjatywy dyplomacji rosyjskiej, powsta sojusz ba-
kaski Serbii, Czarnogóry, Bugarii i Grecji, który korzystajc z osabienia
Turcji wstrzsami wewntrznymi i klsk w wojnie z Wochami zaatakowa
jej posiadoci europejskie. Pobita z atwoci Turcja musiaa zrzec si
znacznej czci terytoriów, przede wszystkim na rzecz Bugarii. Wy-
datne wzmocnienie poudniowego ssiada zaniepokoio rzd bukareszte-
ski, który ostrzeg mocarstwa, e nie dopuci do niekorzystnego dla
rozwizania spraw bakaskich. Za neutralno w tej wojnie, zachowan
mimo prób o pomoc skierowanych do Rumunii przez Turcj, zada on
teraz Silistrii i otrzyma j. Dla wpywowych kó rumuskich nacjonali-

342


stów byo to jednak zbyt mao. Wkrótce ju nadarzya si dogodniejsza
"" sposobno, gdy dotychczasowi sprzymierzecy bakascy porónili si
przy podziale tureckich upów. Bugaria, zachcona poprzednimi sukce-
sami i pewna poparcia Austro-Wgier, miao uderzya na Serbi i Grecj.
Wtedy przeciw niej, w lipcu 1913 r., wystpia Rumunia, wobec której
Austro-Wgry miay rce zwizane ukadem z 1883 r. Pónocna Bugaria
bya niemal ogoocona z wojsk, nikt bowiem nie spodziewa si ataku
armii rumuskiej. Tote posuwaa si ona prawie bez walki, szybko zaja
Warn i dotara a pod Sofi. Oszczdzono Bugarom okupacji stolicy, lecz
musieli oni odstpi Rumunom znaczny pas Poudniowej Dobrudy
(„Cadrilaterul", „Prostokt") po lini czc Tutrakan (rum. Turtucaia)
nad Dunajem z wybrzeem czarnomorskim nieco na pónoc od Warny,
obejmujcy port Baczik i miasto Dobricz (tur. Bazarcik, dzi. Tobuchin).
Mniej wicej poow mieszkaców stanowili tu Bugarzy, ca niemal
, reszt muzumanie — Turcy, Tatarzy, natomiast Rumuni nieliczn garst-

•'.' k, niespena 3%. Bugaria musiaa zniszczy obwarowania Ruszczuku
(Ruse) i Szumli (Szumen). Interwencja Rumunii, przesdzajca wynik woj-
ny, planowa kolonizacja nowo nabytego obszaru elementem rumuskim
rozbudziy w Bugarii uczucia rozgoryczenia, które doszy ju wkrótce
do gosu w czasie pierwszej wojny wiatowej.

SIEDMIOGRÓD. RUMUNI POZA GRANICAMI KRÓLESTWA

W pooeniu gospodarczym Siedmiogrodu i Banatu nie zaszy wi-
ksze zmiany. W dalszym cigu ziemie te stanowiy surowcowe zaple-
cze Wiednia i Budapesztu, teren ekspansji kapitau obcego, w górnictwie
i metalurgii obejmujcego 90%. n;n\ct w przemyle lekkim niemal 80%.
Udzia kapitau miejscowego nie przekracza w sumie 12%. Mimo osa-
bienia kontaktów gospodarczych z Rumuni po 1885 r. oraz kryzysu
w samych pocztkach XX w. rozwój by dosy znaczny. Wydobycie w-
gla przekroczyo w 1910 r. 2,5 nln ton, produkcja surówki elaza 0,5 min
ton, w 1882 r. uruchomiono zakady metalurgiczne w Hunedoara. Klasa
robotnicza Siedmiogrodu liczya ponad 200 tys. pracowników, a wic
niemal tyle, co w Rumunii. Wyniki te byy jeszcze niewystarcza-
jce. Zaledwie poowa robotników pracowaa w duych zakadach.
Przemys skupia dotd tylko 15% ogóu pracujcych, gdy tymczasem
przecitna dla Austrii wynosia 25%, a dla Czech 35%. Wikszo lud-
noci, bo jeszcze okoo 70%, utrzymywaa si nadal z rolnictwa. Z ko-
cem XIX w. tylko 90 tys. gospodarstw rozporzdzao powierzchni upra-
wn 10-50 ha, 350 tys. od 2,5 do 10 ha, 440 tys. do 2.5 ha, a blisko 1/3
chopów — okoo 0,5 nln rodzin — w ogóle nie posiadao ziemi. 40%
powierzchni uprawnej znajdowao si w rkach 7 tys. najwikszych po-
siadaczy. Ogromna wikszo chopów bya silnie zaduona. Pod wpy-
wem niedostatku w latach 1890—1910 upado okoo 50 tys. samodziel-
nych gospodarstw chopskich. W zwizku z tym nasili si proces emi-
gracji, zwaszcza do Ameryki. W 1907 r. opucio Siedmiogród okoo
50 tys. osób. Chopi rumuscy przenosili si do czsto za Karpaty, do

343


królestwa. Pod wzgldem narodowociowym przeprowadzony w 1910 r.
przez wadze wgierskie i nie bez ich nacisku urzdowy spis ludnoci wy-
kazywa na 5 257 000 mieszkaców 53,8% Rumunów, 28,6% Wgrów,
10,8% Niemców i 6,8% innych.

Ze strony chopów dajcych ziemi, ograniczenia obszarnictwa,
zagodzenia systemu podatkowego dochodzio nieraz do ostrych wy-
stpie przeciwko wacicielom ziemskim i wadzom, szczególnie w za-
chodniej czci kraju. W latach 1903—1904 miay miejsce krawawe zaj-
cia. W Alesd w pobliu Oradea andarmi rozpraszajc demonstracj
chopsk zabili 33, a w Sepreus 7 ludzi. Ruch ten osab dopiero od
1907 r., po zaamaniu si chopskiego powstania w Rumunii. Jednak
liczne strajki robotników rolnych zakoczyy si przewanie sukcesem
w postaci podwyek pacy.

Ruch robotniczy wystpowa w powizaniu z postpem wiadomoci
spoecznej i organizacji proletariatu w caym pastwie wgierskim. W1880 r.
z inicjatywy Leona Frankla powstaa Powszechna Partia Robotnicza
Wgier, której wpywy, zwaszcza haso walki o powszechne prawo wy-
borcze, signy i do Siedmiogrodu. W Timisoara w Banacie robotników
organizowa w tym duchu J. Ungureanu. Nie od razu jednak ustpio
oddziaywanie lassalizmu i anarchizmu, tym bardziej e aresztowanie
Frankla rycho podcio byt Powszechnej Partii Robotniczej. W latach
osiemdziesitych rozszerzya si akcja strajkowa, zmierzajca do skróce-
nia dnia pracy i podwyszenia pac, które w Siedmiogrodzie byy prze-
citnie nisze o 1/4 w stosunku do Wgier waciwych, a o 1/2 w porów-
naniu z Austri i Niemcami. Obja ona m.in. robotników Klu (1882),
Timisoara (1886), metalowców z Resija (1887), górników z Drenowa
(1889). Od 1890 r. organizowano demonstracje pierwszomajowe. W 1890 r.
powstaa Partia Socjaldemokratyczna, organizacyjnie i ideologicznie
zwizana z socjaldemokracj austriack. Propagowaa ona hasa walki
legalnej, szczególnie o powszechne prawo wyborcze. Zasadniczy dla Au-
stro-Wgier problem narodowociowy usiowaa rozwiza przez auto-
nomi jzykowo-kulturaln, stosowan take i w organizacjach robo-
tniczych. Do 1903 r. posiadaa swoj sekcj rumusk z wasnym orga-
nem prasowym „Glasul Poporului" („Gos Ludu"), póniej „Adevarul"
(„Prawda"), wydawanym w Budapeszcie. Od 1906 r. robotnicy rumu-
scy w pastwie wgierskim zaczli jednak organizowa si osobno. Brak za-
jcia si sprawami wsi spowodowa pojawienie si „agrarnego socjalizmu",
prób zaoenia w 1897 r. Niezalenej Partii Socjalistycznej wystpujcej
przeciw obszarnictwu. Natomiast wpyw socjaldemokracji na robotników
by duy, przejawia si w rozbudowie zwizków zawodowach, w strajkach,
z których najgoniejszy w Anina doprowadzi w 1897 r. do krwawych
zaburze. Fala strajków i demonstracji, czciowo ju o charakterze
politycznym, podniosa si w 1904 r. (Arad, strajk kolejarzy), a zwaszcza
w latach 1905— 1907. Po starciach andarmerii z metalowcami w Ferdi-
nand (Oelul Rosu) w 1906 r., w czasie których padli zabici i ranni, pod-
jto próby strajków powszechnych w Timisoara i Klu. Silne rozruchy,
krwawo stumione, miay miejsce wród górników doliny Jiu: Robotnicy
Siedmiogrodu poparli te ogólnowgierski strajk powszechny z 1907 r.,

346


podjty dla wywalczenia powszechnego gosowania, który jednak zako-
czy si niepowodzeniem.

Rumuni pod panowaniem wgierskim znaleli si w trudnym poo-
eniu, gdy ani sfery liberalne wgierskiej buruazji, ani wgierska klasa
robotnicza nie miay wpywu na polityk rzdu. Buruazja rumuska
zdoaa co prawda poprawi sw pozycj ekonomiczn, gromadzc w ban-
kach (np. „Albina" w Sibiu, „Timisana" w Timisoara, „Yictoria"
w Arad) pokaniejsze kapitay oraz inwestujc w przemyle lekkim.
Ogóem jednak jej udzia nie przekracza 25% kapitaów miejsco-
wych. Rozbudzone poczucie jednoci narodowej i dnoci do pocze-
nia z Rumuni pozwalay rumuskiej buruazji do atwo odwraca uwa-
g opinii publicznej od cakiem bezceremonialnego wykorzystywania ro-
daków z niszych warstw, zwaszcza chopów, pod pozorem akcji pa-
triotycznych. Politycznie cay ywio rumuski poddany by twardemu
uciskowi wgierskiemu, od którego uwalniaa jedynie madziaryzacja.
Jej celom suya madziaryzacyjna ustawa szkolna z 1879 r., zaostrzona
jeszcze w 1907 r. przez gon Lex Apponyi, ograniczenie szkolnictwa
rumuskiego, zwaszcza w pasie pogranicznym, nacisk wadz admi-
nistracyjnych przy wyborach, spisach ludnoci, madziaryzowanie nazw
miejscowych i nazwisk, a take specjalne organizacje, wród nich zaoone
w 1885 r. Wgierskie Towarzystwo Kulturalne Siedmiogrodu (EMKE).
Wspomniana ju reforma prawa wyborczego z 1874 r. w praktyce ogra-
niczya na wsi udzia w gosowaniu do wacicieli ziemi o powierzchni
co najmniej 10 ha. Wykluczajc analfabetów, dawaa wadzom spo-
sobno niedopuszczenia nie wadajcych jzykiem wgierskim, choby
poza tym posiadali wystarczajce wyksztacenie. Jeli na Wgrzech
w ogóle prawo gosowania posiadao zaledwie okoo 6% ogóu ludnoci,
odsetek ten wród Rumunów by oczywicie niszy -(3,3%). W subie
pastwowej w Siedmiogrodzie pocztkowo ponad 30% zatrudnionych
byo pochodzenia rumuskiego, pod koniec stulecia;ju tylko 5 — 6%,
chocia Rumuni stanowili w Siedmiogrodzie 2/3 ogóu ludnoci prowin-
cji, a nawet okoo 17% ogóu ludnoci królestwa Wgier. Wadze w-
gierskie podjy akcj zmierzajca do ograniczenia liczby rumuskich
szkó, bibliotek i klubów, z których wiele zamknito pod rónymi po-
zorami. Placówkom kulturalnym zarzucano zwykle uprawianie dziaal-
noci nielegalnej, czasem rozbudowanie ich ponad aktualne potrzeby
ludnoci rumuskiej wobec jej maego wyrobienia kulturalnego. I w jed-
nych, i w drugich zarzutach tkwia pewna doza prawdy, lecz zjawiska
te byy przecie wywoane niesprawiedliwym i brutalnym postpowaniem
Wgrów. Sdy wgierskie szafoway wyrokami za ..rozniecanie nienawici
narodowej", ale skazyway za to wycznie Rumunów, nie Wgrów.
W odpowiedzi na wzrastajcy ucisk wgierski Rumuni utworzyli
w maju 1881 r. w Sibiu wspóln dla Siedmiogrodu, Banatu i Wgier wa-
ciwych Rumusk Parti Narodow, opowiadajc si za autonomi
siedmiogrodzk, równouprawnieniem narodowym oraz rozszerzeniem
prawa wyborczego. Zrazu cieray si jeszcze pogldy aktywistów i pa-
sywistów. Przywódcy rumuscy wywodzili si przewanie z zamonej
buruazji finansowej i handlowej, a czciowo ju i z wikszych posia-

347


daczy ziemskich (okoo 1900 r. w rkach Rumunów byo mniej wicej
5% stanu posiadania wielkiej wasnoci w Siedmiogrodzie waciwym).
Tym elementom spoecznym odpowiadaa spokojna, legalna polityka
„pracy organicznej" na zasadzie pewnego kompromisu z wgierskimi
klasami posiadajcymi. Przeciw temu burzyli si „modzi", inteligencja
pochodzenia chopskiego. Grupowaa si ona od 1884 r. wokó powsta-
ego wówczas czasopisma „Tribuna", którym kierowa wybitny pisarz
i dziaacz Jan Slavici, a finansowo wspiera je kupiec z Braszowa M.
Diamandi. Wród Rumunów doszo wtedy do czciowego rozamu,
gdy w marcu 1884 r. metropolita prawosawny Miron Romanul zorganizo-
wa „parti umiarkowanych", dosy uleg wobec Wgrów, ale skutkiem
tego pozbawion wikszego wpywu. Przewaya linia pasywistyczna — pod
naporem grupy „modych", która na zjazdach Partii Narodowej w latach
1887 i 1892 obalia dotychczasow hegemoni konserwatywnego rodu
ziemiaskiego Mocioni, powoujc na stanowisko prezesa najpierw J. Ba-
ripu, a za drugim razem dr Jana Ratiu. Za spraw radykaów spod znaku
„Trybuny" raz jeszcze ruch rumuski, mimo gorzkich dowiadcze ery
Wiosny Ludów, podj prób apelacji wprost do panujcego.

Ju z powodu ustawy szkolnej 1879 r. protestowali t drog — zreszt
bezskutecznie — obydwaj metropolici rumuscy. W 1891 r. z bardzo ostro
zredagowanym memoriaem wystpili publicznie studenci Bukaresztu, co
spowodowao gwatown odpowied studentów wgierskich z Budapesz-
tu. Zjazd 1892 r. przyj uchwa o wystosowaniu do Wiednia memoran-
dum przedstawiajcego pooenie ludnoci rumuskiej w Siedmiogrodzie.
Napisane gównie przez J. Ra{iu, J. Pop de Basesti i B. Lucaciu, zawierao
ono ostr krytyk wgierskiego ustawodawstwa narodowociowego, szkol-
nego, ordynacji wyborczej, podnosio równie spraw niesprawiedliwego
wobec chopów przeprowadzenia reformy uwaszczeniowej po 1848 r.
W setn rocznic wystpienia z Supplex Libellus Yalachorum nowy ten, silny
protest zawioza w 1892 r. do Wiednia 300-osobowa delegacja rumuska
pod kierownictwem J. Raiu. Rozpowszechniony przez pras europejsk,
wywar on due wraenie. Osobistoci o wiatowym rozgosie, jak
L. Tostoj czy B. Bjórnson, wystpiy w obronie ludnoci rumuskiej.
Franciszek Józef przekaza jednak memorandum Wgrom, a ci wytoczyli
autorom proces sdowy, skazujc ich na paroletnie wizienie. Przywód-
com rumuskim doradzano zawczasu ucieczk do Rumunii, lecz ci poza
dwoma odmówili, wykorzystujc rozpraw, która odbya si w Klu w ma-
ju 1894 r., do ponownego zwrócenia uwagi opinii publicznej Europy na
stosunki panujce na Wgrzech. „To, co stawia si tutaj pod sd —
owiadczy przed trybunaem dr Ratiu — to waciwie samo istnienie na-
rodu rumuskiego, a tego si nie osdza, lecz stwierdza". Pod wpywem
silnych protestów w Siedmiogrodzie i Rumunii cesarz w nastpnym roku
uaskawi skazanych, ale orientacja na Wiede doznaa zasadniczego ciosu.

W walce o swe prawa narodowe Rumuni siedmiogrodzcy otrzymy-
wali niekiedy pomoc ze strony bardziej rzetelnych, postpowych Wgrów.
Takim by np. Ludwik Mocsary, pose wgierski z ramienia Partii Niepo-
dlegoci, zdecydowany, odwany przeciwnik i krytyk ustaw narusza-
jcych suszne prawa narodowoci niewgierskich. Skócony z tego po-

348


wodu z wasn parti, zosta wybrany w okrgu Caransebes gosami
tamtejszych Rumunów.

Niepowodzenie memorandum zwrócio Rumunów na drog poli-
tyki aktywnej, zwaszcza e akcja madziaryzacyjna zaczynaa przynosi
Wgrom pewne zdobycze. Poczynajc od 1895 r. nawizano cilejsz
wspóprace ze Sowianami z Wgier — Sowakami, Serbami — a w 1906 r.
utworzono w parlamencie Klub Narodowociowy, z przewag liczebn
posów rumuskich i z Rumunem T. Mihali na czele. Szukano te sil-
niejszego poparcia w Rumunii, gdzie historyk M. lorga zaoy w 1891 r.
Lig Kulturaln (waciwie: Liga Jednoci Kulturalnej Wszystkich
Rumunów — Liga pentru Unitatea Culturala a tuturor Romanilor),
opiekujc si ywioem rumuskim za granic. W okresie napicia
rewolucyjnego aktywici wysunli w 1905 r. na konferencji w Sibiu
bardziej radykalny program, obejmujcy take dania obnienia po-
datków, rozprzeday majtków pastwowych miedzy chopów oraz
powszechnego prawa wyborczego. Nie narusza on jednak zasadniczych
pozycji wielkiej wasnoci. Wybory z 1906 r. day Rumunom 15 posów
w parlamencie wgierskim. Podjte w latach 1911 — 1914 przez Rumusk
Parti Narodow próby zawarcia kompromisowego porozumienia z rz-
dem wgierskim nie day rezultatów. Do nasilajcych si de rumu-
skiego chopstwa w Siedmiogrodzie lepiej nawizywa demokratyczniejszy
nurt „nowych aktywistów", reprezentowany przez ukazujce si w Arad
w latach 1897— 1911 czasopismo „Tribuna Poporului" („Trybuna Ludu")
i przez takich dziaaczy, jak J. Rusu-Sirianu czy B. Goldis. Rozbudowywa-
no, w miar moliwoci, sie organizacji rumuskich, jak np. Towarzyst-
wo Teatralne. Fundacj Pomocy dla Dziennikarzy Rumuskich (1910).

Coraz mielej te goszono, e rozwizaniem najpomylniej szym dla
ludnoci rumuskiej, gwarantujcym jej swobodny rozwój, byoby
zjednoczenie Siedmiogrodu z Rumuni. Gównymi rzecznikami tej
tendencji stali si pisarze i politycy B. Lucaciu i O. Goga. Traccy
wpywy przywódcy konserwatywni i umiarkowani, jak zwaszcza A. Popo-
vici oraz A. Vaida-Voevod, odnowili wówczas pomys przebudowy
Austro-Wgier w duchu federacyjnym, dodajc do niego wskrzeszon
koncepcj „dako-rumusk" ewentualnego zjednoczenia wszystkich ziem
rumuskich pod berem Habsburgów (a wic z likwidacj niepodlegoci
Królestwa). Plany te, nawizujce do projektów reorganizacji Austro-
-Wgier zalecanych przez nastpc tronu arcyks. Franciszka Ferdynanda,
napotkay zrozumiay opór patriotycznej opinii rumuskiej, chocia
i w samej Rumunii znaleli si ich zwolennicy, np. konserwatysta
M. Filipescu. Dyplomacja niemiecka, niepewna przyszoci sojuszu
z 1883 r., próbowaa przez Wiede skoni Wgrów do zagodzenia
polityki wobec Rumunów pod ich panowaniem, jednak bez godnych
uwagi rezultatów.

Ruch narodowy rumuski w Austro-Wgrzech rozwija si te coraz
silniej na Bukowinie, która nie wchodzia w skad Królestwa Wgier-
skiego, a po Wionie Ludów odczona administracyjnie od Galicji
tworzya osobn prowincj. Od 1861 r. posiadaa swój sejm prowin-
cjonalny w Czerniowcach. Rumuni nie stanowili tu wikszoci miesz-

349


kaców, nie byli nawet najliczniejsz grup na tym obszarze narodowocio-
wo silnie mieszanym, z wzrastajc przewag Ukraiców w pónocnej
czci krainy i z nasilajcym si po 1870 r. ukraiskim ruchem narodowym.
Wedug danych z 1910 r. byo na Bukowinie okoo 305 tys. Ukraiców,
233 tys. Rumunów, 102 tys. ydów, 66 tys. Niemców. Zdecydowanie
rumuska pozostaa poudniowa cze prowincji. Jednake wadze
austriackie przeniosy odwieczne biskupstwo z Radauti do Czerniowiec.
W 1873 r. utworzono metropoli prawosawn w Czerniowcach. Pod
rzdami austriackimi Rumuni rozporzdzali wasnymi stowarzyszeniami,
wród których wybijao si Towarzystwo Kultury i Literatury Narodowej,
powstae w latach 1860— 1864 we wspópracy z Rumunami Siedmiogrodu,
z wasn drukarni od 1897 r., kierowane gównie przez J. Sbiera,
profesora czerniowieckiego liceum. Mieli swe biblioteki, czasopisma,
spor kadr inteligencji wyksztaconej gównie na niemieckim uniwersytecie
w Czerniowcach, zaoonym w 1875 r., posiadajcym katedr jzyka
i literatury rumuskiej. Ruch narodowy rumuski opiera si tu na
wacicielach ziemskich (zwaszcza rodziny Hurmuzaki, Zotta), inteligencji
i zamoniejszym chopstwie. Klasa robotnicza bya jeszcze nieliczna,
stanowic w ogóle na Bukowinie ledwie par procent mieszkaców.
Inaczej uksztatowao si pooenie w Besarabii, gdzie pod twardymi
rzdami ówczesnej carskiej Rosji ywio rumuski tylko w ich pocztkach,
do 1828 r., cieszy si pewn autonomi. Zamieszkiwa on rodkow
parti kraju, stanowic okoo 2/3 ogóu ludnoci. Prowincja bya
zaniedbana i le administrowana. Reform uwaszczeniow rozpoczto
dopiero w 1868 r., ale na warunkach nieco dogodniejszych ni w Rosji.
Owiata staa nisko: wród ludnoci rumuskiej pod koniec XIX w.
byo okoo 90% analfabetów. Wprowadzenie w 1869 r. samorzdu
terytorialnego, ziemstw, oddanego w rce obszarników, niewiele zmienio.
Pod wzgldem gospodarczym prowincja zostaa silnie zwizana z Rosj,
nie bez korzyci, gdy produkcja besarabskiego rolnictwa znajdowaa
szerszy zbyt albo w samej Rosji (owoce poudniowe, wino), albo
przez porty czarnomorskie wchodzia na rynki zagraniczne, zwaszcza
po wybudowaniu w 1871 r. linii kolejowej Kiszyniów—Odessa. Stopniowo
cz ziemiastwa, dawnych modawskich bojarów, ulega rusyfikacji.
Wikszo miejscowego modawskiego chopstwa, zasklepionego w spra-
wach lokalnych, nie reagowaa na zmian przynalenoci pastwowej,
umacniana w tym przez administracj, kler i rosyjskie, po czci skrajnie
reakcyjne ziemiastwo. Po 1865 r. szkolnictwo rumuskie zostao
zlikwidowane. W tych warunkach dno do kontaktów i jednoci
z Rumuni wykazywaa tylko cze zdeklarowanej narodowo inteligencji
rumuskiej (rodziny Cartuta, Casso, Halippa, Yintu) sporód nauczyciel-
stwa, duchowiestwa, ziemiastwa, zorganizowana w Modawskim
Towarzystwie Kulturalnym zaoonym przez Pawa Dicescu oraz wokó
czasopism: „Yiata Basarabiei" („ycie Besarabii"), „Moldovanul" („Mo-
dawianin"), „Cuvint Moldovenesc" („Sowo Modawskie"), „Faclie Tarii"
(„Pochodnia Kraju"). Natomiast klasa robotnicza skadaa si w prze-
waajcej mierze z Rosjan, Ukraiców i innych, gównie z przybyszów
z dalszych guberni i Rosji. Wadze rosyjskie odrzuciy w latach 1907— 1908

350


proby o wprowadzenie jzyka rumuskiego do szkó, a nawet do nauki
religii.

Do licznie reprezentowana w Macedonii i Grecji ludno rumuska
najchtniej widziaa jeszcze osabione niepowodzeniami rzdy tureckie.
W 1906 r. uznay one odrbno narodow tamtejszych Rumunów,
a zgodnie z postanowieniami traktatu pokojowego w Bukareszcie,
koczcego drug wojn bakask, w 1913 r. przyznay im samorzd
kocielny i szkolny. Std Rumunia, od lat szedziesitych XIX w. ywiej
interesujca si losem tamtejszych Rumunów, od 1879 r. wspomagajca
pieninie szkolnictwo rumuskiej mniejszoci, m.in. gimnazja w Bitola,
Janina, szko handlow w Salonikach, silnie przeciwstawiaa si w toku
wojen bakaskich próbie opanowania Macedonii przez Bugari, co —
poza spraw Poudniowej Dobrudy — przyczynio si do pogbienia
antagonizmu miedzy obydwoma pastwami. Doszo te i do zatargów
z Grecj, nawet do przejciowego zerwania stosunków dyplomatycznych
na tle uniezalenienia si rumuskiej cerkwi w Macedonii od prawo-
sawnej hierarchii greckiej.

PIERWSZA WOJNA WIATOWA 1914-1918

W stosunkach midzynarodowych postawa Rumunii budzia po-
wane wtpliwoci. Linia polityczna króla i konserwatystów oraz tajny
traktat z 1883 r. wizay j z Niemcami i Austro-Wgrami. Lecz inte-
resy wikszoci buruazji zwracay sympati jej oraz inteligencji coraz
bardziej w stron obozu przeciwnego, zwaszcza Francji i Serbii.
Po wybuchu wojny, do której z pocztkiem sierpnia zostay wcignite
gówne potgi Europy, narada czoowych polityków („rada koronna") z dnia
3 VIII 1914 r. wypowiedziaa si, cho niejednomylnie, za zbrojn
neutralnoci. Nastpio rozbicie opinii publicznej, w partii konserwa-
tywnej doszo nawet w 1915 r. do rozamu. Przewaay jednak nastroje
sympatii i wspóczucia dla Serbii, Belgii, Francji, a wic za Entent,
wyraajce si w burzliwych demonstracjach. Nadzieje budziy pocztko-
we sukcesy Rosjan w Karpatach, wkroczenie ich do Maramuresz. Sy-
tuacj uatwia mier zdecydowanego germanofila Karola I we wrzeniu
1914 r. Nastpca, Ferdynand I, nie mia tak silnych oporów przeciw
ewentualnej wojnie z Niemcami. Liberalny rzd J. Bratianu prowadzi
tajne rokowania z obydwoma stronami. Dnia l padziernika zawarto
tajn umow z Rosj, która za yczliw neutralno uznawaa rumuskie
roszczenia do obszarów monarchii austro-wgierskiej zamieszkanych przez
Rumunów. Pastwa centralne mogy zaofiarowa tylko Besarabi, jeszcze
najwyej poudniow Bukowin z Suczaw, a Wgrzy pewne nieznaczne
ustpstwa jzykowe na korzy Rumunów siedmiogrodzkich. Tymczasem
ambicje rumuskich kó rzdzcych, zaostrzone atwymi sukcesami z okre-
su wojen bakaskich, wzrosy, przekraczajc granice rumuskiego obszaru
narodowego. dano ju nie tylko waciwego Siedmiogrodu, ale i caego
Banatu, ziem wgierskich a po Cis oraz caej Bukowiny.

Obydwu obozom zaleao na pozyskaniu Rumunii. Dla Niemiec ozna-
czao to odcicie Rosji drogi ku cieninom tureckim, dla Ententy —

351


uzyskanie poczenia z Serbi. Dla jednych i dla drugich wane byy
zasoby kraju (ywno, nafta), a i potencja militarny (do 700 tys.
onierza) nie by bez znaczenia. Ententa przyja wic te wygórowane
dania, liczc, e traktat pokojowy bdzie móg je ograniczy. Po
wstpnym porozumieniu si z Rosj jesieni 1914 r., w 1915 r.
ukad z Ententa by ju gotów, lecz jej niepowodzenia militarne,
zwaszcza Rosji, wstrzymay rzd rumuski. Tymczasem buruazja
zarabiaa na neutralnoci, legalnie i nielegalnie, zaopatrujc pastwa
centralne. Cz jej odczua jednak trudnoci gospodarcze, jakie wywo-
ao zamknicie cienin tureckich, przerwanie dopywu surowców oraz
ograniczenie eksportu morzem. Droyzna i spekulacja, czciowe bez-
robocie odbiy si bolenie na pooeniu ludnoci. Rzd ustanowi ceny
maksymalne, ale nie chroni dostatecznie spoeczestwa przed machina-
cjami czarnego rynku i coraz dotkliwszymi brakami. Doszo do zaburze
godowych, demonstracji ulicznych przeciw ndzy i wszelkiej wojnie,
za utrzymaniem neutralnoci (Bukareszt, Braia). Na tym gruncie stana
odbyta w Bukareszcie w lipcu 1915 r. narada socjalistycznych dziaaczy
krajów bakaskich. W czerwcu 1916 r. w Gaaczu miay miejsce
ostre starcia uliczne, których ofiar byy dziesitki zabitych i rannych.
Partia Socjaldemokratyczna, zgodnie z zaleceniem konferencji II Midzy-
narodówki w Zimmerwald z 1915 r., protestowaa przeciw wojnie
i udziaowi w niej Rumunii, nie bya jednak w stanie wpyn na
bieg wydarze. Wadze zwalczay te wystpienia z ca bezwzgldnoci.
Przeciwstawiay si im zreszt coraz silniej patriotyczne manifestacje
za wyzwoleniem Siedmiogrodu, organizowane przez Lig Kulturaln,
która w 1914 r. ostentacyjnie zmienia nazw na: Liga Jednoci
Politycznej Wszystkich Rumunów.

Latem 1916 r. rzd rumuski uzna, e Ententa zyskaa wystarcza-
jc przewag. Odczekano jeszcze dokadnie do wyganicia ukadu
z pastwami centralnymi z 1883 r., 17 sierpnia podpisano traktat
przymierza z koalicj, a 27 tego miesica wypowiedziano wojn
Austro-Wgrom, krok ten motywujc pooeniem rodaków za Karpatami.
W praktyce równao si to wystpieniu przeciw caemu blokowi
pastw centralnych. Odpowiedzi Niemiec byo przyrzeczenie Austro-W-
grom, po wspólnym zwycistwie, wszystkich ziem rumuskich.

Armia rumuska wkraczaa do walki sabo uzbrojona, co dobrego
na ogó jej onierza stawiao w trudnej sytuacji w starciu z silniej-
szym przeciwnikiem. Jak wykaza dalszy bieg wydarze, zawioda te
cz wyszego dowództwa, zwaszcza w Dobrudy. Trzeba byo ponadto
walczy na dwóch frontach: austro-wgierskim i bugarskim. Z tych
powodów Rosja bya przeciwna decyzji Rumunii, która przeduaa
front wschodni do Morza Czarnego, przy czym byo do przewidzenia,
e nie obejdzie si bez pomocy wyczerpanych ju i wykrwawionych
wojsk rosyjskich. Rzd carski musia jednak ustpi pod naciskiem
sprzymierzeców, dcych do odcienia z trudem utrzymywanego
frontu zachodniego. Francja proponowaa Rumunom uderzenie na Buga-
ri i poczenie si z koalicyjnym tzw. frontem salonickim w pó-

352


nocnej Grecji. Rumunia wybraa jednak zachodnio-pónocny kierunek
natarcia, na Siedmiogród, pragnc przede wszystkim rozbicia monar-
chii austro-wgierskiej.

Wojska rumuskie odniosy pocztkowo sukcesy nad sabszymi
zrazu liczebnie siami austro-wgierskimi. Zajy znaczn cz Siedmio-
grodu, m.in. Braszow, Fagaras, Sibiu, Sighisoara tereny, seklerskie, gorco witane przez
tamtejszych Rumunów. Zawioda jednak rachuba na powodzenie akcji
ofensywnych koalicji, rozwijanych w tym czasie na zachodzie, wschodzie
i poudniu. Najbardziej udana ofensywa rosyjska gen. Brusiowa rozbia
wprawdzie gówne siy austro-wgierskie miedzy Prypeci a Karpatami,
ale zostaa w kocu powstrzymana na Woyniu przez Niemców,
naruszywszy ostatnie rezerwy Rosji. Niemcy przerzucili teraz powane
siy z zachodu i skoncentrowali przeciw Rumunom dwie znaczne
armie: w Siedmiogrodzie niemiecko-austro-wegiersk gen. Falkenhayna,
w Bugarii niemiecko-bugarsko-tureck gen. Mackensena. We wrzeniu
wojska rumuskie poniosy cik klsk w Dobrudy. Po utracie
sabo bronionych punktów oporu w Tutrakanie i Silistrii, po przeamaniu
linii obronnej Cernavoda — Konstanca caa ta prowincja zostaa zajta
przez nieprzyjaciela, razem z wielkimi zapasami w porcie Konstancy.
Z pomoc rosyjsk powstrzymano wreszcie wroga, lecz dopiero na linii
dolnego Dunaju. Z kocem wrzenia wyparto armie rumuskie z Siedmio-
grodu. W padzierniku toczyy si uporczywe krwawe walki o prze-
cze karpackie. Przeamawszy opór w Karpatach Poudniowych Falken-
hayn zaj Olteni, a z kocem padziernika przekroczy Olt. Na Woosz-
czyzn wtargna te cz armii Mackensena, przeprawiwszy si przez



353


Dunaj blisko ujcia Oltu. Wspomagani przez doradców francuskich z misji
wojskowej gen. H. Berthelota Rumuni próbowali w listopadzie stawi
czoo na przedpolach Bukaresztu. Linie obronne nad rzekami Neajlov
i Arges zostay jednak przeamane i z pocztkiem grudnia oddano nie-
przyjacielowi stolice. Ewakuacja Wooszczyzny, zimowy odwrót do Mo-
dawii wobec niedomaga transportu oraz wybuchu epidemii tyfusu przy-
niosy ogromne straty w ludziach. Przewan cze zakadów zbrojenio-
wych wywieziono wraz z zaog do poudniowej Rosji. Szyby naftowe
zostay w znacznej liczbie zniszczone. Wadze pastwowe i dwór królewski
przeniosy si do Jass. Po bitwie pod Putna i utracie Focsani (8 I 1917)
wojska rumuskie wycofay si na linie dolnego Seretu. Dopiero teraz
Rosja udzielia wikszej pomocy, wprowadzajc do Modawii okoo pó
miliona onierzy. Dziki temu ofensywa niemiecka zostaa powstrzymana
w Karpatach Wschodnich i nad dolnym Seretem, pomimo tar miedzy
dowództwem rosyjskim i rumuskim. Ale koa konserwatywne, pro-
niemieckie, nawizay ju w stolicy wspóprac z Niemcami planujc
nawet detronizacj króla Ferdynanda.

Z pocztkiem 1917 r. wielkie wraenie wywara rewolucja lutowa
w Rosji, obalenie caratu, ogoszenie republiki, l maja, obchodzony wspól-
nie ze zrewolucjonizowanymi onierzami rosyjskimi, przybra w Jassach
bardzo burzliwy przebieg. Uwolniono si winiów politycznych, król
szuka schronienia wród wiernych mu oddziaów. Chopi burzyli si
przeciw olbrzymim ciarom wojny. Zawizany w lecie 1917 r. w Odessie
Rumuski Komitet Socjaldemokratyczny z takimi dziaaczami, jak Bujor,
Racovski, wzywa Rumunów do obalenia rzdu i monarchii, ustanowie-
nia demokratycznej republiki, z czasem i do konfiskaty ziemi obszarniczej,
a take do zjednoczenia rumuskiego obszaru narodowego. Rzd i parla-
ment wolay pój na ustpstwa. Jeszcze w marcu 1917 r. zapowiedziano
reform roln za odszkodowaniem wacicieli, majc zapewni chopom
gospodarstwa nie mniejsze ni 5 ha, oraz demokratyczne prawo wyborcze
po wojnie. Wojsku przyrzeczenie to zoy osobicie król Ferdynand.

Latem 1917 r. Niemcy wznowili ofensyw, dc do zajcia reszty
ziem rumuskich. Od lipca do padziernika trway zacite walki zakoczo-
ne sukcesem obrony rumusko-rosyjskiej. Z kocem lipca gen. Averescu
odpar nieprzyjaciela na Bukowinie oraz bardziej na poudnie pod Marasti.
W sierpniu generaowie Cristescu i Grigorescu rozbili natarcie niemieckie
nad dolnym Seretem w zwyciskiej bitwie pod Marasesti.

Jesieni Rosj wstrzsna rewolucja padziernikowa. Zwycistwo
partii bolszewickiej, wobec jej denia do zawarcia pokoju, przesdzao
losy frontu rumuskiego. Ponadto sytuacja w nie zajtej dotd czci kra-
ju staa si niebezpieczna dla buruazji i jej rzdu. Ludno, przemczona,
wygodzona i zniechcona, okazywaa gron postaw. Na zapleczu,
w Besarabii, szerzy si ywioowo ruch rewolucyjny. Za zgod Ententy
rzd rumuski podpisa 9 XII 1917 r. w Focsani zawieszenie broni.

Straty wojenne byy bardzo wysokie. Zgino w bitwach i zmaro w na-
stpstwie wojny okoo 800 tys. ludzi, tj. 10% ogóu ludnoci! Spada ogrom-
nie produkcja rolna, górnicza, przemysowa. Ludzi nka gód, bezrobo-
cie, inflacja i droyzna. Okupowane obszary kraju zostay poddane bez-

354


wzgldnej eksploatacji. Tragiczny by los Rumunów siedmiogrodzkich.
Zmobilizowani od samego pocztku wojny, ponosili ogromne, krwawe
straty na frontach serbskim, rosyjskim, woskim, w kocu i rumuskim,
w obcej im walce o zachowanie gnbicego ich pastwa, majc za prze-
ciwników onierzy narodów uwaanych przez nich za sprzymierzeców,
a czsto i wasnych rodaków. Chopom narzucono wielkie ciary material-
ne. Wadze wgierskie mciy si za sympatie okazane wojskom rumu-
skim w czasie ich pobytu w Siedmiogrodzie. Wielu Rumunów, którzy
nie schronili si na czas za Karpaty, stracono lub uwiziono pod zarzutem
szpiegostwa i zdrady stanu. Na pograniczu przystpiono do utworzenia
pasa ochronnego z którego ludno rumuska miaa by cakowicie wy-
siedlona. Wbrew uczuciom i postawie mas niektórzy przywódcy rumu-
skiego ruchu narodowego w Siedmiogrodzie, jak A. Vaida-Voevod, S. Pop,
deklarowali lojalno wobec A ustro-Wgier, nadal opowiadajc si za
zjednoczeniem Rumunii przez Habsburgów. Inni, jak B. Lucaciu i O. Goga,
przyjli za wzorem Bukaresztu orientacj prokoalicyjn.

Zwyciskie na wschodzie Niemcy, dc do uregulowania stosunków
w tej czci Europy po myli swych interesów, zaday podpisania ukadu
pokojowego. Warunki byy celowo bardzo cikie, obliczone na zastrasze-
nie innych mniejszych pastw. Bratianu i jego koalicyjny gabinet liberal-
no-konserwatywny ustpi, rzdy obj gen. Averescu. Dnia 5 III 1918 r.
w Buftea podpisano preliminaria pokoju. W tym samym jeszcze miesicu
misj utworzenia nowego rzdu otrzyma A. Marghiloman, konserwatysta,
zdeklarowany germanom. 7 V 1918 r. w Bukareszcie podpisano traktat
pokojowy. Rumunia oddawaa Austro-Wgrom przecze karpackie,
zwracaa Bugarii poudniow Dobrudz, reszt tej nadmorskiej prowincji
razem z portem w Konstancy przekazywaa mocarstwom centralnym do
ich wspólnego uytkowania. Zyskiwaa natomiast zajt ju wczeniej
Besarabi. Musiano zapewni Niemcom szerokie moliwoci korzystania
z bogactw naturalnych kraju i jego produkcji, zwaszcza ropy naftowej.
Armia rumuska zostaa w wikszoci zdemobilizowana.

Ciki, upokarzajcy dyktat bukareszteski wywoa now fal nieza-
dowolenia ludnoci. Pod wpywem rewolucji bolszewickiej w Rosji zaczy
powstawa w Rumunii pierwsze grupy komunistyczne, którym przewodzili
A. Constantinescu, L. Filipescu i K. Ivanus.

Skapitulowawszy przed mocarstwami centralnymi, rzd rumuski
wystpi jednoczenie przeciw rewolucji rosyjskiej, wchodzc w porozumie-
nie z popieran przez Niemcy nacjonalistyczno-buruazyjn Centraln Ra-
d Ukrainy oraz umoliwiajc organizowanie w Modawii biaogwardyj-
skich oddziaów gen. Szczerbaczewa. Jednostki wojskowe rosyjskie, które
ogarna agitacja rewolucyjna, zostay rozbrojone.

Ssiadujca z Rumuni Besarabia, wcignita ju w wir gwatownych
wydarze rewolucji rosyjskiej i wykazujca silne tendencje radykalne,
miaa sta si pewnym wyrównaniem dla Rumunii za poniesione straty
terytorialne. Przekazanie jej w rce rzdu rumuskiego miao zarazem
zabezpieczy blok pastw centralnych przed moliwoci powstania tu
orodka rewolucji spoecznej. Korzystajc z ówczesnego obezwadnienia
Rosji klsk wojenn i walkami wewntrznymi, sfery rzdzce rumuskie

355


zawczasu przygotoway sw akcj. W padzierniku 1917 r. powstaa
w Besarabii prorumuska Rada Kraju (Sfatul Tarii). W grudniu lewica
besarabska doprowadzia do ogoszenia autonomii prowincji w ramach
federacyjnej republikaskiej Rosji. Ale ju na przeomie 1917/18 r. kraj
zaczy zajmowa wojska rumuskie. Do interwencji wzywali miejscowi
nacjonalistyczni dziaacze rumuscy, jak J. Nicule{, P. Halippa, majcy
za sob wikszo Rady Kraju, a zatrwoeni rozrostem rad robotniczych,
onierskich i chopskich, samorzutnym przejmowaniem ziemi przez cho-
pów oraz podjt na samym pocztku 1918 r. prób ustanowienia
w Besarabii wadzy radzieckiej. Akcja rumuska odpowiadaa zreszt
yczeniom nie tylko pastw centralnych, lecz i Ententy, równie wro-
giej rewolucji. Przejecie Besarabii przez Rumuni ze wzgldu na
specyficzny ukad stosunków miejscowych oraz na wyrane tendencje
separatystyczne odbyo si w kilku etapach. Pod naciskiem Rumu-
nów ogoszono w styczniu 1918 r. Niezalen Republik Modawsk,
a w kwietniu przyczenie jej do Rumunii. Ale nawet w nacjona-
listyczno-rumuskiej w swej wikszoci Radzie Krajii (103 Rumunów, 13
Ukraiców, 7 Rosjan, 6 ydów, 5 Bugarów, l Polak, l Ormianin) okoo 1/3
czonków nie popara tej uchway. Uni obwarowano zreszt szeregiem
warunków, m.in. zachowania znacznej autonomii oraz przeprowadzenia
radykalnej reformy rolnej, starajc si dostosowa do podstawowych
da ludnoci. Te jednak szy przewanie jeszcze dalej i mimo terroru
ze strony wadz rumuskich doszo do zbrojnych wystpie, w których
wzili udzia znani z okresu wojny domowej w Rosji G. Kotowski i I. Ja-
kir. Zmusiy one rzd rumuski do przyjcia zobowizania zwrotu Besara-
bii przyszej Rosji, czego jednak nie dotrzymano, korzystajc z dalszego
rozwoju wydarze. W grudniu 1918 r. cofnito nawet warunki zwizane
poprzednio z przyczeniem, zamieniajc Besarabi w zwyk prowincj
rumusk, bez cienia autonomii.

Tymczasem wielka wojna dobiegaa kresu. Jesieni 1918 r. opór
pastw bloku centralnego zosta zamany. Niemcy ju z pocztkiem pa-
dziernika, zabiegajc o pokój i zgadzajc si na gone „14 punktów"
Wilsona, rezygnoway z utrzymania w mocy traktatu bukareszteskiego.
Punkt 11 przewidywa bowiem ewakuacj Rumunii. W tym samym jeszcze
miesicu posowie rumuscy w parlamencie wgierskim zadali uznania
prawa ludnoci do samostanowienia o swym losie. W rozejmie, podpisa-
nym we Francji w Compiegne 9 XI 1918 r., zobowizano Niemców do
wycofania wojsk z ziem rumuskich w cigu 15 dni. Od poudnia, przez
pokonan Bugari, dotary do Rumunii wojska koalicyjne z tzw. frontu
salonickiego, dowodzone przez Francuzów.

Korzystajc z rozpadu Austro-Wgier oraz z wezwania ze strony
bukowiskich dziaaczy rumuskich w cigu listopada Rumuni zajli
ca Bukowin po Dniestr i Czeremosz, ogaszajc jej poczenie
z Rumuni wbrew stanowisku znacznej czci ludnoci. W tym
samym bowiem czasie podjto ze strony radykalnej lewicy próby
wczenia pónocnej Bukowiny, po Seret, do tworzonej wanie Ukrainy
Radzieckiej. Natomiast zawizany w padzierniku 1918 r. Ukraiski
Komitet Narodowy, grupujcy elementy buruazyjno-nacjonalistyczne,

356


opowiada si za wczeniem okrgów pónocnych do Ukrainy nacjo-
nalistycznej, czemu sprzyjay wadze austriackie. Zaniepokojeni tymi
perspektywami dziaacze narodowi niemieccy i polscy przyczyli si
do stanowiska narodowców rumuskich, którym przewodzi lancu
Flondor, uatwiajc im przeprowadzenie ich planów przyczenia Buko-
winy do Rumunii.

Zanim nowy rzd rumuski, który po klsce Niemiec utworzy gen.
G. Coanda, móg przej wadz na obszarach dotd okupowanych, wy-
tworzya si na nich sytuacja sprzyjajca inicjatywie samego spoeczestwa.
W cigu listopada powstay samorzutnie rady i gwardie robotnicze, od-
yy organizacje socjalistyczne, szerzy si radykalny ruch chopski. Na-
stroje te doszy najsilniej do gosu w Siedmiogrodzie, posiadajcym licz-
niejsz i lepiej zorganizowan klas robotnicz, szczególnie w dolinie
górnego Jiu. Wród ludnoci rumuskiej czyy si one z deniem do
zjednoczenia z Rumuni.

W padzierniku 1918 r. powstaa w Siedmiogrodzie Centralna Rada
Narodowa Rumuska z T. Mihali i J. Maniu na czele. Zyskaa ona silne
zaplecze w utworzonych w cigu padziernika i listopada powiatowych
i gminnych rumuskich radach narodowych, skadajcych si z przedsta-
wicieli Rumuskiej Partii Narodowej, Rumuskiej Partii Socjaldemokra-
tycznej, zwizków zawodowych, organizacji spoeczno-kulturalnych, jak
ASTRA itp. Reprezentoway one istotnie szeroki wachlarz rumuskiej
opinii publicznej Siedmiogrodu. W poowie listopada Rumuni siedmio-
grodzcy prowadzili jeszcze w Aradzie pertraktacje z przedstawicielami no-
wego rzdu wgierskiego, które jednak nie day zadowalajcych wyników.
Uzyskano natomiast przychylno siedmiogrodzkich Sasów. Wtedy, wopar-
ciu o te nastroje mas rumuskich i wobec przekroczenia Karpat przez
oddziay ponownie zmobilizowanej armii rumuskiej, Centralna Rada
przesza do polityki faktów dokonanych, podobnie jak ju wczeniej inne
narody rozpadajcej si monarchii austr o-wgierskiej. Na dzie l XII 1918 r.
zwoano Zgromadzenie Narodowe do Alba lulia, historycznej stolicy Sied-
miogrodu, na które poza oficjalnymi delegatami z wyboru przybyo ponad
100 tys. rumuskich patriotów z Siedmiogrodu i Banatu. Podjo ono
uroczyst uchwa o zjednoczeniu ze „starym królestwem". W stycz-
niu 1919 r. unia ta zostaa uznana przez siedmiogrodzkich Sasów, w sier-
pniu przez banackich Szwabów. Natomiast Wgrzy, niezdolni wówczas
do oporu, zwaszcza wobec cakowitego rozpadu ich aparatu pastwowego
w Siedmiogrodzie i Banacie, ograniczyli si do formalnego protestu. Przed-
stawiciele klasy robotniczej zgosili od razu dania reform spoecznych,
demokratyzacji ycia politycznego, równouprawnienia narodowego. Kie-
rownictwo siedmiogrodzkiej Rumuskiej Partii Narodowej przyrzeko
zaspokoi te yczenia. Wyoniona z Centralnej Rady Narodowej pitnasto-
osobowa Rada Rzdzca siedmiogrodzka, z J. Maniu na czele, uchwalia
w cigu 1919 r. dekrety o reformie rolnej, o nacjonalizacji uniwersytetu
w Klu.

Ruch lewicowy okaza si jednak zbyt jeszcze saby, by móg uchwyci
wadz, nawet w dogodnym okresie listopada 1918 r. By za to wystarcza-
jco widoczny, aby zaniepokoi klasy posiadajce. Z pocztkiem grudnia

357


partia narodowo-liberalna odzyskaa wadze, rzd utworzy znów J. Bra-
tianu, wczajc do niego i przedstawicieli Rumunów siedmiogrodzkich.
Podjto zdecydowane kroki przeciwko lewicy. Jeszcze 13 grudnia wielka
demonstracja robotnicza w Bukareszcie zostaa krawawo stumiona przy
uyciu wojska. Zgino okoo 100 osób, a ponad 200 odnioso rany, wiele
uwiziono. Wród nich znalaz si J. Frimu, który — skatowany w wizie-
niu — wkrótce zmar. Podjta na szerok skal akcja policyjna zdusia
wystpienia robotnicze po obu stronach Karpat, m.in. rady robotnicze
w okrgu górniczym nad Jiu. Dla uspokojenia wzburzonej ludnoci kraju
przyznano jej powszechne prawo wyborcze oraz ogoszono, l grudnia
1918 r., dekret o reformie rolnej, na razie jednak nie zatwierdzony
przez parlament.

„ROMAN1A MAR"

Buruazja rumuska nawet w okresie paktowania z Niemcami
nie utracia kontaktu z Entent. Jej gówn stawk byy przyrzeczone
od dawna koncesje dla zachodniego kapitau oraz wana rola bastionu
przeciwruchomrewolucyjnymwpoudniowo-wschodniej Europie. W stycz-
niu 1919 r. zduszono krwawo powstanie ludnoci Besarabii, zwaszcza
w okrgu chocimskim, gdzie zgino kilka tysicy ludzi. W lutym
z pomoc Francuzów podjto nieudan prób wypadu za Dniestr
na Tiraspol. W kwietniu wystpiono przeciw rewolucyjnej republice
wgierskiej, zezwolono te na organizowanie w Arad wgierskiego rzdu
kontrrewolucyjnego. Odrzucono dania Rosji Radzieckiej co do Besarabii
i Bukowiny, co wicej, od wiosny po koniec 1919 r. okupowano
Pokucie. W tym czasie rumuscy komunici walczyli na rónych
frontach rosyjskiej wojny domowej (w Odessie, Kijowie, Potawie,
Chersonie tworzono oddziay rumuskich ochotników), brali udzia w za-
oeniu III Midzynarodówki, inni organizowali w kraju wystpienia
przeciw interwencji. Jednak mimo demonstracji majowych, a póniej
lipcowych, mimo agitacji wród kolejarzy i w wojsku, nie udao si
powstrzyma reakcji. Nie przyjto pokojowych propozycji rewolucyj-
nego rzdu wgierskiego, uwzgldniajcych w kocu rumuskie pre-
tensje terytorialne, a w sierpniu 1919 r. interwencyjne wojska rumuskie,
liczce okoo 170 tys. onierzy, zajy Budapeszt, w którym zachowyway
si z du brutalnoci. W odwet za bezwzgldn i wyniszczajc
okupacj w latach 1916—1918 wywoono teraz mienie wgierskie.
W wojnie polsko-radzieckiej 1919—1920 ogoszono neutralno, ale zezwo-
lono na przewóz broni do Polski.

Dziki tym prokoalicyjnym wystpieniom oraz szerokim stosunkom
ambasadora we Francji T. lonescu i zabiegom spokrewnionej z dworem
angielskim królowej Marii, a take poparciu Serbów, Czechów i Greków,
delegacji rumuskiej na konferencj pokojow w Wersalu (J. Bratianu,
gen. G. Coanda) powiodo si uzyska due i wane nabytki terytorialne.
W traktatach z Austri i Bugari z 1919 r. i z Wgrami z 1920 r.
Rumunia otrzymaa cay Siedmiogród waciwy, ca Bukowin, przewan

358


cz Banatu, poudniow Dobrudz. Ponadto w 1920 r. Anglia,
Francja i Wochy faktycznie uznay wcielenie Besarabii. Obszar pastwa
Wzrós ponad dwukrotnie, z okoo 140 do okoo 300 tys. km2,
podobnie liczba mieszkaców z okoo 8 do 17 min. Powstaa „Romania
Mar" — „Wielka Rumunia", wykraczajca ju poza rumuski obszar
etniczny. Mniejszoci narodowe obejmoway teraz okoo 30% ogóu
ludnoci, w tym Wgrzy 8 — 9%. Nie liczc terenów pogranicza, nawet
w rodku kraju powstaa wyspa wgiersko-seklerska, otoczona ywioem
rumuskim. W 1920 r. po zniesieniu w kwietniu Rady Rzdzcej
w Siedmiogrodzie i po deklaracji czci mocarstw przyznajcej Rumunii
suwerenno nad Besarabi, parlament ogosi zakoczenie zjednoczenia
narodowego Rumunów. Lewica odnosia si krytycznie do szeregu
wersalskich rozwiza. Rosja Radziecka nie uznaa zajcia Besarabii.
Protestoway nadal Wgry. Rumunia nie zgodzia si jednak na prze-
prowadzenie plebiscytu na spornych obszarach. Podpisaa wprawdzie,
zreszt nie bez oporu, tzw. ukad mniejszociowy, ale jej wadze cen-
tralne, w których najczciej sabo reprezentowany by bardziej umiar-
kowany element siedmiogrodzki, przyzwyczajony od stuleci do wspó-
ycia rónych narodowoci, na ogó nie byy skonne do penego po-
szanowania tych zobowiza.

Mimo wielu sabych stron i ogranicze wydarzenia, jakie rozegray
si u schyku burzliwego, obfitujcego w dramatyczne zmiany 1918 r.,
miay w sumie wielkie postpowe znaczenie. Wcielay w ycie odwieczne,
uporczywe denia wielu pokole Rumunów do penego zjednoczenia
w obrbie wasnego pastwa, bdce naturalnym prawem kadego narodu.
A wyzwolenie rumuskiego Siedmiogrodu, bez którego nie ma prawdziwie
penej Rumunii, poczenie go z Wooszczyzn i Modawi — byo w tym
dziele elementem nieodzownym i decydujcym.

KULTURA PRZEOMU XIX I XX WIEKU

Rozwój kulturalny Rumunii przeszed na przeomie stuleci znamienn
ewolucj, bdc odbiciem ówczesnej rzeczywistoci historycznej narodu ru-
muskiego. Wielki postp XIX w., zwycistwo kapitalizmu i buruazji,
zjednoczenie kraju i zdobycie niepodlegoci otwary zrazu drog równie
znacznemu postpowi kultury. Pod wzgldem tempa i wagi osigni
kulturalnych druga poowa XIX w. górowaa nad pierwsz. Lecz wkrótce
. zacza ujawnia si niedoskonao i ograniczono dokonanych przemian.
Silne pozostaoci feudalizmu, niedorozwój gospodarczy, zacofanie w po-
równaniu z przecitnym poziomem europejskim pomimo niewtpliwego
znacznego kroku naprzód, zaleno gospodarcza, a w konsekwencji
i polityczna od zagranicy mimo formalnej niepodlegoci — wszystko to
budzio rozczarowanie i rozgoryczenie szerszych warstw spoeczestwa
oraz gbiej mylcych i czujcych jednostek, które spodzieway si korzy-
stniejszego ukadu stosunków. Te niepomylne zjawiska oddziayway
na ogólny rozwój kultury, rzutoway na twórczo naukow i artystyczn
epoki. Cechowao j stopniowe osabienie pocztkowego rozmachu

359


i entuzjazmu, narastanie krytycyzmu i sceptycyzmu, ale równie i szukanie
nowych dróg. W tych usiowaniach coraz czciej uznawano konieczno
wyjcia poza spoeczny krg buruazji, która przestawaa by nosicielem
postpu, niezbdno oparcia si na szerszych masach. Oparcie to w kraju
rolniczym widziano przede wszystkim na wsi, w chopstwie. Lecz klasa
ta i jej ruch ulegay rozszczepieniu. W górnych swych warstwach
czyy si z buruazj, nasikay konserwatyzmem i nacjonalizmem.
W dolnych radykalizoway si, uderzajc w podstawy panujcego ustroju.
Przyszo, postp, coraz czciej i silniej wizay si ze wiatem
pracy najemnej, z proletariatem. Ale zrozumienie i akceptacja tych
perspektyw przyszoci powoli dopiero i z trudem toroway sobie
drog.

Szkolnictwo byo nastawione przede wszystkim na zaspokojenie po-
trzeb warstw górnych i rednich. Std lepiej rozwinito je na wy-
szych szczeblach. W 1914 r. Rumunia posiadaa 2 uniwersytety,
w Bukareszcie i w Jassach, politechnik, akademi handlow, 22 gimnazja
czteroklasowe, 20 liceów omioklasowych. Natomiast szkoy podstawowe,
zwykle zaniedbane, nie mogy speni naleycie swej roli mimo reformy
przeprowadzonej z kocem XIX w. (1893— 1899, gównie 1898) w duchu
postpu przez T. lonescu, a nastpnie przez ministra i wybitnego uczonego,
matematyka Spiru Hareta. Wedug danych za 1899 r. kraj liczy 78%
analfabetów. W 1910 r. byo ich wród mczyzn okoo 50%, wród
kobiet okoo 80%. W Siedmiogrodzie z kocem XIX w. ogólnie
analfabetyzm obejmowa okoo 70% ludnoci. Pooenie Rumunów
siedmiogrodzkich byo pod rzdami wgierskimi równie i w tym

360


[zakresie niepomylne. Liczba szkó rumuskich ulega nawet zmniejsze-
liu - w 1880 r. byo ich ogóem 2750, w 1914 r. ju tylko 2170. Od
1883 r. nie przybyo ani jedno rumuskie gimnazjum. Cze Rumunów
Z koniecznoci korzystaa z przedszkoli i ze szkó wgierskich, lecz
Skutkiem tego bya naraona na wiksze niebezpieczestwo madziaryzacji,
która czynia widoczne postpy, zwaszcza w zachodnich orodkach
miejskich, jak Satu Mar, Oradea, Arad. W dziedzinie studiów wyszych
Rumuni siedmiogrodzcy, nie posiadajc wasnego uniwersytetu, nadal
zmuszeni byli do korzystania z obcojzycznych uczelni Austro-Wgier.
W Budapeszcie i we Wiedniu istniay tylko katedry jzyka i literatury
rumuskiej. W pocztkach XX w. liczb studentów rumuskich z Siedmio-
grodu obliczano na okoo 800 osób. Dopiero przed sam wojn
rzd wgierski poczyni pewne drobne ustpstwa na rzecz ywiou
rumuskiego, zezwalajc na zakadanie szkó pedagogicznych dla dziew-
czt (1914— 1915) oraz na zorganizowanie dalszych studiów teologicznych
grecko-katolickich w Lugoj (1913) i w Oradea (1914). Liczba uczniów
szkó pedagogicznych rumuskich bya jednak niewielka, okoo 1900 r.
wynosia razem nie wicej ni 500 osób.

Nauka uczynia dalsze kroki naprzód, zwaszcza nauki cise.
Wyrónili si matematyk D. Pompeiu, fizyk E. Bacaloglu, chemicy
P. Poni, K. Istrati, geologowie G. Cobalcescu, L. Mrazec (badania
zó ropy naftowej), J. Munteanu-Murgoci. geografowie S. Mehedinti,
J. Yilsan, biologowie G. Antipa (zaoyciel Muzeum Przyrodniczego
w Bukareszcie), E. Racovita (wiatowej sawy badania nad flor
i faun jaski), D. Brinza, D. Grecescu, bakteriolog J. Cantacuzino,
neurolog o europejskim rozgosie J. Marinescu. Wydano Wielki sownik
geograficzny Rumunii. W rozwoju techniki utrwalili swe nazwiska
wspominany ju in. A. Saligny, oraz pionierzy lotnictwa, dziaajcy
przewanie we Francji, T. Vuia, A. Ylaicu (zgin w 1913 r. podczas
próby przelotu nad Karpatami), H. Coanda. Dotychczasowe Rumuskie
Towarzystwo Akademickie przeksztacono w 1879 r. w Akademi
Rumusk.

Powane byy osignicia humanistyki. B. Hasdeu wyda w latach
1878—1880 teksty starorumuskie, a w latach 1886-1898 sownik
etymologiczny jzyka rumuskiego. Due znaczenie miay badania nad
rozwojem rumuskiej mowy prowadzone przez takich uczonych, jak
M. Gaster, A. Philippide, S. Puscariu, S. Pop. W historiografii nadal
wybitn rol odgrywali E. Hurmuzaki, B. Hasdeu i A. Xenopol.
Saw i uznanie w skali midzynarodowej zyskali B. Pirvan, archeolog
i znawca staroytnoci geto-dackiej, a zwaszcza Mikoaj lorga
(1871 — 1940), autor olbrzymiej iloci prac z dziejów Rumunii, Wgier,
narodów bakaskich, Turcji, publikowanych czsto w jzykach obcych.
Pochodzcy z Botosani, wyksztacony w Jassach, Paryu, Lipsku
i Berlinie, by natur niezwykle ywotn, czowiekiem wielkiej energii,
zdolnoci i wszechstronnoci, historykiem, pisarzem, poet, publicyst,
dziennikarzem, wydawc i redaktorem wielu czasopism, dziaaczem
spoecznym, politykiem, ministrem, premierem, zaoycielem lub czon-
kiem wielu instytucji naukowych, kulturalnych i spoecznych. Wielki

361


erudyta, obj badaniami wszystkie epoki dziejów rumuskich, które jed-
nak traktowa idealistycznie, w duchu solidaryzmu spoecznego i nacjo-
nalizmu. Politycznie pozostawa na pozycjach umiarkowanego nacjona-
lizmu, zbliony by do konserwatywnego skrzyda ruchu chopskiego.
W latach trzydziestych wspópracowa z dyktatur królewsk, ale przeciw-
stawia si skrajnemu nacjonalizmowi i wpywom hitlerowskim. Przy-
paci to yciem, zamordowany bestialsko przez faszystowsk elazn
Gwardi w listopadzie 1940 r. w siedemdziesitym roku ycia.

Mimo przedstawionych poprzednio bardzo znacznych przeszkód
coraz pokaniejszy by dorobek uczonych rumuskich z Siedmiogrodu.
Odznaczy si tam P. Alexi, zaoyciel ogrodu botanicznego w Nasaud,
saw europejsk zyskali chemik M. Teclu i wybitny bakteriolog
Wiktor Babes, który przeniós si do Rumunii. Historykiem walk Ru-
munów w Siedmiogrodzie w XVIII i XIX w. sta si T. Pacaian,
a Rumunów w Banacie J. Popovici. Obydwaj zaczli publikowa
w 1904 r. Ogóln histori Siedmiogrodu skreli J. Barijiu, wydajc j
w Sibiu w latach 1889—1891. Wedug wasnego jego okrelenia,
przeszo tej ziemi traktowa jako „jednoczenie histori Rumunów,
Wgro-Sekkrów i Sasów". Doskonaym jzykoznawc by braszowia-
nin J. Bogdan, slawista, wydawca dokumentów sowiano-rumuskich.
W tych dziedzinach odznaczyli si jeszcze J. Popovici, J. Bianu,

362


a zwaszcza O. Densusianu, autor monumentalnej Historii jzyka ru-
munskiego, wydanej w Paryu w 1901 r. W podtrzymywaniu warun-
nków sprzyjajcych rozwojowi nauki rumuskiej za Karpatami due
zasugi kada ASTRA. Wydawane przez ni „Biblioteka Ludowa"
Oraz „Biblioteka dla Modziey" staray si szerzy wiedz i praktycz-
ne umiejtnoci gospodarskie wród szerszych rzesz rumuskiego chop-
stwa. W 1905 r. powoano do ycia rumuskie Muzeum Historycz-
ne i Etnograficzne w Siedmiogrodzie. Poród osigni tego stowa-
rzyszenia byy inicjatywy posiadajce znaczenie ogólnonarodowe, szcze-
gólnie zapocztkowane w 1904 r. wydawnictwa pierwszej w ogóle
rumuskiej encyklopedii, a w 1905 r. przez J. Bianu i N. Hodosa
rumuskiej bibliografii historycznej.

W literaturze ponad wszystkich wspóczesnych-wybi si geniusz Mi-
chaa Eminescu (1850— 1889), najwikszego dotd poety Rumunii. ycie
jego i twórczo zawieraj szereg elementów znamiennych dla epoki.
Pochodzi z pónocnej Modawii, z niezamonej rodziny ziemiaskiej,
uczszcza do gimnazjum niemieckiego w Czerniowcach. Tam przyczy
si do wdrownej rumuskiej trupy teatralnej, dziki czemu pozna cay
kraj. Studiowa póniej w Wiedniu i Berlinie, szczególnie filozofi.
W Austrii zaprzyjani si z wybitnym dziaaczem rumuskim z Siedmio-
grodu i pisarzem J. Slavici, który dopomóg mu w nawizaniu kontaktu
z grup „Junimea". Pozbawiony innego oparcia finansowego, Eminescu
pracowa czas jaki w ministerstwie owiaty, nastpnie w redakcjach cza-
sopism, zwaszcza konserwatywnego „Timpul", chocia ten kierunek spo-
eczno-polityczny nie odpowiada osobistym przekonaniom poety. Emi-
nescu widzia zasadnicze braki i zo rozpanoszone w stosunkach spoecz-
nych i politycznych kraju. Ale potrzeby materialne i warunki ycia kul-
turalnego ówczesnej Rumunii narzucay mu wspóprac z monym ro-
dowiskiem konserwatywnym. Std liczne lady wewntrznej rozterki w jego
twórczoci, zawierajcej obok najsubtelniejszej, olniewajcej liryki take
i gryzce szyderstwo, zachwyt i entuzjazm, umiowanie kraju i ludu,
akcenty spoecznego protestu (poemat Cesarz i proletariusz) obok zwtpie-
nia i rezygnacji. Od przygniatajcej rzeczywistoci, w której odmian
czsto wtpi, przynajmniej co do bliskiej przyszoci, usuwa si w wiat
wasnych gbokich przey, czsto zreszt równie mao pogodnych,
w pikno przyrody i w przeszo. Gbokie rozczarowanie do wasnej
epoki, jak i wpyw konserwatywnego otoczenia narzucay mu idealistycz-
n, romantyczn wizj dawnych czasów. Skócony z yciem, zawiedziony
i niedoceniony, zmar w obkaniu w czterdziestym roku ycia. Jego
geniusz artystyczny, jeden z najwikszych w europejskiej poezji lirycznej
XIX w. dopiero po mierci poety znalaz pene uznanie, a póniej
plejad naladowców.

Z innych wybitniej utalentowanych pisarzy tego okresu, z powiecio-
pisarzy i nowelistów na uwag zasuguj: Jan Creanga (1837—1889),
pochodzcy z chopskiej rodziny, autor doskonaych, owianych ciepym
humorem wspomnie z modawskiej wsi; Duiliu Zamfirescu (1858— 1922)
z Focsani, dyplomata, opisujcy upadek i zanik wród ziemiastwa starych
rodów bojarskich; Barbu Stefanescu-Delavrancea (1858—1918), polityk,

363


nowelista i dramaturg, piszcy o zwykych sprawach szarego czowieka,
bezlitonie deptanego przez molocha nowoczesnej cywilizacji; Jan Brate-
scu-Voinesti (1868— 1946), wywodzcy si ze rodowiska bojarskiego, wy-
bitny nowelista, zajmujcy si, z pozycji konserwatywnych, losem inteli-
gencji w stosunkach kapitalistycznych, tumacz Sienkiewiczowskiego Jan-
ka Muzykanta; Micha Sadoveanu (1880—1961) z Pascani, wybitny
stylista, autor licznych powieci z ycia modawskiej wsi, wspóczesnych,
a take historycznych, pozostajcych pod wpywami Sienkiewicza, sporód
pisarzy polskich najsilniej oddziaujcego wtedy na literatur rumusk.
W dziedzinie dramatu trwae wartoci wnieli: Bogdan-Petriceicu
Hasdeu (1838—1907), historyk, filolog, ale i literat, autor tragedii
historycznej Rdzvan i Vidra, nawizujcej do stosunków polsko-rumu-
skich w przeszoci; Jan ukasz Caragiale (1852—1912), z rodziny
aktorów, autor ogromnie popularnych komedii satyrycznych, krytykuj-
cych wiat mieszczaski; wspomniany ju Delavrancea; Aleksander
Davila (1860- 1929); Wiktor Eftimiu (1889- 1972). urodzony w Albanii,
dramaturg i poeta, twórca scenicznych bani historycznych i fantastycz-
nych. Wród licznej plejady poetów powaniejsze miejsce zaj przyjaciel
Eminescu, Aleksander Vlahu$a (1858—1919), artysta wysokiej rangi,
idealizujcy rumusk wie i przeszo narodow. Z pocztkiem XX w.
modernizm, wzorowany na poezji francuskiej, gównie symbolistów, wpro-.
wadzali do literatury rumuskiej Aleksander Macedonschi (1854— 1920),

364


Dymitr Anghel (1872-1914), Jan Minulescu (1881-1944). Nielicznymi
piewcami niedoli, walk i nadziei rumuskiego proletariatu stali si

Neculuja (1854-1904) i Aleksander Toma (1875-1954).

W krytyce literackiej, poza wspominanym ju T. Maioresu, wybit-
iie zaznaczya si osobowo wszechstronnego M. lorgi i znanego
ziaacza socjalistycznego K. Dobrogeanu-Gherea (1855— 1920), walcz-
przeciwko tendencjom estetyzujcym, odcigajcym od zaangao-
Wania w yciu spoeczno-politycznym. Wan rol odegray nowe czaso-
pisma spoeczno-literackie, zwaszcza „Samanatorul" („Siewca", 1901 —
1010), które zaoyli Ylahuta i Cosbuc, z którym wspópracowali
M. lorga, M. Sadoveanu, A. Popovici. Zespó ten popiera umiarko-
wany ruch ludowy, pogodzony z ustrojem kapitalistyczno-buruazyjnym,
kad nacisk na specyfik rumuskich stosunków, zwalcza tendencje
kosmopolityczne i estetyzujce. Odmienny kierunek w ruchu ludowym,
zwany poporanizmem (od popor — lud), reprezentowaa „Yiata Roma-
neasca" („ycie Rumuskie"), wychodzca w Jassach od 1906 r., któr
kierowali G. Ibraileanu, P. Bujor, K. Stere. Grupa ta, nie bez wpywów
rosyjskiego narodnictwa, uwaaa chopów za jedn z upoledzonych
klas, propagujc program walki o powszechn sprawiedliwo spoeczn.
Opowiadaa si za literatur zaangaowan, narodow i realistyczn.
Lewica socjalistyczna i socjalizujca skupia si wokó czasopism:
„Contemporanul" („Czowiek Wspóczesny", 1881—1891), „Literatura si
Stiinta" („Literatura i Wiedza"), „Lupta" („Walka", 1884-1895).

Siedmiogród w tym czasie da kulturze rumuskiej kilku twórców
na wielk miar. Zrazu wyróni si tam Jan Pop-Retebanul (1853— 1905),
pisarz i tumacz literatury wgierskiej, m.in. dzie M. Jókaia. Póniej
zwaszcza Jan Slavici (1848— 1925) z pomocnego Banatu, przez cz
swego ycia emigrant polityczny w Rumunii, przedstawiajcy w swych
utworach ycie wsi i miasteczek Siedmiogrodu na przeomie stuleci
i proces powstawania tamtejszej rumuskiej buruazji. ycie biedoty
wiejskiej i górników opisywa Jan Agirbiceanu (1882—1963). Wszystkich
przewyszy Liviu Rebreanu (1885—1944), od 1908 r. przebywajcy
w Rumunii, którego gówne dziea nale jednak do okresu midzy-
wojennego. Piewc chopskiej walki o ziemi by wybitny równie
jako poeta Jerzy Cosbuc z Nasaud (1866—1918), natomiast poeta
Octavian Goga (1881 — 1938), pochodzcy z rodziny chopskiej, zrazu
skaniajcy si ku spoecznemu radykalizmowi, z czasem sta si
rzecznikiem przede wszystkim rumuskiej irredenty, a w kocu rumu-
skiego szowinizmu narodowego. Inny poeta rumuski, Stefan losif
z Braszowa (1875—1913), by te tumaczem klasyków niemieckich
i poezji wgierskiej, m.in. Petófiego. Równie i on przeniós si do
Królestwa.

ycie spoecznoci rumuskiej w Siedmiogrodzie znajdowao nieraz
odzwierciedlenie take i w twórczoci tamtejszych pisarzy innych na-
rodowoci, np. wgierskiego powieciopisarza Stefana Petelei. Na tym
terenie ywe byy kontakty miedzy kultur rumusk, wgiersk
i niemieck, tutaj ukazyway si przekady na jzyk wgierski takich
autorów rumuskich, jak Alecsandri, Eminescu, Caragiale, Cosbuc.

365


Wybitniejszymi pisarzami wgierskimi Siedmiogrodu byli w tym czasie:
powieciopisarze S. Petelei, E. Benedek, dramaturg E. Szigligeti, poeta
L. Medgyes, a zwaszcza poeta-radyka, najwybitniejszy po Petofim
w literaturze wgierskiej, zwizany z ruchem robotniczym rzecznik
wspópracy wgiersko-rumuskiej A. Ady (1877—1919). Due znaczenie
dla rozwoju literatury wgierskiej w Siedmiogrodzie miao wgierskie
Towarzystwo Literackie Siedmiogrodu z siedzib w Klu. Wród Niemców
siedmiogrodzkich wyrónili si poeci K. Griin i J. Gabriel.

Sztuki plastyczne równie przechodziy kryzys rozwoju, podzielajc
go zreszt z ca ówczesn kultur europejsk. Architektura nie
zdobya si na oryginalny, nowy wyraz, cho próbowano stworzy
(J. Mincu) narodowy styl rumuski, nawizujcy m.in. do epoki
Brincoveanu. Efektem bya eklektyczna mieszanina rónych epok i wpy-
wów. Z zagranicy (z Francji, z Niemiec, z Austrii) przejto nalado-
wanie dawnych wielkich stylów architektury — gotyku, renesansu, klasy-
cyzmu. Wzniesiono w nich szereg monumentalnych gmachów publicz-
nych, zwaszcza w Bukareszcie: paac królewski, gmachy ministerstw,
szkó, w Sinaia eklektyczny pseudozamek — letni rezydencj królewsk
Peles (1873—1883). Autorami projektów byli czsto cudzoziemcy, szcze-
gólnie Francuzi. Z architektów rumuskich odznaczyli si: J. Mincu
(1851-1912), J. Berindei, P. Antonescu, G. Cerchies, D. Marcu.
Pocztki konserwacji zabytków architektury i malarstwa zwizane byy
z niefortunn dziaalnoci francuskiego architekta J. Lecomte de
Nouy, która w wanych orodkach historycznych (Tirgoviste, Jassy)
wyrzdzia niepowetowane szkody.

Rzeba wobec braku silniejszych tradycji oraz niezamonoci kraju
nie znajdowaa dogodniejszych warunków rozwoju. Niezbyt liczni wy-
bitniejsi rzebiarze rumuscy, jak J. Georgescu (1850— 1898), S. lonescu-
-Yalbudea (1850-1919), D. Paciurea (1873-1932), K. Brancusi (1876-
1957) — ten ostatni o wiatowej renomie — pracowali przewanie za
granic, gównie we Francji. Natomiast rzeby monumentalne, pomniki

366


zdobice miasta Rumunii, byy wykonywane czsto na zamówienie
przez artystów obcych. W zaoonym przez bukareszteskiego bogacza
Simu w 1912 r. muzeum rzeby reprezentowana bya przede wszystkim
tuka francuska.

W dziedzinie malarstwa pocztkowo pierwszoplanowe pozycje zajmo-
way nadal wybitne indywidualnoci i talenty: T. Aman (zm. 1891),
i zwaszcza M. Grigorescu (zm. 1907). Nastpne pokolenie wnioso nowe
vielkie wartoci. Jan Andreescu (1850—1882), równie jak Grigorescu
malarz rumuskiej wsi i chopstwa, odszed od pysznej barwnoci
i j sielankowoci jego obrazów, ujmujc podejmowane tematy od ich
strony spoecznej, bardziej realistycznie i surowo. Zmar modo, wyczerpa-
ny ndz i chorob puc. Stefan Luchian (1868—1916), malarz kaleka,
zmary tragicznie, artysta o olbrzymiej wraliwoci i subtelnoci w od-
dawaniu tematów drobniejszych, niepozornych, lecz towarzyszcych stale
yciu przecitnego czowieka, malowa pejzae, sceny rodzajowe, portrety,
kwiaty. Wród wielu innych artystów tego okresu wyrónia si jeszcze
J. Iser (1880—1958), malarski piewca Dobrudy, oraz O. Bancila
(1877- 1944). autor wstrzsajcego obrazu „1907", odtwarzajcego bez-
siln zacieko chopskiego buntu. Poza nimi dziaali take, goniejsi
w epoce midzywojennej: J. Steriadi (1880—1956), portrecista i malarz
scen z ycia miejscowoci naddunajskich; M. Tonitza (1886—1940),
nawizujcy do Luchiana; K. Ressu (1880—1962), autor pejzay,
scen rodzajowych, portretów; J. Theodorescu-Sion (1882—1939), twórca
pozostajcy pod silnym wpywem rumuskiego folkloru.

Malarstwo rumuskie w Siedmiogrodzie po odpywie wybitniejszych
artystów do Rumunii nie zanotowao w tym czasie wikszych osigni.
W Banacie reprezentowali je J. Zaicu oraz portrecista i pejzaysta
J. Baba. Natomiast Wgrzy, gównie S. Hollósy, rozwinli od 1896 r.
nowy silny orodek sztuki malarskiej w Baia Mar, który zyska
sobie du saw, kadc nacisk na prac w plenerze, przeciwstawiajc
si akademizmowi. Z nim zwizani byli A. Popp, A. Ziffer. Goniejsze
imi zdoby malarz religijny O. Smighelschi, podejmujcy take studia
portretowe, krajobrazowe i rodzajowe z ycia wsi. W rodowisku
saskim wyrónili si A. Conlin, F. Schullerus i F. Mie.

W rozwoju rumuskiego teatru wielk rol odegra J. Caragiale,
nie tylko jako dramaturg, lecz take jako teoretyk i dyrektor Teatru
Narodowego. Podobnie, cho na mniejsz skal, dziaa A. Davila.
Wybitnym aktorem, reyserem i pedagogiem szkolnictwa teatralnego
by K. Nottara (1859—1935). W Siedmiogrodzie znaczne zasugi koo
rumuskiej sceny narodowej pooy aktor i pisarz Z. Birsan. W 1915 r.
podjto pierwsz w Rumunii prób w zakresie filmu, ekranizujc
jedn ze sztuk B. Alecsandriego.

Znaczne postpy wykaza rozwój rumuskiego ycia muzycznego.
J. Stefanescu (1845—1925) ugruntowa rumusk muzyk symfoniczn,
w 1885 r. zorganizowa pierwsz sta oper, popierajc wystawianie
na jej scenie utworów narodowych. Muzyk symfoniczn i kameraln
reprezentowali: J. Dima, K. Dimitrescu, a zwaszcza J. Muresanu
(1857—1917). Due uznanie zyskali kompozytorzy pieni, szczególnie

367


C. Porumbescu (1853—1883) oraz G. Muzicescu, J. Vidu, J. Dima,
J. Cucu, D. Chiriac, ten ostatni zaoyciel zasuonego chóru Carmen.
Najwybitniejsz postaci o sawie wiatowej, przesaniajc osignicia
innych, sta si Jerzy Enescu (1881 — 1955), wszechstronnie utalentowany/
artysta — wirtuoz, skrzypek, pianista, dyrygent, kompozytor, pedago;
Jako autor symfonii, wród nich synnych Rapsodii rumuskich (1901
wprowadzi folklor muzyczny swej ojczyzny do wiatowego dorobk
muzycznego. Skomponowa ponadto wiele utworów kameralnych. l
Rozwój kulturalny narodu rumuskiego, w Królestwie ograniczony
jego struktur spoeczn, w Siedmiogrodzie napotyka stale dodatkowe
przeszkody ze strony nacjonalistów i wadz wgierskich. Wspomniane
ju ustawy skierowane przeciw mniejszociom narodowym, zaoenie
w 1885 r. specjalnie dla Siedmiogrodu madziaryzacyjnego stowarzysze-
nia EMKE spowodoway przeciwdziaanie ze strony rumuskiej. Due
znaczenie miao zaoenie w Sibiu przez J. Slavici pierwszej w Siedmio-
grodzie rumuskiej gazety codziennej „Tribuna" (1884- 1903). W latach
1902— 1914 ukazywa si „Luceafarul" (..Gwiazda Poranna"), pod redak-
cj O. Tazlaoanu i O. Gogi. Ucisk ze strony wgierskiej (np. w 1894 r.
wytoczono redakcjom rumuskim 13 procesów politycznych, w latach
1886— 1908 skazano cznie 362 osoby narodowoci rumuskiej) spowodo-
wa nasilenie przemytu rumuskich ksiek i czasopism z Królestwa.
Organizacyjnie obron rumuskiej ludnoci prowadzia z zewntrz wspo-
mniana ju Liga Kulturalna, w samym za Siedmiogrodzie w dalszym cigu
przede wszystkim ASTRA, która od 1895 r. zacza rozbudowywa swe
oddziay take i w Banacie, Kriszanie oraz Maramuresz. Sie jej biblio-
tek wynosia okoo 600 placówek. W latach 1881, 1905 zorganizowaa
ona dalsze wystawy rumuskiej wytwórczoci przemysowej, rzemielni-
czej i chopskiej, ludowej. Stowarzyszenie to odchodzio jednak stopniowo
od swych wczeniejszych ludowych ideaów, ograniczajc si coraz bardziej
do walki przede wszystkim o interesy rumuskiej buruazji pod pano-
waniem wgierskim.


XIX. LATA MIDZYWOJENNE


DROGI ROZWOJU
GOSPODARCZEGO

z cikich przej pierwszej wojny
wiatowej Rumunia wysza wzmocniona terytorialnie i ludnociowo,
z potencjaem gospodarczym zwikszonym blisko dwa i pó ra dziki
przyczeniu Siedmiogrodu i Banatu z ich znacznymi bogactwami natural-
nymi i przemysem, lecz z gospodark skrajnie wyczerpan kieskami
wojennymi i niemieck okupacj. Produkcja wgla, ropy naftowej spada
poniej 50% poziomu przedwojennego. Wzroso ogromnie zaduenie
skarbu pastwa, wewntrzne i zagraniczne. Pooenie pogorszy jeszcze kry-
zys pierwszych lat powojennych 1920— 1921. Ceny w porównaniu z 1915 r.
wzrosy okoo trzykrotnie wicej ni pace, ilo banknotów bdcych
w obiegu ponad 15 razy. W 1919 r. bezrobocie objo okoo 100 tys. pra-
cowników. Los chopstwa by nadal trudny i niepewny z powodu ocigania
si wadz z realizacj zapowiedzianej reformy rolnej.

Parlament uchwali ustawy o reformie rolnej (osobno dla „starego
królestwa", osobno dla ziem przyczonych) dopiero w lipcu 1921 r.
wedug projektu, jaki ostatecznie opracowa minister w rzdzie gen.
Averescu, K. Garoflid. Wprowadzaa ona powane zmiany w strukturze
gospodarczej kraju. W jej nastpstwie wielkie majtki rolne ograniczono
w „starym królestwie" do 500 ha, w Besarabii, na Bukowinie i w Siedmio-
grodzie, gdzie wacicielami najczciej nie byli Rumuni, granic t
obniono do 100 ha. Ponad 6 nln ha ziemi podlegao wywaszczeniu za
odszkodowaniem wynoszcym 20—40-krotn wysoko rocznego czynszu
dzierawnego. Poow odszkodowania miao spaca pastwo, poow
chopi. Pierwszestwo w nabyciu ziemi przysugiwao byym onierzom,
wdowom i sierotom po nich. Powstae dziaki chopskie miay obejmowa
od 3,5 do 8 ha. Wielka wasno rolna tracia okoo 2/3 swego stanu
posiadania, a warto odszkodowania zmniejszya si skutkiem dewaluacji
pienidza. Umacnia si natomiast element buruazyjny wród chopstwa.
Mimo licznych ogranicze bya to najbardziej radykalna reforma rolna
w buruazyjnych pastwach powojennej Europy.

Wprowadzenie reformy w ycie nastpowao powoli. Do 1925 r. prze-
jt przez pastwo ziemi przydzielono niespena 30% uprawnionych,
do 1934 r. — 64%, ale i w 1940 r. akcja ta, nawet wedug oficjalnych da-
nych, nie bya jeszcze zakoczona. Popeniono przy tym wiele naduy,
cz uprawnionych pominito. Sporód uwzgldnionych niektórzy nie
sprostali ciarom finansowym i stracili nadziay. Utrzymali si zamoniejsi,

369


którzy nastpnie skorzystali z ogoszonych w latach 1932— 1933 usta-/
wach o redukcji dugów chopskich i uatwieniach w ich spacaniu. Wiel-/
ka wasno rolna nie znikna z rumuskiej wsi, jeszcze w 1941 r. w je/
rkach pozostawao 16% gruntów prywatnych. W 1930 r. okoo 12 tys.
wielkich majtków (ponad 100 ha), tj. 0,4% ogóu gospodarstw rolnyc ,
zajmowao 27,7% ziem uprawnych; zamone gospodarstwa chopski:,
stanowice okoo 8%, posiaday okoo 25% ziemi; ponad 90% gospo-
darstw nalecych do chopów rednio- i maorolnych rozporzdzao mnisj
ni 50% gruntów. W tym okoo l 700 000 gospodarstw (w 1941 r. okoo
58%) liczyo niej 3 ha powierzchni, gdy minimum dla utrzymania
rodziny obliczano w Rumunii na 4— 5 ha. Okoo 700 tys. rodzin chopskich
nie miao ziemi w ogóle. Sporo chopów nadal wydzierawiao kawaki roli,
pacc za to czci zbiorów. Nie stworzono wic w Rumunii liczebniejsfcej
warstwy drobnego, ale samodzielnego chopstwa. W sumie rolnictwo
rumuskie, najlepsze jeszcze w Siedmiogrodzie, nie mogo nawet odzyska
poziomu przedwojennego i w skali choby bakaskiej przedstawiao si
bardzo niekorzystnie.

Po kilku latach powojennego zastoju dopiero 1922 r. zapocztkowa
pewn stabilizacj gospodarcz. Odtd wzrastaa liczba przedsibiorstw
przemysowych i finansowych, zwikszaa si produkcja, zwaszcza w gór-
nictwie naftowym i przemyle lekkim. Wydobycie ropy naftowej byo
ju w 1928 r. dwukrotnie wysze ni przed wojn. W najwaniejszych
gaziach wytwórczoci okoo 1924 r. osignito poziom przedwojenny,
a do 1929 r. dalszy rozwój przemysu czyni szybkie postpy. Mia on je-
dnak i swoje wyranie sabe strony. Niewtpliwie odbywa si czciowo
kosztem zaniedbania rolnictwa, nie zdoa natomiast rozadowa przelud-
nienia wsi. Niepokojcy by brak wikszego oywienia w produkcji wgla,
elaza, stali, maszyn. Mimo sztandarowego hasa „wasnymi siami",
goszonego przez narodowych liberaów, do 1928 r. przewanie sprawuj-
cych rzdy, najwiksz rol odgrywa kapita zagraniczny. Prawda, e
dziki niemu w wielu dziedzinach gospodarka rumuska postpia na-
przód, ale te pozostaa silnie od niego uzaleniona rozbudowujc,
zgodnie z jego interesami, przede wszystkim zakady produkujce na
eksport. Przyczynili si zreszt do tego sami liberaowie, znoszc w 1923 r.
ograniczenia w obrocie z zagranic. Rumuskie z nazwy towarzystwa
naftowe w istocie znajdoway si w rkach kapitau angielskiego, francus-
kiego, belgijskiego, holenderskiego i amerykaskiego. Na mocy ukadu
w San Remo z kwietnia 1920 r. Anglia i Francja przejy poow dawnego
udziau Niemiec w nafcie rumuskiej. Podobnie zakady metalurgiczne
opanowa kapita angielski, francuski i woski. Zniechceni tymi dowiad-
czeniami liberaowie ju w 1924 r. ograniczyli formalnie udzia kapitau
obcego w przedsibiorstwach w Rumunii do 40% i wprowadzili dalsze
protekcyjne opaty celne, dziki czemu zrównowayli bilans handlowy
kraju. Niedostateczne byy postpy w rozwoju komunikacji oraz organizacji
kredytu. Ograniczono reformy rolnej, niesamodzielno i jednostronno
przemysu, chaos w finansach pastwa nie stwarzay podstaw trwaej
równowagi gospodarczej.

W tych warunkach ju po kilku latach pojawiy si oznaki nowego

370


kryzysu. W peni ogarn on Rumuni razem z innymi krajami w 1929 r.,
powodujc upadek setek przedsibiorstw kredytowych, handlowych i prze-

mysowych, obniajc produkcj, która w 1932 r. spada do niespena 60%
W porównaniu z 1929 r., w górnictwie wglowym do poowy, w przemyle spoywczym jeszcze niej.

Eksport w latach 1929—1932 zmniejszy si

ponad dwa razy, import prawie trzy razy, budet pastwa dwukrotnie.

Ocalao górnictwo naftowe, którego produkcja nawet wzrosa, zreszt
w interesie zagranicznego kapitau korzystajcego w tych trudnych dla
okolicznociach z tanioci miejscowej siy roboczej i wyrównujcego w ten
sposób straty ponoszone gdzie indziej. Bezrobocie objo okoo 35% pra-
cowników. Silnie ucierpiaa drobna wytwórczo i mniej zamona cz
kupiectwa. Kryzys godzi take w rolnictwo, sprowadzajc katastrofalny
spadek cen eksportowych na produkty rolne, a równie i na rynku
wewntrznym do okoo 44% w nastpstwie osabienia zdolnoci na-
bywczej spoeczestwa. Ogromna wikszo gospodarstw chopskich zo-
staa silnie zaduona, przecitnie okoo 1/3 dochodu pochaniay spaty
nalenoci. W 1929 r. rzd „narodowo-chopski" ograniczy ustaw o za-
kazie sprzeday dziaek z reformy rolnej, co wzmocnio jeszcze ywioy
buruazyjne na wsi, rugujc tych. którzy okazali si sabsi.

Ciar kryzysu buruazja staraa si przerzuci na spoeczestwo.
Zmniejszano zarobki, zwalniano pracowników. Akcj t, ponawian
trzykrotnie (1931,1932, 1933), okrelano jako „ofiar" w ogólnonarodowej
potrzebie. Nasilia si koncentracja przedsibiorstw, korzystano z niepowo-
dze konkurentów, a wikszym organizmom gospodarczym atwiej byo
przetrwa trudny okres. Wspomniane straty eksporterów zboa i mki wy-
równywano wysokimi premiami wypacanymi przez pastwo, podwyszono
natomiast ceny detaliczne w kraju, m.in. na chleb. Dla ratowania zadu-
onego skarbu pastwa rzd „narodowo-chopski" J. Maniu zacign
u kapitalistów niemieckich, francuskich, angielskich i amerykaskich
poyczki: „stabilizacyjn" w 1929 r. i „rozwojow" w 1931 r., obydwie
na cikich warunkach, po 7—11%. Gwarancj spat, które od 1931 r.
pochaniay okoo 1/4 budetu pastwa, byo przejcie w latach 1929—
1931 przez obcy kapita wpywów z niektórych monopoli pastwowych,
np. zapaczanego, tytoniowego, telefonów, budowy szos. Interesom wiel-
kiego kapitau suyy ustawy z 1929 r. o dewaluacji lei, o nowym prawie
górniczym. Nie obyo si przy tym bez wielkich afer, zwaszcza w sprawie
koncesji dla czechosowackiej firmy „Skoda". W styczniu 1933 r. podpisano
z Lig Narodów tzw. plan genewski uzdrowienia rumuskich finansów. Za-
graniczni eksperci, rzecznicy wielkiej midzynarodowej finansjery, widzieli
szans stabilizacji przede wszystkim w dalszych „ofiarach" spoeczestwa.
Pene wprowadzenie w ycie tego planu — do czego jednak nie do-
szo — grozio Rumunii bezporednim nadzorem obcego kapitau kontro-
lujcego ycie gospodarcze, a dziki temu i polityczne kraju. W swej poli-
tyce gospodarczej partia „narodowo-chopska" podporzdkowaa si, nie
bez nacisku zagranicy, wolnej grze si ekonomicznych, systemowi nie
mogcemu przynie korzyci sabemu organizmowi gospodarki rumus-
kiej i przygniatajcej wikszoci mieszkaców kraju. Dopiero w 1932 r.
zaczto wprowadza pewne ograniczenia dowolnej dziaalnoci wielkiego

371


kapitau (lorga, Argetoianu, póniej Vaida-Voevod, nawet Maniu).
W sumie jednak rzdy „narodowo-chopskie" wzmocniy pozycj kapi-
tau obcego, osabion nieco poprzedni polityk gospodarcz liberaów.

Wielki kryzys gospodarczy ustpi w cigu 1933 r. Produkcja przemy*
sowa, na któr rzdy liberalne kady duy nacisk, znowu wzrosa, by
w 1938 r. osign punkt szczytowy. Posun si proces koncentracji kai-
pitaów, monopole krajowe (Ausnit, Malaxa) doszy do nie spotykanej
dotd potgi i znaczenia. Liberaowie, postpujc zreszt czsto wbretv
podstawowym zasadom liberalizmu, przeszli do polityki protekcyjnej
tak w stosunku do przemysu, jak i rolnictwa. Skonio to wprawdzie
kapita do zbudowania nowych zakadów, zwaszcza e zabroniono wy-
wozu kapitaów za granic, lecz blisko 40% akcji towarzystw dziaa-
jcych w Rumunii naleao do obcych.

Stopniowo zaczy ksztatowa si nowe tendencje. Najwikszy rozwój
obj dziedziny zwizane z przygotowaniami wojennymi, powszechnymi
wówczas w caej Europie: górnictwo naftowe, metalurgi cik. W 1938 r.
produkty naftowe stanowiy ju ponad 40% wartoci caego rumuskiego
wywozu. Waniejsze zakady metalurgiczne, rozbudowane lub nowo zao-
one, to Resita, Copsa Mica-Cugir, Astra, Malaxa w Bukareszcie i Krajo-
wej od 1928 r., zakady lotnicze w Braszowie od 1925 r. Sabiej
rozwija si przemys lekki. W tej dziedzinie kraj zdany by na import,
m.in. z Polski (wyroby tekstylne, metalowe, chemiczne). Od poowy
lat trzydziestych pastwo ingerowao silniej w ycie gospodarcze, take
jako przedsibiorca. Etatyzm czyni widoczne postpy. W przedsiwzi-
ciach tych powane kapitay osobiste zaangaowa król Karol II.
W 1936 r. wysza ustawa o przywilejach monopolu dla przedsibiorstw,
które rozwin w kraju produkcj nowych, potrzebnych artykuów.
W miar odbudowy gospodarki niemieckiej kapita ten znów zaczai
konkurowa z angielskim, francuskim i innymi. W 1935 r. Rumunia
zawara umow handlow z Niemcami, uzupenion w 1936 r. W szybkim
tempie Niemcy przejy nieomal poow rumuskiego wywozu. Umowa
z marca 1939 r. udostpniaa na 10 lat zasoby surowcowe kraju
Niemcom w zamian za pomoc w rozbudowie przemysu, szczególnie
zbrojeniowego, i w mechanizacji rolnictwa. Jeszcze wyraniej czyniy to
umowy zawarte ju po wybuchu drugiej wojny wiatowej, z kocem
1939 r. i w cigu 1940 r. Dotyczyy one zwaszcza dostaw nafty
rumuskiej i stanowiy waciwie kapitulacj Rumunii wobec da
niemieckich.

Mimo lepszej koniunktury po 1933 r. ju w cigu 1938 r.
zarysowao si niebezpieczestwo nowego przesilenia. Sabym punktem
rumuskiej gospodarki narodowej pozostao zacofane rolnictwo, wbrew
pewnym wysikom w kierunku podniesienia go, wprowadzenia nowych
upraw (ry, trzcina cukrowa, soja, tyto, roliny dostarczajce wókien
przemysowych). Tymczasem z nim zwizany by jeszcze los okoo
78% ludnoci kraju, przemys cznie z rzemiosem zatrudnia w 1930 r.
najwyej 10% ogóu pracujcych. Ustawa ustalajca minimum gospodar-
stwa chopskiego na 2 ha nie bya przestrzegana. Nie przeprowadzono
komasacji gruntów. Dochód narodowy na gow mieszkaca ksztatowa

372


si sabo, gorzej ni na Wgrzech, w Polsce, Jugosawii, a nawet Bugarii.
Dua bya natomiast miertelno, zwaszcza wród niemowlt. Analfa-
betyzm obejmowa jeszcze prawie poow ogóu mieszkaców.

PRZEMIANY I WALKI SPOECZNE

Przeobraenia w stosunkach gospodarczych pocigny za sob
przesunicia w strukturze spoeczno-politycznej. Osabienie wielkiej
wasnoci rolnej oraz wprowadzenie powszechnego gosowania pozbawio
znaczenia tradycyjn parti konserwatywn, zwaszcza po mierci
ostatnich wybitnych przywódców jej dwóch skrzyde: tradycjonalistyczne-
go, „konserwatywno-postpowego" (A. Marghiloman, zm. 1925) i bar-
dziej nowoczesnego „konserwatywno-narodowego" (T. lonescu, zm.
1922). Wpywy konserwatywnego ziemiastwa oddziayway mimo to na-
dal na wyszych szczeblach administracji i armii, obsadzonych w znacz-
nym stopniu przez ludzi wywodzcych si z tych krgów spoecznych.
Ale najpeniej reprezentowa je teraz gen. A. Averescu, sam zreszt po-
chodzcy z rodziny chopskiej, który dla swego w istocie konserwatywne-
go stronnictwa zorganizowanego ju po wojnie (od 1918 r. przez K. Arge-

373


toianu) i siejcego dezorientacj wród chopstwa wola jednak przybra
nazw „Partii Ludowej".

Tradycje konserwatywne kontynuowaa czciowo i buruazja wobec
jej do cisych powiza z ziemiastwem. Dotyczyo to zwaszcza gór-
nych jej warstw, reprezentowanych politycznie przez parti „narodowo-
-liberaln", finansowo zwizan z najwikszymi instytucjami kredytowymi
kapitau rumuskiego. Ale na szersze jej krgi, na inteligencj, modzie,
buruazj chopsk oddziayway ju tylko niektóre elementy starej, bo-
jarskiej ideologii konserwatywnej. Wzrost znaczenia buruazji chopskiej
bd chopskiego pochodzenia sta si podstaw pojawienia si w yciu
politycznym kraju silnego, dynamicznego stronnictwa „narodowo-chop-
skiego" („national-taranisti")*, przeciwstawiajcego si ostro narodowym
liberaom. Powstao ono w padzierniku 1926 r. z poczenia dwóch
dosy odmiennych ugrupowa. Pierwszym bya umiarkowana, buruazyj-
no-demokratyczna, ale i nacjonalistyczna Narodowa Partia Siedmiogrodu
(A. Vaida-Voevod, J. Maniu), wspópracujca poprzednio nieraz i z kon-
serwatystami, finansowo powizana z bardziej midzynarodowym kapita-
em reprezentowanym przez bank Marmarosch-Blank oraz Bank Kredy-
towy Rumuski. Drugim — bardziej lewicowa Partia Chopska, dziaaj-
ca w „starym królestwie" i Besarabii (nauczyciel J. Mihalache, lekarz
wiejski M. upu, pisarz K. Stere, ekonomista W. Madgearu), dajca
radykalnej reformy rolnej i gruntownej demokratyzacji stosunków krajo-
wych, utworzenia „pastwa chopskiej demokracji". Po zjednoczeniu
stronnictwo „taranistów" reprezentowao na obszarze caego pastwa in-
teresy chopstwa posiadajcego, zwaszcza jego zamoniejszych warstw.
Przewag zdobyo wic skrzydo prawe. Natomiast sabiej uwzgldniao
postulaty rodzimej finansjery i wielkiego przemysu, kó tradycyjnie ju
zwizanych z liberaami. Nieobce byy mu nawet pewne tendencje agra-
rystyczne, antyindustrialistyczne, niektórzy jego dziaacze opowiadali si
wrcz za programowym podtrzymaniem rolniczo-chopskiego charakteru
kraju. „Taranici" cieszyli si poparciem do szerokiego krgu postpo-
wej inteligencji, w tym wybitnych intelektualistów, takich jak wiatowej
sawy uczeni K. Parhon i B. Pirvan, socjolog D. Gusti, czas jaki
i wspomniany ju wielokrotnie K. Stere.

Midzy rónymi krgami rumuskiej buruazji i inteligencji dochodzio
wic do pewnych kolizji interesów i dnoci, do tar podsycanych ró-
nicami dzielnicowymi niezunifikowanego jeszcze pastwa, walk o wadze,
rywalizacj grup monopolistycznych krajowych i zagranicznych, ciera-
niem si gospodarczych i politycznych wpywów obcych. Nie bez znacze-
nia bya zachanna dno buruazji „starego królestwa" do podporzd-
kowania sobie i wyzysku ziem przyczonych w 1918 r. Byy one upole-
dzone w dziedzinie systemu podatkowego, taryf kolejowych, rozbudowy
komunikacji. Wykorzystujc ustaw o nacjonalizacji byej wasnoci
niemieckiej i austro-wgierskiej, buruazja „starego królestwa" zdoaa
przechwyci wikszo pokaniej szych przedsibiorstw górniczych i prze-

* Od taran — chop. Niesusznie w polskich publikacjach stosowano nieraz pisow-
nie: zaranici.

374


mysowych Siedmiogrodu i Banatu na bardzo dogodnych dla siebie warun-
kach, budzc tym zawi elementów miejscowych.

Ogólnie jednak pozycja buruazji ulega wzmocnieniu, m.in. wanie
dziki powstaniu partii „narodowo-chopskiej". T drog moga ona
wywiera znaczny wpyw na szersze masy spoeczestwa, zwaszcza na
wie, skuteczniej, ni moga to czyni dotd partia „narodowo-liberalna",
zwizana z wielkim kapitaem, której polityka gospodarczo-spoeczna
bya na wsi niepopularna.

Chopstwo nie byo jednak spoecznoci jednolit, a charakter prze-
prowadzonych w XIX i XX w. reform agrarnych przyczyni si do wewn-
trznego zrónicowania tej klasy pod wzgldem stanu posiadania, pozycji
spoecznej, poziomu materialnego i kulturalnego, psychiki, postawy spo-
eczno-politycznej. Masa chopów bezrolnych i drobnych gospodarzy
nie znajdowaa oparcia w stronnictwie „Jaranistów". Oznak zapocz-
tkowania procesu wyamywania si dolnych warstw chopstwa spod hege-
monii wiejskiej buruazji byo utworzenie w styczniu 1933 r. w Deva Fron-
tu Rolników (Oraczy — Frontul Plugarilor), na którego czele stan dr
Piotr Groza, dawniej wspópracujcy z gen. Averescu.

Chopi niejednokrotnie zwracali si przeciw niepomylnemu dla nich
stanowi rzeczy. W okresie walki o reform roln, zwaszcza w 1919 r.,
miay miejsce liczne wystpienia przeciwko wasnoci obszarniczej, przede
wszystkim w Siedmiogrodzie. Cikie pooenie podczas kryzysu, brzemi
podatków i dugów wywoay now fal zatargów z wadzami, narastajc
ju w latach 1925— 1927. W 1931 r. przedstawiciele chopów zwracali si
wprost do króla: „Tak, Wasza Wysoko, w kraju panuje zodziejstwo,
zakamanie i korupcja. Mamy prawo przeciwstawia si temu i zapyta:
jak dugo jeszcze?" Niezadowolenie wsi, widoczne w poowie lat trzy-
dziestych, stara si wykorzysta z jednej strony ruch komunistyczny
dla utworzenia wspólnego frontu ludowego wszystkich pracujcych i wy-
zyskiwanych, z drugiej — usiln, szeroko zakrojon prób podjy ugru-
powania faszyzujce i faszystowskie.

Bardziej zoony i gwatowny charakter miay rozruchy chopskie
w poudniowej Besarabii w 1924 r., zwane niekiedy „powstaniem tatar-
bunarskim". Prowincja ta bya szczególnie le administrowana. Wród
miejscowej ludnoci, na poudniu z przewag Ukraiców, Rosjan, Buga-
rów, silne byy wpywy komunistyczne. Po odrzuceniu przez Rumuni
radzieckiej propozycji przeprowadzenia plebiscytu mieszkacy miejsco-
woci Tatarbunary i okolic chwycili za bro, wystpujc przeciw burua-
zyjnemu pastwu i obcemu panowaniu. Ruch ten zosta krwawo stumiony
dopiero po dwóch tygodniach walk, ofiar pacyfikacji pady setki zabi-
tych i rannych. Szereg wsi w okrgach Akerman i Izmai spalono.
Zapado wiele wyroków skazujcych. W Dobrudy dochodzio nieraz
do zatargów miedzy miejscow ludnoci chopsk, bugarsk i muzu-
mask, a osiedlanymi przez wadze kolonistami rumuskimi, pochodz-
cymi czciowo z Macedonii.

Postp uprzemysowienia, przyczenie lepiej rozwinitych gospodarczo
ziem Siedmiogrodu i Banatu wzmocniy rumusk klas robotnicz.
Wzrost aktywnoci i radykalizmu mas w latach 1917—1918 sprzyja

375


rozwojowi ruchu robotniczego. Przypyw nastrojów rewolucyjnych w la-
tach 1919—1921 wyrazi si w szybkiej rozbudowie zwizków zawodo-
wych (podczas wojny rozwizanych w 1916 r.), z duymi wpywami komu-
nistów, w licznych strajkach, zwaszcza kolejarzy (1918- 1919) i robotni-
ków naftowych, oraz w demonstracjach politycznych, wreszcie w utworze-
niu partii komunistycznej w 1921 r. W padzierniku 1920 r. robotnicy
Rumunii po raz pierwszy podjli prób strajku powszechnego, w którym
wzio udzia okoo 400 tys. pracujcych. Rozmach tych wystpie,
czno radykalnego skrzyda partii socjalistycznej z wydarzeniami
i dziaaczami rewolucyjnej Rosji (m.in. udzia delegatów rumuskich
w pracach III Komunistycznej Midzynarodówki), napicie konfliktów
spoecznych w wikszoci krajów europejskich w tym czasie zmusiy
sfery rzdzce do pewnych ustpstw. Przyjto postulat 8-godzinnego
dnia roboczego, utworzono ministerstwo pracy. Buruazja podja jednak
zarazem obron swych gównych pozycji. We wrzeniu 1920 r. uchwalono
ustaw „o regulowaniu zatargów w zakadach pracy", podwaajc
prawo pracowników do strajku. Strajk powszechny 1920 r. zosta
zdawiony przez rzd „twardej rki" gen. Averescu. Na dziaaczy
robotniczych spady ostre przeladowania. Ustawa z maja 1921 r.
przyznawaa prawo do osobowoci prawnej tylko zwizkom zawodowym
„nie zagraajcym porzdkowi publicznemu". W 1923 r. usunito z nich

376


radykalniejsze elementy, w 1925 r. rozwizano ich wadze centralne.

Nastpny okres wzgldnej stabilizacji przyniós spadek aktywnoci
mas pracujcych. Zwizki zawodowe liczyy w 1929 r. zaledwie 42 tys.
czonków, gównie w Siedmiogrodzie i Banacie. Obok zwizków
klasowych pojawiy si tworzone od 1918 r. zwizki tzw. „óte",
ugodowe, uznajce socjalistyczn midzynarodówk amsterdamsk.
Uzyskano jednak w 1928 r. ustaw o ochronie pracy kobiet i modocia-
nych. Poprawa koniunktury, rozbicie w rumuskim ruchu robotniczym,
brak wspópracy robotniczo-chopskiej, klski rewolucji w Europie rod-
kowej w latach 1919— 1923 umocniy rzdy buruazyjne. Dopiero kryzys
gospodarczy, wzrost trudnoci materialnych, denie buruazji do obci-
enia mas pracujcych brzemieniem „ofiar", przy jednoczesnym spadku
prestiu klas posiadajcych i rzdu, zmobilizoway ponownie rumuski
wiat pracy. Ustawa z listopada 1932 r. o przymusowym arbitrau
pastwowych „izb pracy" w sporach pracowników z pracodawcami
zaostrzya jeszcze sytuacj.

Ju w 1929 r. liczba strajków zwikszya si dwukrotnie. Najsilniejsze
starcia miay miejsce w dolinie Mureszu, take w Timisoara, gdzie wadze
przemoc rozpdziy kongres zwizków zawodowych („syndykatów ro-
botniczych"), a zwaszcza w zagbiu górniczym Lupeni, w górnym biegu
Jiu, gdzie pado okoo 100 zabitych i rannych. Opór klasy robotniczej
przybra znaczne rozmiary. Najzacitszy bój stoczyy w pocztkach 1933 r.
najbardziej bojowe i ofiarne grupy rumuskiego proletariatu — górnicy,
metalowcy i kolejarze, tworzcy od 1931 r. porozumiewawcze „komitety
wspólnego dziaania". Na przeomie stycznia i lutego 1933 r. doszo do
strajków robotników naftowych w dolinie Prahovy, spowodowanych
zwolnieniami z pracy, i burzliwej demonstracji w Ploiesti. Za tym przyka-
dem poszli górnicy, metalowcy, wókniarze, portowcy w wielu miastach
Rumunii. Robotnicy organizowali „komitety akcji", tworzyli oddziay sa-
moobrony, okupowali zakady pracy. Przodujc rol odgrywali dziaacze
Rumuskiej Partii Komunistycznej — wród kolejarzy I. Pintilie, Ch.
Stoica, w centralnym komitecie akcji J. Gheorghiu-Dej. Po wiaroomnym
cofniciu ustpstw uzyskanych w drodze strajku przez kolejarzy wza
bukareszteskiego, po masowych aresztowaniach w caym kraju 15 lutego
rozpocz si wielki strajk ponad 7 tys. robotników zakadów kolejowych
Bukareszt-Grivita. Na wie o uwizieniu ich przedstawicieli robotnicy
zajli zakady i zabarykadowali si w nich, odpierajc przez cay dzie
ataki oddziaów rzdowych. Cz z nich odmówia zreszt walki, co
spowodowao pewne objawy paniki w sferach rzdowych i na dworze
królewskim. W kocu opór nie uzbrojonych robotników zosta zamany.
Ofiar walki pady dziesitki zabitych i wielu rannych. Strajkujcy wyka-
zali mn postaw i solidarno tak w czasie star, jak i póniej na
procesie politycznym w Krajowej, a ich walka cieszya si duym uzna-
niem i poparciem znacznej wikszoci pracujcych. Wywara te wielkie
wraenie w caym kraju i za granic.

Chocia opór proletariatu zosta w 1933 r. zduszony, a lepsza koniun-
ktura nastpnych lat rozadowaa czciowo napicie, klasy posiadajce
po wielkiej katastrofie kryzysu nie czuy si pewne. W cigu powojennego

377


pitnastolecia ruch robotniczy ju po raz drugi ujawni sw potencjaln
si, wie w swoich dolnych warstwach daleka bya od spokoju. Dochodziy
do tego konflikty narodowociowe i zaostrzenie sytuacji midzynarodo-
wej. Mnoyy si tarcia i rónice zda miedzy rónymi sferami i orienta-
cjami klas posiadajcych. W latach trzydziestych coraz wiksza cz czoo-
wej buruazji widziaa wyjcie z trudnoci w silnych rzdach dyktatorskich,
zdolnych zabezpieczy jej interesy przez powstrzymanie wrogich si. Na
tym podou zaczy wyrasta organizacje na wpó, a z czasem i w peni
faszystowskie. Tendencje te przenikay do starych ugrupowa politycznych,
jak np. pochodzca z 1910 r. dosy jeszcze umiarkowana Partia Narodowo-
-Demokratyczna, której twórcami byli M. lorga i A. Cuza. W 1923 r.
próbowano zaszczepi wród modziey wyszych uczelni rumuskich
wzory faszyzmu woskiego (Fascia Naponala Romana), jednak bez po-
wodzenia. W tym samym czasie A. Cuza, zerwawszy w 1920 r. z lorg,
utworzy Parti Narodowo-Demokratyczno-Chrzecijask, a w 1923 r.
Lig Obrony Narodowo-Chrzecijaskiej. O. Goga zaoy Parti Narodo-
wo-Agrarn. Z ich poczenia powstaa w 1935 r. szowinistyczna i anty-
semicka Partia Narodowo-Chrzecijaska. Jeden z uczniów i naladow-
ców nacjonalisty A. Cuzy, K. Zelea-Codreanu, przewodzi, zrazu pod jego
kierunkiem, faszystowskiemu Legionowi Michaa Archanioa, który
w 1927 r. sta si samodzieln organizacj polityczn. Jako jej si
zbrojn Codreanu stworzy! w 1930 r. osawion elazn Gwardi (Garda
de Fier), której „legionici", „zielone koszule", stanowili najbardziej bez-
wzgldn, awanturnicz i rozbójnicz awangard rumuskiego faszyzmu
i wkrótce przecignli inne faszystowskie zwizki, takie jak jeszcze
Liga Vlad Tepes J- Filipescu, Kult Ojczyzny czy wzorowana na fran-
cuskiej Action Francaise — Akcja Rumuska.

Dziki rzeczywistemu zagroeniu pozycji klas posiadajcych, intensywr
nej propagandzie apelujcej do uczu nacjonalistycznych, irracjonalnych
oraz chwytliwej demagogii spoecznej kadcej nacisk na prawo chopstwa
do ziemi i do narzucenia caemu krajowi swego przewodnictwa, tendencje
nacjonalistyczno-faszystowskie zyskiway grunt wród warstw rednich,
drobnej buruazji, modziey, oficerów, czciowo i chopów, przenikny
do szeregu ogniw, zwaszcza górnych, partii „narodowo-chopskiej",
w pewnej mierze i do robotników. Zasilay je elementy zdezorientowane,
rozgoryczone stosunkami spoecznymi i politycznymi, rozczarowane
praktykami rumuskiego parlamentaryzmu. W zoonej sytuacji wewn-
trznej Rumunii nie stanowiy one jednego nurtu. Dzieliy je spory na temat
stopnia radykalizmu projektowanych zmian (dyktatura jawna czy zawoalo-
wana, likwidacja czy tylko neutralizacja systemu konstytucyjno-parlamen-
tarnego ?), wzorów spoeczno-politycznych (faszyzm woski ? wgierski ? hit-
leryzm?) oraz orientacji w polityce zagranicznej (nadal Francja czy te
pastwa niemiecko-woskiej „osi"?). Skonnoci profaszystowskie nie wy-
kluczay bowiem automatycznie przywizania do tradycyjnego ju i tak uy-
tecznego dotd sojuszu francuskiego, a tylko w rodowiskach skrajnie re-
akcyjnych toroway sobie drog sympatie proniemieckie. Cz klas posia-
dajcych bya jednak w ogóle przeciwna tym koncepcjom, opowiadajc
si za systemem buruazyjnej demokracji, przeciwko faszyzmowi i wojnie.

378


WEWNTRZNE STOSUNKI POLITYCZNE

Rozwijajce si na coraz bardziej skomplikowanym i niespokojnym
podou stosunków gospodarczo-spoecznych wewntrzne ycie polityczne
kraju wykazywao w okresie midzywojennym wiksz ni poprzednio
zoono i chwiejno. Znacznie szersze masy spoeczestwa zostay
wcignite w nurt aktywnej polityki. Zrónicowanie wewntrzne poszcze-
gólnych klas spoecznych — buruazji, chopstwa — doprowadzio do
wzrostu iloci stronnictw politycznych. Stopie ich reprezentatywnoci,
proporcje rzeczywistych si politycznych oraz ich wzajemne stosunki
i powizania nie rysoway si jasno z powodu znacznej rozpitoci teorii
i praktyki ustroju konstytucyjno-parlamentarnego, duej roli interesów
i ambicji drobnych nieraz, lecz wpywowych za kulisami grup, a nawet
jednostek. Zmiany rzdu nastpoway z reguy nie w nastpstwie utraty
wikszoci w parlamencie, lecz decyzji króla, podejmowanej pod wpywem
rónych zakulisowych intryg i nacisków. Hodowano dalej fatalnej tradycji
„organizowania" sobie wyborów przez aktualny rzd, z niezawodn zwy-
kle pomoc administracji. W rezultacie np. partia gen. Averescu zyskaa
w 1920 r. 209 mandatów, w 1922 r. zaledwie 11, w 1926 r., znajdujc si
u wadzy, zebraa ponad 50% gosów, a ju w 1927 r., jako opozycja,
zaledwie 2%.

Klska mocarstw centralnych jesieni 1918 r. umoliwia powrót do
wadzy „narodowym liberaom", sprzymierzecom Ententy. Przez blisko
rok na czele rzdu sta ponownie J. Bratianu. W polityce wewntrznej
okres ten zaznaczy si bezwzgldnym tumieniem wystpie robotniczych
i uciskiem wobec mniejszoci narodowych — wgierskiej w Siedmiogro-
dzie, ukraiskiej i rosyjskiej na Bukowinie i w Besarabii. We wrzeniu 1919 r.
gabinet Bratianu ustpi na rzecz konserwatywnego rzdu wojskowego
gen. A. Yaitoianu. Wybory przyniosy porak liberaom. Od grudnia
1919 r. premierem by A. Vaida-Voevod z Siedmiogrodu, opierajcy si na
tamtejszej Partii Narodowej i na innych ugrupowaniach nacjonalistycz-
nych. Obali go opór wielkich wacicieli ziemskich, walczcych zajadle
przeciw projektowanemu wywaszczeniu. W marcu 1920 r. rzdy przej
gen. A. Averescu, przywódca konserwatywno-chopskiej Partii Ludowej,
wspópracujcy z takimi stronnictwami, jak konserwatywna grupa
T. lonescu i narodowe ugrupowanie siedmiogrodzkie O. Gogi. Rzd ten
kontynuowa represje wobec ruchu rewolucyjnego i stumi prób strajku
powszechnego z padziernika 1920 r. W lipcu 1921 r. uchwalono omawia-
n ju reform roln.

Fala rewolucyjna nie opada jednak od razu, a doznane poraki ska-
niay klas robotnicz do wzmocnienia swej politycznej organizacji.
W cigu lat 1919—1920 podjto wiele stara zmierzajcych do zjedno-
czenia ruchu socjalistycznego, dziaajcego dotd odrbnie w „starym
królestwie", Siedmiogrodzie, Banacie, Bukowinie. Napotkano jednak
znaczne rónice ideologiczne, skutkiem czego tendencje zjednoczeniowe
nie przekroczyy granicy wspólnych narad roboczych i prób wypraco-
wania nowego programu. Przodoway Bukareszt i Jassy. Od 1918 r.
tworzyy-si w partii socjaldemokratycznej, czciowo nawet poza ni,

379


grupy komunistyczne, organizowane przez A. Constantinescu, J. Olteanu,
G. Teodorescu. Stopniowo zdobyy one znaczne wpywy, zwaszcza w Bu-
kareszcie, skd ju w 1919 r. wyszy postulaty przeksztacenia partii
socjaldemokratycznej w komunistyczn. W listopadzie 1920 r. komunici
powoali swój komitet centralny. W Moskwie dziaaa sekcja rumuska
Komunistycznej Partii Rosji, podjto tam prób utworzenia Rumuskiej
Rewolucyjnej Partii Chopskiej. W dyskusjach i zacitych sporach ideo-
logicznych ogromn rol odegra organ teoretyczny sekcji bukareszte-
skiej „Lupta de clasa" („Walka Klasowa"), popierajcy tendencje komu-
nistyczne i III Midzynarodówk. Na jego amach nowe koncepcje wypra-
cowywali A. Constantinescu, E. Rozvan, D. Fabian, B. Stefanov. Z po-
cztkiem 1921 r. w radzie gównej Partii Socjaldemokratycznej znaczn
przewag — 18 gosów przeciwko 8, przy 12 neutralnych — zdobyli zwo-
lennicy przyczenia si do III Midzynarodówki komunistycznej. Zwo-
any w maju 1921 r. Zjazd partii zatwierdzi t decyzj 428 gosami na
540 delegatów. Mimo demonstracyjnego usunicia si partyjnej prawicy
(gównie J. Fluera§ i J. Jumanca) i oporu centrum (I. Moscovici)
uchwalono utworzenie nowej, Socjalistyczno-Komunistycznej Partii Ru-
munii, która na swym II Zjedzie w Ploiesti w padzierniku 1922 r.
przybraa nazw: Komunistyczna Partia Rumunii. Gównymi jej dziaa-
czami byli wówczas: A. Dobrogeanu-Gherea (syn Konstantyna), A. Con-
stantinescu, D. Fabian, J. Cristescu, A. lonescu, S. Foris, M. Pauker,
L. Patrascanu, D. Grofu. Prawicowi i centrowi secesjonici (J. Flueras,
J. Jumanca, J. Gregorovici, E. Gherman i in.) utworzyli w czerwcu
1921 r. Federacj Socjalistyczn, która w 1927 r. przeksztacia si
w Parti Socjaldemokratyczn. Nie odegraa ona wikszej roli, natomiast
w ruchu robotniczym wprowadzaa rozdwojenie i chwiejno. Niektórzy
jej dziaacze, m.in. J. Flueras, wspópracowali póniej z dyktatur
królewsk na gruncie korporacji zawodowych.

Wadze usioway zdusi now organizacj rumuskiego proletariatu
w samych jej zacztkach. Znaczna cz delegatów na Zjazd majowy 1921 r.
gosujcych za III Midzynarodówk zostaa aresztowana. W 1922 r.
dziaaczom tym wytoczono gony „proces 270-ciu", inaczej zwany „pro-
cesem w Dealul Spiri", zakoczony wielu cikimi wyrokami skazujcy-
mi. Wysunit w tym roku przez komunistów propozycj wspópracy
socjalici odrzucili.

Ostr walk z mod Parti Komunistyczn podj nowy rzd liberal-
ny J. Bratianu, który w styczniu 1922 r. powróci do wadzy. W 1924 r.
parti zdelegalizowano na podstawie „ustawy o zwalczaniu wystpie
przeciw spokojowi publicznemu", aresztowano okoo 800 jej czonków.
Ustawa z czerwca tego roku grozia cikim wizieniem za samo tylko
propagowanie idei walki klas. Zepchnita w podziemie a do 1944 r. partia
poniosa cikie straty. W 1926 r. aresztowano jej kierownictwo. W wizie-
niach Jilava, Doftana i innych znalazo si wielu jej dziaaczy. Niektórzy
z nich skutkiem warunków i barbarzyskiego zncania si nad nimi stracili
ycie, jak np. L. Filipescu i P. Tcacenco, rzekomo „zastrzeleni podczas
ucieczki", I. Pintilie czy te K. Ivanus, zmary wkrótce po zwolnieniu
z wizienia. Mimo to jeszcze w 1924 r. odby si konspiracyjny III Zjazd


partii w Wiedniu, który wysun hasa walki o zdobycie wadzy politycznej
i utworzenie rzdu robotniczo-chopskiego.

Rok 1922 zaznaczy si zorganizowaniem w padzierniku przez libe-
raów uroczystej koronacji Ferdynanda I w Alba lulia jako króla zjedno-
czonej ostatecznie Rumunii. Opozycja chopska nie wzia w niej udziau.
W marcu 1923 r. parlament uchwali now centralistyczn konstytucj,
majc m.in. na celu przyspieszenie unifikacji kraju, zachowujc jednak
okoo 2/3 postanowie konstytucji poprzedniej. Utrzymywaa ona dwuizbo-
we ciao ustawodawcze, z senatem czciowo tylko wybieranym, nie do-
puszczaa kobiet do gosowania, potwierdzaa prawo panujcego do rozwi-
zywania parlamentu i rozpisywania wyborów, przyznawaa mu prawo
weta w stosunku do powzitych uchwal. Formalnie zapewniaa równo
obywateli wobec prawa, bez wzgldu na wyznanie, narodowo, pocho-
dzenie spoeczne, wprowadzaa ubezpieczenia spoeczne dla wiata pracy.
W praktyce te konstytucyjne gwarancje okazay si fikcj. W czerwcu
1925 r. wydano ustaw podporzdkowujc cakowicie wadze lokalne
rzdowi centralnemu. Napotkao to opozycj ze strony chopskiego regio-
nalizmu oraz inteligencji nowo przyczonych prowincji, od pocztku do-
magajcych si pewnej autonomii, traktowania jako ziemie zjednoczone,
a nie zdobyte. Ustawa z 1926 r. ograniczaa wolno prasy. W 1925 r. me-
tropoli kocioa prawosawnego w Rumunii podniesiono do godnoci
patriarchatu.

Rzdy liberalne Bratianu, które z prawdziwym liberalizmem tak gospo-
darczym, jak i politycznym niewiele miay wspólnego, wywoay stopniowo
potniejcy sprzeciw. Zdelegalizowana Partia Komunistyczna prowadzi-
a oywion konspiracyjn propagand. W miejsce czasopisma „Socialis-
tul" wydawano w latach 1925— 1928 „Romania Muncitoare" („Rumunia
Robotnicza"), organizowano jednolite zwizki zawodowe czce czon-
ków rónych odamów ruchu robotniczego. Od 1925 r. dziaa legalny Blok
Robotniczo-Chopski, który w wyborach 1926, 1927 i 1928 r. uzyska po
kilkadziesit (okoo 40) tys. gosów. Silniejsza politycznie opozycja buru-
azyjna obja ugrupowania konserwatywne, nacjonalistyczne i „narodowo-
-chopskie", zwizane mocno z obcym kapitaem. Ich oparciem by na-
stpca tronu ks. Karol, przedsibiorczy i dny wadzy, przebiegy
i pozbawiony skrupuów, ale mao zrównowaony. Wykorzystujc skan-
dale, jakie wywoywa swym yciem prywatnym, liberaowie zdoali
w 1925 r. pozbawi go praw do tronu.

Wysiki partii Bratianu niewiele jej pomogy, a wobec trudnoci gospo-
darczych i politycznych rzd jego ustpi. W marcu 1926 r. wadz przej
znów gen. A. Averescu. Wprowadzona w tym roku nowa ordynacja wybor-
cza zapewniaa zdecydowan wikszo miejsc w parlamencie (ponad 70%)
stronnictwu, które w wyborach uzyskao co najmniej 40% gosów. Obok
najsilniejszych dotd partii, „liberalnej" i „ludowej" (waciwie nowo-
konserwatywnej), wyrosa w tym czasie (1926) trzecia sia polityczna,
partia „narodowo-chopska", zyskujc w wyborach z tego roku 28%
gosów. Przewag zdobyli na razie liberaowie, którzy w 1927 r. obalili rzd
mao popularnego, wyranie zmierzajcego do wojskowej dyktatury Ave-
rescu, a nastpnie Stirbeia, i zdoali, po mierci króla Ferdynanda w lipcu

381


tego roku, zapewni przejcie uprawnie królewskich przez rad regencyj-
n w imieniu maoletniego ks. Michaa, syna ks. Karola. Wkrótce, w listo-
padzie 1927 r., zmar i J. Bratianu, wybitny reprezentant „dynastii premie-
rów" — jak mawiano z przeksem na dworze królewskim. Jego brat Vin-
tila nie potrafi ju zapewni ani sobie, ani swej partii tak wielkich wpy-
wów, cho czyni próby zblienia si do „taranistów". Jednak partia
„narodowo-chopska" prowadzia nadal zacit kampani opozycyjn.
W maju 1928 r. Maniu zwoa do Alba lulia ogromn manifestacj chops-
k, obliczan na 100—200 tys. uczestników, która omal e nie przerodzia
si w rozruchy antyrzdowe i marsz chopów na Bukareszt. Zniechcony
V. Bratianu ustpi w listopadzie, wybory przyniosy oczywicie zwyci-
stwo nowej ekipie rzdowej „taranistów".

Rzdy partii „narodowo-chopskiej" (J. Maniu do czerwca 1930 r.,
po nim J. Mironescu) trway do kwietnia 1931 r., w okresie kryzysu gospo-
darczego. Przyniosy one pewne zagodzenie centralizmu (reforma adminis-
tracji z lipca 1929 r.) oraz ogólnych stosunków politycznych w kraju. Nie
odpowiadao to elementom prawicowym, antydemokratycznym, których
spisek w armii wykryto w lipcu 1929 r. Szukajc oparcia u kapitau obcego
dla swej polityki, „taranici" musieli poczyni pewne ustpstwa na jego
korzy.

Jednym z nich bya zgoda na objcie tronu przez ks. Karola,
który nawiza liczne kontakty z koami kapitalistycznymi Zachodu,
zwaszcza we Francji. W oparciu o nie czyni starania celem zyskania
w kraju sprzymierzeców politycznych i przejcia panowania. W 1928 r.
podczas ostrych star midzy liberaami a „taranistami" ci ostatni skonni
byli poprze ks. Karola. Natomiast po zdobyciu wadzy ich kierownictwo,
szczególnie J. Maniu, zajo wobec tych planów postaw niechtn, ale
chwiejn. Wykorzystujc to, jak równie osabienie „taranistów" niepo-
wodzeniami w polityce gospodarczej i odejciem od nich grupy K. Sterego,
w czerwcu 1930 r. ks. Karol wybra dogodny moment i przyby niespodzie-
wanie samolotem do Bukaresztu. Zyska z miejsca poparcie wielu wybit-
nych polityków (m.in. lorga, Averescu, Jerzy Bratianu, Argetoianu), znacz-
nej czci „taranistów" (Mihalache), ale zwaszcza prawicy, do elaznej
Gwardii wcznie. Dziki temu doprowadzi szybko do ustpienia regencji
i uzyska zgod wikszoci parlamentu na objcie panowania jako Karol II.
Otoczy si z miejsca dobran kamaryl dworsk, do której naleeli m.in.
bankier A. Blank, przemysowiec M. Malaxa, politycy K. Argetoianu,
M. Manoilescu oraz Helena Lupescu.

Ju wkrótce odsoni czciowo swoje ambitne zamiary, amic
przyrzeczenie uzgadniania swego postpowania z rzdem i podejmujc
prób pozbycia si niewygodnych „narodowo-chopskich" protektorów.
Plan utworzenia nowego rzdu „zjednoczenia narodowego" z gen. K. Pre-
zanem na czele nie powiód si wprawdzie, ale zniechci „taranistów".
W padzierniku Maniu ustpi, niedugo te utrzyma si Mironescu.
W kwietniu 1931 r. z inicjatywy króla nowy gabinet utworzy prof.
M. lorga, opierajc si na doranej „Unii Narodowej", gównie na
swoim stronnictwie „narodowo-demokratycznym" oraz grupie „narodo-
wo-ludowej" K. Argetoianu odpadej od liberaów. Mimo wielkich ambicji

382


politycznych i ogoszenia redukcji dugów chopskich lorga, w grun-
cie rzeczy do naiwny w praktycznej dziaalnoci politycznej, nie zdoa
wypracowa skutecznego programu i opanowa chaosu finansowego.
W maju 1932 r. musia ustpi ponownym rzdom „{aranistów" trwaj-
cym do listopada 1933 r., którym krótko tylko — na przeomie 1932
i 1933 r. — kierowa Maniu, przewanie za bardziej prawicowy od niego
Vaida-Voevod.

Drugi okres pozostawania u wadzy partii „narodowo-chopskiej", szyb-
ko zatracajcej swój wczeniejszy radykalizm spoeczny wniesiony przez
„taranistów", zaznaczy si bezwzgldn rozpraw z nowo wzbierajc fa-
l rewolucji. Rzd zdelegalizowa Blok Robotniczo-Chopski, który w wy-
borach 1931 r. uzyska 5 mandatów (uniewanionych), z pocztkiem 1933 r.
stumi krwawo wystpienia robotnicze w Bukareszcie-Griyita. T akcj
buruazyjnych wadz pastwowych na przeomie lat dwudziestych i trzy-
dziestych uatwio rozbicie w ruchu robotniczym, a ponadto skócenie
w Partii Komunistycznej, podzielonej wewntrznie na zwalczajce si
zaciekle frakcje — lewack (M. Pauker i jego grupa, póniej V. Holostenco)
i bardziej realistyczn (J. Niculescu-Mizil, J. Vasilescu-Vasia). Unaoczni
to IV Zjazd partii odbyty w Charkowie w czerwcu 1928 r. Stan ten uleg
poprawie dopiero na przeomie 1931 i 1932 r. V Zjazd partii z grudnia
1931 r. w Moskwie przy wróci jedno, akcentujc konieczno wspólnego
frontu caej klasy robotniczej i prowadzenia wespó z chopstwem walki
o podstawowe demokratyczne prawa obywatelskie. Od tego te roku zaczai
ukazywa si kolejny nielegalny organ prasowy partii „Scinteia" („Iskra").
Nie od razu jednak zdoano przezwyciy poprzednie bdy i pewne sek-
ciarskie obcienia. W sprawie agrarnej, tak istotnej nadal dla kraju,
podtrzymywano dotd nierealny program natychmiastowej „nacjonalizacji
ziemi" i bezporedniego przejcia do gospodarki zespoowej na wsi. Nie
widziano pocztkowo ani wikszej potrzeby, ani moliwoci sojuszu
klasy robotniczej z innymi warstwami spoeczestwa, traktujc je su-
marycznie jako reakcj, socjaldemokracj jako „agentur buruazji",
a partie buruazyjnego centrum jako „faszystowskie". Nie doceniano
znaczenia wasnego pastwa narodowego dla prawidowego, wszechstron-
nego rozwoju spoeczestwa. Zbyt jednostronnie w traktacie wersalskim
widziano tylko niesprawiedliwy dyktat mocarstw imperialistycznych,
oceniajc nabytki rumuskie z 1918 r. przewanie jako niesuszne, jako
przejaw szowinizmu i zaborczoci. Pewne niepodane komplikacje przy-
nioso take zbyt silne ingerowanie kierownictwa III Midzynarodówki
w wewntrzne sprawy partii-, np. narzucenie w 1928 r. na przewodnicz-
cego partii V. Holostenco z Komunistycznej Partii Ukrainy. Te ujemne
zjawiska utrudniay prac polityczn wród chopów, drobnomieszcza-
stwa, inteligencji, czciowo nawet wród robotników. Mimo to wpywy
„taranistów" ulegy znacznemu osabieniu. Nie pomoga próba zradyka-
lizowania programu partii chopskiej, podjta w sierpniu 1932 r. przez
J. Mihalache na zjedzie modziey „narodowo-chopskiej".

Z kocem 1933 r., gdy kryzys gospodarczy min, do wadzy powrócili
ponownie liberaowie, którzy z reguy uchylali si od odpowiedzialnoci
za sprawy pastwa w okresach wikszych trudnoci, podobnie jak przed

383


wojn konserwatyci. By to odam tzw. „modych liberaów", na których
czele sta „karlista" (tj. zwolennik Karola II) Jerzy Bratianu, doczyli za
do niego J. Duca i J. Tatarascu. Pogodzili si oni z Karolem II, gdy na-
tomiast „starzy" (V. Bratianu), traccy jednak wpywy, pozostali jego wro-
gami. Rzd liberalny, jak niemal zawsze, „wygra" w listopadzie wybory,
lecz nowy premier J. Duca ju z kocem grudnia zosta zamordowany
na dworcu kolejowym w Sinaia przez elazn Gwardi za prób jej roz-
wizania. Urzd premiera przej ambitny sekretarz partii „narodowo-
-liberalnej" J. Tatarascu. Kierownictwo elaznej Gwardii mimo caej
serii zamachów politycznych nie spotkao si z ostrzejszymi represjami.
Organizacj wprawdzie rozwizano, lecz nie przeszkadzano temu, e w jej
miejsce powstaa w 1934 r. inna, pod demagogiczn nazw „Wszystko,
dla Ojczyzny", formalnie kierowana przez gen. J. Cantacuzino. Zasilili j
secesjonici z kilku stronnictw, m.in. i sporód „taranistów". Wobec
elaznej Gwardii Karol II wyranie uprawia podwójn gr: tolero-
wa te jej akcje, które uderzay w jego przeciwników czy konkurentów,
zwalcza j ostrzej, wysuwajc np. w r. 1934 przeciw niej rzdow organi-
zacj modzieow „Stra Kraju", gdy jej wspózawodnictwo w walce
o wadz wydawao mu si zbyt ju niebezpieczne. Bardziej zdecydo-
wanie rozprawiono si z kilku spiskami wojskowymi w 1934 r., ale
nawet w tych okolicznociach król, ywicy silne skonnoci antydemo-
kratyczne i dyktatorskie, zachowa pewn powcigliwo obliczon na
skoncentrowanie moliwie caej prawicy wokó swej osoby. Rozwizano
natomiast z kocem 1934 r. organizacje antyfaszystowskie.

W 1935 r. Vaida-Voevod, który zerwa z „taranistami" przechodzc
na pozycje bardziej prawicowe, próbowa przeciwstawi sojuszowi
króla z liberaami blok ugrupowa nacjonalistycznych, jednak bez wiksze-
go powodzenia. Karol II nie by mem stanu wikszego formatu,
ale okaza si zrcznym, przebiegym graczem politycznym. Opozycja
„taranistów", wobec wzrastajcej konkurencji elaznej Gwardii, która
w 1932 r. uzyskaa 4 mandaty poselskie, ogosia w 1935 r. nowy pro-
gram przewidujcy zagwarantowanie przez pastwo posiadania ziemi
wszystkim rodzinom chopskim. Lewica, w szczególnoci komunici
dziaajcy zgodnie z nowymi zaleceniami III Midzynarodówki, pod-
ja akcj zmierzajc do utworzenia szerokiego frontu ludowego
przeciw grobie faszyzacji kraju i przygotowaniom wojennym. Zrewidowa-
no cz dotychczasowych bdnych zaoe. W maju 1935 r. powsta
Blok Demokratyczny, bdcy w znacznym stopniu legaln nadbudow
podziemnej Partii Komunistycznej, podobnie jak szereg innych organiza-
cji demokratyczno-antyfaszystowskich, zawodowych, kobiecych, modzie-
owych itp. Pod koniec tego roku Blok zawar porozumienie z lewicowym
odamem socjalistów (K. Popovici), z Frontem Rolników, a take z po-
wsta w sierpniu 1934 r. wgiersk organizacj pracujcych MADOSZ*.
Zapocztkowano w ten sposób Front Ludowy. W cigu 1936 r. koalicja
ta odniosa pewne sukcesy, przeprowadzajc w lutym swych kandydatów

* MADOSZ - Magyar Dolgozók Orszagos Szóvetsege (Zwizek Wgierskich Pra-
cujcych w Rumunii).

384


w wyborach uzupeniajcych w okrgach Mehedinti i Hunedoara, organi-
zujc w maju masowe demonstracje robotniczo-chopskie, zwaszcza w Bu-
kareszcie. Wkadem w walk przeciw midzynarodowemu faszyzmowi
by udzia okoo 600 rumuskich ochotników w wojnie domowej w Hisz-
panii po stronie republikanów, szczególnie w batalionie im. Dymitrowa.
Jednak szereg ugrupowa politycznych, jak partie socjaldemokratyczna
i „narodowo-chopska", odmówio wspópracy, a gar rumuskich fa-
szystów bia si w armii gen. Franco.

Odpowiedzi reakcji na wzrost aktywnoci komunistów i demokra-
tów byo zaostrzenie represji ze strony rzdu liberaów i wystpienia bojó-
wek elaznej Gwardii oraz Ligi Obrony Narodowo-Chrzecijaskiej.
Tajna policja polityczna „Siguranta" („Bezpieczestwo") ledzia, wizia
i torturowaa wielu dziaaczy lewicy, szczególnie komunistów. Stosowano
wobec nich wysokie kary i najostrzejszy reim wizienny, który szereg
osób przypacio yciem. W 1 934 r. ponownie ogoszono zakaz dziaalnoci
partii komunistycznej. Pomimo to klasy panujce nie czuy si pewnie.
Mnoyy si rozgrywki miedzy rónymi ich ugrupowaniami, doszo do
próby obalenia Karola II w drodze spisku ks. Mikoaja i elaznej Gwardii.
Zosta on wykryty i Mikoaja pozbawiono praw czonka dynastii panuj-
cej, ale zaniepokojony król postanowi umocni sw pozycj.

W 1937 r. po upywie jedynej penej czteroletniej kadencji rzdu
J. Tatarascu liberaom nie udao si zdoby w grudniowych wyborach
niezbdnych 40% gosów. Uzyskali ich tylko 36%, „taranici" 20%, e-
lazna Gwardia, z któr J. Maniu zawar czciowe porozumienie wybor-
cze, 16%. Byo to miar narastania opozycji w kraju. Lecz wbrew tym
wynikom król powierzy rzdy koalicji „narodowo-chrzecijaskiej", cho-
cia nie reprezentowaa ona w ostatnich wyborach nawet 10% gosów.
Krok ten, traktowany przez króla jako przejciowy etap, by dobrze
obmylany. Nowy gabinet, który utworzy O. Goga przy pomocy A. Cuzy,
a w którym znalaz si m.in. gen. J. Antonescu, wkrótce doprowadzi
do znacznego napicia w kraju, chaosu i rozruchów antyydowskich.
Wykorzystujc t podan i przewidywan kompromitacj, Karol II
ju 10 II 1938 r. usun „narodowo-chrzecijask" ekip rzdow,
uzgodniwszy poprzednio sw akcj z koami najwikszej finansjery.

Tym razem nie bya to kolejna zwyka zmiana gabinetu, lecz rzeczy-
wisty zamach stanu. Formalnie na czele nowego rzdu „jednoci narodo-
wej" (Averescu, Vaida-Voevod, Yaitoianu, Mironescu, lorga, Tatarascu,
Argetoianu, Calinescu, Antonescu) stan patriarcha Miron Cristea. Fakty-
cznie bya to dyktatura królewska, silnie zwizana z wielkim kapitaem
przemysowym. Administracj cywiln zastpiono w znacznej mierze
wojskowymi. Dnia 10 III 1938 r. ogoszono zmian konstytucji, zatwier-
dzon nie przez parlament, lecz w drodze plebiscytu, przeprowadzonego
zwykym sposobem pod naciskiem wadz. Nowa konstytucja uniezaleniaa
króla od parlamentu, przyznawaa mu prawo mianowania rzdu, zmniej-
szaa przeszo dwukrotnie liczb uprawnionych do gosowania, cho do-
puszczaa pierwszy raz i cz kobiet, ograniczaa formalnie, w, rzeczywi-
stoci za unicestwiaa swobody obywatelskie. Wprowadzaa wic swoisty
ustrój dyktatury królewskiej zbliony szeregiem swych zasadniczych cech

385


do faszyzmu, opierajcy si na wskich warstwach spoeczestwa, wrogi
demokracji. Rozwizano od razu wszystkie partie polityczne, tworzc je-
dynie w grudniu 1938 r. prorzdowy Front Odrodzenia Narodowego z mo-
nopolem wysuwania kandydatów do parlamentu i na stanowiska pastwo-
we. Wprowadzono ostr cenzur prasy. Nowa fala represji uderzya w przed-
stawicieli i zwolenników lewicy. Zlikwidowano nawet wszystkie dotychcza-
sowe zwizki zawodowe, wprowadzajc w ich miejsce wzorowane na wos-
kim faszyzmie „korporacje". Podjto zarazem walk i z rywalami na pra-
wicy, z proniemieckim kierownictwem elaznej Gwardii, któr w tych
okolicznociach Codreanu wola rozwiza. Nie uchronio go to przed
aresztowaniem, a w listopadzie 1938 r. zosta razem z kilkunastu wspó-
pracownikami „zastrzelony w czasie ucieczki". W odwet elaznogwardzici
zamordowali we wrzeniu 1939 r. premiera A. Calinescu, nastpc — od
marca 1939 r. — zmarego patriarchy. Jego urzd przej K. Argetoianu,
od listopada J. Tatarascu. Niemcy zagroziy wtedy zerwaniem stosunków
dyplomatycznych z powodu przeladowania ich zwolenników. Propozycja
Partii Komunistycznej podjcia przez rozwizane partie polityczne wspól-
nej walki przeciw królewskiej dyktaturze zostaa odrzucona. Mimo tych
trudnoci l V 1939 r. w Bukareszcie odbyy si wielkie antyrzdowe demon-
stracje ludnoci.

Wobec wyranej, cho przytumionej opozycji reim królewskiej dykta-
tury szuka szerszego oparcia w spoeczestwie. W czerwcu 1940 r. w miej-
sce Frontu Odrodzenia Narodowego utworzono Parti Narodu. Ale pogor-
szenie pooenia materialnego ludnoci, droyzna, ograniczenie pac,
przeduenie czasu pracy i czciowa militaryzacja zakadów pracy, likwi-
dacja wolnoci obywatelskich, aresztowania, pierwsze rasistowskie zarz-
dzenia wobec ludnoci ydowskiej, postpujca zaleno od hitlerow-
skich Niemiec, a przy tym seria niepowodze w polityce zagranicznej
i zwizana z tym niepewno przyszoci kraju — wszystko to nie przyspa-
rzao Karolowi II zwolenników. Zdajc sobie z tego spraw król zwróci
si o pomoc do swych dotychczasowych konkurentów i wrogów z elaz-
nej Gwardii, którym udzieli amnestii. Dnia 4 VII 1940 r. utworzono pro-
niemiecki rzd J. Gigurtu, w którego skad wszed nastpca Codreanu,
Horia Sinia. Wydano zakaz strajków (24 VII 1940), utworzono obozy
koncentracyjne dla przeciwników faszyzmu. Mimo tych rozpaczliwych
manewrów losy panowania Karola II byy ju przesdzone.

POLITYKA ZAGRANICZNA

W tej dziedzinie Rumunia zrazu pozostawaa wierna orientacji pro-
francuskiej, która mimo przejciowych klsk i strat w czasie pierwszej
wojny wiatowej przyniosa jej w 1918 r. wielkie nabytki terytorialne. Dy-
plomacj rumusk przejmowaa teraz troska o ich utrzymanie. Jeli
chodzi o ssiadów, stosunki Rumunii uoyy si dobrze z Polsk i Jugosa-
wi. Z pierwsz nie byo adnych sporów terytorialnych, granica miedzy
obydwoma ówczesnymi pastwami przebiegaa zreszt przez obszar naro-
dowociowo ukraiski. Z drug spór o Banat zdoano zaatwi kompro-
misowo, raczej na korzy strony rumuskiej. Natomiast przejecie Siedmio-

386


grodu, Bukowiny, Besarabii, Poudniowej Dobrudy, wywaszczenie ob-
szarników wgierskich, chocia dokonane za odszkodowaniem, zaognio
stosunki z Wgrami, Rosj i Bugari. Pewne próby nawizania stosunków
dyplomatycznych rumusko-radzieckich, podejmowane obustronnie w la-
tach 1920, 1924 w Kopenhadze, w Wiedniu, nie day jednak wyników,
a rzd rumuski nie zgodzi si na plebiscyt na spornych terytoriach.

W marcu 1921 r. Rumunia zawara ukad polityczny z Polsk, zwizan
ju sojuszem z Francj. Porozumienie rumusko-polskie przewidywao
wzajemn pomoc przeciwko Rosji Radzieckiej celem utrzymania wschod-
nich granic obydwu pastw na linii Dniestru i Zbrucza. W lipcu tego
roku rozszerzono je o konwencj handlow. W kwietniu 1921 r. Rumunia
zwizaa si ukadem z Czechosowacj, a w czerwcu z Jugosawi, pa-
stwami równie wchodzcymi w skad francuskiego powojennego systemu
sojuszów na obszarze Europy rodkowowschodniej. Porozumienia te,
skadajce si na powstanie tzw. Maej Ententy (Czechosowacja, Jugosa-
wia, Rumunia), skierowane byy przede wszystkim przeciwko rewizjo-
nizmowi wgierskiemu, porozumienie z Jugosawi równie przeciw podo-
bnym dnociom Bugarii. Francja liczya jednak i na moliwo wyko-
rzystania ich w razie potrzeby take przeciw Rosji Radzieckiej. W oparciu
o te przymierza Rumunia odrzucia propozycje radzieckie unormowania
spraw Europy wschodniej w drodze rokowa. W czerwcu 1926 r. zawara
sojusz z Francj, uzyskujc uznanie przyczenia Besarabii i pomoc w zbro-
jeniach. Ale przymierze to byo ju nieco osabione przez postpujcy
spadek potgi i prestiu Francji oraz przez zawarte tu przed nim, w maju
1926 r., porozumienie Rumunii z faszystowskimi Wochami. Ukady z Pol-
sk zostay odnowione i zacienione w latach 1926 i 1930 (handlowe),
1929 (o maym ruchu granicznym), 1931 (ogólny), 1936 (kulturalny), obej-
mujc szeroki wachlarz wzajemnych stosunków. Natomiast ponowione
przez Zwizek Radziecki w 1932 r. propozycje negocjacji nadal odrzucano,
skrytykowano te zawarcie wtedy przez Polsk paktu o nieagresji z ZSRR.
W 1927 r. zawarto konkordat z Watykanem, uzyskujc poddanie caego
obszaru pastwa wadzy kocielnej katolickich biskupów krajowych. Od
1921 r. obowizywa narzucony przez mocarstwa nowy statut Dunaju,
z udziaem w komisji dunajskiej Anglii, Francji i Woch.

Zmian sytuacji przyniosy lata trzydzieste w zwizku z przesuniciem
si w skali europejskiej, upadkiem znaczenia Francji, wzrostem potgi
Niemiec i Zwizku Radzieckiego. Dyplomacja rumuska usiowaa doj
do porozumienia z Niemcami hitlerowskimi, które obiecyway w zamian
powstrzyma rewizjonizm wgierski. Ale przewaajce wród rumuskich
klas posiadajcych sympatie profrancuskie oraz awanturniczo polityki
Hitlera skoniy Rumuni do zachowania ostronoci. Kierujcy w latach
1927- 1928 i 1932- 1936 polityk zagraniczn M. Titulescu, bystry i ener-
giczny, jeden z wybitniejszych mów stanu Europy okresu midzywo-
jennego, niechtnie zreszt widziany przez Karola II, szybko i z du
przenikliwoci dostrzeg i oceni hitlerowskie niebezpieczestwo. Z jego
inicjatywy zacieniono w 1933 r. wspóprac Maej Ententy, a w 1934 r.
utworzono Entent Bakask, obejmujc Rumuni, Jugosawi. Grecj
i Turcj. Pakt skierowany by przeciw rewizjonizmowi bugarskiemu, w sto-

387


sunku do Rumunii zreszt uzasadnionemu, który móg by wykorzystany
przez Niemcy, podobnie jak w pierwszej wojnie wiatowej. W 1936 r. od-
nowiono ukad z Francj. Titulescu, który jeszcze w 1932 r. by przeciwny
wspópracy z ZSRR, zrozumia, e bezpieczestwo narodów Europy wy-
magao porozumienia i solidarnej wspópracy wszystkich si pokoju dla
zapobieenia agresji i powszechnej wojnie i e stworzenie takiego systemu
nie byo moliwe bez uregulowania stosunków na obszarze Europy
wschodniej i bez wspódziaania ze Zwizkiem Radzieckim. W czerwcu
1934 r. midzy Rumuni a ZSRR zostay nawizane stosunki dyploma-
tyczne, lecz bez uregulowania sprawy Besarabii. Przystpiono nawet do
opracowania projektu szerszego porozumienia rumusko-radzieckiego.
Titulescu by niezwykle czynny w Lidze Narodów, gdzie wystpowa
przeciwko Wochom po ich najedzie na Abisyni. Niechtnie natomiast
odnosi si do ówczesnej polityki zagranicznej Polski z powodu jej po-
stawy wrogiej Czechosowacji, a przychylnej Wgrom.

Na przeszkodzie kontynuacji linii politycznej Titulescu stan przypada-
jcy na ten okres szybki wzrost tendencji faszystowskich w Rumunii.
Dyplomacja rumuska czas jaki utrzymywaa jeszcze stanowisko pored-
nie, wspópracujc najbliej — po ustpieniu Titulescu, nie bez nacisku
Polski — z Polsk i Wochami, lecz oddalajc si coraz wyraniej od Fran-
cji, a nawet Maej Ententy. Wród rumuskiej buruazji rosy wpywy
kapitau niemieckiego; elazna Gwardia bya wrcz finansowana przez
hitlerowsk III Rzesz. Ukady gospodarcze z lat 1935— 1936, a zwasz-
cza z marca 1939 r., wizay Rumuni coraz silniej z Niemcami. Penetra-
cja Niemiec i bezporedni ich nacisk na Rumunów nasiliy si szczególnie
po zaborze Austrii wiosn 1938 r. Ustpliwo mocarstw zachodnich, ich

388


faktyczna kapitulacja w Monachium jesieni tego roku wywary fatalny
wpyw, m.in. podwaajc i tak ju osabion odporno Rumunii. Skutki
objawiy si niebawem.

W okresie kryzysu czechosowackiego nie udzielono sprzymierzecowi
wydatniejszej pomocy, zreszt nie bez interwencji polskiego ministra
spraw zagranicznych J. Becka; w praktyce ograniczono si do protestów
dyplomacji i prasy. Odrzucono jednak polsk propozycj podzielenia
si z Wgrami Ukrain Zakarpack. Maa Ententa ulega rozbiciu.
W Rumunii rosy obawy przed agresywnoci hitlerowskich Niemiec,
przekonanie, e po Czechosowacji ona moe sta si nastpn ofiar.
Na razie ratowano si czciowymi ustpstwami w rodzaju wspomnianych
umów gospodarczych. Wedug sów premiera Calinescu „dawano naft
i zboe, aby nie dawa krwi i ziemi". Ale wyniki podróy dyplomatycznych
Karola II w listopadzie 1938 r. do Anglii, Belgii, Francji i Niemiec
oraz ministra spraw zagranicznych do kilku krajów Europy w pocztkach
1939 r. wskazyway na to, e Rumunia nie moga liczy na skuteczn
pomoc Zachodu mimo udzielenia jej w kwietniu 1939 r. jednostronnych
gwarancji francusko-angielskich. Podobnie jak ówczesny rzd polski,
sfery rzdzce rumuskie odmówiy wspópracy z ZSRR w zawarciu
szerszego porozumienia pastw Europy zachodniej i wschodniej, mogcego
powstrzyma dalsz ekspansj hitlerowskich Niemiec. Nastpstwem tej
polityki byo m.in. chwilowe zblienie radziecko-niemieckie, które —
wobec wspomnianej saboci pastw zachodnich i unikania przez nie
starcia z Niemcami oraz wrogoci ministra spraw zagranicznych ZSRR
Mootowa do „systemu wersalskiego" — stawiao pod znakiem zapytania
ówczesn wschodni granic Rumunii. Ukad niemiecko-radziecki o nie-
agresji z sierpnia 1939 r. uznawa bowiem specjalne interesy Rosji
Radzieckiej w Besarabii.

Po napadzie Niemiec na Polsk we wrzeniu 1939 r. Rumunia
ogosia neutralno (komunikat Rady Ministrów z 4 IX), zgadzajc
si jednak na tranzyt broni dla Polski. Mimo czciowej mobilizacji
nie wystpia czynnie take i po przekroczeniu ówczesnej wschodniej
granicy Polski przez armi radzieck, zajmujc obszary opuszczone
przez naczelne pastwowe wadze polskie, które wanie na ziemi
rumuskiej szukay pierwszego schronienia. Rzesze polskich uchodców
przyjto z du yczliwoci i gocinnoci. Przypuszcza si, e w cigu
kilku pierwszych miesicy wojny przez terytorium Rumunii przeszo
do 100 tys. Polaków, w tym ponad poowa wojskowych. Tych ostatnich
internowano wprawdzie, zgodnie z wymogami prawa midzynarodowego,
gównie w obozach w Tirgu-Jiu i Calimanesti. Nie uczyniono jednak
tego od razu i — mimo protestów ze strony Niemiec — nie stwarzano
wielkich przeszkód w wydostaniu si z obozów i wyjedzie za granic,
przewanie do Francji. Naciski niemieckie sprawiy jednak, e wbrew
oczekiwaniom internowano czonków rzdu polskiego. Kilka tysicy
obywateli polskich przetrwao w Rumunii cay okres wojny i okupacji
Polski, w orodkach miejskich multaskich i olteskich, jak Bukareszt,
Buzau, Tirgoviste, Cimpulung-Muscel, Govora, Tumu Magurele, Kra-
jowa, Turnu-Severin oraz kilka innych. Nie wydano ich, nawet osób

389


pochodzenia ydowskiego, w rce Niemców, mimo presji z tej strony.
Tylko pozostaych internowanych wojskowych przekazano do niemieckich
obozów dla jeców. Przebywajcy w Rumunii uchodcy polscy korzystali
z regularnych zasików pieninych ze skarbu pastwa rumuskiego,
który, z drugiej strony, zasili si pewn iloci polskiego materiau
wojennego. Wysoko zasików bya pocztkowo dosy wysoka, dopóki
pienidz nie uleg wojennej dewaluacji. Polakom pozwolono na zorganizo-
wanie komitetów samopomocowe -kulturalnych i na otwarcie polskich
szkó, do rednich wcznie (gimnazja i licea w Bukareszcie, Ploiesti,
Turnu-Severin i kilku innych miejscowociach) oraz na podejmowanie
studiów na wyszych uczelniach rumuskich. Wydawano polsk pras,
lecz ta akcja nie przybraa szerszych rozmiarów.

W obliczu niebezpieczestwa zewntrznego rzd rumuski usiowa
jeszcze ratowa sytuacj przez montowanie bloku pastw neutralnych
celem wspólnego przeciwstawienia si ekspansji Niemiec. Jednake
najwaniejsze w tej sprawie rozmowy rumusko-jugosowiaskie z wrzenia
1939 r. nie przyniosy wyników. Propozycje zawarcia paktu o nieagresji,
przedoone Wgrom, zostay przez nie odrzucone. Groba zawisa
wic i nad zachodnimi granicami pastwa.

KRYZYS POLITYCZNY 1940 ROKU

Zwycistwa wojenne Niemiec w Polsce i w Skandynawii, a zwaszcza
wielka klska Francji w czerwcu 1940 r., umocniy wpywy hitlerowskie.
Ju w cigu maja w Rumunii dokonay si znamienne przesunicia.
Podpisano „ukad naftowy" z Niemcami przewidujcy, w zamian za
dostawy ropy, dozbrojenie armii rumuskiej. Ze stanowiska ministra
spraw zagranicznych odszed G. Gafencu, rzecznik neutralnoci. W sier-
pniu ukad podobny do „naftowego" obj dostawy rumuskie zboa
dla strony niemieckiej. Szybko postpujca ekspansja Niemiec na obsza-
rach Europy pohidniowo-wschodniej i nieprzyjazna postawa rzdu ru-
muskiego stwarzay dla ZSRR zagroenie na przyszo. Skonio to rzd
radziecki do skorzystania zawczasu z ukadu Mootow—Ribbentrop
celem umocnienia bezpieczestwa poudniowo-zachodniej granicy pastwa
i wanych baz nad Morzem Czarnym. 26 czerwca postawiono Ru-
munii ultimatum dajce natychmiastowego oddania Besarabii oraz
pónocnej Bukowiny. Rzd rumuski pod naciskiem okolicznoci warunki
te przyj i wykona. Besarabi poczono w sierpniu tego roku
z istniejc od 1924 r. na lewym, wschodnim brzegu Dniestru
autonomiczn radzieck Republik Modawsk, która do tego czasu
obejmowaa 8 400 km2 z ponad 600 tys. ludnoci. Bukowin pónocn
wczono do Ukrainy Radzieckiej. Z obydwu tych terytoriów pozwolono
wyjecha osiadym tam do licznym Niemcom, których cz Hitler
uy do akcji niemczenia okupowanych ziem Polski. W lipcu Rumunia
wystpia z prozachodniej, rozbitej i bezsilnej Ligi Narodów, sprzy-
mierzajc si z blokiem „osi" Berlin—Rzym. Zrzeka si te bez-
wartociowych gwarancji anglo-francuskich.

Z kolei po zwycistwie nad Francj Niemcy z pomoc Woch,

390


od dawna popierajcych rewizjonizm wgierski, wywary silny nacisk na
Rumuni (list Hitlera do Karola II z 15 VII. rozmowy rumusko-

-niemieckie i rumusko-woskie premiera Gigurtu i ministra spraw za-
granicznych Manoilescu z 26 VII), domagajc si od niej oddania
pónocnego Siedmiogrodu Wgrom. Bezporednie rokowania rumusko-

-wgierskie w Turnu-Severin wykazay cakowit sprzeczno stanowisk
obydwu stron i nie day adnego wyniku. Wgrzy domagali si ponad
poowy Siedmiogrodu, Rumuni proponowali wymian ludnoci. Pod napo-
rem pastw „osi" i wobec niejasnego stanowiska Mootowa Rumunia
i tym razem zmuszona bya ustpi przed postanowieniami „drugiego
arbitrau wiedeskiego" z 30 VIII 1940 r., chocia pocztkowo,
posiadajc przewag wojskow nad Wgrami, gotowaa si do obrony.
Rumuska „rada koronna" skapitulowaa jednak w obliczu ultimatum
grocego zbrojn interwencj armii niemieckiej i — jak owiadczono
przedstawicielom rumuskim — „cakowit likwidacj egzystencji pa-
stwa". Odstpiony Wgrom pod przymusem obszar 43,5 tys. km2
obejmowa Maramuresz, Kriszan i pónocny Siedmiogród waciwy,
z takimi miastami jak Satu Mare, Oradea, Klu, Bistrita, Tirgu
Mures, Sfintu Gheorghe i liczy okoo 2,6 nln ludnoci, w tym
50% rumuskiej. Rzd brytyjski owiadczy, e nie uznaje tego dyktatu.
Ju wtedy niektórzy trzewiejsi politycy wgierscy przewidywali (P. Teleki),
e zdobycz t przyjdzie odda z powrotem. Osobny ukad zawarty
7 wrzenia w Krajowej z Bugari oddawa jej poudniow Dobrudz.
Rozjemstwo to i tak nie zadowolio strony wgierskiej, a skrajne
zaognienie stosunków rumusko-wgierskich, obustronne szykany admini-
stracji wobec mniejszoci narodowych zmusiy wkrótce tysice Rumunów
i Wgrów do porzucenia swych siedzib, aby uj przeladowaniom.
W Siedmiogrodzie dawni wgierscy waciciele ziemscy przystpili do
odbierania ziemi, z której zostali wywaszczeni przez rumusk reform
roln. Na nowej granicy rumusko-wgierskiej wielokrotnie dochodzio
do ostrych star zbrojnych. Niemcy za z pen wiadomoci wykorzy-
stywali te antagonizmy dla swoich celów.

Dyktat wiedeski wzburzy do gbi publiczn opini Rumunii.
W caym kraju — równie na terenach odstpowanych Wgrom —
odbyy si ogromne demonstracje protestu, cho zdawano sobie spraw
z niepodobiestwa oporu.

Bilans 1940 r. wypad wic dla Rumunii fatalnie. Nastpi czciowy
rozbiór pastwa, które utracio okoo 1/3 swego dotychczasowego
obszaru i blisko 1/3 ludnoci. Klski te podkopay ostatecznie pozycj
Karola II. W kraju, gdzie zreszt nigdy nie cieszy si wiksz
sympati, straci wszelkie oparcie. Wszechwadne ju w rodkowej
Europie Niemcy nie darzyy go zaufaniem, z powodu jego starych
i znanych powiza z kapitaem Zachodu. Po nieudanej próbie prze-
chwycenia peni wadzy przez elazn Gwardi (3 IX), III Rzesza
wymusia dopuszczenie do steru rzdów swego zwolennika, gen. Jana
Antonescu, jednak we wspópracy z „legionistami". 4 IX Antonescu
otrzyma misj utworzenia nowego gabinetu, w którym Horia Sima
zosta wicepremierem. Nastpnego dnia premier wymóg na królu

391


zawieszenie konstytucji i uzyska uprawnienia dyktatorskie, by ju
6 IX — nie bez porozumienia z liberaami i taranistami —zmusi
Karola II do abdykacji na rzecz jego syna Michaa i do opuszczenia
kraju. Uchodzcemu monarsze z trudem udao si unikn wpadnicia
w rce elaznej Gwardii. Panowanie Michaa byo fikcj, proniemiecki,
faszystowski ..conducatorul" (wódz) Antonescu sta si dyktatorem Ru-
munii, zalenym jednak od hitlerowskich Niemiec. Jednym z pierwszych
aktów nowej wadzy byo uznanie wiedeskiego dyktatu, chocia
i- Antonescu nie uwaa go za suszny.

YCIE KULTURALNE

Pene zjednoczenie rumuskiego obszaru narodowego wpyno po-
budzajco i na rozwój kultury. Wzrost zapotrzebowania na specjalistów
ronych dziedzin — prawników, techników, humanistów — spowodowa
dalsz rozbudow sieci szkolnictwa wszystkich szczebli. Ustawa z 1924 r.
przeduaa obowizek nauki z 4 do 7 lat szkoy podstawowej.
Ustawy z lat 1928 i 1934 reorganizoway szkolnictwo rednie, tworzc
jednolite omioklasowe licea, których w 1938/39 r. byo 211. Pooono
wikszy nacisk na szkoy zawodowe: rzemielnicze, przemysowe, handlo-
we. Pokanie wzrosa liczba uczniów i nauczycieli. Ae rozbieno
midzy ustawodawstwem a rzeczywistoci sprawiaa, e podstawowe
wyksztacenie nie objo jeszcze wszystkich - w 1932/33 r. zaledwie
poow dzieci. System kapitalistyczny pozostawi po sobie dziedzictwo

394


w postaci okoo 25% analfabetów, mimo pewnych usiowa organizo-
wania kursów nauki czytania i pisania dla dorosych. Kryzys gospo-
darczy przeomu lat dwudziestych i trzydziestych ograniczy budet
resortu owiaty. Szkó zawodowych byo cigle za mao, odczuwano
due zaniedbania w zakresie szkó rolniczych. Kadry nauczycielskie
byy le patne, co nawet przy ofiarnoci wielu pedagogów musiao
odbi si na wynikach pracy szkó. Wadze polityczne zwalczay
elementy lewicowe wród nauczycielstwa. Zdobycie wyksztacenia red-
niego, a tym bardziej wyszego, byo dla warstw mniej zamonych
bardzo trudne ze wzgldu na wysoko opat za nauk i ceny
ksiek. W 1938 r. Rumunia rozporzdzaa 16 wyszymi uczelniami
ksztaccymi okoo 26,5 tys. studentów. Gównymi centrami szkolnictwa
wyszego byy Bukareszt i Klu, siedziby uniwersytetów, wyszych
szkó rolniczych i handlowych. Uniwersytety dziaay ponadto w Jassach
i Czerniowcach, politechniki w Bukareszcie i Timisoara, w Oradea za
otwarto akademi prawa. Mimo postpu w dziedzinie szkolnictwa
wyszego wystpowa nadal niedobór kadr inynierskich. Niedostateczna
bya ilo stypendiów, domów i stoówek akademickich.

Nauka rozwijaa si w dosy trudnych warunkach z powodu
szczupoci bazy materialnej oraz duej ekskluzywnoci i pewnego
oderwania od ycia spoecznego znacznej czci rodowiska naukowego.
Mimo to zdoaa ona zanotowa sporo powanych sukcesów, niektóre
o wicej ni tylko krajowym znaczeniu. Powoano do ycia dalsze
instytuty specjalistyczne, samodzielne i przy wyszych uczelniach,
prowadzce badania w dziedzinie gospodarstwa narodowego (chemii
przemysowej, 1920; energetyki, 1926; zootechniki, 1930; uprawy i prze-
twórstwa tytoniu, 1929; lenictwa, 1933; ekonomii, 1927; statystyki, 1934),
suby zdrowia (szczepionek, 1921; higieny i zdrowia publicznego,
1926), historii narodowej (1931). Poza uczonymi wzmiankowanymi
ju poprzednio, z których wielu dziaao nadal w okresie midzy-
wojennym, do bardziej gonych postaci naleeli: matematycy J.
Tijeica, A. Myller, S. Stoilov, T. Lalescu, V. Valcovici; fizycy
D. Hurmuzescu, S. Procopiu, E. Badarau, H. Hulubei; chemicy
J. Spacu, C. Nenitescu, E. Angelescu; geologowie i geografowie
J. Popescu-Yoitesti, J. Simionescu, M. Savul, J. Yilsan, V. Mihailescu;
przyrodnicy A. Borza, J. Prodan, A. Caradja, T. Savulescu, J. lonescu-

-Sisesti, D. Voinov; w medycynie zwaszcza wspótwórca endokrynologii
K. Parhon, a poza nim K. Levaditi i S. Nicolau (mikrobiologia),
T. lonescu i D. Gerota (chirurgia), D. Bagdasar (neurochirurgia),
D. Danielopolu (fizjologia), M. J. upu (interna); ekonomici S. Zeletin,
V. Madgearu, M. Constantinescu; socjolog D. Gusti; w dziedzinie
rozwoju techniki L. Edeleanu (badania nad rop naftow), T. Drgu
(lokomotywy spalinowe), J. Constantinescu (teoria drga), M. Yasilescu-

-Karpen (elektrotechnika), A. Maior (komunikacja telefoniczna), E. Cara-
foli (aerodynamika), H. Coanda (lotnictwo); jzykoznawcy A. Rosetti,
autor pomnikowej szeciotomowej historii jzyka rumuskiego, I. lordan;
historycy J. Bratianu, K. K. Giurescu, P. P. Panaitescu, A. Oetca,
P. Constantinescu-Iasi, K. Daicoviciu, E. Condurachi; historyk lite-

395


ratury rumuskiej J. Calinescu; historyk sztuki J. Oprescu; filozofowie
K. Radulescu-Motru (zarazem psycholog), L. Blaga (znany jako pisarz),
T. Yianu (estetyk i krytyk literatury), M. Ralea. Kilka nazwisk
utrwalio si w wiatowej nomenklaturze naukowej: elektroskop Hurmuze-
scu; „reakcja Spacu"; metoda Edeleanu; konwertor Constantinescu;
„profile Carafoli"; „zjawisko Coanda".

Prasa odzwierciedlaa nurtujce spoeczestwo rónorodne, sprzeczne
ze sob tendencje epoki. Poziom jej na ogó nie by wysoki, prasa
codzienna ulegaa pokusom pogoni za sensacj, skandalami, znaczna
jej cz bya zupenie bezideowa. Sporód ówczesnych gazet najwiksz
poczytnoci cieszyy si: ,.Universul" („wiat", 150 tys. nakadu),
„Curentul" („Nurt"), „Dimineata" („Poranek"), „Adevarul" („Prawda").
Oficjalne organa prasowe partii politycznych — jak „Yiitorul" („Przy-
szo" — Partia Narodowo-Liberalna) czy „Dreptatea" („Sprawiedli-
wo" — Partia Narodowo-Chopska) — nie miay wikszego zasigu.
Stopniowo nasilay si wpywy nacjonalizmu i faszyzmu, zwracajc
si przeciw lewicy. • Idee szowinizmu i antykomunizmu a zarazem
reakcji prawosawnej, irracjonalizmu, mistycyzmu szerzyy takie czaso-
pisma jak „Porunca Yremii" („Nakaz Czasu"), „Cuvintul" („Sowo"),
a zwaszcza wspomniany ju „Curentul", nawizujcy do faszyzmu
woskiego, oraz „Gindirea" („Myl"), zwizana z faszyzmem niemieckim.
Przeciwstawiaa si im sabsza jednak prasa postpowa rónych odcieni,
zwalczajc przejawy ucisku i wyzysku, szowinizmu i kosmopolityzmu.
Ogóem liczba czasopism zwikszya si z okoo 1000 do okoo
2500, w tym kilkaset w jzykach obcych, zwaszcza wgierskim
i niemieckim. Przed drug wojn wiatow dziaay w kraju dwie
rozgonie radiowe (bukareszteska od 1928 r.), a w 1944 r.- trzy.
Stopniowo uruchomiono suchowiska teatralne, kursy jzyków obcych,
specjalne audycje dla dzieci, a w 1930 r. drugi program.

W literaturze rumuskiej tego okresu powie rozwijaa si przede
wszystkim w dalszej twórczoci M. Sadoveanu, autora ponad stu
dzie powiconych przeszoci i yciu modawskiego chopstwa, nie
pozbawionych idealizacji tej warstwy spoecznej, prymitywu, stanu
„szczliwej prostoty", zarazem wykazujcych wietn znajomo mental-
noci, obyczajów i jzyka ludu oraz wraliwo na pikno rodzi-
mego krajobrazu (Gopoda Anusi; Zaginiony: powieci historyczne: trylo-
gia Bracia Jderi; Sokoy; Nicoara Potcoavd; Ród Soimarów; Znak Raka;
Cosma Racoare). elazna Gwardia palia je na stosach. Drugim wiel-
kim twórc by siedmiogrodzianin L. Rebreanu, autor wstrzsaj-
cych realistycznych powieci psychologiczno-obyczajowych dotyczcych
ycia siedmiogrodzkich chopów (Jan), chopskiego powstania 1907 r.
(Bunt), tragicznych przej zakarpackich Rumunów z armii austro-
-wgierskiej podczas pierwszej wojny wiatowej (Las powieszonych).
Duy rozgos zdoby C. Petrescu, „kronikarz rumuskiego ycia XX
wieku", uwaany przez jednych za rumuskiego Balzaca, przez innych
za „dziennikarskiego wyrobnika", utrwalajc swe imi zwaszcza powieci
z czasów wojny: Zmrok (ponadto: Calca }'iclorici. Skarliy króla
Dromicheta; Czarne -lato). Do wybitniejszych naleeli jeszcze: nowelici

396


i powieciopisarze o zaciciu moralizatorsko-religijnym G. Galaction.
przedstawiajcy spoeczno osad naddunajskich, a z Siedmiogrodu
J. Agarbiceanu, opisujcy tamtejsz wie; wietny stylista, odtwarzajcy
potwornoci ludzkich przey na wojnie, wyraziciel marze, ambicji — ale
i zawodów rumuskiej inteligencji K. Petrescu (Ostatnia noc mioci,
pierwsza noc wojny, Prokrustowe loe); H. Papadat-Bengescu, autorka
cyklu powieci psychologicznych z ycia wyszych sfer stolicy, od-
saniajcych ich degeneracje moraln i fizyczn (Koncert muzyki Bacha;
Dziewczta z rozpuszczonymi wosami); M. Caragiale, prezentujcy obraz
Bukaresztu na przeomie stuleci, mentalno jego mieszkaców, cieranie
si elementów Wschodu i Zachodu (Fanfaroni ze Starego Dworu);
J. M. Zamfirescu, „piewca przedmiecia" Bukaresztu (cykl powieci);
autor opowieci morskich J. Bart (Szkice z ycia portów; Europolis —
o yciu w porcie Sulina); zmary modo nowelista i reportaysta
A. Sahia (Powrót z wojny; Bezrobocie; ywa fabryka: Bunt w porcie:
ZSRR dzisiaj) — dwaj ostatni opisujcy rodowiska proletariackie; pisz-
cy przewanie po francusku, lecz na tematy rumuskie P. Istrati (Presen-
lation des Haidoucs; Codine; Les chardons du Baragan — o buncie
chopskim 1907 r.); M. Eliade, filozof, badacz religii Wschodu, ale

397


i autor powieci egzotyczno-fantastycznych, poruszajcych m.in. problem
konfrontacji odmiennych kultur; wreszcie prekursor nadrealizmu, mao
znany za ycia Urmuz (waciwie: D. Demetru-Buzau), twórca grotesko-
wych portretów charakterów ludzkich. W dziedzinie reportau czoowe
miejsce zaj G. Bogza (Kamienny kraj; wiat nafty; Peryferie; repor-
tae z wojny domowej w Hiszpanii).

Wród poetów szczególnie wyróni si T. Arghezi, „nowy Eminescu",
wybitna indywidualno o burzliwych kolejach ycia (podczas wojny
wiziony za antyfaszystowskie pamflety) i swoistym stylu, fascynujcym
niespoyt ywotnoci, ale nie pozbawionym elementów naturalizmu
i brutalnoci, wyrae zaczerpnitych z gwary mtów spoecznych
(Sowa waciwe; Kwiaty pleni), autor take i opowiada proz (Drewniane
ikony; Oczy Matki Boej; Cmentarz Zwiastowania; Szkice — cykl
pamPetów). Obok niego siedmiogrodzianin, filozof L. Blaga, piewca
panteistycznej „wiecznej tajemnicy" i „metafizycznego smutku", z czasem
solidaryzujcy si z nurtem literackim zwanym „ortodoksyjnym" z po-
wodu nawizywania do tradycji bizantyskich (Poematy wiata; Kroki
proroka; Pochwaa snu; Na dziedzicach tsknoty). Inni wybitniejsi
to: reprezentant wspomnianego krgu „ortodoksów" B. Yoiculescu
(Wiersze z anioami; Przeznaczenie); kontynuator tradycji klasycznych
J. Pillat (W gór rzeki Arges - wspomnienia rodzinnych stron); uchodzcy
za gównego przedstawiciela symbolizmu J. Minulescu, autor melodyj-
nych, nastrojowych, ale czsto sztucznych poematów (Romance; Rozmowy
z sob; Wyznania; Strofy dla wszystkich); symbolista rzeczywicie najwy-
bitniejszy, nie wolny jednak od maniery „satanizmu" J. Bacovia (Olów;
ólte iskry; Z wami); zwizany z tym nurtem, sentymentalny i pesy-
mistyczny D. Botez (Góry; Kwiat ziemi; Opowie czowiecza; Dni

398


ycia; Sowa stamtd}; wietny humorysta i parodysta J. Topirceanu
(Ballady; Parodie; Gorzkie migdaly; Rapsodie); matematyk, poeta
„hermetyczny", intelektualista zmierzajcy do idealnej, „pitagorejskiej"
precyzji sowa J. Barbu (Isarlik; Dogmatyczne jajo; Druga gra);
rozpoczynajcy karier artystyczn M. Beniuc.

W krytyce literackiej, w której zwalczay si prdy tradycjonalistyczne,
dekadencko-kosmopolityczne, irracjonalnej realistyczno-ludowe, przewo-
dzili: dogmatyk klasycyzmu ze szkoy Maiorescu, pedant i wróg
„nowej sztuki" M. Dragomirescu; teoretyk modernizmu, „okcydenta-
lista", propagator tematyki miejskiej E. Lovinescu. autor historii wspó-
czesnej literatury i kultury rumuskiej; filozof, estetyk i historyk
kultury T. Vianu; wspomniany ju filozof i socjolog M. Ralea:
zajmujcy si gównie literatur francusk P. Zarifopol; oraz naj-
wybitniejszy z nich — sam poeta, po wieci opisarz (Tajemiiica Otylii).
publicysta i historyk literatury rumuskiej J. Calinescu, twórca oryginal-
nej, subiektywistycznej „teorii wzgldnoci" w tej dziedzinie. Do naj-
wybitniejszych czasopism literackich naleay: wydawana wiatach 1906 —
1916 i 1920-1930 w Jassach, nastpnie 1930-1940 w Bukareszcie
„Viata Romaneasca" („ycie Rumuskie"), kierowana w okresie midzy-
wojennym przez G. Ibraileanu, M. Ralea, J. Calinescu; zaoony
i prowadzony przez E. Lovinescu w latach 1919—1922 i 1926—1927
„Sburatorul" („Latawiec"); oraz ukazujcy si w latach 1922-1932
w Bukareszcie modernistyczny „Contimporanul" (Wspóczenik"), re-
dagowany przez J. Yinea. Rzecznikiem nurtu „ortodoksyjnego", stopniowo
czcego coraz silniej prawosawny mistycyzm z szowinizmem naro-
dowym, byo zaoone w Klu w 1921 r., nastpnie wydawane
w Bukareszcie w latach 1922—1944 czasopismo "Gindirea", (Myl), którego gównym ideologiem i redaktorem sta si poeta N. Crainic (Sens
tradycji; Wyznanie wiarv; Prawosawie i etnokracja).

Najlepsze dramaty tego czasu wyszy spod pióra takich pisarzy,
jak W. Eftimiu, autor kilkudziesiciu sztuk teatralnych — tragedii
nawizujcych do rónych epok historycznych i do wspóczesnoci,
w mniejszym stopniu komedii, najlepszy w baniach czerpicych z wierze
ludowych (ponadto poeta wypowiadajcy si z upodobaniem w sonetach,
a take powieci opisarz); wspomniany ju K. Petrescu (Silne dusze;
Akt wenecki; Danton; Mitica Popescu — dziea bogate w idee, lecz
mao sceniczne); równie wymieniany ju L. Blaga (mistyczne dramaty
historyczne: Zamohe; Mistrz Manole; Avram Iancu); „piewca przed-
miecia Bukaresztu" J. M. Zamifirescu (Fanna Nastazja); autor dramatów
historycznych i wspóczesnych M. Sorbul (kontrowersyjna Czerwona
plama); szczególnie jednak M. Sebastian, wyraziciel nieziszczalnej
tsknoty jednostki ludzkiej do lepszego, czystego ycia (Zabawa w wakacje;
Bezimienna gwiazda). Sporód komediopisarzy na czoo wysunli si:
ceniony przez krytyk modernista J. Ciprian (Czlowiek i szkapa;
Kaczy eb); W. J. Popa (Rumun, yd i Turek); A. Kiritescu (Sroki;
Dyktator); T. Musatescu (Walc Titanica). Ogólnie biorc, dramaturgia
rumuska tego okresu nie wydaa dzie wikszej miary. Z odtwórców
ról teatralnych wiksz saw zdobyli: wród aktorek M. Yentura

399


i E. Popescu (obydwie na scenach paryskich), M. Filotti, najwybitniejsza
L. Sturdza-Bulandra; aktorzy (w tym kilku uczniów K. Nottary) —
J. Storin, J. Manolescu, T. Bulandra, J. Yraca, J. Calboreanu,
C. Antoniu; komicy G. Yasiliu-Birlic, A. Giugaru. Znanymi reyserami
byli wymienieni ju pisarze J. M. Zamfirescu i W. I. Popa, poza
tym J. Maican, S. Soare, najwybitniejszym P. Gusty.

Rozwój filmu natrafia pocztkowo na wielkie przeszkody w postaci
braku funduszów, dowiadczonych reyserów i przygotowanych aktorów.
Skromna produkcja lat dwudziestych (kilkanacie realizacji) staa si
moliwa dziki prywatnym dotacjom zamonych entuzjastów kina.
Przewaay tematy patriotyczne (lancu Jianu, Ecaterina Teodoroiu)
i sensacyjne (Cyganeczka, 1923; Szalestwo Kleopatry, 1925), w stylu
modnego wówczas melodramatu. W poowie lat trzydziestych, w rezul-
tacie nacisku opinii publicznej (zwaszcza wybitnych pisarzy, jak Rebreanu,
K. Petrescu, Yianu, Eftimiu) utworzono Pastwowy Urzd do Spraw
Kinematografii. Jednak dopiero w 1939 r. uzyskano pierwsze wyrónie-
nie na festiwalu weneckim, i to w dziale filmów dokumentalnych
(Kraj Moców P. Calinescu). Jako reyserzy wyrónili si w midzy-
wojennym dwudziestoleciu: J. Sahighian, J. Mihail, J. Georgescu.

ycie muzyczne rozwijao si gównie w powizaniu z instytucjami
takimi, jak orkiestry symfoniczne (w Bukareszcie dwie — Towarzystwa
Filharmonicznego kierowana przez J. Georgescu, oraz Radia Rumu-
skiego; ponadto w Jassach i Klu); opery (w Bukareszcie, upa-
stwowiona w 1921 r.; w Klu od 1920 r.); chóry (Carmen; Cintarea
Romaniei — Pie Rumunii). Od 1920 r. dziaao Towarzystwo Kompo-
zytorów Rumunii.

Wród twórców niezaprzeczalny prymat dziery nadal J. Enescu
(3 sonata „ludowo-rumuska", 1926; 3 suita „wiejska", 1938; opera
Edyp. 1936). A. Castaldi, kompozytor i pedagog pochodzenia wos-
kiego, autor impresjonistycznych dzie symfonicznych i chóralnych, wy-
ksztaci ca plejad kompozytorów, m. in. takich, jak A. Alessandrescu.
K. Nottara, J. N. Otescu, twórców muzyki symfonicznej i kameralnej,
oper, baletów, ulegajcych wpywom klasycyzmu i nowszych prdów
pyncych z Niemiec i Francji. Tradycjom klasycznym hodowa autor
oper D. Cuclin; jego ucze, M. Mihalovici, wszed do historii
muzyki francuskiej. Autorem cyklu symfonii, wspótwórc rumuskiej
szkoy symfonicznej by M. Andricu; natomiast nowoczesny balet
zapocztkowa M. Jora, znany ponadto jako autor licznych pieni.
Podwaliny kierunku narodowego, czerpicego gównie z tradycji ludowych,
wiejskich, pooyli M. Negrea i S. Dragoi. Wyrónili si jeszcze
F. Lazar, T. Rogalski, kompozytor operetek i muzykali J. Yasilescu,
z modszych P. Constantinescu. Najwybitniejszymi dyrygentami, obok
Enescu i J. Georgescu, byli A. Ciolan (Klu), I. Perlea (Stany
Zjednoczone), oraz wymienieni kompozytorzy Alessandrescu, Rogalski.
Z grona artystów odtwórców, muzyków i piewaków, zdobyli wikszy
rozgos: pianistki A. Cionca, M. Fotino; pianista D. Lipatti; skrzypek
K. Bobescu (poza tym kompozytor i dyrygent); piewaczki sopranistki
F. Cristoforeanu i M. Cebotari; piewacy: J. Dacian, tenor: J. Folescu,

400


J. Athanasiu, P. Stefanescu-Goanga — baryton; J. Niculescu-Basu —
bas. Wybitnymi muzykologami i krytykami w tej dziedzinie, a zarazem
pedagogami, byli J. Breazul i K. Brailoiu.

Dla malarstwa bya to epoka wzmoonego rozwoju. Rol orodków
organizujcych ycie artystów plastyków odgryway: Towarzystwo
„Sztuka Rumuska", zaoone w 1917 r.; dziaajcy od 1921 r. Zwizek
Artystów; wymieniane ju czasopismo „Contimporanul". wspópracujce
z ówczesn awangard. W walce rónych tendencji artystycznych powsta-
way te liczne ugrupowania nieformalne. Dominujc pozycj zyska
J. Petrascu, pocztkowo kontynuator tradycji Grigorescu, autor dzie
o wyjtkowej sile wyrazu, penych uczucia i poezji (krajobrazy, wntrza,
martwe natury); obok niego odznaczajcy si wietnym rysunkiem T. Pal-
lady — obydwaj artyci wszechstronni, wybitni koloryci. Doskonaoci
rysunku imponowa nadal J. Iser, kolorystyk i gr wiata — F. Sirato.
Pejza, traktowany w duchu impresjonizmu, uprawia nadal z powodze-
niem A. Steriadi (stary Bukareszt; widoki z Braiy i Dobrudy); po-
cztki krajobrazu przemysowego odmalowa S. Popescu. Sceny z co-
dziennego ycia chopów odtwarzao ekspresyjne, surowe malarstwo
S. Dimitrescu, za z wystpie buntujcego si proletariatu wsi i miast —
O. Bancila. W malarstwie krajobrazowym odznaczyli si jeszcze: M. Bu-
nescu (pejza miejski). D. Ghia{a, H. Catargi. M. Maxy, M. Arnold,
A. Ciup, a w portrecie szczególnie K. Ressu, M. Tonitza, C. Bogdan.
Monumentalne malarstwo cienne reprezentowaa zwaszcza C. Cutescu-
-Storck. Najwybitniejszym grafikiem okaza si A. Jiuidi, autor wielu
rysunków, ilustracji, odznaczajcych si przenikliwym spojrzeniem saty-
ryka. Znanymi grafikami byli ponadto: G. Popescu i M. Yermont, za
ilustratorami ksiek M. Olinescu i M. Olarian.

W dziedzinie rzemiosa artystycznego duy rozgos zyskay tkaniny
i mozaiki N. Steriadi. dostosowane do nowoczesnej architektury, oraz
oparte na wzorach ludowych tkaniny A. Ghiata.

W rzebie wiatow saw zdoby wspomniany ju Brancusi (K.
Brancusi), osiady w Paryu, autor wielu znanych dzie nowatorskich
w formie, o treci czsto symbolicznej, nie pozbawionych nawiza
do rumuskich tradycji ludowych, twórca monumentalnego zespou
zTirgu-Jiu (Brama pocalunku; Stoi milczenia; Kolumna nieskoczonoci —
1937/38). Poza nim ze starszego pokolenia tworzy nadal D. Paciurea
(rzeba portretowa, kompozycje symboliczne): ze redniego J. Jalea,
wszechstronny K. Medrea, O. Ha, autor pomników osobistoci histo-
rycznych (Michal Waleczny, Brincoveanu, Kogalniceanu, Eminescu);
z modszych M. Constantinescu (kompozycje monumentalne), R. Ladea
(typy ludowe), J. Anghel (portrety), B. Caragea (rzeba monumentalna).

Do 1944 r. istniao w Rumunii 60 muzeów rónego typu. Wanym
wydarzeniem byo zapocztkowanie w 1936 r. ogólnonarodowego
skansenu w Bukareszcie (Muzeum Wsi).

Dziaalno urbanistyczno-architektoniczna ogniskowaa si gównie
w stolicy. W okresie midzywojennym powstay tu nowe dzielnice
willowe, zwaszcza w pónocnej partii miasta w stron acucha je-
zior (Tei. Floreasca, Herastrau). Wytyczono wiele nowoczesnych ulic,

401


zaoonych z duym rozmachem, place Zwycistwa, Lotników, Balcescu.
Przybyo sporo nowych obiektów architektury. M.in. rozbudowano
paac królewski (architekt M. Nenciulescu), wzniesiono gmachy: Rady
Ministrów, Akademii Wojskowej, Biblioteki Akademii Nauk (wszystkie
D. Marcu), Ministerstwa Finansów, Wydziau Prawa Uniwersytetu,
Instytutu Historii im. M. lorgi (dwa ostatnie P. Antonescu). teatru
miejskiego, centrali telefonicznej, ponadto kilka hoteli, hale targowe,
kina, zakady przemysowe. Otwarto lotnisko w dzielnicy Baneasa.
Skanalizowano bieg rzeki Dimbovita, rozbudowano sie wodocigow
obejmujc ni wikszo obszaru miasta. Poza Bukaresztem wzniesiono
katedry prawosawne w Klu (realizacja mao szczliwa), w Alba
lulia (V. Stefanescu, malowida C. Petrescu), w Timisoara (P. Antonescu),
gmachy opery w Timisoara (D. Marcu) i Biblioteki im. Eminescu
w lassach; hotele w Mamaia, Eforie Nord (J. M. Cantacuzino);
sanatoria w miejscowociach podgórskich (G. lonescu); zakady prze-
mysowe wPloiesti (O. Doicescu); nowe budowle w Krajowej (K. lotzu).
Uporzdkowano Plac Centralny w Ploiesti (T. Socolescu), odrestaurowano
paac Brincoveanu w Mogosoaia pod Bukaresztem (J. M. Cantacuzino).
Najwybitniejszymi twórcami okazali si P. Antonescu, D. Marcu.
H. Creanga (m.in. zakady przemysowe w Bukareszcie), teoretykiem
zwaszcza J. M. Cantacuzino, a historykiem rumuskiej architektury
G. lonescu.


XX. DRUGA WOJNA WIATOWA.
OD FASZYZMU DO LUDOWEJ
DEMOKRACJI


DYKTATURA FASZYSTOWSKA
I WOJNA

przewrót wrzeniowy 1940 r. wpro-
wadzi proniemieck, faszystowsk dyktatur wojskow. Antonescu zo-
sta szefem pastwa, Horia Sima wicepremierem. Dopuszczona do rzdów
bezwzgldna i fanatyczna elazna Gwardia rozptaa fal terroru. Ofia-
r padli ydzi, dziaacze lewicowi, a take umiarkowani, czasem nawet
faszyzujcy politycy buruazyjni, o ile wystpowali energiczniej przeciw
uzalenianiu kraju od Niemiec i przejmowaniu hitlerowskich wzorców.
W listopadzie, pamitnym wielkim trzsieniem ziemi, legionici urzdzili
w dniach 26—28 swoj „noc w. Bartomieja", mordujc bestialsko
ponad 60 wybitnych osobistoci rumuskiego wiata politycznego, wród
nich i sdziwego prof. M. lorg. Ju w padzierniku oddziay niemieckie
zaczy obsadza waniejsze punkty strategiczne kraju, jako sprzymie-
rzecy, instruktorzy i doradcy. Mniejszo niemiecka otrzymaa specjal-
ne przywileje, kilkadziesit tysicy Niemców przenioso si do Rzeszy.
Ukad z 4X11 1940 r. w peni podporzdkowywa Niemcom rumusk
gospodark. W listopadzie rzd rumuski przystpi do „paktu anty-
kominternowskiego", tj. do sojuszu Niemiec, Woch i Japonii. Przy tej
sposobnoci, oraz w styczniu i czerwcu 1941 r. Antonescu przeprowa-
dzi z Hitlerem rozmowy, z których coraz konkretniej wyania si
plan wojny przeciw ZSRR i udziau w niej Rumunii. Jego celem
miao by m.in. odebranie Zwizkowi Radzieckiemu Besarabii i pónoc-
nej Bukowiny. Plany te dyktator utrzymywa w tajemnicy, nawet przed
swoimi wspópracownikami. Stosunki rumusko-radzieckie ulegy za-
ostrzeniu, m.in. w sprawach zarzdzania delt Dunaju. Nasilia si pro-
paganda antyradziecka, podnoszca dalsze pretensje terytorialne do ziem
za Dniestrem, gdzie — jak ju wspominano — znajdowao si kilkaset
wsi modawskich.

Zanim jednak Rumunia zostaa wcignita w odmt wojny, czeka
j jeszcze jeden silny wstrzs wewntrzny. Krwawe wyczyny elaznej
Gwardii, poczone z grabie mienia ofiar, wywoay oburzenie opinii
publicznej i zaniepokojenie klas posiadajcych. Rozzuchwaleni legionici,
pewni poparcia Niemiec, zmierzali do pozbycia si konkurencji Anto-
nescu. Lecz Hitlerowi bardziej zaleao wtedy — jak sam si podobno
wyrazi — na ..zdrowej armii rumuskiej ni na fanatykach". Gdy wic

403


w styczniu 1941 r. bojówki „zielonych koszul", które Antonescu na
próno próbowa rozwiza, wystpiy zbrojnie celem dokonania kolej-
nego przewrotu, wojska niemieckie nie udzieliy im pomocy, mimo e
wród hitlerowskich dygnitarzy elazna Gwardia posiadaa niemao
sprzymierzeców. W krwawych starciach, które na ulicach Bukaresztu
trway kilka dni (21-23 I) legionici zostali pokonani. Pado wiele
ofiar w rannych, zabitych w toku walk i zamordowanych przez elazno-
gwardzistów. Okazao si, e nie mieli oni silniejszego poparcia w spo-
eczestwie. Horia Sima zbieg do Niemiec, gdzie zosta internowany,
ale zawsze stanowi w rkach Hitlera rodzaj straszaka wobec Anto-
nescu. Ostrono ta zreszt w znacznej mierze okazaa si zbdna,
Antonescu by bowiem przekonanym zwolennikiem wspópracy z Niem-
cami, cho nie we wszystkim podziela ich pogldy. Nowy gabinet
rumuski, utworzony po rozbiciu elaznej Gwardii (dyktator opar si
niemieckim sugestiom zezwolenia na dalsz jej dziaalno pod warun-
kiem „reorganizacji"), skada si z wojskowych, oddanych reimowi.

W pierwszych miesicach 1941 r. Niemcy zgromadzili w Rumunii
okoo pó miliona onierzy. Cz tych si przerzucili za Dunaj i uyli
wiosn na Bakanach przeciw Jugosawii i Grecji. Rumunia nie wzia
udziau w tej akcji wymierzonej przeciw jej byym sojusznikom. Wy-
stpia natomiast, gdy Niemcy, wzmocniwszy i przegrupowawszy swe
siy, 22 czerwca uderzyy na ZSRR. Wojska rumuskie od samego
pocztku wziy udzia w bojach w Besarabii i na Ukrainie, a rzd
rumuski w pierwszym dniu wojny wypowiedzia j oficjalnie. Pocztko-
wo armia hitlerowska zyskaa przewag i wdara si w gb terytorium
Zwizku Radzieckiego. Dziki temu wojska rumuskie, posuwajce si
gównie wzdu wybrzea Morza Czarnego, mogy zaj znaczne obszary.
Od razu zarzdzono wczenie do Rumunii pónocnej Bukowiny,
Besarabii, oraz ziem pomidzy Dniestrem a Bohem („Transnistria",
z gównym orodkiem w Odessie), tworzc jednak dla nich osobn
administracj. Niektórzy dowódcy rumuscy sugerowali, by na tym za-
koczy udzia w kampanii. Stalin w korespondencji z Churchillem
przypisywa dosy due znaczenie udziaowi dywizji rumuskich w pierw-
szej fazie wojny. W zamian liczono w Rumunii na rewizj „arbitrau
wiedeskiego", na zwrot pónocnego Siedmiogrodu. Wspominano niekie-
dy w prasie o historycznych prawach Rumunii i do Pokucia. W sto-
sunku do ludnoci zajtych obszarów, a zwaszcza wobec ydów (po-
grom w lassach 27—30 VI 1941, ponad 8 tys. ofiar), dopuszczono si
wielu okruciestw.

Wojna przynosia jednak nie tylko zdobycze. Ju sama konieczno
gospodarczego wspierania III Rzeszy i utrzymywania wojsk niemieckich
powodowaa wielkie ubytki. Niemcy ogoacali kraj z ywnoci i su-
rowców, pacone przez nich ceny spady poniej rynkowych, powiksza-
o si zaduenie strony niemieckiej. Mimo lepszego zaopatrzenia
w sprzt pooenie silnie eksploatowanego rolnictwa pogorszyo si,
zwaszcza wobec mobilizacji mczyzn i potgujcego si braku inwen-
tarza ywego. Picioletni plan rozwoju rolnictwa i dokoczenia reformy
rolnej z 1921 r. musia zosta poniechany. W trudnej sytuacji znalaz

404


si i przemys przetwórczy, pozbawiony znacznej czci surowców. Straty
finansowe pastwa przekroczyy w kocu sum jego dziesicioletniego
budetu. Nie równowaya ich pewna rozbudowa przemysu zbrojenio-
wego, metalurgicznego i chemicznego, kontrolowanego zreszt przez
monopole niemieckie: „Kontinentale Oel A. G.", „Hermann Goering
Werke", „I. G. Farbenindustrie". Miary niepowodze dopeni nieuro-
dzaj 1942 r. Ludno zacz nka niedostatek, ceny wzrosy niepro-
porcjonalnie do pac, wiele artykuów mona byo naby tylko na czar-
nym rynku. W hitlerowskim „nowym porzdku" europejskim wyzna-
czono Rumunii bardzo podrzdn rol dostarczyciela tanich surowców,
otwarcie krytykujc plany jej uprzemysowienia. Do tego doszy coraz
krwawsze ofiary ludzkie. W zacitych walkach o Odess, Krym, pobrze-
a Morza Azowskiego armia rumuska poniosa dotkliwe straty.
Z okoo 30 dywizji poowa zostaa zniszczona w bojach nad Donem
i Wog, zwaszcza pod Stalingradem. Podczas cikiego zimowego
odwrotu 1943 r. Niemcy traktowali swego sabszego partnera bez ad-
nych wzgldów. Nawet oficjalne róda podaway, e Rumunia utracia
na froncie pó miliona onierzy. Wadze zabroniy w kocu prasie
publikowania list polegach.

W tych okolicznociach wspóuczestnictwo w wojnie budzio wzrasta-
jce wtpliwoci i sprzeciwy spoeczestwa. Chopi uchylali si od ruj-
nujcych ich obowizkowych dostaw. Powoywani do wojska dezertero-
wali tysicami (zasdzonych 86 tys.). Robotnicy przeprowadzili wiele
strajków, niekiedy uwieczonych sukcesem. Stopniowo zaczy mnoy
si akty sabotau, dotkliwe dla Niemców szczególnie w górnictwie naf-
towym i przemyle zbrojeniowym, wystpujce zreszt i w dziaalnoci
rumuskiej administracji. W armii nastroje onierzy, a nawet znacznej
czci oficerów, ulegy zmianie po klsce stalingradzkiej. Niemiecki
front wschodni cofa si ju ku granicy rumuskiej, ustpujc wród
cikich walk pod ciosami Armii Czerwonej. Po opanowaniu poudnio-
wych Woch przez wojska anglo-amerykaskie, poczynajc od sierpnia
1943 r. ich lotnictwo przeprowadzio masowe naloty na Rumuni, na
zagbie naftowe, porty, stolic, powodujc wielkie straty ludzkie i ma-
terialne.

OPOZYCJA POLITYCZNA

ycie polityczne kraju zostao w okresie dyktatury oficjalnie ograni-
czone do dziaalnoci prorzdowej. Rzeczywisto odbiegaa od tych
zaoe. W stosunku do wikszoci politycznych organizacji prawicowych
i centrowych zadowolono si ich urzdowym rozwizaniem i pewnym
nadzorem policyjnym nad czoowymi osobistociami. Natomiast dziaa-
jc w podziemiu lewic, a zwaszcza komunistów, tropiono i tpiono
bezwzgldnie. Ogóem skazano podczas wojny okoo 3,5 tys. komunis-
tów, kilkudziesiciu stracono. Podczas trzsienia ziemi w 1940 r. pod
gruzami wizienia Doftana zgin m.in. czonek K. C. partii, I. Pintilie.

Mimo to nie zaniechaa ona walki, prowadzonej zrazu w bardzo
niesprzyjajcych warunkach. Po wybuchu wojny, we wrzeniu 1941 r.

405


Partia Komunistyczna zaproponowaa utworzenie frontu narodowej opo-
zycji i przyjcie wspólnego programu, obejmujcego obalenie faszystows-
kiej dyktatury, wycofanie kraju z wojny, odzyskanie pónocnego Siedmio-
grodu, demokratyzacj stosunków spoeczno-politycznych. Jako rodki
prowadzce do tego celu wskazywano m.in. sabota i walk party-
zanck. Apel ten pocztkowo zosta zignorowany. Komunici przystpili
wic na razie do zorganizowania cilejszego wspólnego frontu lewicy.
W listopadzie 1942 r. powoano Zwizek Patriotów, a jesieni 1943 r.
szerszy Patriotyczny Front Antyfaszystowski, utworzony w porozumie-
niu z Frontem Rolników P. Grozy, kilku ugrupowaniami socjalistycz-
nymi, wgierskim zwizkiem pracujcych MADOSZ i niektórymi oda-
mami „taranistów". Z tzw. „partii historycznych", tj. „narodowo-libe-
ralnej" i „narodowo-chopskiej", pocztkowo tylko grupa liberalna ambit-
nego oportunisty, lecz zrcznego taktyka, J. Tatarascu, wyrazia zgod
na wspóprac, i to bardzo póno (maj 1944 r.).

Przywódcy rumuskiej buruazji ostrzegali Antonescu przed moli-
woci klski Niemiec i przed dokonywajc si konsolidacj si lewicy
w podziemiu. Liczyli jednak na korzystny dla siebie obrót wydarz,
a nawet na utrzymanie przedwojennych granic, z Besarabi. Nadzieje
te opierali na wysuwanym przez Churchilla projekcie ldowania aliantów
zachodnich na Bakanach i wcignicia do wojny Turcji oraz na tar-
ciach midzy mocarstwami Zachodu a ZSRR, które w sprawach ru-
muskich zarysoway si ju w 1941 r., poczynajc od kwestii wypo-
wiedzenia wojny Rumunii przez Angli i Stany Zjednoczone, z czym
pastwa te wyranie si ocigay. Opozycja buruazyjna utrzymywaa
kontakty polityczne z zagranic, a nawet w sferach rzdowych podejmo-
wano od pocztku 1943 r. próby porozumienia si z Anglosasami, m.in.
przez Wochy i Szwecj. W pocztkach marca 1944 r., nie bez wiedzy
Antonescu, wyjecha do Turcji B. Stirbei, który na gruncie tureckim
i egipskim prowadzi rozmowy na temat ewentualnego przejcia Rumunii
na stron sprzymierzonych. W kwietniu dorczono mu warunki ra-
dzieckie, przewidujce odszkodowania wojenne na rzecz ZSRR, zwrócenie
mu Besarabii oraz pónocnej Bukowiny, natomiast poparcie przez Zwi-
zek Radziecki rumuskich stara o zwrot pónocnego Siedmiogrodu.
Churchill uzna wówczas t propozycj za „wielkoduszn". Zostaa ona
jednak odrzucona przez rzd Antonescu. Niezalenie od tego w Rumu-
nii liczono si ju z moliwoci starcia zbrojnego z Wgrami w ko-
cowej fazie wojny. Zaniepokojeni tym Wgrzy zaczli dopiero teraz
rozwaa projekty przyznania Siedmiogrodowi szerokiej autonomii.

W cigu 1944 r. opór spoeczestwa rumuskiego wzrasta. W ZSRR
z ochotników-jeców rumuskich utworzono 15X1 1943 r. dywizj im.
Tudora Yladimirescu. Wzia ona udzia w walkach przeciw Niemcom
na Ukrainie. W kraju w samym tylko 1944 r. aresztowano z powodów
politycznych ponad 30 tys. osób. W kwietniu, w obliczu zbliania si
frontu, przy jednoczesnych „dywanowych" nalotach anglo-amerykaskich
na Bukareszt, kilkudziesiciu wybitnych uczonych skierowao do Anto-
nescu memoria domagajcy si wycofania Rumunii z wojny, mimo
ryzyka takiego przedsiwzicia i nieuchronnych ofiar, by ratowa kraj

406


przed katastrof narodow. Tym razem rzd nie zastosowa adnych
sankcji. W podziemiu Partia Komunistyczna poczynia dalsze postpy,
reorganizujc swe kierownictwo, doprowadzajc l maja 1944 r. do zawar-
cia porozumienia o jednoci dziaania z socjalistami (Jednolity Front
Robotniczy), powoujc tajne jednolitofrontowe komitety fabryczne, two-
rzc zbrojne robotnicze grupy oporu, zwaszcza w Bukareszcie i za-
gbiu naftowym. Doszo jednak w jej onie do nieporozumie i ostrych
star, których ofiar pad jeden z jej przywódców, S. Foris, niesusznie
oskarony o zdrad. Poza granicami kraju Rumuni wzili czynny udzia
w ruchu oporu Jugosawii i Francji.

PRZEWRÓT I POWSTANIE 23 VIII 1944 ROKU

Ju od 1943 r. wysuwano projekty zbrojnego obalenia Antonescu
i wystpienia przeciw Niemcom, by uratowa kraj przed zniszczeniami
wojny totalnej. Nie bez wpywu pozostao owiadczenie Stalina z kwiet-
nia 1944 r., apelujce do narodów podbitych i uzalenionych przez
Niemcy o podjcie walki z hitleryzmem, otwierajce szans czciowego
przynajmniej poprawienia ich politycznego pooenia, pogarszajcego si
w miar zwycistw koalicji antyniemieckiej. Ruch partyzancki by jed-
nak w Rumunii bardzo niky, da o sobie zna tylko w niektórych
rejonach górskich i w delcie Dunaju. Skuteczne wystpienie przeciw
Niemcom umoliwi dopiero potgujcy si ferment w wojsku, sigajcy
stopniowo jego szczebli najwyszych. Zdajc sobie z tego spraw.
Niemcy brali pod uwag ewentualno penej okupacji Rumunii.

Sukcesy Armii Czerwonej wydatnie uatwiay dziaalno komunistom,
umacniajc ich wpywy. Celem stworzenia silnego, powszechnego frontu
oporu lewica zdecydowaa si na porozumienie ju nie tylko z buruazyj-
nymi „partiami historycznymi" (wstpny ukad z maja 1944 r.), lecz
i z dworem królewskim (L. Patrascanu — gen. K. Sanatescu). Noc
z 13 na 14 czerwca narada przedstawicieli armii, ugrupowa politycz-
nych (z Partii Komunistycznej L. Patrascanu, E. Bodnaras) i dworu
podja decyzj usunicia Antonescu, zorganizowania przez powoany
wtedy komitet wojskowy ogólnonarodowego powstania zbrojnego. Pra-
wica próbowaa ograniczy ten program do zastpienia dyktatury Anto-
nescu rzdem J. Gigurtu, który — majc jeszcze zaufanie Niemiec —
dopiero stopniowo doprowadziby do przejcia Rumunii na stron
koalicji antyniemieckiej. Ten plan. bardzo ryzykowny w wietle znanych
dowiadcze woskich, zosta przez lewic odrzucony. Dopiero 20 czerw-
ca „partie historyczne" ostatecznie zdecydoway si przystpi do wspó-
pracy. Powsta Blok Narodowo-Demokratyczny, z udziaem partii: ko-
munistycznej, socjalistycznej, „narodowo-chopskiej" i „narodowo-libe-
ralnej". Dwie ostatnie nie zgodziy si na wczenie innych organi-
zacji lewicowych, zwaszcza Frontu Rolników. Opracowano szczegóowy
plan powstania. Rozwinito odpowiedni agitacj w armii, dowództwo
rumuskie celowo nie wysyao posików na lini frontu. Prawica usio-
waa uzyska pomoc wojskow Zachodu w postaci desantu lotniczego,
ale sztab anglosaski nie zatwierdzi tej propozycji. Okoo poowy sierpnia

407


uwizieni gówni przywódcy komunistyczni, dziki pomocy zorganizowa-
nej przez J. Maurera, zbiegli z obozu koncentracyjnego (J. Gheorghiu-
-Dej, J. Aposto, A. Draghici), by wzi udzia w zbliajcych si
decydujcych wydarzeniach.

Moment przewrotu zosta dobrze wybrany. Wojska radzieckie 2 i 3
frontu ukraiskiego ju w marcu 1944 r. doszy do granic Rumunii, lecz
dopiero 20 sierpnia rozpoczy tu now wielk ofensyw, przerywajc
linie niemieckie, zajmujc 21 VIII Jassy, 23 VIII Vaslui. Oficerowie ru-
muscy na linii frontu podjli od razu ukady z dowództwem radziec-
kim. Antonescu zamierza ogosi totaln mobilizacj i stawi opór
w wypróbowanym ju w pierwszej wojnie wiatowej miejscu — na prze-
weniu midzy Dunajem a Karpatami na linii Galacz—Focsani. Zara-
zem próbowa te nawiza porozumienie z ZSRR w sprawie zawie-
szenia broni. 23 sierpnia zada audiencji u króla, lecz gdy przyby
do paacu, zosta aresztowany. Wkrótce ten sam los podzieli cay jego
rzd. Oddziay armii regularnej, dziaajce na rozkaz króla, oraz utwo-
rzone w konspiracji zbrojne grupy oporu obsadziy z góry wyznaczone
kluczowe punkty stolicy. Na linii frontu wojska rumuskie otrzymay
rozkaz zaprzestania walk z armi radzieck. Król Micha da Niemcom
szans wycofania si z Rumunii bez boju. Ci jednak, na danie
Hitlera, podjli prób odwetu i zduszenia przewrotu, m.in. bombardujc
Bukareszt. Wtedy armia rumuska zostaa wezwana do zwrócenia broni
przeciwko nim. Na froncie, na pograniczu Besarabii i Modawii armie
radzieckie prowadzone przez generaów Malinowskiego i Tobuchina
zwizay znaczne siy 6 i 8 armii niemieckiej w rejonie Kiszyniów—
Jassy—Husi. W cikich walkach, w jednej z najwietnicjszych operacji


408


drugiej wojny wiatowej zostay one zupenie okrone i zniszczone.
Tymczasem wojska rumuskie w licznych bitwach, miejscami bardzo
zacitych, np. w dolinie Prahovy, w Braszowie, w Arad. Timisoara,
Turnu-Severin, w samym Bukareszcie, w Konstancy, zlikwidoway siy
hitlerowskie na obszarze Rumunii. Ich lotnictwo zdyo jednak prze-
prowadzi seri niszczcych terrorystycznych nalotów, a siy ldowe
opanowa przejciowo Arad i Timisoara. Ale skuteczniejszy opór zdo-
ay stawi dopiero na granicach Wgier i Jugosawii. Do koca sierpnia
wzito do niewoli ponad 50 tys. ich onierzy, okoo 5 tys. polego.
Ludno cywilna, wezwana proklamacj królewsk, udzielia tej akcji
penego i cennego poparcia. W ostatnich dniach sierpnia wojska ra-
dzieckie pojawiy si na ulicach Bukaresztu. 8 wrzenia Rumunia wyda-
a wojn Wgrom.

Przejcie Rumunii na stron aliantów miao due znaczenie, zmu-
szajc Niemców do pospiesznej ewakuacji Bakanów, otwierajc armiom
radzieckim drog na Budapeszt-Wiede oraz Sofi i Belgrad, pozbawia-
jc te Niemcy zaopatrzenia w rop naftow. Tym samym przyspieszao
zwycistwo sprzymierzonych. Prasa i radio ZSRR stwierdzay, e „oder-
wanie si Rumunii od osi ma zasadnicze znaczenie nie tylko dla tego
kraju, lecz i dla caego regionu bakaskiego, poniewa w rezultacie tego
ciosu upada cay system niemieckiego panowania w poudniowo-wschod-
niej Europie". Przyznawano to powszechnie i na Zachodzie, m.in.
w wypowiedziach A. Edena. Niemcy i Wgrzy podjli wkrótce prób
przeciwuderzenia i wtargnicia do Rumunii przez przecze karpackie,
lecz wszystkie ich ataki zostay odparte. Do 25 padziernika uwolnio-
no Siedmiogród. Ponad pó miliona onierzy rumuskich wzio udzia
w dalszych walkach z Niemcami na terenie Wgier i Czechosowacji,
docierajc przez sowackie Tatry i przez Morawy a w okolice Pardubic.
Okoo 170 tys. wyniosy straty w tych bojach w polegych i rannych.

STOSUNKI WEWNTRZNE. ZWYCISTWO OBOZU LEWICY

Ju wieczorem 23 VIII 1944 r. król Micha powoa nowy rzd ru-
muski pod przewodnictwem gen. K. Sanatescu, zoony z wojskowych
i specjalistów, oraz po l przedstawicielu 4 partii Bloku Narodowo-Demo-
kratycznego (Patrascanu. Titel-Petrescu, Maniu, Bratianu). Ogosi on
przywrócenie konstytucji z 1923 r., zniesienie ustawodawstwa faszystow-
skiego, powszechn amnesti polityczn. 12 IX podpisa w Moskwie preli-
minaria pokoju, zgodne z wysunitymi poprzednio warunkami, przewidu-
jce take demokratyzacj stosunków wewntrznych. Ogólne pooenie
ówczesne oraz przewaga w rzdzie elementów prawicowych stwarzaa jed-
nak znaczne trudnoci w urzeczywistnieniu tych zaoe. Kraj by silnie
zniszczony wojn, produkcja rolna i przemysowa spada poniej 50%,
wydajno transportu do okoo 30%. Spoeczestwo ponosio nadal
znaczne ofiary ludzkie i materialne, w imi naczelnego wtedy hasa:
„Wszystko dla frontu, wszystko dla zwycistwa". Reakcja uprawiaa
sabota gospodarczy i polityczny, nie chcc dopuci do wikszych
zmian spoecznych, do wzmocnienia wpywów lewicy i ZSRR, liczc na

409


pomoc przedstawicieli Stanów Zjednoczonych i Anglii w utworzonej
Alianckiej Komisji Kontroli, nawet na przybycie wojsk anglosaskich.
W Siedmiogrodzie radzieckie wadze wojskowe musiay nieraz ochrania
tamtejsz ludno nierumusk.

Gówny nurt wydarze zmierza jednak coraz bardziej w kierunku
przeciwnym rachubom prawicy. W ukadach angielsko-radzieckich,
zaakceptowanych i przez Stany Zjednoczone, Rumunia zostaa uznana
za obszar wycznych niemal wpywów radzieckich, w zamian za ustp-
stwa ZSRR w sprawach Grecji. Wydarzenia 23 sierpnia 1944 r. poru-
szyy rumuskie masy ludowe, które zostay wezwane do dziaania, do
stanowienia o losach kraju. Partia Komunistyczna prowadzia wyton
dziaalno w miastach i na wsi, wspierana przez odrodzone jednolite
zwizki zawodowe i przez Front Rolników, a take organizacje drobno-
mieszczastwa i inteligencji. Po ogoszeniu przez lewice 25 IX 1944 r.
projektu programu Frontu Narodowo-Demokratycznego, obejmujcego
udzia w wojnie antyfaszystowskiej, postulaty radykalnej reformy rolnej
bez odszkodowania, uspoecznienia banków i cikiego przemysu, demo-
kratyzacji caego aparatu pastwowego, ukarania zbrodniarzy wojennych,
„partie historyczne" wystpiy przeciw tym tendencjom, liczc na po-
parcie mocarstw zachodnich. W odpowiedzi w padzierniku (oficjalnie
12 X) zorganizowaa si koalicja lewicy, z udziaem komunistów, socja-
listów. Frontu Rolników, Zwizku Patriotów, Wgierskiego Zwizku
Ludowego, zwizków zawodowych, póniej take grupy „taranistów"
A. Alexandre&cu i odamu liberaów Tatarascu. Podjte przez parti
„narodowo-chopsk" próby utworzenia wasnego gabinetu nie powio-
dy si. Natomiast ustpienie z rzdu komunistów i socjalistów (16 X)
oraz masowe demonstracje ludnoci zmusiy rzd Sanatescu 4 XI do
wewntrznej reorganizacji, do wczenia przedstawicieli Frontu Narodo-
wo-Demokratycznego z dr Groz jako wicepremierem, a w pocztkach
grudnia do ustpienia: Powoany przez króla 6X11 1944 r. nowy rzd
gen. M. Radescu by jednak nadal w wikszoci reakcyjny, m. in. stara
si storpedowa lub odwlec reform roln. Masy ludowe przeciwstawia-
y si temu coraz gwatowniej. Ju w padzierniku, nie bez zachty ze
strony Frontu Rolników oraz komunistów (ich organu prasowego
„Scinteia" — Iskra) usuwano przemoc, nieraz wród ostrych star, zwo-
lenników dawnego reimu ze stanowisk administracyjnych (zwaszcza
prefektów) i gospodarczych, w kopalniach, fabrykach, na wsi przystpujc
do podziau ziemi obszarniczej. Gen. Radescu próbowa przeciwstawi
tym wystpieniom wojsko zapowiadajc, e nie cofnie si przed wojn
domow. Odpowiedzi byo coraz bardziej masowe domaganie si utwo-
rzenia rzdu Frontu Narodowo-Demokratycznego, którego program
ogoszono ostatecznie 24 stycznia 1945 r. Obok wspomnianych ju rady-
kalnych postulatów spoecznych zawiera on gwarancje dla drobnej
buruazji.

Siy lewicy umocniy si ju na wsi, wród czci inteligencji
i wojska. W dniu ogoszenia programu Frontu Narodowo-Demokra-
tycznego odbya si na ulicach Bukaresztu wielka manifestacja, podczas
której doszo do krwawych star z wojskiem. Spowodoway one ostr

410


interwencje rzdu radzieckiego, gdy Rumunii grozi wybuch wojny do-
mowej. W nastpstwie tych wydarze Radescu ustpi. Nowy, pierwszy
w dziejach Rumunii rzd ludowo-demokratyczny utworzy w dniu
6 III 1945 r. dr P. Groza. Skada si on gównie z komunistów (4 mi-
nisterstwa), socjalistów, Frontu Rolników i liberaów Tatarascu (po
3 teki). Partie „historyczne" odmówiy udziau liczc na to, e interwencja
mocarstw zachodnich odwróci bieg wydarze.

Nowe wadze przystpiy do oczyszczania aparatu pastwowego
z elementów reakcyjnych. Walczy z nimi przyszo zreszt i w onie
ugrupowa wchodzcych w skad Frontu, gdy i tam zdoay przenikn
uprawiajc sabota, teraz gównie gospodarczy. Rzd musia wiec stawi
czoo licznym trudnociom, ustpi w niektórych punktach, np. w sprawie
natychmiastowej nacjonalizacji. Znaczn pomoc okazao si nawizanie
stosunków gospodarczych z ZSRR i krajami demokracji ludowej, oraz
ulgi ze strony Zwizku Radzieckiego w egzekwowaniu postanowie
ukadu radziecko-rumuskiego. Mimo oporów zdoano przeprowadzi
reform roln, ogoszon 23 III 1945 r. Wywaszczono wszystkie majt-
ki rolne o powierzchni ponad 50 ha, z przejtego za areau okoo
l 1/2 miliona ha 3/4 oddano razem z inwentarzem niemal l milionowi
chopów (w pierwszym rzdzie zdemobilizowanym onierzom), w tym
400 tys. bezrolnych oraz posiadajcych gospodarstwa mniejsze ni 5 ha.
Nie rozwizywao to w peni problemów przeludnionej wsi, lecz polepsza-
o znacznie pooenie chopstwa. Dotychczasowi waciciele nie otrzy-
mali odszkodowania. Chopi natomiast wnosili stosunkowo nisk opa-
t do skarbu pastwa, rozoon na raty. Zwizek Radziecki zgodzi
si (9 III 1945) na przejcie przez administracj rumusk pónocnego
Siedmiogrodu. Od sierpnia zaczai zwalnia jeców wojennych. 8 maja
1945 r. zawarto ukad gospodarczy radziecko-rumuski, w lipcu podpi-
sano porozumienie handlowe z Polsk. Przystpiono do odbudowy
zniszczonego przemysu, transportu, rolnictwa. Konferencja Partii Komu-
nistycznej w padzierniku 1945 r., która na stanowisko sekretarza powo-
aa Gh. Gheorghiu-Deja, wytyczya Rumunii nowe cele: uprzemyso-
wienie, zwaszcza budowa przemysu cikiego, i elektryfikacja kraju —
wbrew silnym jeszcze w okresie midzywojennym tendencjom (np.
J. Duca, V. Madgearu) do utrwalenia rolniczo-hodowlanego charakteru
gospodarki narodowej. Wezwano do walki z analfabetyzmem, do reorga-
nizacji szkolnictwa. Ustanowiono ceny maksymalne. Ograniczono moli-
woci skupywania ziemi przez bogatszych chopów. Przeprowadzono
zasadnicze zmiany personalne w administracji, policji, wojsku. Ludnoci
nierumuskiej przyznano prawo do swobodnego rozwoju narodowego
w ramach rumuskiej pastwowoci.

Oparciem dla reakcji spoecznej pozostay obydwie partie „historycz-
ne" oraz dwór królewski. Jednake rola tych czynników znacznie zmala-
a w rezultacie dokonywajcych si przemian, a zwaszcza likwidacji
obszarnictwa. Opozycja odwoaa si wic do protekcji mocarstw anglo-
saskich, które te odmówiy uznania nowych wadz. Latem 1945 r.
zaostrzy si konflikt midzy rzdem P. Grozy a królem Michaem,
posiadajcym nadal pewne wpywy w spoeczestwie od czasu jego

411


udziau w zamachu przeciw dyktaturze Antonescu. Król odmówi sankcji
dla dekretów rzdowych (gony „strajk królewski"), chcc zmusi gabi-
net do ustpienia. Nie osign jednak zamierzonego celu, chocia
w stolicy doszo do burzliwych demonstracji monarchistycznych, popar-
tych przez ca opozycj, które w listopadzie 1945 r. spowodoway
krwawe ofiary. Dopiero porozumienie w tych sprawach midzy ZSRR
a mocarstwami anglosaskimi z grudnia 1945 r. doprowadzio do reorga-
nizacji rzdu rumuskiego, w którego skad wczono po l przedsta-
wicielu partii „historycznych" (Maniu, Bratianu) i do uznania go przez
Angli i Stany Zjednoczone (6 II 1946).

Rok 1946 przebiega pod znakiem umacniania pozycji demokracji
ludowej, sdu nad przestpcami wojennymi oraz wyborów i zwizanej
z nimi ostrej walki politycznej. Skazany na kar mierci Antonescu
zosta l VI rozstrzelany. Partia Komunistyczna zawara 17 V umow
wyborcz z socjalistami. Frontem Rolników, secesjonistami z partii
„narodowo-chopskiej" i liberaami Tatarascu, tworzc Blok Demokra-
tyczny. Akcja ta nie przebiega jednak atwo, wród socjalistów ujaw-
niy si zasadnicze rozbienoci, 1/3 ich komitetu centralnego wypo-
wiedziaa si (luty 1946) przeciw sojuszowi z komunistami. Dla przea-
mania oporu trzeba byo usun z Partii Socjaldemokratycznej prawi-
cow opozycj (Titel Petrescu, J. Jumanca i inni — marzec 1946). Nowa
ordynacja wyborcza przyznawaa prawo gosowania kobietom i pracow-

412


nikom pastwowym, obniya doln granic wieku uprawniajc do
udziau w wyborach do 21 lat. Zniesiono izb wysz, senat. Gosowanie
w listopadzie 1946 r. przynioso sukces Bloku Demokratycznego (wedug
oficjalnych danych 80% gosów), lecz nie obyo si bez incydentów
i star, nawet krwawych, wywoanych przez opozycj, a obliczonych
na sprowokowanie interwencji dyplomatycznej mocarstw zachodnich.
Nastroje w kraju byy pene napicia i obaw, m.in. skutkiem gwatow-
nej inflacji, oraz powtórzenia si z jeszcze wiksz si katastrofalnej
posuchy (l 945. 1946). Na wsi chopi sprzedawali wtedy czsto swe nowe
dziaki ziemi, widzc w tym jedyny ratunek. Wadze uniewaniy pó-
niej te transakcje, dokonywane zwykle w pooeniu przymusowym.

Po wyborach nowy rzd, na czele którego ponownie stan P. Groza
(wicepremier Tatarascu) uzupeni ustawodawstwo dotyczce reformy
rolnej, wprowadzi silniejsz kontrol pastwa nad yciem ekonomicznym
reorganizujc w kwietniu 1947 r. resorty gospodarcze, tworzc w maju
Urzdy Przemysowe, zoone z przedstawicieli robotników, wacicieli
i administracji pastwowej. Zapocztkowano systematyczne planowanie
gospodarki narodowej. W wielu gaziach uzyskano ju wyniki pro-
dukcyjne na poziomie 1938 r. Upastwowiono Bank Narodowy (20X11
1947), gówny dotd punkt oparcia finansowego liberaów. Przeprowadzo-
no reform walutow (15 VIII). Zniesiono dostawy przymusowe. Podj-
to szerok akcj walki z analfabetyzmem.

10 II 1947 r. delegacja rumuska (Gh. Gheorghiu-Dej, Tatarascu) pod-
pisaa w Paryu traktat pokojowy na warunkach poprzednio okrelonych,
zaznaczajc jednak, e Rumunia wprawdzie przyjmuje go i wykona, lecz
nie uwaa go za w peni sprawiedliwy. Protestowano szczególnie prze-

413


ciw odszkodowaniom uwaajc, e nie wzito pod uwag wkadu Rumu-
nii po stronie koalicji w ostatnim roku wojny, oraz przeciw odmowie
uznania Rumunii za pastwo sprzymierzone. Nie uzyskano te na razie
dopuszczenia do ONZ. r

Ukad zawarty w tym samym miesicu z ZSRR rozszerza kontakty
gospodarcze rumusko-radzieckie. Podjto kroki w kierunku penego
uspoecznienia wielkich zakadów pracy oraz zjednoczenia obydwu partii
robotniczych, komunistycznej i socjalistycznej. Te wielkie akcje przepro-
wadzono ostatecznie w 1948 r.

Wobec wrogiej postawy partii „narodowo-chopskiej", w której zna-
laza oparcie znaczna cz reakcji, w lipcu 1947 r. rozwizano j, za
przywódcom — J. Maniu, tumicemu niegdy ruch robotniczy i sympa-
tyzujcemu z faszystowsk prawic, J. Mihalache, który usiowa zbiec
za granic razem z M. Penescu, znanym z nastawienia antykomunistycz-
nego i antyradzieckiego wytoczono w listopadzie proces polityczny.
Udowodniono im przygotowywanie zamachu stanu. Maniu, skazany na
doywotnie wizienie, zmar w 1953 r. w miejscu odosobnienia wyzna-
czonym mu zamiast wizienia ze wzgldu na jego sdziwy wiek. Partia
liberalna Bratianu po wyborach sama zaprzestaa dziaalnoci. 6 XI1947
usunito z rzdu liberaów Tatarascu, dajcego pewne oparcie elemen-
tom antykomunistycznym, zwalczajcego polityk gospodarcz Bloku
Demokratycznego i domagajcego si przyjcia przez Rumuni tzw.
planu Marshalla. Rozwizano take sab zreszt parti „niezalenych
socjalistów", któr przeciw tendencjom zjednoczeniowym próbowa roz-
budowa, jeszcze przed wyborami, prawicowy dziaacz socjaldemokra-
tyczny Titel-Petrescu.

Ostatnim powaniejszym sprzymierzecem politycznej reakcji w kraju
pozosta jeszcze dwór królewski i sama instytucja monarchii. W nowych,
radykalnie zmienionych warunkach spoeczno-politycznych wspódzia-
anie z ni i podtrzymywanie jej byo niemoliwym anachronizmem.
Z kocem 1947 r. nakoniono króla Michaa do abdykacji, po czym
pozwolono mu opuci kraj z najbliszymi wspópracownikami. Jak
okrelono to nawet na dworze królewskim, lud rumuski przeprowa-
dzi „przyzwoity i elegancki rozwód z monarchi". Zrzeczenie si tronu
nastpio 30 grudnia 1947 r. W tym samym dniu ogoszono Rumuni
republik ludow. Kraj wkroczy na drog socjalistycznego rozwoju. Po
stuleciach uciemienia, ponienia i zacofania jego masy pracujce wy-
walczyy sobie dziejow szans samodzielnej lepszej przyszoci.


WANIEJSZE WYDARZENIA
PO ROKU 1947

ROK 1948

Stycze. Spis ludnoci wykazuje 15872624 mieszkaców; 76,6%
zamieszkujcych na wsi.

4 lutego. Ukad z ZSRR o wspópracy i wzajemnej pomocy.

21 — 23 lutego. Zjednoczenie Komunistycznej Partii Rumunii i Rumu-
skiej Partii Socjaldemokratycznej. Utworzenie Rumuskiej Partii Robot-
niczej (RPR). Sekretarzem generalnym wybrany Gheorghe Gheorghiu-Dej.

Marzec. Usunicie z RPR L. Patrascanu.

28 marca. Wybory do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (WZN).

13 kwietnia. Ogoszenie konstytucji Rumuskiej Republiki Ludowej
(RRL).

11 czerwca. Ustawa o uspoecznieniu kopal, wikszych zakadów
produkcyjnych, kolei, banków, towarzystw ubezpieczeniowych.

30 czerwca — 18 sierpnia. Konferencja midzynarodowa w Belgradzie.
Powoanie nowej Komisji Dunajskiej, bez mocarstw zachodnich.

2 lipca. Utworzenie Pastwowego Komitetu Planowania.

3 sierpnia. Ustawa o reformie szkolnictwa, z obowizkowym
i bezpatnym nauczaniem siedmioletnim.

28 grudnia. Uchwalenie pierwszego planu gospodarczego na rok 1949.

ROK 1949

23 stycznia. Utworzenie Milicji Ludowej.

25 stycznia. Podpisanie w Moskwie aktu powoania RWPG.

26 stycznia. Ukad o wspópracy i wzajemnej pomocy z Polsk.

3 — 5 marca. Plenum KC RPR, uchwaa o podjciu akcji socjalistycz-
nej przebudowy wsi.

10 kwietnia. Umorzenie czciowe lub cakowite zaduenia drobnych
i rednich gospodarstw chopskich.

24 lipca. Utworzenie pierwszych piciu gospodarstw spódzielczych.

29 grudnia. Uchwalenie drugiego planu gospodarczego, na rok 1950.
Przekroczenie poziomu produkcji przemysowej z 1938 r.

ROK 1950

20 kwietnia. Upastwowienie czci domów mieszkalnych w miastach.

30 maja. Uchwalenie Kodeksu Pracy.

6 wrzenia. Nowy podzia administracyjny kraju.

415


26 padziernika. Plenum KC RPR, uchwaa o dziesicioletnim planie
elektryfikacji kraju (1951-1960).

3 grudnia. Pierwsze wybory do Rad Ludowych.

15 grudnia. Uchwaa WZN o pierwszym gospodarczym planie
picioletnim (1951-1955).

Zakoczenie etapu odbudowy kraju ze zniszcze wojennych.

ROK 1952

28 stycznia. Reforma pienidza (wymiana w stosunku 400:1) i cen.

26 — 27 maja. Usuniecie frakcji wewntrzpartyjnej A. Pauker — V.
Luca.

2 lipca. Stanowisko premiera obejmuje Gh. Gheorghiu-Dej (do 1955).
Dr Petru Groza wybrany przewodniczcym WZN.

24 wrzenia. Nowa konstytucja RRL.

ROK 1953

7 lutego. Samorozwizanie Frontu Rolników.

Lipiec. wiatowy Kongres Modziey w Bukareszcie.

Sierpie. wiatowy Festiwal Modziey i Studentów w Bukareszcie.

ROK 1954

14 stycznia. Ustawa o bezpatnej opiece zdrowotnej.
8—13 kwietnia. Proces L. Patrascanu, niesusznie skazanego na
mier i straconego.

19 kwietnia. Gheorghe Aposto wybrany I sekretarzem RPR.
28 grudnia. Zniesienie systemu kartkowego.

ROK 1955

14 maja. Przystpienie Rumunii do Ukadu Warszawskiego.
30 wrzenia. Plenum RPR. I sekretarzem wybrany Gh. Gheorghiu-Dej.
14 grudnia. Przyjcie Rumunii do ONZ.

26 — 28 grudnia. Zjazd RPR uchwala plan uprzemysowienia kraju,
w szczególnoci rozbudowy przemysu cikiego (1956—1960).
1955—1961 premierem Gheorghe Chivu Stoica.

ROK 1956

27—28 grudnia. Plenum RPR. Decyzja o przejciu na rozrachunek
gospodarczy w kierowaniu yciem ekonomicznym kraju.
Pocztek telewizji rumuskiej.

ROK 1957

31 lipca. Uruchomienie reaktora atomowego.

17 wrzenia. Rumuska propozycja cilejszej wspópracy wszystkich
pastw bakaskich.

416


ROK 1958

7 stycznia. Zmar dr P. Groza.

11 stycznia, on Maurer wybrany przewodniczcym WZN.

Czerwiec. Wycofanie wojsk radzieckich z terytorium Rumunii.

ROK 1959

30 marca. Dekret Prezydium WZN o przyspieszeniu akcji uspoecznie-
nia ziemi.

7 czerwca. Rumuska propozycja ukadu o zbiorowym bezpiecze-
stwie pastw bakaskich.

ROK 1960

20 — 25 czerwca. Zjazd RPR, uchwaa o szecioletnim planie ukocze-
nia budowy socjalizmu w Rumunii (1960—1965).
Pocztek rozbudowy Mamai.

ROK 1961

21 marca. Powoanie Rady Pastwa, jej przewodniczcym wybrany
Gh. Gheorghiu-Dej. Premierem I. Maurer.

7 padziernika. Dekret Rady Pastwa o omioletnim obowizkowym
i bezpatnym nauczaniu, oraz o wprowadzeniu szkoy dwunastoletniej.

ROK 1962

27 — 30 kwietnia. Sesja nadzwyczajna WZN, na której ogoszono
zakoczenie socjalistycznej przebudowy wsi.

ROK 1964

15—22 kwietnia. Plenum KC RPR, owiadczenie w sprawie stanowiska
RPR wobec zagadnie midzynarodowego ruchu komunistycznego i ro-
botniczego, w szczególnoci wobec rozbienoci radziecko-chiskich.

Produkcja przemysowa kraju przekroczya omiokrotnie poziom
1938 r.

ROK 1965

19 marca. Zmar Gh. Gheorghiu-Dej.

22 marca. Generalnym sekretarzem RPR wybrany Nicolae Ceausescu.

24 marca. Gh. Ch. Stoica przewodniczcym Rady Pastwa.

19—24 lipca. Zjazd RPR. Zmiana nazwy Rumuskiej Partii Robotni-
czej na: Rumuska Partia Komunistyczna (RPK). Zatwierdzenie wyboru
N. Ceausescu na stanowisko sekretarza generalnego.

21 sierpnia. Zmiana nazwy Rumuskiej Republiki Ludowej na: Socjali-
styczna Republika Rumunia. Nowa konstytucja pastwa.

417


ROK 1966

29 czerwca — l lipca. Przyjcie przez WZN planu gospodarczego
na lata 1966-1970.

Spis ludnoci wykazuje 19105056 mieszkaców, z tego 61,8%
zamieszkujcych na wsi. Produkcja przemysowa wzrosa dziesiciokrotnie
w stosunku do poziomu 1938 r.

ROK. 1967

30 stycznia — 3 lutego. Wizyta ministra spraw zagranicznych Corne-
liu Manescu w RFN, decyzja o nawizaniu stosunków dyplomatycznych.

6 — 8 grudnia, 9 grudnia. Zjazd RPK i WZN podejmuj uchway
o zmianach metod planowania i zarzdzania. Przewodniczcym Rady
Pastwa wybrany N. Ceausescu, premierem I. Maurer.

ROK 1968

16 lutego. Uchwala WZN o nowym podziale administracyjnym kraju.

22—23 kwietnia. Plenum KC RPK, uchwaa o rehabilitacji szeregu
dziaaczy partii.

22 sierpnia. Przyjcie przez WZN deklaracji o podstawowych zasadach
polityki zagranicznej Rumunii, z podkreleniem zasady suwerennoci
narodowej.

4 wrzenia. Utworzenie Gwardii Patriotycznej.

15 listopada. Powoanie Rady Pracujcych Narodowoci Wgierskiej
i Rady Pracujcych Narodowoci Niemieckiej.

19 listopada. Utworzenie Frontu Jednoci Socjalistycznej. Przewodni-
czcy N. Ceausescu.

ROK 1969

2—3 sierpnia. Wizyta prezydenta USA Richarda Nixona w Rumunii.

6—12 sierpnia. Zjazd RPK, uchway o planie gospodarczym na lata
1971 — 1975 oraz o wytycznych na lata 1976—1980; zadaniem zasadniczym
przejcia do budowy rozwinitego spoeczestwa socjalistycznego. Sekre-
tarzem generalnym RPK wybrany N. Ceausescu.

ROK 1970

8 kwietnia. Otwarcie lotniska Otopeni.

Maj —czerwiec. Katastrofalna powód w caym kraju, dotknitych
ponad 1500 miejscowoci.

17 lipca. Podpisanie nowego ukadu o wspópracy i wzajemnej
pomocy z ZSRR.

12 listopada. Podpisanie nowego ukadu o wspópracy i wzajemnej
pomocy z Polsk.

Przemys wytworzy 60% dochodu narodowego.

418


ROK 1971

Czerwiec. Wizyta N. Ceausescu w Chiskiej Republice Ludowej.
30 padziernika. Uruchomienie elektrowni wodnej na Dunaju w rejonie
elaznych Wrót.

ROK 1972

Marzec —kwiecie. Wizyty N. Ceausescu w krajach Afryki.

Maj. Wizyta w Bukareszcie premiera Izraela Goldy Meir.

4 listopada. Dekret o tworzeniu towarzystw mieszanych, rumusko-
-zagranicznych w dziedzinach: przemysu, budownictwa, transportu, rol-
nictwa, bada naukowych, turystyki.

ROK 1973

28 marca. Utworzenie Najwyszej Rady Rozwoju Gospodarczego
i Spoecznego Rumunii jako wspólnego organu partii i rzdu. Przewodni-
czcym N. Ceausescu. Równoczesne powoanie Rady Organizacyjnej
Gospodarczo-Spoecznej.

18—19 czerwca. Plenum KC RPK, projekt budowy nowego portu
morskiego.

20 czerwca. Utworzenie Komitetu do Spraw Rad Ludowych.

Wrzesie. Wizyty N. Ceausescu w krajach Ameryki aciskiej.

17 listopada. Dekret Rady Pastwa o rodkach rozwinicia bazy
energetycznej.

4—7 grudnia. Wizyta N. Ceausescu w USA.

ROK 1974

12-21 lutego. Wizyty N. Ceausescu w pastwach arabskich.

28 marca. Wybór N. Ceausescu prezydentem pastwa.

23—24 maja. Zjazd Frontu Jednoci Socjalistycznej. Przyjcie statutu,
wybór N. Ceausescu przewodniczcym.

3—4 listopada. Zjazd RPK. Uchwalenie projektu budowy rozwini-
tego spoeczestwa socjalistycznego i planu gospodarczego na lata
1976—1980. N. Ceausescu wybrany sekretarzem generalnym.

29 listopada. Utworzenie Biura Staego Politycznego Komitetu
Wykonawczego KCRPK dla koordynacji prac partii i rzdu.

ROK 1975

9 marca. Wybory do WZN, Rad Ludowych okrgowych, miejskich
i gminnych.

17 marca. Ponowny wybór N. Ceausescu prezydentem pastwa
przez WZN. Premierem Manea Manescu.

2 kwietnia. Podpisanie umowy gospodarczej Rumunia — USA, z kla-
uzul najwyszego uprzywilejowania.

24—25 kwietnia. Wizyty N. Ceausescu w Syrii i Egipcie.

419


29 kwietnia. W stoczni w Konstancy spuszczenie na wod pierwszego
rumuskiego 55-tysicznika.

Lipiec. Wielka powód, dotknite 24 okrgi na 40.

ROK 1976

Marzec. Wizyta N. Ceausescu w Grecji.

Kwiecie. Zjazd Zwizków Zawodowych.

2—4 czerwca. Kongres Wychowania Politycznego i Kultury So-
cjalistycznej.

Czerwiec. Wizyta N. Ceausescu w Turcji.

Lipiec. Wizyta N. Ceausescu w Bugarii.

Sierpie. Przystpienie Rumunii do „Grupy 77" krajów rozwija-
jcych si.

Wrzesie. Wizyta N. Ceausescu w Jugosawii.

7 padziernika. Wizyta Edwarda Gierka w Rumunii.

Listopad. Narada Komitetu Doradczego Ukadu Warszawskiego
w Bukareszcie.

ROK 1977

5 stycznia. Spis ludnoci wykazuje w Rumunii 88,1% Rumunów,
7,9% Wgrów, 1,9% Niemców.

Stycze. Wizyta Enrico Berlinguera w Rumunii.

4—6 luty. Wizyta w Rumunii Ericha Honeckera.

Luty. Wizyty N. Ceausescu w Syrii, Mauretanii, Senegalu.

4 marca. Katastrofalne trzsienie ziemi. Ofiary miertelne i znaczne
szkody materialne m.in. w Bukareszcie, Krajowej, szczególnie w Zimni-
cea.

9 maja. Inauguracja uroczystoci setnej rocznicy uzyskania nie-
podlegoci pastwowej.

Maj. Krajowa Konferencja Pisarzy.

Maj. Wizyta N. Ceausescu w Egipcie.

17—19 maja. Wizyta N. Ceausescu w Warszawie.

Czerwiec. Wizyta N. Ceausescu w NRD i na Wgrzech.

22—27 czerwca. Wizyta w Rumunii Gustava Husaka.

Sierpie. Wizyta N. Ceausescu w Izraelu.

26—27 padziernika. Plenum KC RPK podejmuje uchwa w sprawie
obchodzenia w 1980 r. 2050 rocznicy powstania zjednoczonego pastwa
dackiego.

22—24 listopada. Wizyta Leonida Breniewa w Rumunii.

ROK 1978

Stycze. Wizyta w Rumunii Helmuta Schmidta.
Luty. Wizyta w Rumunii Anwara Sadata.
Kwiecie. Krajowy Zjazd Kobiet.
Kwiecie. Wizyta N. Ceausescu w USA.

420


5 kwietnia. Spotkanie N. Ceausescu z Todorem iwkowem w Niko-
polu.

Maj. Wizyta N. Ceausescu w Chinach, KRL-D i Wietnamie.

Czerwiec. Wizyta N. Ceausescu w Anglii.

Sierpie. Wizyta w Rumunii Hua-Kuo-Fenga.

Sierpie. Wizyta w Rumunii Luigi Longo.

Sierpie. Wizyta N. Ceausescu na Krymie.

Padziernik. Wizyta w Rumunii delegacji Woskiej Partii Socjali-
stycznej.

l grudnia. Inauguracja uroczystoci 60 rocznicy zjednoczenia pastwa
rumuskiego.

ROK 1979

l lipca. Spis ludnoci wykaza: mieszkaców kraju 22048305;
ludnoci miejskiej 48,7%; Bukareszt 1724767 mieszkaców staych;
po Bukareszcie, miasta miedzy 300 a 200 tys. mieszkaców: Braszow,
Timisoara, Konstanca, Klu, Jassy, Gaacz, Krajowa, Ploiesti, Braia;
produkcja przemysowa 38 razy wiksza ni w 1938 r.; 58,5%
dochodu narodowego z przemysu.

19—23 listopada. Zjazd RPK zatwierdza ponowny wybór N. Ceau-
sescu na stanowisko sekretarza generalnego.

ROK 1980

Luty. Kongres Nauki i Wychowania.

Luty. Wizyta N. Ceausescu w Bugarii.

Luty. Wizyta w Rumunii króla Jordanii Husajna.

28 marca. Ponowny wybór N. Ceausescu prezydentem pastwa
przez WZN.

Maj. Wizyta w Rumunii Hua-Kuo-Fenga.

3 czerwca. Wizyta w Bukareszcie Todora iwkowa.

27 czerwca. Wizyta w Bukareszcie Ericha Honeckera.

Lipiec. Wizyta N. Ceausescu we Francji.

10—17 sierpnia. XV Midzynarodowy Zjazd Historyków w Buka-
reszcie. !

Sierpie. Wizyta N. Ceausescu na Krymie.

Padziernik. Wizyta N. Ceauescu w Jugosawii.

Listopad. Wizyta N. Ceausescu w Szwecji, Danii, Norwegii.


WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

la dokadnego zapoznania si z
przeszoci Rumunii niezbdne s oczywicie opracowania rumuskie.
W latach 1960—1964 ukazay si 4 obszerne tomy Historii Rumunii
(Istoria Romdniei), dzieo zbiorowe najwybitniejszych ówczenie naukow-
ców rumuskich, zaopatrzone w liczne ilustracje i mapy, wydane przez
Akademie Rumusk. Ostatni tom koczy si jednak na roku 1878,
dalsze nie zostay opublikowane. Powstay natomiast nowe, jednotomowe
syntezy, przewanie zbiorowe: M. Constantinescu, C. Daicoviciu, $. Pascu,
Historia Rumunii, 3 wyd. 1974, wersja francuska 1970; Historia narodu
rumuskiego (Istoria poporului romin) pod red. A. Oetea, 2 wyd.
1972, dostpna równie w wersjach angielskiej, woskiej, serbskiej;
C. C. Giurescu, D. Giurescu, Historia Rumunów (Istoria Romdnilor),
2 wyd. 1975; D. Giurescu, Dzieje ilustrowane Rumunów (Istoria ilustratd
a Romdnilor), 1981. W latach szedziesitych opublikowano w kilku
wydaniach, w jzykach rumuskim i wgierskim, prac zbiorow
Z dziejów Siedmiogrodu (Din istoria Transihaniei). Wartociow pomoc
w zakresie dziejów dawniejszych — prehistoria, staroytno, wczesne
redniowiecze — suy moe P. Panaitescu, Wprowadzenie do historii
rumuskiej kultury (Introducere la istoria culturii romdnesti), 1969,
wersja niemiecka 1977. Ze starszej literatury du warto informacyjn
co do faktów, cho ju nie ich interpretacji zachoway: wielka, 14
tomowa Historia Rumunów A. D. Xenopola, wydana pomiertnie
w latach 1925 — 1930; oraz imponujcy iloci i rozpitoci chronologiczn
i tematyczn dorobek najwikszego dotd historyka Rumunii, N. lorgi,
zwaszcza jego Dzieje Rumunów, opublikowane w latach 1936— 1939 w 10
tomach.

Jzyk rumuski jest bardzo mao znany poza granicami rumuskiego
obszaru narodowego. wiadomi tego Rumuni wydaj wybitniejsze
pozycje swej historiografii w jzykach obcych. Do wspomnianych ju
tytuów mona dorzuci krótki 100 stronicowy zarys: V. Cindea,
Breve histoire de la Roumanie, 1977 (równie edycje angielska, niemiecka,
hiszpaska); zwize, piknie ilustrowane wydawnictwo popularnopropa-
gandowe, wznawiane kilkakrotnie w latach szedziesitych i siedem-
dziesitych jako Precis d'histoire de la Roumanie, póniej Romania
Roumanie. Precis historique, z równolegym tekstem francuskim,

422


angielskim, hiszpaskim i rosyjskim. W 1963 r. zapocztkowano in-
teresujc i udan seri „Bibliotheca Historia Romaniae", wydawan
przez Sekcje Nauk Historycznych Akademii Rumuskiej. Obejmuje
ona zwize prace syntetyczne i monograficzne powicone waniejszym
zjawiskom, wydarzeniom, postaciom rumuskiej historii, a kady jej
tom tumaczony jest od razu na kilka jzyków europejskich. W jej
ramach ukazaa si m.in. Krótka historia Siedmiogrodu, 1965. Sporo
artykuów, mogcych zainteresowa czytelnika polskiego, zamieszczono
w ukazujcym si od 1962 r. czasopimie historycznym Akademii Nauk
Spoecznych i Politycznych „Revue Roumaine d'Histoire". Równie naj-
bardziej wartociowe dawniejsze syntezy dziejów Rumunii A. D. Xeno-
pola, N. lorgi, C. Giurescu ukazay si take w jzykach obcych,
zwaszcza francuskim i niemieckim. W jzyku rosyjskim wydana zostaa
w 1965 r. w Kiszyniewie Istorija Moldavskoj SSR.

W jzyku polskim dugo brakowao penej historii Rumunii. W 1861 r.
ukazaa si w Warszawie dwutomowa praca L. Rogalskiego Dzieje
ksistw naddunajskich, to jest: Multan i Wooszczyzny, podug dzie
Cogalniceana, Yaillanta, Ubiciniego i Palauzowa... pomnoone dodatkami
z dziejów polskich i tureckich, rzecz na swój czas ciekawa i poyteczna,
dzi zupenie przestarzaa. Powstaa w zwizku z zainteresowaniem, jakie
w ówczesnej Europie budzia sprawa zjednoczenia pastw rumuskich
po wojnie krymskiej, w epoce gdy opinia polska przed powstaniem
styczniowym bya wyczulona na wszelkie przejawy dnoci narodowo-
wyzwoleczych. W nastpnych dziesicioleciach ogólniejszych danych
z zakresu historii Rumunii dostarczay polskiej publicznoci zbiorowe
opracowania dziejów powszechnych. W okresie midzywojennym H. Ba-
towski da zwizy przegld dziejów politycznych Rumunii XIX i pierwszej
wierci XX w. w pracy Pastwa bakaskie 1800—1923, wydanej
w 1938 r. E. Biedrzycki, znawca i tumacz rumuskiej literatury,
wyda we Lwowie w 1935 r. Zarys dziejów literatury rumuskiej,
dostarczajc wielu uytecznych informacji. Po drugiej wojnie wiatowej
wydawnictwo „Czytelnik" opublikowao w 1953 r. ksik D. Biekow-
skiej, dobrze znajcej kraj i jzyk, Rumunia od Trajana do demokracji
ludowej. Nie jest to praca historyka, a na niektórych jej partiach
zaciyo pitno okresu, w którym si ukazaa. Ale zawiera sporo
wiadomoci z dziedziny geografii, historii, literatury i sztuki, a napisana
jest ywo, z talentem literackim, z duym odczuciem krajobrazu,
folkloru i sztuki, a take z sercem dla narodu rumuskiego. W kadym
razie stanowia wtedy jedyn tego rodzaju polsk prób syntezy. Dopiero
w 1970 r., w serii historii narodowych Ossolineum, ukazao si pierwsze
wydanie pracy J. Demela Historia Rumunii, za w 1979 r. opracowanie M.
Jaworowskiego Historia narodu rumuskiego. Krótki zarys. Nowy, lecz
chyba zbyt szczupy przegld dziejów rumuskiej literatury opracowaa
wspomniana ju znana tumaczka wielu dzie autorów rumuskich D. Bie-
kowska (Literatura rumuska, [w:] Dzieje literatur europejskich, 1977).
Publiczno polska otrzymaa równie ostatnio pierwszy polski zarys
historii rumuskiej sztuki trzech autorów: R. Brykowski, T. Chrzanowski,
M. Kornecki Sztuka Rumunii, 1979. Studium geograficzno-gospodarcze

423


wspóczesnej Rumunii daa J. Kremky-Saloni w swych pracach Rumunia,
1961 i Geografia ekonomiczna Rumunii, 1973, zawierajcych krótki
rys dziejów rumuskich, nie we wszystkim dokadny. Krajoznawcza,
ciekawa publikacja P. Burcharda Rumunia, 2 wyd. 1976, powica
historii sporo miejsca, jednak nie bez omyek.

Wielu wiadomoci z historii obydwu narodów dostarcza obustronna
literatura naukowa dotyczca przeszoci wzajemnych stosunków miedzy
Polsk a Rumuni. Do 1939 r. po stronie polskiej z natury rzeczy
najsilniej zaangaowa si w te badania orodek lwowski (A. Jabonowski,
zwaszcza A. Czoowski, w dziedzinie historii sztuki W. Podlacha).
E. Biedrzycki opublikowa tam w 1933 r. krótki szkic syntetyczny
Zwizki kulturalne polsko-rumuskie. Najwybitniejsze dzieo wyszo
jednak ze rodowiska krakowskiego. W 1938 r. S. ukasik, znawca
jzyka rumuskiego i tumacz kilku wielkich powieci rumuskiej
literatury, ogosi monumentaln prac Pologne et Roumanie. Aux
confins des deux peuples et deux langues, powicon problemom wza-
jemnych oddziaywa cywilizacyjnych i jzykowych. Ten sam autor
wyda wczeniej, w 1929 r., studium na temat Rumunia a Polska
w XIX wieku. W maszynopisie pozostao mao krytyczne opracowanie
T. Aschenbrennera Polska i Rumunia powstae podczas wojny. Ze
strony rumuskiej przez kilka dziesicioleci podstawowy by krótki
zarys nakrelony jeszcze w 1921 r. przez N. lorg Polonais et Roumains.
Relations politiques, economiques et culturelles, interesujcy, ale mao
przejrzysty, wymagajcy sporego przygotowania historycznego, dzi ju
przestarzay. Rozprawy dotyczce rónych aspektów stosunków polsko-ru-
muskich w rónych epokach ogaszali przed wojn w Rumunii,
po studiach odbytych w Polsce: I. Corfus, Micha Waleczny a Polacy
(Mihai Viteazul si Poloni), 1937; P. Panaitescu, Polscy podrónicy
w krajach rumuskich (Cdldtori poloni in t ar ile romdne), 1930; Plany
Jana Cimpineanu... Jego stosunki z polsk emigracj (Planurile lui
on Cimpineanu... Legdturile lui cu emigratia palona), 1924; Polska
emigracja a rumuska rewolucja 1848 r. (Emigratia polana si revolutia
romdna dela 1848), 1929; T. Balan, Polscy wychodcy w XIX wieku
(Emigrati poloni in secolul al XIX-lea), 1935; G. Duzinchevici, Ksi
Cuza a rewolucja polska 1863 r. (Cuza Vodd si revolutia polond dela
1863), 1935. U nas: K. Dobrowolski (osadnictwo „wooskie"); C. Chowa-
niec (epoka Sobieskiego); M. Handelsman (polityka bakaska A. Czarto-
ryskiego). Duo informacji rozrzuconych jest po ogólniejszych opraco-
waniach, np. W. Konopczyski, Polska a Turcja, 1936; A. Lewak,
Dzieje emigracji polskiej w Turcji (1831—1878), 1935.

Z prac nowych, powojennych, po stronie rumuskiej wymieni naley
przede wszystkim now syntez; V. Ciobanu, Stosunki polityczne rumusko-
-polskie 1699—1848 (Relatiile politice romdno—palone intre 1699 si 1848),
1980 (rec. w „Przegl. Hist.", 1983, z. 1). Autor, z orodka historycznego
Jass, ogosi szereg artykuów z dziedziny stosunków polsko-rumuskich
rónych epok, specjalizujc si w stuleciu XVIII. Z tego samego orodka
tematyk historyczn polsko-rumusk uwzgldniaj prace takich auto-
rów, jak: D. Ciurea (XVI-XVII w.), L. Boicu, A. Zub, V. Popovici

424


(XIX w.). rodowisko bukareszteskie silniej uwzgldnia wzajemne
stosunki kulturalne. W tej dziedzinie licznymi artykuami dotyczcymi
problematyki XV —XVII stulecia zaznaczya si oywiona dziaalno,
jak od okresu midzywojennego prowadzi I. Chitimia. Z tego krgu
odnotowa mona cenn pozycj: I. Petrica, Zwizki kulturalne rumusko-

-polskie w drugiej poowie XIX wieku (Confluente culturale romdno-po-
lone. A doua jumdtate a secolului al XIX-lea), 1976; oraz skromniejsz roz-
miarami: V. Jeglinschi, Stosunki kulturalne rumusko-polskie... 1900—
1945 (Relatii culturale romdno-polone... 19(X)~ 1945). 1977. W orodku
historycznym w Klu emigracj polsk w Siedmiogrodzie po powstaniu
listopadowym zajmowa si A. Csetri. Sporo wiadomoci z dziejów
stosunków polsko-rumuskich znale mona w ogólniejszych opraco-
waniach rumuskich, np. C. Bodea, Walka Rumunów o zjednoczenie
narodowe 1834— 1849 (Lupta Romdnilor pentru unitatea nationald 1834—
1849). 1967. Po stronie polskiej E. Biedrzycki ogosi studium
"Mikoaj Balcescu - rumuski pisarz i rewolucjonista", 1961, oraz monografi Historia
Polaków na Bukowinie, 1973; Z. Spieralski prac Kampania obertyska
1531 roku. 1962, zawierajc przegld wczeniejszych stosunków polsko-

-modawskich, z obszernym wykazem róde i literatury, a poza
tym szereg artykuów i recenzji; A. Dziubiski artyku Drogi handlo-
we polsko-tureckie w XVI stuleciu („Przegld Historyczny", 1965,
z. 2) z wartociow bibliografi dotyczc historii stosunków gospo-
darczych; L. Bazylow w opracowaniu Siedmiogród a Polska 1576—
1613. 1967, zamieci wiele wiadomoci z dziejów siedmiogrodzkich
tamtej epoki; B. Kocowski zaj si dziaaniami wojennymi na pogra-
niczu polsko-tureckim w kocu XVI w.; J. Woliski podobn tematyk
czasów Sobieskiego; J. Tazbir losami Braci Polskich w Siedmiogrodzie
w XVII —XVIII w.; J. Demel opublikowa artyku Dimitrie Cantemir
1673—1723. ycie i dziel, 1975; H. Batowski liczne informacje odno-
szce si do Rumunii zawar w kilku swych pracach powiconych
kryzysowi politycznemu Europy u progu drugiej wojny wiatowej.

Zainteresowanie dziejami Rumunii i stosunków polsko-rumuskich
wzroso w cigu lat siedemdziesitych. Dowodem wymienione ju nowe
pozycje wydawnicze oraz wczenie si dalszych badaczy. K. Dach,
autor wartociowego artykuu Poudniowa Legia Rzeczypospolitej Polskiej
1841-1848 („Kwartalnik Historyczny", 1977, nr 1), ogosi obszerne
ródowe studium Polsko-rumuska wspópraca polityczna w latach
1831 — 1852, 1981, wnoszce szereg nowych ustale. Liczne informacje
dotyczce XIX w. zawiera praca J. Skowronka, Polityka bakaska
Hotelu Lambert 1833—1856, 1976. Stosunkami polsko-rumuskimi
dwudziestolecia midzywojennego zajli si w swych artykuach A. Skrzy-
pek, A. Zieliski, zwaszcza za H. Buhak (problematyka sojuszu
polsko-rumuskiego). J. Demel opracowa artyku Wokól sprawy utworze-
nia Komunistycznej Partii Rumunii w 1921 roku, 1974. Epoki najnowszej,
powojennej, dotyczy praca N. Koomejczyka Rewolucja ludowo-demokra-
tyczna w Rumunii, 1970.

Z prac o bardziej popularnym charakterze mona wskaza: J. Pa-
jewski, Buczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, 1963;

425


Z. Wójcik, Dzikie pola w ogniu, 1960; Z. Spieralski, Awantury mo-
dawskie, 1967; D. Biekowska skrelia sylwetk wybitnego wadcy
rumuskiego koca XVI w., Michaa Walecznego, 1975; J. Demel —
ksicia Aleksandra Jana Cuzy z XIX w., 1977; M. Willaume opracowa-
a zarys Polacy w Rumunii, 1981.

Ostatnimi podsumowaniami bibliograficznymi s: J. Gierowski,
Recherches sur 1'histoire des relations polono-roumains dans la Republiue
Populaire de Pologne, oraz §. $tefanescu, L'histoire de la Pologne et
des relations roumano-polonaises dans l'historiographie roumane d'apres
le 23 aout 1944 — obydwa przegldy, [w:] ,.Revue Roumame d'Histoire",
1973, nr 4.


INDEKS NAZWISK

W indeksie zastosowano nastpujce skróty: arcybp — arcybiskup; austr. — austriacki;
bizant. — bizantyski; bp — biskup; br. — brat; bug. — bugarski; c. — córka; ces. —
cesarz; dypl. — dyplomata; fr. — francuski; gen. — genera; gr. — grecki; hosp. — ho-
spodar; kat. — katolicki; kl. — Jclasztor; kom. — komunistyczny; kons. — konserwatyw-
ny; kr. — król; królowa; ks. — ksi; kult. — kulturalny; lib. — liberalny; lit. — litew-
ski; lud. — ludowy; marsz. — marszaek; metrop. — metropolita; min. — minister;
mod. — modawski; nacj. — nacjonalistyczny; niem. — niemiecki; poi. — polski; polit. —
polityczny; praw. — prawosawny; prem. — premier; rad. — radziecki; ro. — rosyjski;
rum. — rumuski; rzym. — rzymski; s. — syn; serb. — serbski; siedm. — siedmiogrodzki;
socj. — socjalistyczny; spo. — spoeczny; spr. — sprawy; tur. — turecki; urn. — umar;
ur. — urodzony; wg. — wgierski; w. — woski; wac. — waciwie; wojew. — wojewo-
da; wspócz. — wspóczesny; wó. — wooski; zagr. — zagraniczny; zw. — zwany; . —
ona.

Kajmakam — namiestnik sutana tur. wyznaczany po mierci lub odwoaniu hospodara
do czasu mianowania i wprowadzenia na tron nastpcy. Ze wzgldu na liczne roz-
bienoci w pisowni nazwisk rumuskich stosowanej w literaturze podano w nawia-
sach formy dawniej lub rzadziej uywane.

Podano te rzadsze odmiany rumuskich imion. Najczciej wystpujce formy to:
Aleksander — Alexandru (ale dawniej take Alecu); Anastazy — Anastasie; Andrzej —
Andrei; Aureli — Aurel; Bazyli — Yasile; Cezary — Cezar; Cyprian — Ciprian; Dionizy —
Dionisie; Eliasz— Ilie (stara forma Ilias); Emanuel — Emanoil (stara forma Manole);
Eugeniusz — Eugen; Franciszek — Francisc; Gabriel — Gavril; Grzegorz — Grigore;
Henryk — Henri; Jakub — lacob; Juliusz — luliu; Karol — Carol; Katarzyna — Ecate-
rina; Konstantyn — Constantin (starsza forma Costache); Kornel, Korneli — Corneliu;
Ludwik — Ludovic; azarz — Lazar; ukasz — Luca; Marek — Marcu; Makary — Ma-
cane; Mateusz, Maciej — Matei; Mikoaj — Nicolae; Mojesz — Moise; Samuel — Sa-
muil; Stefan — Stefan; Szymon — Simion; Tomasz — Toma; Wiktor — Yictor; Wawrzy-
niec — Lauren{iu; Wincenty — Vincen(iu; Wodzimierz — Yladimir; Zygmunt — Sigis-
mund. Natomiast w rónych odmianach wystpuj: Dymitr — Dimitrie, Dumitru,
starsza forma Dumitrascu; Jan — loan, on, lancu, Jean; Jerzy — Gheorghe lub George;
Micha - Mihai lub Mihail; Pawe - Paul, Pavel; Piotr - Petru i Petre; Teodor-
Teodor, Theodor, Tudor; Wadysaw — Ladislau i Vladislav, stare formy Vlad, Vlaicu.


Adamowicz (Adamovici) Gerasim (1733—

1796), bp praw. w Siedmiogrodzie od

1789 r. 250
Ady Andrzej (Endre, 1877-1919), poeta

wg. 366

Agatokles (IV/fiI w. p.n.e.), s. Lizymacha 38
Agarbiceanu Jan (Ion7 1882- 19(53), siedm.

pisarz rum. 365, 397
Ahtum (X/XI w.), przywódca plemienny

w Banacie 84

Aldaryk, król Gepidów w pó. _V w. 74
Alecsadrescu zob. Alexandrescu
Alecsandri Bazyli (1821-1890), pisarz rum.,

dziaacz kult., spo. i polit, min. 274—

276, 281, 297, 300-301. 311, 328-329,

365, 367

Aleksander Wielki 35, 169
Aleksander Dobry (cel Bun), s. Romana I,
hosp. mod. 1400- 1432 106, 114, 119-

120, 122, 169, 177-178


427


Aleksander Aldea. s. Mirczy Starego, hosp.

wó. 1431-1436 120-121
Aleksander (Alexandrel), s. Eliasza, hosp.

mod. 1449, 1452-1454, 1455 122
Aleksander (um. 1496), s. Stefana Wielkiego,

wspólrzdca Modawii 135
Aleksander Cornea, s. Bogdana III, hosp.

mod. 1540-1541 144-145, 156
Aleksander Lapusneanu (um. 1568), s. Bog-
dana III. hosp. mod. 1552-1561 i 1564-

1568 156 158, 169, 178
Aleksander Mircza Nowy (Alexandru Mir-

cea cel Nou), s. Mirczy Pastucha, hosp.

wó. 1568-1577 155, 157
Aleksander (2 pó. XVI w.), pretendent

do tronu mod. 758
Aleksander Zy (cel Rau), s. Bogdana

Lapusneanu, hosp. wó. 1592-1593 755,

158, 161
Aleksander Eliasz (Alexandru Ilias), wnuk

Aleksandra Lapusneanu, hosp. wó.

1616-1618 i 1627-1629, hosp. mod.

1620-1621 i 1631-1633 189, 191-

192
Aleksander Dzieci (Coconul, um. 1632),

s. Radu Mihnea, hosp. wó. 1623-1627,

hosp. mod. 1629-1630 790, 192
Aleksander I (1777-1825), car roœ. od

1801 r. 236, 254-255
Aleksander II (1818-1881), car roœ. od

1855 r. 319
Aleksy I Komnen, ces. bizant. 1081-1118

92
Aleksy Michajowicz, car ro. 1645—1676

196
Alexandrescu Antoni (Anton, XX w.),

rum. lewicowy dziaacz lud. 410
Alexandrescu (Alecsandrescu) Grzegorz

(1810-1885). poeta rum. 276. 329
Alexi Artemiu (1847- 1896), siedm. botanik

rum. 362
Aman Teodor (1831 - 1891), malarz i grafik

rum. 330-331, 367

Anagnoste Bazyli (1875- 1963), rum. dzia-
acz socj. i zwizkowy 340
Andegawenowie, dynastia panujca na

Wgrzech 95-96, 103
Andrassy Juliusz (Gyula, 1823-1890),

prem. wg. 1867—1871, austro-wg. min.

spr. zagr. 1871-1879 318
Andreescu Jan (loan, 1850-1882), malarz

rum. 367

Andricu Michał (Mihail, ur. 1894), kompo-
zytor rum. 400

Andriesescu Jan (loan, 1888— 1944). archeo-
log rum. 24
Andrzej (Wasillo, um. 1398), bp. Seretu

1377. bp. wileński od 1388 r. 115
Andrzej II. kr. węg. 1205-1235 87. 90

Angelescu Eugeniusz (1896—1968), chemik
rum. 395

Anghel Dymitr (Dymitrie, 1872-1914),
pisarz rum. 365

Anghel Jerzy (Gheorghe, 1904-1966),
rzebiarz rum. 397, 401

Antim Ivireanul (ok. 1660—1716), metrop.
wó. 1708—1716, uczony, pisarz rum.
206, 227

Antipa Grzegorz (1867-1944), przyrodnik
rum., ichtiolog 361

Antonescu Jan (on, 1882—1946), marsz,
rum., min., dyktator 1940-1944 385,
391-392, 394, 403-404, 406-408,
412

Antonescu Piotr (Petre, 1873-1965), archi-
tekt rum. 366, 402

Antoni z Budy (Nagy Antal, um. 1438),
weg. przywódca buntu chopów w 1437/
38 r. 707

Antoni z Popesti (Anionie-Voda din Po-
pe$ti, Popescu), hosp. wó. 1669-1672
198

Antoninus Pius, ces. rzym. 138—161 61

Antoniu Costache (ur. 1900), aktor rum.
400

Apaczai Csere Jan (Janos, 1625-1659),
siedm. uczony wg. 208

Apafi, siedm. ród wg. 183

Apafi Micha (Mihaly, 1632-1690), ks.
siedm. od 1661 r. 202-203

Apafi Micha II (1676-1713), s. poprzed-
niego, ks. siedm. 1690-1691 203

Apollodor z Damaszku (um. 129), budow-
niczy rzym. 50

Aposto Jerzy (Gheorghe, ur. 1913), rum.
dziaacz kom. 408, 416

Apponyi Albert (l 846- 1933), polityk wg.,
min. owiaty 1906-1910 347

Arbore ukasz (um. 1523), bojar mod.,
kasztelan Suczawy 1489-1523 142-143

Argetoianu Konstantyn (1871 - 1952), poli-
tyk rum., prem. w 1939 r. 372-374,
382, 385-386

Arghezi Teodor (Tudor, 1880-1967),
wtec. Teodorescu on, pisarz rum. 398

Aricescu Konstantyn (1823-1886), rum.
historyk, pisarz i publicysta 327

Aristia Konstantyn (Constantin, Costache,
1800-1880), aktor i pisarz rum. 331

Arnold Maksymilian (Max, 1897-1946),
wac. Wechsler Max, malarz rum. 401

Aron Tyran (Tiranul. um. '597) s. Alek-
sandra Lapusneanu, hosp. mołd. 159' —
1592 i 1592-1595 154, 158. 161-162

Arpad (Arpad, ok. 889-907), władca węg.
78

Arpadowie, dynastia wg. 94—95

Asachi Jerzy (Gheorghe, 1788-1869), rum.


428


dziaacz kult. i spo., pisarz 277. 273—

277, 328

Asen (Asan), car bułg. 1187-1194 93
Atanaryk, kr. Wizygotów (2. pó. IV w.) 74
Atanazy Anghel (um. 713). siedm. metrop.

praw. od 1688 r., pierwszy bp cerkwi

unickiej od 1698 r. 204
Ateas (um. 339 p.n.e.), wódz Scytów

w Dobrudy 35
Athanasiu Jan (Jean, 1885-1938), piewak

rum. 401

Attyla, wadca Hunów 433-453 69, 74
August (63 p.n.e. — 14 n.e.), ces. rzym.

od 30 r. p.n.e. 47. 65
Aurelian, ces. rzym. 270-275 62, 66-67
Aurelian Piotr (Petre, 1833-1909), przy-
rodnik, ekonomista i polityk rum., prem.

1896-1897 325-326, 328
Ausnit (Auschnit) Maksymilian (Max, ur.

1888), przemysowiec rum. 372
Averescu Aleksander (1859-1938), marsz.

rum., polityk, prem. 1918, 1920-1922,

1926-1927 337, 354-355, 369, 373,

375-376, 379, 381, 385
Axente Sever Jan (loan. 1821-1906),

siedm. dziaacz polit. rum. 291, 326
Azarie (2. pó. XVI w.), mnich, kronikarz

mod. 169

Baba Jerzy (1863-19,53), malarz rum.
z Banatu 367

Baba Nowak (Novac, ok. 1530-1601),
dowódca serb. w subie Michaa Wa-
lecznego 165

Bab? Wiktor (1854- 1926), s. Wincentego,
rum. lekarz, balneolog 362

Babes Wincenty (1821 - 1907), siedm. adwo-
kat i polityk rum. 323, 328

Bacaloglu Emanuel (Emanoil, 1830- 1891),
fizyk i matematyk rum. 361

Bacovia Jerzy (George, 1881 - 1957), właœć.
Vasiliu George. poeta rum. 398

Bagdasar Dymitr (Dumitru. 1896-1946)
rum. lekarz, neurochirurg 395

Bagyai (Badescu) J. (ur. 1847), wg. tumacz
literatury rum. 327

Bajezid I Byskawica, sutan tur. 1389 —
1402 116, 118

Bajezid II, sułtan tur. 1481-1512 134

Bakfark (Bakwark, Bekwark, Grett) Wa-
lenty (1507-1579), lutnista i kompozytor
wg. z Siedmiogrodu 775

Balassy (Balassi) Melchior (um. 1568), wg.
dowódca w Siedmiogrodzie 160, 175

Balint Szymon (1810-1880), siedm. przy-
wódca rum. w 1848/49 r. 291

Balk (Bale, XIV w.), wnuk Dragosza.
naczelnik marchii wg. w Modawii
98-99

Baloga (XV/XVI w.), diak, przywódca

buntu chopów w 1514 r. 146
Bals Aleksander (Alecu. 1801 - 1864). bojar

mołd. 299
Bals Teodor ('790-1857), bojar mołd..

kajmakam 1856-1857 298
Banffi, siedm. ród magnacki wg. 234.

269. 277
Barabas Mikoaj (Miklós, 1810-1898),

malarz wg. 331
Barac Jan (on, 1776-1848), siedm. pisarz

rum. 276
Baras Juliusz (1815-1863), rum. lekarz

i organizator lecznictwa 326
Barbu Jan (on, 1895-1961), wa. Bar-

bilian Da, rum. matematyk i poeta

399
Barcsay Akos (1619-1661), -ks. siedm.

1659-1660 196
Bariiu Jerzy (George, 1812-1893), siedm.

dziennikarz, historyk i polityk rum. 270,

273. 276, 326. 328, 348. 362
Barnowski (Barnovschi) Miron. hosp.

mod. 1626-1629 i 1633 12, 192
Bart Jan (Jean, 1874-1933), wa. Botez

Eugen, pisarz rum. 397
Basarab I (ok. 1310-1352), s. Tihomira,

wojew. wó., pierwszy wadca pastwa

wół. 96-97
Basarab II (um. 1443), s. Dana II, hosp.

wó. 1442-1443 727
Basarab III Stary (cel Batrin lub Laiota),

hosp. wó. 1473, 1474, 1475-1476,

1476-1477 129-130, 132
Basarab IV Mody (cel Tinar lub Tepelus,

um. 1482), hosp. wół. 1477-1481

i 1481-1482 129-130. 134. 141
Basta Jerzy (Giorgio. 1550 lub ' 544- 1597).

gen. austr. 165—166
Batory (Bathory) siedm. magnacki ród wg.

164-165, 175, 189, 193
Batory Andrzej (Endre, 1562-1599), kar-
dyna, ks. siedm. w 1599 r. 164
Batory Baltazar (Boldizsar, XVI w.), siedm.

filoturecki polityk wg. 161
Batory Gabriel (Gabor, 1589-1613). ks.

siedm. 1608-1613 167, 192-193
Batory Krzysztof (1530- 1581), br. Stefana

króla poi., zarzdca Siedmiogrodu 1576-

1581 767
Batory Stefan, wojew. siedm. 1479- 1493

127
Batory Stefan (Istvan, 1533- 1586), wojew.

siedm. od 1571, ks. siedm. od 1575,

kr. poi. od 1576 727, 149, 155. 160,

174-175
Batory Zygmunt (Zsigmond, 1572-1613),

ks. siedm. 1581-1597, 1598-1599, 1601

i 1601-1602 161-163, 166, 174


429


Batowski Henryk (ur. 1907), wsp. historyk
pol. 423, 425

Batu, chan Tatarów 1227-1255 93

Bazyli (ok. 1590-1659), siedm. pop rum.,
kronikarz 209

Bazyli Łupu (um. 1661), hosp. mołd.
1634-1653 190, 192, 194-195, 205,
209-210

Bazyli Suciu (XVI w.), siedm. agitator
chopski 159

Bazylow Ludwik, wsp. historyk poi. 425

Badarau Eugeniusz (ur. 1887), fizyk rum. 395

Balan Teodor, wsp. historyk rum. 424

Balaceanu Emanuel (Emanoil, um. 1842),
bojar wół. 274

Balcescu Konstantyn (Costache, 1813-
1902), br. Mikoaja 283

Balcescu Mikoaj (1819-1852), wa. Pe-
trescu Nicolae, historyk, publicysta i poli-
tyk rum. /, 11, 266-267, 274-275,
279, 281, 283-287, 292, 296, 327-328,
330, 394, 402, 425

Baleanu Emanuel (Emanoil. XIX w.), bojar
wó., polityk, kajmakam 1848, 1858-
1859 285, 300

Baleni (Baleanu), ród bojarski wó. 166, 207

Bancila Oktawian (Octav, 1877-1944),
malarz rum. 337, 367, 401

Barbat (2. pó. XIII w.), br. Litowoja 96

Barnutiu Szymon (1808-1864), prawnik
siedm., uczony i polityk rum. 270, 272,
288-291, 317, 326

Beck Józef (1894- 1944), pk, polityk pal,
min. spr. zagr. 1932-1939 388-389

Bedr-el-Din (Bedr-ed-Din, Betrettin, ok.
1360-ok. 1420), tur. myliciel i przy-
wódca spoeczny 118

Bekiesz Kacper (Bekies Gaspar, 1520-
1580), pretendent do tronu siedm.
160-161

Bela IV, kr. wg. 1235-1270 94

Bem Józef (1794- 1850), gen. poi. 288, 291

Benedek (Benedykt, XVII w.), mistrz ka-
mieniarski z Klu 2/2

Benedek Elek (1859-1929), siedm. publi-
cysta i pisarz wg. 366

Beniamin (Veniamin Costache), metrop.
mod. 1803-1806 i 1812-1843 265

Beniuc Micha (Mihai, ur. 1907), poeta
rum. z Kriszany 399

Berindei Jan (łon, 1871-1928), architekt
rum. 366

Berthelot Henryk (Henri. 1861 -1931), gen.
fr.. szef misji wojskowej fr. w Rumunii
1917-1918 354

Bethlenowie, wg. ród magnacki z Siedmio-
grodu 179, 211

Bethlen Gabriel (Gabor, 1580-1629), ks.
siedm. od 1613 r. 188,191- 193, 208-209

Bethlen Jan (Janos, 1613-1678), siedm.
polityk węg. 209

Bethlen Jan (Janos, 1811-1879), siedm.
polityk i dziaacz kult. wg. 270

Bethlen Mikoaj (Miko, 1642-1717), siedm.
kanclerz, pamitnikarz 204, 209

Bethlen Stefan (Istvan, um. 1648), ks.
siedm. w 1630 r. 193

Bethlen Wolfgang (Farkas, 1639-1679),
siedm. historyk węg. 209

Bianu Jan (loan, 1856—1935), siedm. j-
zykoznawca rum. 362—363

Bibescu Jerzy (Gheorghe, 1804-1873), ks.
wó. 1842- 1848 261, 267, 272, 283-284,
296, 301

Biedrzycki Emil, poi. jzykoznawca i hi-
storyk literatury rum. 168, 423—425

Bielz Edward (1827-1898), siedm. geograf
i przyrodnik niem. 326

Biekowska Danuta, wspócz. poi. pisarka
i tumaczka literatury rum. 168, 423, 426

Bismarck Otto, kanclerz niem. 1871 — 1890
317- 318

Birsan (Barsan) Zachariasz (Zaharia, 1878—
1948), siedm. aktor, reyser, dyr. teatru
i dramaturg rum. 367

Blaga Lucian (1895—1961), poeta, drama-
turg i filozof rum. z Siedmiogrodu 396,
398-399

Blank Arystydes (ur. 1883), bankier, eko-
nomista i publicysta rum. 382

Bob Jan (loan, 1739-1830), siedm. bp
unicki 250- 2.52

Bobescu Konstantyn (ur. 1899), skrzypek,
dyrygent i kompozytor rum. 400

Bocskay Stefan (Istvan, 1557-1606), ks.
siedm. 1605- 1606 167, 175

Bodea Kornelia, wspócz. historyczka rum.
425

Bodnaras Emil (ur. .1904), rum. dziaacz
kom., gen., min. obrony 1947— 1957 407

Borescu Bazyli (1830- 1883), prawnik, po-
lityk rum., min. 301

Bogdan I, wojew. rum. z Maramuresz,
pierwszy hosp. mod. 1359- 1365 98-99,
106, 112, 115, 176

Bogdan (1392-1407), br. Aleksandra Do-
brego, wspórzdca mod. 119

Bogdan II (um. 1451), s. Aleksandra Do-
brego, hosp. mod. 1449-1451 722, 124,
127, 131

Bogdan III lepy (cel Orb) lub Jednooki
(um. 1517), s. Stefana Wielkiego, hosp.
mod. 1504-1517 135, 142-144, 156-
157

Bogdan Lapusneanu, s. Aleksandra, hosp.
mod. 1568-1572 156

Bogdan Catul (ur. 1897), malarz i grafik
rum. 401


430


Bogdan Jan (loan, 1864-1919), siedm.
jzykoznawca, slawista i historyk rum. 362

Bogza Geo (ur. 1908), dziennikarz i pi-
sarz rum. 398

Boicu Leonid, wspócz. historyk rum. 424

Bojthi Yeress Kacper (ur. 1590). siedm.
kronikarz weg. 209

Bolintineanu Dymitr (Dimitrie, 1819 —
1872). pisarz i publicysta rum. 275,
328-329

Bolla Marcin (Martin, 1751-1831), siedm.
historyk niem. 251

Bolliac Cezary (Cezar, 1817-1881), pisarz,
publicysta i polityk rum. 274, 276, 283,
287, 292, 305, 317, 327-328

Bolyai Jan (Janos, 1802-1860), siedm.
matematyk weg. 326

Bory s, car bułg. 852-889 77

Borza Aleksander (1887-1971), siedm. bo-
tanik rum. 395

Bosianu Konstantyn (1815-1882), prawnik
i polityk rum., prem. w 1865 r. 307

Botew Christo (1849-1876). bug. poeta,
dziaacz spo. i narodowy 319

Botez Demostenes (l 893— 1973). pisarz i pu-
blicysta rum. 398

Bouuet Micha (Michel, 1807- 1888), ma-
larz i rysownik fr. 278

Brancusi (Brancusi, Brincusi) Konstantyn
(1876-1957). rzebiarz rum. 366. 401

Brankovi (Brankovici) Jerzy (Diordje.
1645—1711), siedm. dyplomata i kro-
nikarz 209

Brankovi (Brancovici) Sava (um. 1683),
siedm. metrop. praw. 1656—1683 193

Brailoiu KonstanUn (1893-1958), muzy-
kolog i kompozytor rum. 401

Bratescu-Yoinesti Jan (loan. 1868-1946).
pisarz rum. 364

Bratianu Dymitr (Dumitru. 1818-1892),
br. Jana. rum. polityk lib., min. prem.
w 1881 r. 283. 290. 297, 341

Bratianu Jan (łon, 1821-1891), br. Dy-
mitra, rum. polityk lib.. min., prem.
1876-1881, 1881-1888 283, 287, 308.
317, 319, 321, 334, 341

Bratianu Jan (Modszy, lonel, 1864- 1927).
s. Jana, rum. polityk lib., min., prem.
1908-1910, 1914-1918, 1918-1919,
1922-1926, 1927 338, 342. 351. 355.
358, 379-382

Bratianu Jerzy (Gheorghe, 1898-1954),
s. lonela, historyk i polityk lib. rum.,
„karlista" 382. 384, 395. 409. 412

Bratianu Yintila (1867-1930), s. Jana, br.
lonela, rum. polityk lib., min., prem.
1927-1928 382

Breazul Jerzy (George, 1887- 1961), muzy-
kolog rum. 401

Brincoveanu, ród bojarski z Oltenii 231
Brincoveanu Grzegorz (um. 1832), bojar

wó., kajmakam w 1821 r. 254
Brincoveanu Konstantyn (1654—1714),

hosp. wó. 1688-1714 198-201. 205.

207, 209-212, 215, 231-232. 276, 366,

401-402
Brinza (Brandza) Dymitr (Dimitrie, 1846 —

1895), rum. lekarz i biolog 361
Brukenthal Samuel (1721-1803), guberna-
tor siedm. 1777-1787 247, 272-273, 277
Brykowski Ryszard, wspócz. poi. historyk

sztuki 423

Brzeski Mikoaj (XVI w.), dworzanin Zyg-
munta Augusta, pose poi. do Turcji

w 1. 1565-1567 769
Budai-Deleanu Jan (on, ok. 1760-1820),

wa. Budai on, siedm. pisarz rum. 273
Bujor Micha (Mihai) Gheorghiu (1881-

1964). adwokat, rum. dziaacz soc. i kom.

340, 354

Bujor Pawe (Paul, 1862-1952), rum. bio-
log, pisarz i polityk 365
Bulandra Tony (188'- 1943). aktor rum.

400

Buhak Henryk, wspócz. historyk poi. 425
Bunescu Mariusz (1881 — 1971) malarz

rum. 401

Burchard Przemysaw 424
Burebista (Borebista, Birebistos, um. ok.

44 p.n.e.). wadca Geto-Daków od ok.

60-70 p.n.e. 46- 48, 65
Buteanu Jan (loan, 1821-'849), siedm.

adwokat, dziaacz narodowy rum. 297
Butkiewicz Piotr, agent Hotelu Lambert

na Wooszczynie w 1848 r. 286
Buzescu, ród bojarski w Oltenii 155.

161-162, 166. '169
Bystrzonowski Ludwik (1797-1878), oficer

poi., dziaacz Hotelu Lambert 286

Caioni Jan (1629—1687), mnich i kronikarz

weg. pochodzenia rum. 209
Calboreanu Jerzy (George, ur. 1896), aktor

rum. 400

Callimachi, ród bojarski w Modawii po-
chodzenia gr. 241
Callimachi Aleksander, hosp. mod. 1795—

1799 242
Callimachi Grzegorz, hosp. mod. 1761 —

1764 i 1767-1769 279, 227
Callimaehi Jan Teodor (loan Teodor),

hosp. mołd. 1758-1761 279, 227
Callimachi Scarlat, hosp. mołd. 1806.

1807-1810, 1812-1819 242-243. 255
Calomfirescu Radu (um. 1600), bojar wół.

164, 168
Cantacuzino, ród bojarski pochodzenia gr.

198-199,201,207,209,216,227- 228,231


431


Cantacuzino Dymitr (Dumitrascu). hosp.
mod. 1673, 1674-16751 1684-1685799

Cantacuzino Jan (on A., 1829-1897).
bojar mod., kajmakam w 1858 r.
min. 301

Cantacuzino Jan (loan, 1863- 1934). lekarz
rum., bakteriolog 361

Cantacuzino Jerzy (Gheorge), s. Serbana,
pretendent do tronu wól. 1716—1718,
ba Oltenii 1719-1726 227

Cantacuzino Jerzy (Gheorge, XIX w.),
bojar mold., gen. ro., czonek gr. He-
terii 255

Cantacuzino Jerzy Grzegorz (Gheorghe
Grigore. 1837- '913), rum. polityk kons..
min., prem. 1899-1900 i 1904-1907547

Cantacuzino Jerzy (Gheorghe, 1897- 1937),
zw. „Granicerul", gen. rum., polityk
elaznej Gwardii 384 'r

Cantacuzino Jerzy (Gheorge, 1890-1960).
architekt rum, 402

Cantacuzino Konstantyn (ok. 1650— 1716),
bojar i stolnik wó., dypl., uczony, hi-
storyk i geograf 201, 209

Cantacuzino Konstantyn (XVIII w.), pre-
tendent do tronu wól. 1735-1739 228

Cantacuzino Konstantyn (1793— 1877), bo-
jar wó., polityk kons., prem. wó. 1854,
kajmakam w 1848 r. 287

Cantacuzino Micha (Mihail, ur. 1723, um.
po 1787), uczony gr., historyk i geograf 275

Cantacuzino Stefan, s. Konstantyna Stol-
nika, hosp. wó. 1714-1715 207. 275

Cantacuzino Serban, hosp. wól. 1678— 1688
198-199. 205-206. 209. 227

Cantemir, ród bojarski mod. 231

Cantemir Antioch, s. Konstantyna, hosp.
mołd. 1695-1700 i 1705-1707 199, 207

Cantemir Dymitr (Dymitrie, '673-1723),
s. Konstantyna, uczony, pisarz, hosp.
mod. 1693 i 1710-1711 198-199,201-
202, 215, 224. 227, 230-231, 327, 425

Cantemir Konstantyn, hosp. mod. 1685 —
1693 799

Cantemir Konstantyn (um. 1747), s. Antio-
cha, pretendent do tronu mod. 1735 —
1739 228

Capodistria (Capo d'Istria, Kapodistrias)
Jan (1776— 1831), polityk gr., dyplomata
w subie ro. 254

Caradja Arystydes (1861-1955), przyrod-
nik rum. 395

Carafoli Eliasz (Elie, ur. 1901). in. i ma-
tematyk rum. 395-396

Caragea Borys (ur. 1906). rzebiarz rum. 401

Caragea Jan (loan Gheorghe). hosp. wół.
1812-1818 242- 243

Caragea Mikołaj, hosp. wół. 1782- 1783 242

Caragiale Jan ukasz (on Luca, 1852 —

1912). pisarz rum. 529, 364-365, 367

Caragiale Konstantyn (Costache, 1815 —
1877), aktor i pisarz rum. 276, 331

Caragiale Mateusz (1885-1936), s. Jana
ukasza, pisarz rum. 597

CarpPiotr (Petre, 1837- 1918). rum. polityk
kons.. prem. 1910-1912 341-342

Cartufa. rodzina rum. w Besarabii 550

Casso.- rodzina rum. w Besarabii 550

Castaldi Alfons (1874-1942), kompozytor
i pedagog rum. pochodzenia w. 400

Calstaldo Jan (Gian Battista, 1500-1562),
gen. austr. 160

Catargi Henryk (ur. 1894). malarz rum., 401

Catargiu Barbu (1807-1862), wó. polityk
kons., pierwszy prem. zjednoczonych
ksistw rum. w 1862 r. 304

Catargiu Lascar (1823- 899), rum. poli-
tyk kons.. prem. 1866, 1871-1876. 1889.
1891-1895 309, 317, 341

Catargiu Stefan (1789- 1866), bojar mod.,
kajmakam w 1858 r. 300-301

Calinescu Armand (1893-1939), polityk
rum. z partii narodowo-chopskiej. prem.
w 1939 r. 385-386, 389

Calinescu Jerzy (George, 1899-1965), rum.
historyk literatury, krytyk i pisarz 396,

' 399

Calinescu Pawe (Paul. XX w.), rum. re-
żyser filmowy 400

Ceausescu Mikoaj (ur. 1918), rum: dziaacz
kom., I sekretarz partii kom. od 1965 r.,
przewodniczcy Rady Pastwa od 1967 r.,
prezydent od 1971 r. 417-421

Cebotari Maria (1910-1949), piewaczka
rum. 400

Cerchies Grzegorz (1850-1917), architekt
rum. 366

Chiajna (XVI w.), c. Piotra Raresa, .
Mirczy Pastucha od 546 r., matka Piotra
Modego /55

Chiriac (Kiriac) Dymitr (Dumitru George-
scu. 1866— 1928), kompozytor i dyrygent
rum. 368

Chisar (XVI w.), bojar wó., kanclerz 164

Chi{imia Jan (on), wspócz. rum. slawista
i historyk literatury 425

Chivu Stoica (1908-1975), rum. dziaacz
kom., prem. 1955—1961, przewodnicz-
cy Rady Pastwa 1965- 1967 577, 476-
417

Chmielnicki Bogdan (ok. 1595-1657), het-
man Ukrainy od 1649 r. 194-196

Chmielnicki Tymoteusz (Timoszko, 1632 —
1653), s. Bogdana 194-195

Chowaniec Czesaw, historyk poi. 424

Chrzanowski Tadeusz, wspócz. poi. histo-
ryk sztuki 423

Churchill Winston (1874-1965), polityk


432


ang., min., prem. 1940-1945 i 1951-

1955 404, 406
1. Ciobanu Beniamin (Yeniamin), wspócz.
historyk rum. 424
Ciolan Antonin (1883-1970), dyrygent

rum. 400
Cionca Aurelia (1888-1962), pianistka

rum. 400
Cipariu Tymoteusz (1805-1887). siedm.

jzykoznawca i dziaacz narodowy rum.,

dyr. gimnazjum w Blaj 1854—1875 12,

274. 326-328

Ciprian Jerzy (Gheorghe, 1883- 1968). .dra-
maturg i aktor rum. 399
Ciup Aurel (ur. 1900), malarz rum. 401
Ciurea Dymitr, wspócz. historyk rum. 424
Cimpineanu Jan (on, 1798-1863). bojar

wó., pik. polityk lib. 12. 266. 283, 424
Cindea (XIV w.), przywódca siedm. ruchu

chopskiego w 1382 r. 706
Cirlova Bazyli (1809-1831), wa. Yerne-

scu Yasile, poeta rum. 276
Closca Jan (loan, 1747-1785), wa.

Oarga loan, przywódca siedm. powstania

chopskiego z 1784 r. 246. 248
Coanda Henryk (1886-1972), in. rum.,

pionier lotnictwa 361, 395-396
Coanda Konstantyn (1857-1932). gen.

rum., polityk, min., prem. w 918 r.

357-358
Cobalcescu Grzegorz (1831-1892), rum.

geolog i paleontolog 361
Codreanu Mikoaj (Zubcu-Codreanu. 1850-

1878), rum. lekarz, dziaacz socj. 316,

339
Codreanu-Zelea (Zelmski) Kornel (1899-

1938), polityk rum., przywódca elaznej

Gwardii 378, 386
Codru-Dragusanu Jan (on, 1818-1884).

siedm. pisarz rum. 329
Comosicus, domniemany kr. Daków z I w.

p,n.e. 47
Conachi Konstantyn (Costache, 1778 —

1849), poeta rum. 275
Condurachi Emil (ur. 1912), archeolog

i historyk rum. 395
Conlin Artur (1869-1912), siedm. malarz

niem. 367

Constantin Tanase (XIX w.), delegat chło-
pów wół. w 1857 r. 300
Constantinescu Aleksander (Alecu, 1872-

1949). rum. dziaacz socj. i kom. 340.

355. 380
Constantinescu Jerzy (George, 1881 - 1965),

in., wynalazca i konstruktor rum., od

1912 r. w Anglii 395-396
Constantinescu Mac (ur. 1900). właœć. Filip

Maihail, rzeŸbiarz rum. 401
Constantinescu Miron (1917—1974). rum.

socjolog i historyk 395

Constantinescu Pawe (Paul, 1909-1963),
kompozytor rum. 400

Constantinescu-lasi Piotr (Petre, ur. 1892),
historyk, historyk sztuki i polityk rum.
395

Conta Bazyli (1845- 1882). prawnik i filo-
zof rum., polityk kons.. min. 327-328

Corbea Dawid (um. 1707 w Warszawie),
agent dypl. K. Brincoveanu 199

Corbea Teodor (XVII/XVIII w.), br. Da-
wida, agent dypl. cara Piotra I 206

Coresi (ok. 1510-ok. 1581), diakon, dru-
karz, wydawca i tumacz rum. 171, 174

Corfus Eliasz (Ilie). wspócz. historyk rum.
424

Coryllus (Scorilo. przypuszcz. I w. .p.n.e./
I w.n.e.). domniemany kr. Daków 48, 53

Cosma (XVI w.), rzebiarz i snycerz rum. 177

Costea (XIV w.), hosp. mod. ok. 1373-
ok. 1375 115

Costin Miron (1633-1691), bojar, mod.,
kronikarz, kanclerz, polityk polonofil
199-200. 206-209. 231, 329

Costinowie. moid. ród bojarski 199. 214

Cosbuc Jerzy (Gheorghe. 1866-1918),
siedm. poeta rum. 365

Crainic Nikifor (1889-1972). pisarz, publi-
cysta i nacj. polityk rum. 399

Craiovescu, olteski ród bojarski w XV —
XVI w. 141-142, 169, -178

Craiovescu Barbu II (um. 1530), bojar
wó., w. ba 1529-1530 142

Craciun Jerzy (Karacsony. um. 1569), siedm.
przywódca powstania chopskiego 159

Creanga Jan (on, 1837-lub 1839-1889),
wa. Stefanescu on. pisarz rum.
328-329, 363

Cretulescu (Kretzulescu) Konstantyn (1809-
'884), lib. polityk rum., prem. wó. 1859.
prem. rum. 1867 300

Cretulescu (Kretzulescu) Mikoaj (1812 —
1900), br. Konstantyna. lekarz, organi-
zator lecznictwa, lib. polityk rum., prem.
1862-l863 i 1865-1866 #M, 507, 325-
326

Crimca Anastazy (um. 1629), bp. Roman
1606-1608. metrop. mod. 1608-1617
i 1619—1629. miniaturzysta rum. 272

Cristescu Jerzy (Gheorghe. 1882-1973),
rum. dziaacz socj. i kom., sekretarz
partii kom. 1922-1924 380

Cristescu Konstantyn (1866- '922). gen.
rum. 354

Cristoforeanu Florica (1887-1960). pie-
waczka rum. 400

Crisan (Giurgiu) Marek (1733-1785),
siedm. rum. przywódca powstania cho-
pów w 1784 r. 246-248


433


Csaky, siedm. ród magnacki weg. 108

Csaky Stefan (Istvan, um. 1605), siedm.
przywódca powstania weg. w 1600 r. 165

Cserei Micha) (Mihaly, 1668- 1756), siedm.
kronikarz weg. 209

Csetri Alex, wspócz. siedm. historyk weg.
425

Cuclin Dymitr (Dimitrie, ur. 1885), kompo-
zytor rum. 400

Cucu Jerzy (Gheorghe, 1882-1932), kom-
pozytor i dyrygent rum. 368

Cu{escu-Storck Cecylia (1879-1969), ma-
larka rum. 401

Cu(ui Ghi(a (um. 1826), chop olteski.
przywódca buntu chopów wó. w 1826 r.
257

Cuza Aleksander Jan Alexandru loan.
1820-1873), bojar mod., pk. polityk,
ks. rum. 1859-1866 281. 300-309,
312-313, 317, 328, 331, 333, 426

Cuza. Aleksander (1857-1947). publicysta
i polityk prawicowy rum., prekursor e-
laznej Gwardii 342, 378, 385

Cuza Dymitr (Dumitrasco, um. 1717), bojar
, mod., miecznik 227

Czajkowski Micha (Sadyk Pasza, 1804-
1886), pisarz i polityk poi., agent Hotelu
Lambert 297

Czartoryski Adam Jerzy (1770— 1861), po-
lityk poi. 266, 268, 286. 424-425

Czartoryski Wadysaw (1828-1894), s.
Adama J., polityk poi. 305

Czoowski Aleksander (1865- 1944), histo-
ryk po). 424

Dabija Istrate (Eustratie), hosp. mod.

1661-1665 199

Dach Krzysztof, wspócz. historyk poi. 425
Dacian Jan (lon.ur. 1911), piewak rum. 400
Daicoviciu Konstantyn (1898-1973). ar-
cheolog i historyk rum. 395, 422
Da I, hosp. wó. ok. 1383-1386 775-

776. 119
Da II, s. Dana I, hosp. wó. 1420- 1421.

1421-1423, 1424, 1426-1427, 1427-

1431 119-121
Da (XV w.), pretendent do tronu wó.

1459-1460 128
Da, siedm. rodzina kupiecka rum. w Bra-

szowie 249
Danielopolu Daniel (1884-1955). lekarz

rum., fizjolog 395
Dapyx (ok. przeomu I w. p.n.e./I w. n.e.),

przywódca plemienny Getów 65
Dariusz I, kr. perski 521—486 p.n.e. 35
Darwin Karol (1809- 1882), biolog ang. 327
David Franciszek (1510-1579), siedm. weg.

reformator relig., unitarianin 759, 174
Davila Aleksander (1862-1929), s. Karola.

rum. dramaturg, reżyser, dyr. teatru
364, 367

Davila Karol (1828-1884). lekarz pocho-
dzenia fr.. organizator lecznictwa rum.
326

Dawid Adolf (um. 1834), konspirator poi.
w Siedmiogrodzie, karbonariusz 269 — 270

Deak Franciszek (Ferenc. 1803-1876),
weg. polityk lib. 323

Decebal (um. 106). kr. Daków 87-106,
45. 47-51. 53-54. 59. 65-66

Deceneu (I w. p.n.e.), arcykapan geto-
-dacki 46-47

Decjusz, ces. rzym. 249-251 62

Dej J. Gheorghiu zob. Gheorghiu-Dej

Delavrancea—Stefanescu Barbu (1858 —
1918), wla. $tefanescu Barbu, adwokat,
pisarz i polityk rum. 363 — 364

Dembicki (Dembitzki) Henryk (1830-
1906). emigrant poi. z 1864 r., rysow-
nik karykaturzysta 331

Demel Juliusz, wspócz. historyk poi. 423,
425-426

Demetrios z Kallatis (ur. ok. 200 p.n.e.),
uczony gr., geograf 36

Demetrescu-Buzau zob. Urmuz

Denisko Joachim (1756-ok. 1812), gen.
poi., dziaacz emigracyjny po 1794 r.,
od 1798 r. w subie ro. 243

Densusianu Owidiusz (Ovid, 1873-1938),
siedm. jzykoznawca, historyk i pisarz
rum. 363

Despot-Wojewoda (Despot Voda, Jakub
Heraklides. Jan II Basilikos). hosp. mołd.
1561-1563 756, 769. 775

Desu Andrzej (Andrei Tudor, ur. 1786).
bojar wó. i kupiec pochodzenia bug.,
dziaacz polit. 266 — 267

Diamandi Emanuel (Manole, XIX w.),
siedm. kupiec w Braszowie. rum. dziaacz
narodowy 348

Diamant Teodor (1810-1841). rum. eko-
nomista, socjalista utopijny 274

Dicescu Pawe (Paul, XIX w.), rum. dzia-
acz narodowy' w Besarabii 350

Dicheos (pocz. XIX w.), archimandryta
gr. w Modawii 254

Dima Jerzy (Gheorghe, 1847-1925), kom-
pozytor i dyrygent rum. 367—368

Dimitrescu Konstantyn (1847-1928). kom-
pozytor i wiolonczelista rum. 367

Dimitrescu Stefan (1886-1933), malarz
rum. 376, 401

Dioklecjan, ces. rzym. 284-305 67-72

Dugosz Jan (1415-1480), kanonik, dypl.
i kronikarz poi. 133

Dobrescu-Arges Konstantyn (1859-1903),
rum. publicysta, dziaacz ruchu lud. 338

Dobroticz (Dobrotica, ok. 1348-ok. 1386).


434


wadca Kawarny (Dobrudy) w 2. pó.
XIV w. 725

Dobrowolski Kazimierz (ur. 1894), poi.
etnograf, socjolog, historyk kultury 424

Doicescu Oktawian (Octav, ur. 1902), ar-
chitekt rum. 402

Domicjan, ces rzym. 81—96 48—49

Dorpaneus (Diurpaneus, Duras?, I w. n.e.),
wadca Daków do 87 r. 48

Dosoftei (Dozyteusz, 1624-1693), wac.
Barila Dimitrie, metrop. mod., pisarz
rum. 206

Doa (Dózsa, Doj) Jerzy (Szekely Gyórgy,
um. 1514), Sekler, przywódca powstania
chopów w 1514 r. 145-146. 172,
187

Dragfi, Dragffy, weg. ród szlachecki po-
chodzenia rum. z Maramuresz 770

Dragomir (XIV w.), kasztelan twierdzy
Dimbovi{a 114

Dragomirescu Micha (Mihail, 1868- 1942),
rum. krytyk literacki 399

Dragosz (XIV w.), wojew. rum. z Mara-
muresz, naczelnik weg. marchii w Mo-
dawii ok. 1352-1353 98

Drgu Teodor (1848-1925), rum. in.,
konstruktor lokomotyw 395

Draghici Aleksander (ur. 1913), rum. dzia-
acz kom. 408

Dragoi Sabin (1894-1968), kompozytor
rum. 400

Dromihete (Dromichaites, IV/III w. p.n.e.),
wadca geto-dacki 38-39, 42, 396

Duca Jan Jerzy (on Gheorghe, 1879- 1933),
rum. prawnik, polityk lib., prem. w '933
r. 384. 411

Duca Jerzy (Gheorghe, um. 1684 we Lwo-
wie), hosp. mod. 1665- 1666, 1668-1672
i 1678- 1683, hosp. wó. 1673- 1678 187,
198-199

Duca Konstantyn, s. Jerzego, hosp. mod.
1693-1695 i 1700-1703 199-200

Dupre Ludwik (Louis. 1789- 1837), rysow-
nik fr. 278

Duzinchevici Jerzy (Gheorghe), wspócz.
historyk rum. 424

Dymitr (X w.), upan w Dobrudy w 943 r.

84
Dziubiski A., wspócz. historyk poi. 425

Edeleanu azarz (1861 — 1941), chemik rum.

395-396
Eder Józef Karol (1760-1810), siedm.

historyk niem. 250-251, 274
Efisi (Efesi) lenache (XVII w.), architekt

z Konstantynopola 210
Eftimie (um. 1583), mnich, bp. Radau{i

1552-1555 i 1558-1564, kronikarz

mod. 169

Eftimiu Wiktor (1889-1972), pisarz rum.

364, 399-400
Eliade- (Heliade) Radulescu Jan (łon, 1802 -

1872), jzykoznawca, pisarz, publicysta

i polityk rum. 273-276, 283-284, 286-

287, 297
Eliade Mircza (ur. 1907), filozof, historyk

kultury i pisarz rum. w Stanach Zjedno-
czonych A. P. 398
Eliasz (Ilias), s. Aleksandra Dobrego, hosp.

mod. 1432- 1433 i 1435- 1442,121-122
Eliasz (Ilie,.um. 1501), s. Piotra Arona 137
Eliasz (Ilias, um. 1562), s. Piotra Raresa,

hosp. mold. 1546-1551 155
Eliasz Aleksander (Ilias Alexandru), hosp.

mod. 1666-1668 199
Eminescu Micha (Mihai, 1850-1889),

wac. Eminovici Mihai, poeta rum..

dziaacz owiatowy 12, 328-329, 340,

363-365, 401-402

Enescu Jerzy (George, 1881-1955), kom-
pozytor, skrzypek, pianista i dyrygent

rum. 368, 397, 400
Engel Jan (Johann Christian, 1770-1814),

historyk austr. 274
Entz Geza (ur. 1842), siedm. przyrodnik

weg., zoolog 326
Eustatievici Dymitr (Dymitrie, ok. 1730 —

1796), siedm. jzykoznawca rum., pisarz

i dziaacz kult. 231, 272

Fabian Dawid (1895-1937). dziaacz rum.

ruchu kom. 380
Falkenhayn Erich (1861-1922), gen. niem.

353
Farcas Karol (l 843 - 1907), mechanik w Re-

si(a, dziaacz ruchu robotn. w Banacie

322-323
Farkasz (Farcas, XIII w.), knia w Oltenii,

wymieniony w 1247 r. 96
Farmache (um. 1821), oficer gr. Heterii 256
Ferdynand I Habsburg, kr. czeski i weg.

od 1526 r., ces. rzym.-niem. 1556—1564

144, 147, 156
Ferdynand I Hohenzollern-Sigmaringen

(1865-1927), kr. rum. od 1914 r. 351,

354. 381

Filip II, kr. macedoski 359-336 p.n.e. 35
Filip Arab, ces. rzym. 244-248 62
Filip, ks. Flandrii (XIX w.), kandydat

do tronu rum. w 1866 r. 509
Filipescu Dymitr (Dimitrie. Mitica. 1808 —

1843), uczestnik lib.-demokr. konspiracji

wół. 266
Filipescu Jan A. (łon. zw. Vulpache, 1811 —

1863), polityk wó., min., kajmakam

w 1858 r. 300

Filipescu Leonte (1895-1922), rum. dzia-
acz kom. 355. 380


435


Filipescu Mikoaj (Nicolae, Nicu. 1862 —

1916). rum. polityk kons.. min. 349
Filotti Maria (1883-1956), aktorka rum.

400
Filstich Jan (1684-1743), siedm. historyk

niem. 252
Fischer, rodzina ydowskich dzierawców

w Mołdawii 336
Flechtenmacher Aleksander (1823-1898),

kompozytor, skrzypek i dyrygent rum. 332
Flondor lancu (1865-1924), rum. dziaacz

narodowy na Bukowinie 357
Florescu Jan Emanuel (loan Emanoil,

1819-1893), gen. i polityk rum., min.

305, 317
Florian Aron (1805-1887), siedm. historyk

rum., dziaacz kult. 326
Flueras Jan (on, 882- 1953). siedm. rum.

dziaacz socj. 380

Folescu Jerzy (George, 1884-1939), pie-
wak rum. 400
Foris Stefan (1892-1946), rum. dziaacz

kom., sekretarz partii 1940-1944 380,

407
Fotino Dionizy (1777-1821), historyk gr.

na Wooszczynie 275, 327
Fotino Maria (ur. 1913), pianistka rum. 400
Fotino (Fotinopulos) Micha (XVIII w.),

prawnik gr. z Chios 218
Franciszek I Habsburg, ces. rzym.-niem.

'792-l804.'ces. austr. 1804-1835 257
Franciszek Józef I Habsburg, ces. austr.

1848-1916 312, 348
Frank von Frankenstein Walenty (1643 —

1697), siedm. uczony i poeta niem.

208-209, 212
Franki Leon (Le, 1844-1896), dziaacz

wg. i miedzynarod. ruchu robotn. 346
Freywald (Freiwald, XIX w.), architekt

austr. 276
Frimu Jan (loan, 1871 — 1919), rum. dziaacz

socj. 339-340, 358
Fronto Klaudiusz Marcus (um. 167), legat

rzym. w Dacji 61

Friih Jan (XVI w.), papiernik z Polski 774
Fuad-efendi Mehmet (1815-1869), pasza

tur., min., w. wezyr 287
Fuscus Cornelius (um. 87), dowódca rzym.

48

Gabor Aron (1814-1849), przywódca Se-

klerów w 1848 r. 297
Gabriel (Gavril Uric, XIV/XV w.), mnich

w kl. Neamt, miniaturzysta 178
Gabriel (Gavril Protul, XV/XVI w.), mnich

gr. z Athos, pisarz relig. 769
Gabriel Józef (1853-1927), siedm. poeta

niem. 566
Gafencu Grzegorz (1892-1957), publicysta

i dypl. rum., min. spr. zagr. 1938—1939
590

Galation Gala (1879-1961), wac. Piscu-
lescu Grigore, pisarz rum. 597

Galeriusz (III/IV w.), wspórzdca ces.
rzym. za Dioklecjana 67

Galien, ces. rzym. 253-268 62, 66

Garoflid Konstantyn (ur. 1872), polityk
rum., min. roln. 1918, 1921. 1926-1927
569

Gaster Moses (1856— 1939), jzykoznawca,
od 1885 r. w Anglii 567

Gelu (IX/X w.), siedm. wadca plemienny
55

Georgescu Jan (on, 1856— 1898). rzebiarz
rum. 529, 566

Georgescu Jan (Jean, ur. 1904), rum. rey-
ser filmowy 400

Georgescu Jerzy (George, 1887- 1964), dy-
rygent rum. 400

Gereb Wadysaw, bp. katol. Alba lulia
1475-1501 772

Gerota Dymitr (Dimitrie. 1867-1938). le-
karz rum., chirurg i anatom 595

Gheorghiu Stefan (1879- 1914). rum. dzia-
acz socj. 339-340

Gheorghiu Tomasz (XIX w.), cukiernik
bukareszteski w 1848 r. 284

Gheorghiu-Bujor zob. Bujor

Gheorghiu-Dej Jerzy (Gheorghe, 1901 —
1965). rum. dziaacz kom.. I sekre-
tarz partii 1945-1954 i 1955-1965,
prem. 1952— 1955, przewodniczcy Rady
Pastwa 1961-1965 577, 408, 411-413,
415-417

Gherea (Dobrogeanu-Gherea) Aleksander
(1879-1938). s. Konstantyna, in.. publi-
cysta, rum. dziaacz kom. 380

Gherea (Dobrogeanu-Gherea) Konstantyn
(1855-1920), w Rumunii od 1875 r.
(z Ukrainy), ekonomista, socjolog, krytyk
literacki, dziaacz rum. ruchu socj. 576,
555. 555-559. 565. 380

Gherman Eftimie (ur. 1894). rum. dziaacz
socj. 380

Ghiata Dymitr (Dumitru. 1888-1972), ma-
larz rum. 401

Ghica. ród bojarski pochodzenia albaskie-
go 276, 225

Ghica Aleksander, s. Scarlata, hosp. wó.
1766-1768 279

Ghica Aleksander Dymitr, br. Grzegorza
Dymitra, ks. wó. 1834—1842, kajmakam
1856-1858 267, 265, 266

Ghica Dymitr (Dimitrie, zw. Beizadea
Mitica, 1816-1897). s. Grzegorza Dy-
mitra, rum. polityk kons.. min., prem.
1868-1970. 507

Ghica Grzegorz I Jerzy (Grigore Gheorghe),


436


s. Jerzego I, hosp. wó. 1660—1664
i 1672-1673 198

Ghica Grzegorz II, hosp. mod. 1726—
1733, 1735-1739, 1739-1741 i 1747-
1748, hosp. wó. 1733-1735 i 1748-1752
218- 219

Ghica Grzegorz III Aleksander (Grigore
Alexandru), hosp. mod. 1764-1767
i 1774-1777, hosp. wó. 1768-1769
219-220, 228, 242-243, 271

Ghica Grzegorz Aleksander, ks. mod.
1849-1853 i 1854-1856 296-298

Ghica Grzegorz IV Dymitr (Grigore Di-
mitrie), hosp. wó. 1822-1828 254,
257-258, 277

Ghica Jan (on, 1816-1897), ekonomista,
polityk i pisarz rum., min., prem. wó.
'859. 1859-1860. prem. rum. '866,
1866-1867, 1870-1871 267, 283, 308-
309, 328

Ghica Jerzy (Gheorghe), hosp. mod. 1658—
1659, hosp. wó. 1659-1660 197-198

Ghica Mateusz, s. Grzegorza H, hosp.
wó. 1752-1753, hosp. mod. 1753-
1756 218-220

Ghica Scarlat, s. Grzegorza II, hosp. mod.
1757- 1758, hosp. wó. 1758- 1761 i 1765
1766 279, 221

Gierek Edward (ur. 1913) 420

Gierowski Józef, wspócz. historyk poi. 426

Gigurtu Jan (on, 1886-1959), przemyso-
wiec, ekonomista i prawicowy polityk
rum., min., prem. w 1940 r. 386, 391, 407

Giugaru Alex (ur. 1897), aktor rum. 400

Giurescu Konstantyn (1875-1918), histo-
ryk rum. 423

Giurescu Konstantyn K. (ur. 1901), histo-
ryk rum. 395, 422

Giurescu Dinu (ur. 1927), wspócz. histo-
ryk rum. 422

Glad (IX/X w.), wadca plemienny w Ba-
nacie 12, 83-84

Glogoveanu Jan (loan, XVIII/XIX w.),
bojar olteński 254

Goga Oktawian (1881 - 1938), siedm. poeta
rum., publicysta, polityk nacj.. prem.
'937-1938 349, 355, 365, 368, 378-
379, 385

Goldis Bazyli (1862- 1934). siedm. dziaacz
narodowy rum. 349

Golescu, ród bojarski wó. 227

Golescu Aleksander zw. Biay (Albu, 1815—
1873), publicysta i polityk rum. 283, 292

Golescu Aleksander zw. Czarny (Negru,
Negri, 1819-1881), in., polityk rum.,
prem. w 1870 r. 283

Golescu Dinicu (Constantin, 1777-1830),
bojar wół., publicysta 275, 276

Golescu Mikoaj ('810-1878). s. Dinicu.

gen. i polityk rum., min., prem. wó.
1860, rum. 1868 283-285, 287, 297, 309

Golescu Radu (1817-1877), polityk rum.
283

Golescu Stefan (1809-1874), s. Dinicu,
polityk rum., prem. wó. 1861, prem.
rum. 1867-1868 283-284

Górski Henryk (ok. 1810-po 1863), dele-
gat lwowskiej Rady Narodowej na Wo-
oszczynie w 1848 r. 286

Grazziani (Grafiani) Kacper (Gaspar),
hosp. mod. 1619-1620 191

Greceanu Radu (1650—po 1720), bojar
wó., kanclerz 1688-1714, kronikarz 207

Grecescu Dymitr (Dimitrie, 1841-1909),
botanik rum. 361

Grigorescu Jeremiasz (Eremia, 1863— 1919),
gen. rum. 354

Grigorescu Mikoaj (1837-1907), malarz
• rum. 308, 331, 366-367. 401

Grigorovici Jerzy (George, 1871-1950),
rum. dziaacz socj. 380

Grigorowicz Piotr (XVI/XVII w.). Ormia-
nin, poi. agent dypl. Michaa Walecz-
nego 169

Gritti Alojzy (Aloisio, 1501-1534), We-
necjanin, agent dypl. tur. 144, 147

Grofu Dymitr (Dumitru. 1876- 1937). rum.
dziaacz kom. 380

Gross Karol (1844-1881), siedm. archeo-
log niem. 24

Groza Piotr (Petru. 1884-1954), siedm.
prawnik rum., lewicowy dziaacz lud..
min., prem. 1945-1952 575. 406, 411,
413, 416-417

Griin Karol (1855-1930), siedm. poeta
niem. 366

Gusti Dymitr (Dimitrie, 1880-1955), soc-
jolog i filozof rum. 374, 395

Gusty Pawe (Paul. 1859-1944). reyser
teatralny rum. 400

Gyarmathi Samuel (1751-1830), siedm.
jzykoznawca weg. 274

Gyla (Gyula, X/XI w.), siedm. przywódca
plemienny 84

Habsburgowie, dynastia austr. 143—145,
147, 149, 156, 160, 164, 166-167, 187,
191-193, 197-198, 200, 202-203, 205,
209, 221, 226, 251, 288, 290-291, 297,
349, 355

Hacius Marcin (XVI w.), siedm. huma-
nista pochodzenia rum. 772

Hadrian. ces. rzym. 117-'38 54. 61. 67

Hagi Konstanty Pop (XVIII/XIX w.),
siedm. kupiec i bankier w Sibiu 250

Halici Micha (Mihail, 1643-ok. 1712),
pisarz i dziaacz relig.-spo. z Banatu,
pochodzenia rum. 205


437


Halippa, rodzina rum. w Besarabii 550

Halippa Pantelimon (ur. 1883), rum. dzia-
acz narodowy z Besarabii, min. 356

Ha Oskar (ur. 1891), rzebiarz rum. 401

Handelsman Marceli (1882-1945), histo-
ryk poi. 424

Hangerli Aleksander, hosp. mołd. w 1807 r.
242

Hangerli Konstantyn, hosp. wół. 1797-1799
242-243

Hann Sebastian (ok. 1644-1713), siedm.
zotnik i rzebiarz niem. ze Spiszu 212

Haralambie Mikoaj (1835-1908), gen.
rum., min. 308-309

Haret Spiru (1851 -1912), rum. matematyk,
socjolog, polityk, poporanista, reforma-
tor szkolnictwa 336, 360

Hasdeu Bogdan-Petriceicu (1838-1907),
rum. jzykoznawca, pisarz i historyk
327-328, 33J, 361

Hasdeu Tadeusz (1769- 1835), pisarz rum.
275

Hefft Antoni (1815-1900), architekt austr.
329

Hegel Wodzimierz (1839-1918), rzebiarz
pochodzenia poi., w Rumunii od 1885 r.
329

Heltai (Helltai) Kacper (Gaspar, ok. 1500-
1574), siedm. pisarz wg. 775

Henryk III Walczy, kr. poi. 1573-1574,
kr. fr. 1574-1589 755

Heraklides Lembos z Kallatis (II w. p.n.e.),
gr. uczony, gramatyk i historyk 36

Herakliusz, ces. wsch.-rzym. 610—641 70

Hillebrandt Franciszek (Franz Anton,
XVIII w.), architekt austr. 234

Hitler Adolf (1889-1945) 387, 390-391, •
403-404, 408

Hijdau Aleksander (1811-1872), pisarz
i ludoznawca rum. 274

Hincu Micha (Mihalcea, XVII w.), bojar
mod., przywódca powstania lud. 1671 —
1672 187

Hodos Nerva (1869-1913), siedm. biblio-
graf i pisarz rum. 363
,Hollósy Szymon (1857-1918), siedm. ma-
larz wg. 367

Holostenco Vitali (Barbu, ur. 1900), dzia-
acz ruchu kom. z Ukrainy 383

Honterus Jan (Johannes, 1498-1549),
siedm. humanista niem. 172—173

Horia (Horea, ok. 1730- 1785), wa. Ursu
Nicola Vasile, przywódca siedm. pow-
stania chopów w 1784 r. 235, 245-249,
252, 270, 273, 275, 290, 293

Horia Sima zob. Sima

Hrizea (XVII w.), bojar wó., miecznik,
pretendent do tronu wó. w 1655 r. 195

Hruet (Hroiot, Hronoda) Piotr (Petru, um.

1486), pretendent do tronu mod. 134

Hulubei Horia (ur. 1896), fizyk rum. 395

Hunyadi, wg. ród magnacki z Siedmio-
grodu, pochodzenia rum. 705, 779

Hunyadi Jan (Janos, ok. 1388-1456), weg.
wódz i polityk, wojew. siedm. 1441 —
1446, regent Wgier 705, 727-725, 727,
139, 179

Hunyadi Wadysaw (Laszló, 1433-1457),
s. Jana, kandydat do tronu wg. 727, 779

Hurmuzaki, rum. ród bojarski na Buko-
winie 282, 350

Hurmuzaki Eudoxiu (1812- 1874), historyk
i polityk rum. na Bukowinie 361

Hurmuzescu Dragomir (1865—1954), fizyk
rum. 395-396

Iancovici Teodor (de Mirievo, XVIII w.),
pedagog serb. w Banacie, dyr. szkó
serb. i rum. 1773-1782 273

lancu Abraham (Avram, 1824—1872),
siedm. adwokat rum., przywódca rum.
ruchu narodowego w Siedmiogrodzie
w 1848/49 r. 290-293, 330, 399

Ibraileanu Garabet (1871-1936), rum. hi-
storyk literatury, krytyk, polityk popo-
ranista 338, 365, 399

lonasco (XVI w.), przywódca buntu cho-
pów mod. w 1592 r. 755

lonescu Aleksander (1862-1929), publicy-
sta rum., dziaacz socj. i kom. 340, 380

lonescu Grzegorz (ur. 1904), architekt rum.
402

lonescu Mikoaj (1820-1905), mod. poli-
tyk lib., rum. min. spr. zagr. 1876—
1877 298, 317, 319

lonescu Radu (1832- 1873), poeta rum. 329

lonescu Take (Dumitru, 1858- 1922), rum.
polityk kons., min., prem. 1921-1922
342, 358, 360, 373, 379

lonescu de la Brad Jan (on, 1818-1891),
ekonomista, statystyk, agronom rum.,
dziaacz spo. i polit. 275, 286. 292,
326, 328

lonescu-Sisesti Jerzy (Gheorghe, 1885—
1967), agronom rum. 595

Ionescu-Valbudea Stefan (1856-1918),
rzeŸbiarz rum. 566

lordache (Olimpiotul, um. 1821), oficer gr.
Heterii 256-257

lordan lorgu (ur. 1888), jzykoznawca
rum. 595

lorga Mikoaj (1871 - 1940), historyk rum.,
publicysta, pisarz, dziaacz spo. i kult.,
polityk, min., prem. 1931-1932 72, 556,
342, 349, 361-362, 365, 378, 382-383,
385, 402-403, 422-424

losif Stefan (1875-1913), siedm. poeta
rum. 565


438


lotzu Konstantyn (1884-1945), architekt
rum. 402

Ipatescu Anna (Ana, 1805—1875), boha-
terka rewolucji bukareszteskiej w 1848 r.
284

Ipsilanti Aleksander, hosp. wó. 1774— 1782
i 1796-1797, hosp. mod. 1786-1788
242. 271

Ipsilanti Aleksander (1792-1828). s. Kon-
stantyna. przywódca gr. Heterii, gen.
roœ. 254-256

Ipsilanti Konstantyn (1760-1815), hosp.
mod. 1799-1801, hosp. wó. 1802-
1806,1806 -1807, ponownie 1807 242,254

Iscovescu Barbu (1816— 1854), malarz rum.
330

Iser Józef (losif. 1880-1958), malarz rum.
367, 401

Istrati Konstantyn (1850-1918), chemik
i lekarz rum. 361

Istrati Panait (1884-1935). wa. Istrati
Gherasim, pisarz rum. 397

luga Voda, hosp. mołd. 1399-1400 116

Ivanu? Konstantyn (1886-1928). dziaacz
rum. ruchu soci. i kom. 355. 380

Ivireanul zob. Antim Ivireanul

Ivul Gabriel (1619-1678). rum. uczony
i pisarz relig. z Banatu. prof. kolegiów
jezuickich w Koszycach i Wiedniu 209

Iwan III Srogi, w. ks. moskiewski 1462—
1505 136

Iwan Aleksander, car bułg. 1331-1371 725

Iwanko (XIV w.), s. Dobroticza, wadca
Kawarny (Dobrudy) 1386-1388 725

Izabela Jagiellonka (1519-1559), c. Zyg-
munta Starego, . Jana Zapolyi, regentka
Wgier 1541-1551 i 1556-1559 160

Jabonowski Aleksander (1829-1913). poi.
historyk i etnograf 424

Jacenty (lachint, XIV w.), bp. Arges, pier-
wszy metropol. wó. 1359-1372 97

Jagiellonowie, dynastia poi. 136, 143

Jagieo zob. Wadysaw Jagieo

Jakir Jonasz (1896-1937), dowódca rad.
podczas wojny domowej 356

Jakub Heraklides zob. Despot wojew.

Jalea Jan (on, ur. 1887), rzebiarz rum. 401

Jan (loan, XIII w.), knia olteski, wy-
mieniony-w J 247 r. 96

Jan Joldea (loan, XVI w.), hosp. mołd.
w 1552 r. 756

Jan Komnen, ces. bizant. 1118-1143 55

Jan Olbracht (w historiografii rum. loan
Albert, 1459-1501), kr. poi. od 1492 r.
136-137

Jan Podkowa (Potcoava, um. 1578), hosp.
mod. w 1577 r., city we Lwowie 158

Jan Sas (lancu Sasul), s. Piotra Rare§a,

hosp. mołd. 1579— 1582, um. we Lwowie

158, 168
Jan Srogi (loan cel Cumplit, zw. Iwonia.

um. ' 574). hosp. mod. ' 572 - 1574 155 -

158. 160. 169
Jan z Klu (XV w.), przywódca powstania

chopów siedm. w 1437/38 r. 707
Jarosaw Mdry, ks. kijowski 1019- 1054 85
Jarosaw Omiomys, ks. halicki 1153 — 1187

86

Jaworowski M., wspócz. jzykoznawca i hi-
storyk poi. 423
Jeglinschi Wiktor, wspócz. rum. historyk

literatury 425
Jeremiasz (leremia, XVI w.), bojar mod.,

starosta Orhei w 1574 r. 757
Jerzy (Jurij) Koriatowicz (XIV w.), ks. lit.

na Podolu 775
Jerzy Stefan (Gheorghe Stefan), hosp. mod.

1653-1658 194-196

Jerzy z Klu (XIV w.), ludwisarz siedm. 779
Jiąuidi Aureli (Aurel, 1896-1962). grafik

i malarz rum. 407
Joanica Kaojan zob. Kaojan
Jora Micha (Mihail, '891-1971), kompo-
zytor i dyrygent rum. 400
Jordanes (VI w.), historyk bizant. 47—48. 53
Joresti Eliasz (Ilie, XVII w.), siedm. metro-
pol. praw. rum. 1640—1643. bp Husi

1656-1657 193
Jósika Mikoaj (Miklós, 1794-1865),

siedm. pisarz wg. 329
Jósika Stefan (Istvan), kanclerz siedm.

1595-1598 164
Józef I Habsburg, ces. rzym.-niem. 1705-

1711 204
Józef II Habsburg, ces. rzym.-niem. od

1765 r., samodzielnie 1780-1790 244.

247-251, 269, 272

Julian Apostata, ces. rzym. 361 — 363 70
Jumanca Józef (losif. 1893-1949). rum.

dziaacz socj. 380. 412
Justynian,ces. wsch.-rzym. 527—565 77- 72

Kałojan (Joanica Iwan), car bułg. 1197 —

1207 93

Ka Wadysaw zob. Wadysaw Ka
Kanitz Augustyn (1843-1896), siedm. bo-
tanik wg. 326

Karakalla, ces. rzym. 211-217 57. 60. 62
Kardas Jan (XIV/XV w.), wg. przywódca
buntu chopów siedm. w 1417 r. 706
Karol XII, kr. szwedzki 1697-1718 207.257
Karol VI Habsburg, ces. rzym.-niem. 1711 —

1740 227

Karol I Hohenzollern-Sigmaringen (1839 —

1914). ks. rum. od 1866, kr. rum. od

1881 509, 313, 317-318, 341-342, 351

Karol II Hohenzollern-Sigmaringen (1893 —


439


1953), kr. rum. 1930- 1940372,381-382.

384-387, 389, 391-392
Karol Lotaryski (1643— 1690), wódz austr.

203
Karol Robert, kr. weg. 1308-1342 94,

96-97
Karol Wielki, kr.. Franków od 768, ces.

rzym. 800-814 75, 81
Katarzyna II, carowa ro. 1762—1796

228, 235
Kazimierz Jagielloczyk, kr. poi. 1447 —

1492 132. 134
Kazimierz Wielki, kr. poi. 1333-1370

103, 115
Kastner Wiktor (1826- 1857), siedm. poeta

niem. 329
Kean. ,.dux" w Siedmiogrodzie pd.-wsch.

w 1020 r. 84

Kemeny Dionizy (1803-1849), siedm. po-
lityk weg. 277
Kemeny Jan (1607—1662), weg. wódz

w Siedmiogrodzie, ks. siedm. 1661 — 1662

797, 209
Kemenyi Zygmunt (1816—1875), siedm.

pisarz weg. 329

Kiritescu Aleksander (1888- 1961), drama-
turg rum. 399
Kisielew (Kisielów) Pawe (1788-1872),

ro. gen., dypl., min. 260, 263, 271
Klapka Jerzy (Gyorgy. 1820-1892). gen.

weg. 311

Klaudiusz II. ces. rzym. 268-270 62, 66
Kloilos (II w. p.n.e.), dowódca wojsk nad

Dunajem w 168 r. p.n.e. 42
Kochanowski Jan (1530— 1584). poeta poi.

775, 206

Kocowski B., wspólcz. historyk poi. 425
Kogalniceanu Bazyli (1863-1941). s. Mi-
chaa, publicysta rum., dziaacz ruchu

lud. 338
Kogalniceanu Micha (Mihail, 1817-1891),

historyk, publicysta, pisarz i polityk rum.,

min., prem. mod. 1860—'861. prem.

rum. 1863—1865, min. spr. zagr. 1877 —

1878 1. 11, 268. 273-275, 282, 296-297.

299. 301-302, 304-307, 309, 317, 319-

321, 327-328, 341, 401, 423
Koomejczyk Norbert, wspócz. historyk

poi. 425
Komensky Jan Amos (1592—1670), czeski

uczony i pedagog 205
Kommodus, ces. rzym. 180—192 61
Konopczyski Wadysaw (1880-1952), hi-
storyk poi. 424
Konstantyn Serban (um. 1685 w Polsce),

s. Radu Serbana, hosp. wó. 1654—1658

195-197, 199
Konstantyn Wielki, ces. rzym. 307 — 337

68. 71-72

Korecki Samuel (ok. 1586-1622), zi

Jeremiego Movila 167, 191
Kornecki Marian, wspócz. poi. historyk

sztuki 423
Kossuth Ludwik (Lajos, 1802-1894), lib.

polityk weg. 270, 291-292. 312
Kotowski Grzegorz (1881 - 1925). dowódca

rad. podczas wojny domowej 356
Kovacs Stefan, siedm. archeolog weg. 24
Kópriilii (XVII w.), ród wezyrów tur.

pochodzenia albaskiego 198, 226
Kóprulii Mohamed (Mehmed, ok. 1596 —

1661). w. wezyr tur. od 1656 r. 196
Kóvary Wadysaw (Laszló, 1820-1907),

siedm. historyk weg. 327
Krasicki Ignacy (1735-1801), bp., poeta

poi. 275
Krauss Jerzy (Georg, 1607—1679), siedm.

kronikarz niem. 209 .
Kremky-Saloni Janina, wspócz. poi. geo-

grafka 424
Kuhn L. (XIX w.), przyrodnik niem. z Ba-

natu, ornitolog 326
Kurz Antoni (Anton, 1800-1849). siedm.

adwokat i publicysta niem., adiutant gen.

Bema 288

Lackfy, siedm. magnacki ród weg. 108

Lackfy Andrzej (XIV w.), komes Sekle-
rów, wojew. siedm. 1356—1359 98

Ladea Romulus (1901-1970), rzebiarz
rum. 401

Lalescu Traian (1882-1929), matematyk
rum. 385

Laco (La(cu, czko, XIV w.), s. Bogda-
na, hosp. mod. ok. 1365—ok. 1373 115

Laurian August Treboniu (1810-1881),
jzykoznawca i historyk rum. z Siedmio-
grodu 327

Lazar Filip (1894— 1930), kompozytor i pia-
nista rum. 400

Lazar Jerzy (Gheorghe, 1779- 1823), dzia-
acz kult. i owiatowy rum. z Siedmio-
grodu, organizator szkolnictwa 277

Lazo (Lazonius) Jan (XV/XVI w.), weg.
kanonik w Alba lulia 77P

Lec (XVI w.), aga, przywódca spisku
przeciw Michaowi Walecznemu 164

Lecca Konstantyn (1807—1887), siedm.
malarz rum. 331

Lecomte de Nouy Emile (1844-1914),
architekt fr., konserwator zabytków
366

Lencses Jerzy (XVI w.), weg. przyrodnik
i lekarz Stefana Batorego 775

Leon X, papież 1513-1521 145

Leon Tomsa, hosp. wół. 1629-1632 790

Leonard (magister Leonhardus, 1. pół.
XV w.), ludwisarz w Sibiu 180


440


Leuchtenberg M. J. (XIX w.), ks., kandy-
dat do tronu rum. 305

Leustachius (Eustachius, XI w.), pierwszy
wzmiankowany (1176) woiew. siedm. 92

Levaditi Konstantyn (1874-1945), mikro-
biolog rum. pochodzenia fr. 395

Leventis Jerzy (XIX w.), tumacz konsulatu
ro. w Bukareszcie, czonek gr. Heterii
254

Lew (Leu. XV w.), przywódca buntu cho-
pów z poowy stulecia 131

Lewak Adam (1891-1963), poi. historyk
i bibliotekarz 424

Lewandowski Jan (XIX w.), zaoyciel ra-
finerii nafty w 1858 r. 294

Licyniusz, ces. rzym. 308 — 324 70

Lipatti Dinu (1917—1950), pianista i kom-
pozytor rum. 400

Litowoj (XIII w., urn. ok. 1277). wojew.
olteski wzmiankowany w 1247 r. 96

Lizymach (355—281 p.n.e.). wadca helle-
nistyczny, kr. Tracji 35, 38 — 39

Ljubavi Dymitr (XVI w.), drukarz serb.
z 1. pó. stulecia 777

Lorantffy Zuzanna (ok. 1600-1660), .
Jerzego Rakoczego I 208

Lovinescu Eugeniusz (1881—1943), rum.
pisarz, krytyk, teoretyk i historyk lite-
ratury 399

Lubomirski Jerzy (1616—1667). marsz. w.
kor. i hetman polny kor. 796

Luca Bazyli (1898-1963). rum. dziaacz
kom. 416

Lucaciu Bazyli (1852-1922), duchowny,
siedm. dziaacz narodowy rum., pisarz
348-349. 355

Luchian Stefan (1868—1916). malarz rum.
367

Lucullus Marcus Licinius Torentius Varro,
rzym. prokonsul Macedonii 72 — 70 p.n.e.
36

Ludwik I Wielki Andegaweczyk. kr. weg.
1342-1382, kr. poi. 1370-1382 9*. 103,
105, 109, 114

Ludwik II Jagielloczyk, kr. weg. 1516 —
1526 147. 172

Lungu (XVI w.), przywódca buntu chopów
mod. w 1581 r. 75.?

Lupescu Helena, faworyta Karola II
382

Lupescu Jerzy (Gheorghe, XIX w.), delegat
chopów wó. w 1857 r. 300

upu Eugeniusz (1858-1883). student,
rum. dziaacz socj. 316

upu Mikoaj (1876-1947), lekarz, rum.
dziaacz lud. 374

upu Mikoaj Jerzy (Nicolae Gheorghe,
1884-1966), br. Mikoaja, rum. lekarz
internista 395

aski Olbracht (1536-1605), wojew. sie-
radzki, starosta spiski od 1566 756

Lukasik Stanisaw (ur. 1900), poi. jzy-
koznawca, tumacz literatury rum., hi-
storyk 424

Macarie zob. Makary

Macedonschi Aleksander (1854-1920), pi-
sarz rum. 364

Macedonschi Dymitr (Dimitrie, ok. 1780—1
1843). oficer wó., czonek gr. Heterii,
dziaacz polit. 256, 266

Maciej Korwin Hunyadi, kr. weg. 1458 —
149010 3.127-129,132,136.139,145. 179

Mack Józef (József, 1810-1868), pk weg.
konspirator w 1. 1850-1851 311

Mackensen August (1849-1945), feld-
marsz. niem. 353

Madgearu Virgil (1887-1940), rum. eko-
nomista, socjolog, dziaacz lud. 374. 395,
411

Magheru Jerzy (Gheorghe. 1802 - 1880),

gen. rum. i polityk 283-287, 292
• Mahmud-Pasza. w. wezyr tur. 1453 — 1466
i 1472-1473 128

Mahomet I (Mehmed. Muhammed). suł-
tan tur. (1402) 1413-1421 104. 118

Mahomet II, sułtan tur. 1444 - 1446 i 1451 -
1481 725, 128, 133

Maican Jan (łon. 1893-1952), reżyser
rum. 400

Mailath Stefan, wojew. siedm. 1534-1540,
ks. siedm. 1540-1541 747

Maior Augustin (l 882- 1964). fizyk rum. 395

Maior Piotr (Petru. 1761-1821). siedm.
historyk i jzykoznawca rum. 250— 257,
274

Maiorescu Tytus (1840-1917). rum. kry-
tyk literacki, filozof, polityk kons.. prem.
1912-1914 327-329, 341-342. 365.
399

Makary (XV/XVI w.), mnich, drukarz
z Czarnogóry 736, 777

Makary (um. 1558), bp Roman 1531 - 1558.
kronikarz mod. 769

Maksymilian I Habsburg, ces. rzym.-niem.
1493-1519 136

Malaxa M. (XX w.), przemysowiec i poli-
tyk rum., „karlista" 372. 382

Malinowski Rodion (1898-1967). marsz.
rad. 408

Mniu Juliusz (1873-1953). siedm. dzia-
acz narodowy rum., organizator ruchu
lud., prem. 1928-1930. 1930, 1932- 1933
357, 371-372, 374. 382-383, 385. 409.
412, 414

Manoilescu Micha (Mihail, 1891-1950).
ekonomista rum., prawnik, polityk, „kar-
lista". min. spr. zagr. w 1940 r. 382. 391


441


Manole (Emanuel), legendarny budowniczy
cerkwi w Curtea de Arges 100, 168, 399

Manolescu Jan (on, 1881-1959). aktor
rum. 400

Manu Jan (lancu, 1803-1874), bojar wó.,
kajmakam w 1858 r. 300

Manuel Komnen, ces. bizant. 1143 — 1180 86

Marcin z Klu (XIV w.), fer. Jerzego,
ludwisarz 179

Marcu Duiliu (1885- 1966), architekt rum.
366, 402

Marek Aureliusz, ces. rzym. 161 - 18055, 61

Marghiloman Aleksander (1854-1925).
rum. polityk kons.. germanofil, min.,
prem. w 918 r. 341. 355. 373

Maria Aleksandra (1885-1938), kr. rum.,
. Ferdynanda I 358

Maria Habsburg (XV/XVI w.), kr. wg.,
. Ludwika II 772

Maria Teresa Habsburg, ces. rzym.-niem.
1740-1780 227, 223, 244

Maria z Mangop (um. 1477), druga .
Stefana Wielkiego 775

Marinescu Jerzy (Gheorghe, 1863-1938),
rum. lekarz, neurolog 361

Marks Karol 261, 316

Martinelli Antoni (Antonio, 1684—1747),
architekt w. z Wiednia 234

Martinovics Ignacy (lgnąc. 1755—1795),
wg. filozof i radyka 252

Martinuzzi Jerzy (Gyórgy, 1482-1551).
kardyna, polityk wg., zarzdca Sied-
miogrodu 1541-1551 160, 179

Martian-Pop Dionizy (1829-1865) rum.
ekonomista i organizator statystyki 328

Mateusz Basarab. hosp. wól. 1632- 1654
776. 190. 194-195, 205, 209, 277

Maurer Jan (on. ur. 1902). rum. prawnik,
dziaacz kom., min., prem. 1961 — 1975
408. 417-418

Maurycjusz, ces. wsch.-rzym. 582—602 69

Mavrocordatowie, ród bojarski pochodze-
nia gr. 230

Mavrocordat Aleksander I (zw. Deli-bei),
s. Konstantyna, hosp. mod. 1782-1785
• 242

Mavrocordat Aleksander II (zw. Firaris),
s. Jana, hosp. mod. 1785-1786 242

Mavrocordat Jan (loan), br. Mikoaja,
hosp. wó. 1716-1719 275

Mavrocordat Jan (loan), s. Mikołaja, hosp.
mołd. 1743-1747 218-219, 227

Mavrocordat Konstantyn, s. Mikoaja,
hosp. wó. 1730. 1731-1733, 1735-1741,
1744-1748, 1756-1758 i 1761-1763,
hosp. mod. 1733-1735, 1741-1743,
1748-1749 i 1769 218-221. 230-231

Mavrocordat Mikoaj, pierwszy fanariota,
hosp. mod. 1709-1710 i 1711-1715,

hosp. wó. 1715- 1716 i 1719-1730 799.
201-202. 218-219, 227, 233, 242

Mavrogheni Mikoaj, hosp. wó. 1786-
1790 235, 242, 275 .

Mavrogheni Piotr (Petru, '819- 1887). eko-
nomista rum., polityk kons. min. 377

Maxy Max Hermann (1895-1971), malarz
rum. 373, 401

Mazar-Pasza (XIX w.), wac. Lakeman
Stephen, Anglik w subie tur., oficer
i dypl. osiady w Bukareszcie po 1850 r.
317, 319

Macelariu (Macelaru) Eliasz (Ilie, 1822 —
1891), siedm. polityk rum. 323

Macinic (XVIII w.), siedm. pop rum.,
agitator chopski w pó. stulecia 223

Manescu Manea (ur. 1916). ekonomista
i polityk rum., dziaacz kom., prem.
od 1975 r. 419

Medrea Kornel (1889-1964), rzebiarz
rum. 401

Medgyes Ludwik (1817-1872), siedm. poe-
ta wg. 366

Meghericsei Jan (XVI w.), siedm. humani-
sta wg., kanonik w Alba lulia 772

Mehedinteanu upu (XVI/XVII w.), bojar
wó. 759

Mehedin(eanu Szymon (um. 1826), chop
olteski, uczestnik ruchów rewoluc. 1821
i 1826 r. 257

Mehedinti Szymon (1869-1962), geograf
rum. 361

Mehesi Józef (XVIII w.), siedm. dziaacz
narodowy rum. 250

Melchizedech-§tefanescu (Melchisedec.
1822-1892), bp. Roman 1879-1882,
rum. historyk i polityk, min. 327

Menumorut (IX/X w.), wadca plemienny
w Kriszanie 83—84

Meszaros Wawrzyniec L6rir,c, XV/XVI w.),
ksidz kat., przywódca powstania cho-
pów w 1514 r. 146

Mezid, beg Widynia w 1442 r. 123

Micha (Mihail), s. Mirczy Starego, hosp.

wó. 1418-1420 7/9
Micha Hohenzollern-Sigmaringen (ur.

1921), s. Karola II, kr. rum. 1927-1930

i 1940-1947 382, 392, 408-409, 411-

412, 414
Michał Rumun (Mihail Valachus, Romanul,

XV w.), przywódca powstania chopów

siedm. w 1437/38 r. 707
Micha Waleczny (Mihai Viteazul, 1557-

1601), hosp. wó. od 1593, wojew. siedm.

1599-1600, hosp. mod. w 1600 r.

152-153. 161-169, 174-175. 178. 181,

196. 213. 275. 312. 401. 424. 426
Michailescu Stefan (1846-1899), rum.

przyrodnik, filozof i pedagog 327


442


Mickiewicz Adam 275

Micu (Clain) Jan Innocenty (loan Inocen-
tiu, Inochentie, 1692- 1768), siedm. rum.
bp. unicki 1728-1751 224-226, 231,
250-251

Micu Samuel (1745—1806), siedm. jzyko-
znawca i historyk rum., 231, 250—251,
274

Miculi Karol (Mikuli, 1821-1897), kom-
pozytor i pianista poi. z Bukowiny,
pochodzenia rum., ucze Chopina 332

Mie Fryderyk (1854-1936), siedm. ma-
larz niem. 367

Mihail Jan (Jean, 1896-1963), rum. reży-
ser filmowy 400

Mihalache Jan (on, 1882-1965), dziaacz
rum. ruchu lud., min., wiziony 1947 —
1954 338, 374, 382, 414

Mihali (Mihaly) Teodor (1855-1934),
siedm. polityk rum. 349, 357

Mihalovici Marcel (ur. 1898), kompozytor
fr. pochodzenia rum. 400

Mihailas (Mihai, um. 1607), s. Szymona
Movila, hosp. mold. w 1607 r. 767

Mihailescu Yintila (ur. 1890), geograf rum.
395

Mihnea Zy (cel Rau, um. 1510), s. Wada
Falownika, hosp. wó. 1508-1509 141

Mihnea Poturczeniec (Turcitul, um. 1601),
s. Aleksandra II wó., hosp. wó. 1577—
1583 i 1585-1591 /55

Mihnea III (Mihail Radu, um. 1660), hosp.
wó. 1658-1659 196-198

Mihu, bojar mod., kanclerz 1443—1456
(z przerwami) 130

Mihu, dowódca mod. w 1538 r. 144

Miko Imre (1805-1876), siedm. polityk
wg. 311

Mikoaj Aleksander (Nicolae Alexandru,
um. 1364), s. Basaraba, hosp. wó. 1352—
1364 97, 114

Mikoaj Patrascu, s. Michaa Walecznego,
hosp. wó. 1599-1600 164

Mikoaj I, car ro. 1825-1855 260, 267,
281, 286

Mikołaj Hohenzollern-Sigmaringen (ur.
1903), ks., regent 1927-1930 385

Milescu Mikoaj (Nicolae Spatarul, Miecz-
nik, 1636—1708), bojar mod., uczony
i dypl. rum. w subie ro., geograf,
pisarz 206

Mille Konstantyn (1861 - 1927), rum. pub-
licysta, pisarz, dziaacz socj. 339

Miller Jerzy (XIX w.), zaoyciel rafinerii
nafty w 1858 r. 294

Millo Mateusz (1814-1896), aktor, reyser
i dramaturg rum. 276, 331

MikowskiZygmuntfT.T. Je, 1824- 1915),
pk, poi. pisarz, publicysta i dziaacz

polit. 305
Mincu Jan (łon, 1852-1912), architekt

rum. .766
Minulescu Jan (łon. 1881-1944), pisarz

rum. 365, 398
Mircza Pastuch (Mircea Ciobanul, um.

1559), s. Radu Wielkiego, hosp. wół.

1545- 1552,1553- 1554,1558- 1559142,

154- 156
Mircza Stary (Mircea cel Batrin, um. 1418),

hosp. wół. 1386-1418 705, 116-120,

125, 177, 213
Miron Cristea (1868-1939), patriarcha

rum. 1925-1939, regent 1927-1930,

prem. 193 8 - 1939 385-386
Miron Romanul (1828-1898), siedm.

metrop. praw. rum. 348
Mironescu Jerzy (George, 1874-1949),

polityk rum., dziaacz lud., „karlista",

prem. 1930, 1930-1931 382, 385
Mitrydates VI Eupator, kr. Pontu 111 - 63

p.n.e. 36, 43

Mocioni (Mocsoni, Mocsonyi), rum. rodzi-
na ziemiaska z Banatu 348
Mocioni Aleksander (l 841 - 1909), prawnik,

rum. dziaacz narodowy na Wgrzech 323
Mocsary Ludwik (Lajos, 1826-1916), le-
wicowy polityk wg. 348
Modeny ks., Habsburg, kandydat do tronu

rum. w 1856 r. 297

Mojesz (Moise, um. 1530), s. Wadysa-
wa 1JI, hosp. wó. 1529-1530 142
Moldovanu (Moldovan) Bazyli (1824—

1895), siedm. przywódca rum. w 1848/49

r. 297
Moldovanu Zachariasz (Zaharia, XIX w.),

mod. dziaacz polit. w pó. stulecia 281
Molnar Albert (1574-1634), siedm. uczony

i pisarz wg. 208
Moltke Maksymilian (1819-1849), siedm.

poeta niem. 288
Mootow Wiaczesaw (ur. 1890). wac.

Skriabin Wiaczesaw, polityk i dypl.

rad., min. spr. zagr. ZSRR 1939-1949

i 1953-1956 389-390
Mor de Ciula Filip (1470-1526), siedm.

humanista 772
Morjun Bazyli (1860-1919), dziennikarz

rum. i polityk, dziaacz ruchu socj.,

od 1899 r. w partii lib. 339
Moruzi, ród bojarski pochodzenia gr. 247
Moruzi Aleksander, s. Konstantyna, hosp.

mołd. 1792, 1802-1806, 1806-1807,

hosp. wół. 1793-1796 i 1799-1801

238, 242
Moruzi Konstantyn, hosp. mołd. 1777 —

1782 242
Moscovici Eliasz (llie. 1885-1943), rum.

dziaacz socj. 380


443


Mocicki Ignacy (1867-l946), prezydent

RP 1926-1939 388

Movila (Moghila, Mohyla), mod. ród bo-
jarski, polonofilski 167, 176, 178, 191-

192. 214
Movila Aleksander, s. Jeremiego hosp.

mod. 1615-1616 191
Movila Elbieta (Wgierka, z domu Cso-

mortany), . Jeremiego 191
Movila Gabriel, hosp. wó. 1616, 1618-

1620 189, 191
Movila Jeremi, Jeremiasz (leremia, um.

1606), hosp. mod. 1595-1600 i 1600-

1606 163, 165-167, 173, 191
Movila Konstantyn (um. 1612), s. Jere-
miego, hosp. mod. 1607—1611 167,

190-191
Movila Michał (Mihail, Mihailas — Micha-

ek, um. 1607), s. Szymona, hosp. mod.

w 1607 r. 167
Movila Mojesz, s. Szymona, hosp. mod.

1630-1631 i 1633-1634 792
Movila Piotr (Petru, 1597-1647), s. Szy-
mona, pretendent do tronu mod., me-

trop. kijowski od 1633 r. 797, 206
Movila Szymon, br. Jeremiego, hosp. wó.

1600-1601 i 1601-1602. hosp. mod.

1606- 1607 164. 166. 191
Moxa (Moxalie) Micha (Mihail. XVI/

XVII w.), mnich olteski, kronikarz 207
Mrazec Ludwik (Ludovic, 1867-1944),

geolog i mineralog rum. 361
Murad II, sutan tur. 1421-1451 104. 123,
Muresanu Andrzej (1816—1863), siedm.

pisarz rum. 329
Muresianu Aureli (1847-1909), siedm.

prawnik i publicysta rum., dziaacz na-
rodowy 328
Muresianu Jakub (1812-1887), siedm.

publicysta i dziennikarz rum. 328
Muresianu Jakub (1857-1917), siedm.

kompozytor rum. 367
Murgoci-Munteanu Jerzy (Gheorghe,

1872-1925), geolog i geograf rum. 361
Murgu Eftimie (1805-1870), adwokat,

dziaacz owiatowy i narodowy rum.

z Banatu 266, 270, 288-290, 293
Musa, s. Bajezida I, sutan tur. 1410—1413

118
Mustafa (XIV/XV w.), pretendent do tronu

tur. w 1416 r. 118
Musata (Marghareta, XIV w.), matka

hospodarów mod. Piotra i Romana 115
Muszatowicze (Musatini), dynastia mod.

115-116
Musatescu Teodor (Tudor, 1903-1970),

pisarz rum. 399
Muzicescu (Musicescu) Gabriel (1847 —

1903), kompozytor i dyrygent rum. 368

MunnichBurkhard(1683-1767), feldmarsz.
ro. 22S

Myller Aleksander (1879-1965), matema-
tyk rum. 395

Napoleon I, ces. fr. 1804-1815 236, 306
Napoleon III, ces. fr. 1852-1870 305
Napoleon Józef Bonaparte, ks., polityk fr.

305
Nadejdę Jan (loan, ' 1854- 1928). rum.

publicysta, dziaacz socj., od '899 r.

w partii lib. 339

Nasturel (Herescu), wó. ród bojarski 209
Neacsu (XVI w.), kupiec wó. z Cimpu-

lung w 1521 r. 171
Neagoe Basarab (um. 1521), s. Basaraba

Modego, hosp. wó. 1512-1521 141,

169, 175
Neculce Jan (on, ok. 1672-1745), bojar

i kronikarz mod. 231
Neculuta Dymitr (Dumitru, 1859-1904),

rum. robotnik-poeta, socjalista 365
Negrea (XVI/XVH w.), bojar wó., miecz-
nik w 1600 r. 166
Negrea Marfian (ur. 1893), kompozytor

rum. 400
Negri Konstantyn (Costache, 1812-1876),

mod. dziaacz polit., dypl. rum. i pisarz

282, 301
Negruzzi Konstantyn (Costache, 1809—

1868), pisarz rum. 268, 274, 276
Negulici Jan (on, 1812-1851), malarz

rum. 275, 330
Negura Mikoaj (1832-1884), rum. lekarz,

organizator lecznictwa 326—327
Nenada Iwan (zw. „Czarny Car", um.

1527), przywódca powstania chopów

w 1527 r. 147
Nenciulescu Micha (ur. 1879), architekt

rum. 402
Neni{escu Costin (1902-1970), chemik

rum. 395

Neofit. metrop. wó. 1840-1849 284
Nerwa, ces. rzym. 96—98, 49
Nicolai Eliasz (Elias, XVII w.), siedm.

kamieniarz i rzebiarz z Sibiu w l pó.

stulecia 272
Nicolau Stefan (1874-1970), lekarz rum.,

mikrobiolog 395
Niculescu-BasuJerzy (George, 1882- 1964),

piewak rum. 401
Niculescu-Mizil Jerzy (Gheorghe, 1886—

1945), rum. dziaacz kom. 383
Niculet J. (XIX/XX w.), rum. dziaacz

narodowy w Besarabii 356
Nikodem (2. pó. XIV w.), mnich serb.

774
Nikodem (Nicodim, XIV/XV w.), mnich

w kl. Humor, miniaturzysta 178


444


Nixon Richard (ur. 1913), b. prezydent
Stanów Zjednoczonych AP 418

Nogaj (um. ok. 1300). chan Zotej Ordy 98

Nottara Konstantyn (1859-1935), aktor,
reyser i pedagog rum. 367, 400

Nottara Konstantyn K. (1890-1951), kom-
pozytor rum. 400

Novak Baba zob. Baba Novak

Obrenovi Miosz, ks. serb. 1817-1839
i 1858-1860 254, 266

Odobescu Aleksander (1835-1895). uczo-
ny, archeolog i pisarz rum. 24. 327—328

Odobescu Jan (loan 1793- 1857). gen. rum.
polityk kons. 284

Olahus Mikoaj (Nikolaus. 1493-1568),
arcybp Ostrzyhomia od 1553 r., prymas
Wgier, siedm. humanista pochodzenia
rum. 772

Olgierd, w. ks. lit. 1345-1377 103

Olteanu Jan (loan, 1881-1968), rum. dzia-
acz kom. 380

Oprea Mikoaj (XVIII w.), siedm. rum.
agitator chopski w pó. stulecia 223

Oprescu Jerzy (George, 1881-1969), rum.
krytyk i historyk sztuki 396

Orascu Aleksander (1817-1894), architekt
rum. 329

Orleanu Micha (Mihai, 1859- 1941). rum.
polityk liber., min. przemysu i handlu
1909-1910 340

Oroles (III w. p.n.e.), przywódca plemien-
ny Daków z koca stulecia 39, 42

Osman-Pasza (1837-1900). gen. tur. 320-
321

Otescu Jan Nonna (on, 1888-1940). kom-
pozytor, dyrygent i pedagog rum. 400

Otetea Andrzej (ur. 1894). historyk rum.
395, 422

Paciurea Dymitr (Dimitrie, 1873-1932),

rzebiarz rum. 366. 401
Pajewski Janusz, wspócz. historyk poi.

425
Pallady Teodor (Theodor, 1871-1956),

malarz rum. 401
Panaitescu Piotr P. (Petre. 1900-1967),

historyk rum. 395, 422, 424
Panu Antoni (Anton, 1797-1854), wac.

Petroveanu Anionie, ludoznawca i pisarz

rum. 274, 276
Panu Anastazy (1810-1867), bojar mod.,

kajmakam w 1858 r., min. 300-301
Papadat-Bengescu Hortensia (1876-1955),

pisarka rum. 397
Papazoglu D. A. (Pappazoglu, 1811 - 1893).

oficer, rysownik, litograf i historyk

rum. 331
Papiu-Ilarian Aleksander (1828-1878).

siedm. prawnik, polityk i historyk rum.
312, 327

Parhon Konstantyn (1874-1969), lekarz
rum., endokrynolog 374, 395

Pascaly Micha (Mihail, 1830- 1883), aktor
i reyser, dyr. teatru i dramaturg rum.
331

Pascu Stefan (ur. 1914), wspócz. historyk
rum. 422

Pattantyus Bogdan (1817-1865). siedm.
lekarz wg.. chirurg 326

Pauker Anna (l 893- ' 960). dziaaczka rum.
ruchu kom. 416

Pauker Marceli (Marcel 1896- 1937). dzia-
acz rum. ruchu kom. 380, 383

Pauleti Micha (XIX w.), siedm. ludoznaw-
ca rum. w 1. pó. stulecia 274

Pawe zw. Wielki z Voivodeni (Pavel cel
Mar. XV w.), siedm. przywódca po-
wstania chopów w 1437/38 r. l O7

Pazyandoglu Ósman (1758—1807), pasza
Widynia od 1794 r. 242

Pacatian Teodor (1852-1941), siedm.
dziennikarz i historyk rum. 362

Patrascu Dobry (cel Bun, um. 1557), s.
Radu Paisie, hosp. wó. 1554-1557
154. 161

Patrascanu Lucretiu (1900-1954). rum.
dziaacz kom., socjolog, historyk, min.
380. 407. 409. 415-416

Parvan (Pirvan) Bazyli (1882-1927), arche-
olog i historyk rum. 24, 361, 374

Penescu Mikoaj (ur. 1894), dziaacz rum.
ruchu lud. 414

Perlea Jan (lonel, 1900-1970), rum. dy-
rygent i kompozytor w Stanach Zjed-
noczonych AP 400

Perseusz, kr. macedoski 179—168 p.n.e. 42

Petelei Stefan (1852-1910), siedm. pisarz
wg. 365-366

Petófi Sandor (1823-1849), poeta weg.
adiutant gen. Bema 146, 365 — 366

Petrascu Jerzy (Gheorghe, 1872-1949),
malarz rum. 401

Petrescu Cezary (Cezar, 1892 -196'), pisarz
i publicysta rum. 396

Petrescu Costin (1871-1954), malarz rum.
402

Perescu Kamil (1894- 1957), pisarz i publi-
cysta rum. 597, 399-400

Petrescu Titel (Konstantyn. 1888-1957),
adwokat, rum. dziaacz socj. 409, 412,
414

Petrica Jan (on), wspócz. rum. historyk
literatury 425

Petriceicu Stefan zob. Stefan Petriceicu

Philippide Aleksander (1859-1933), języ-
koznawca rum. 361

Philippide Dymitr (Dimitrie, Danii], ok.


445


1770-1833), uczony gr., historyk i geo-
. graf 275
Piccolomini Silvio (XVI w.), kondotier

z Toskanii w 1595 r. 163
Pillat Jan (on, 1891 - 1945), poeta rum. 398
Pintilie Eliasz (Ilie, 1903- 1940), rum. dzia-
acz kom. 377, 380, 405
Piotr (Teodor, um. 1197), car bug. 1185-

H87 i 1196-1197 93
Piotr I Muszatowicz, hosp. motd. ok.

1375-ok. 1391 115, 120
Piotr II, s. Aleksandra Dobrego, hosp.

mold. 1444- 1445, 1447, 1448- 1449 122,

124
Piotr III Aron (um. 1469), s. Aleksandra

Dobrego.hosp. mod. 1451 - 1452,1454-

1455, 1455-1457 122, 127, 130-132,

134, 137
Piotr Kolczyk (Petru Cercel, um. 1590),

s. Patrascu Dobrego, hosp. wól. 1583 —

1585 155, 165, 177
Piotr Kozak (Petru Cazacul), s. Aleksandra

Lapusneanu, hosp. mod. w 1592 r. 158
Piotr Kulawy (Petru Schiopul), hosp. mod.

1574-1577, 1578-1579, 1582-1591

157-158, 165, 169, 207
Piotr Mody (Petru cel Tinar, um. 1569),

s. Mirczy Pastucha, hosp. wó. 1559 —

1568 155
Piotr Rares (Petru Rares, um. 1546), s.

Stefana Wielkiego, hosp. mod. 1527-

1538 i 1541-1546 138, 143-145, 147,

150, 155, 158, 160, 176, 213
Piotr I, car ro. od 1682 r., samodzielnie

1696-1725 799, 207, 2/5, 227, 231
Pippo Spano (1369-1426), wac. Filippo

Scolari, kondotier z Toskanii, komes

Timisoara 1409- 1420. bań Severinu 119
Piuariu Molnar Jan (loan, 1749-1815).

siedm. lekarz rum., dziaacz kult., spo.

i polit. 249-250, 273
Pirvu (XV w.), bojar wó. marsz, dworu

w 2. pó. stulecia 141
Pirvu Mutul (Mutu. Niemy, 1657-1735),

malarz wó. z Cimpulung 272
Podkowa Jan zob. Jan Podkowa
Podlacha Wadysaw (1875-1951), poi.

historyk sztuki 424

Polcovnicul Mikoaj (XVIII/X1X w.), ma-
larz wó. 27S
Pompeiu Dymitr (Dimitrie, 1873-1954).

matematyk rum. 361
Poni Piotr (Petru, 1841-1925), chemik

i mineralog rum. 361
Poniatowscy, poi. ród magnacki 207
Pop Bazyli (Vasile Ladislau, 1819-1875),

siedm. prawnik i polityk rum. 311
Pop Stefan (Ciceo, Cicio-Pop, 1865- 1934).

siedm. polityk rum., austrofil 355

Pop Zygmunt (Sigismund Victor, 1817—

1889), siedm. duchowny, dziennikarz

i polityk rum. 290, 328
Pop de Basesti Jerzy (Gheorghe, 1835-

1919), siedm. dziaacz narodowy rum. 348
Pop-Retebanul Jan (loan, 1853-1905),

siedm. pisarz i ludoznawca rum. 365
Popa Wiktor Jan (Victor łon, 1895-1946),

pisarz rum., reyser, dyr. teatru 399—400
Popescu Elvira (ur. 1896), aktorka, dyr.

teatru, od 1923 r. w'Paryu 400
Popescu Gabriel (1866-1937), grafik rum.

401
Popescu Mikoaj (1835-1877), malarz rum.

z Banatu 331
Popescu Radu (ok. 1650-1729), bojar wó.,

kronikarz 231
Popescu Stefan (1872-1948), malarz rum.

401
Popescu-Voitesti Jan (łon, 1876-1944),

geolog rum. 595

Popovici Aureli (1863- 1917), siedm. publi-
cysta i polityk rum. austrofil 365
Popovici Bazyli (XIX w.), podoficer mod.,

przywódca spisku z 1839 r. 268
Popovici Jerzy (1862- 1927), historyk rum.

z Banatu 362
Popovici Józef (losif, 1876-1928), siedm.

jzykoznawca rum. 362
Popovici Konstantyn (1876- 1940), polityk

rum., lewicowy socj. 384
Popovici V., wspóczesny historyk rum. 424
Popp Aureli (Aurel, 1879-1960), siedm.

malarz, grafik i rzebiarz rum. 567
Popp Bazyli (1789-1842), siedm. lekarz,

ludoznawca i historyk rum. 274—275
Popp Misu (1827-1892), siedm. malarz

rum. 306, 331
Popp Moldovan Jan (loan, 1774-1869),

siedm. lud. malarz rum. 278
Popp de Szathmary Karol zob. Szathmary
Porumbescu Cyprian (1852-1883), kom-
pozytor rum. 368
Possevino Antoni (Antonio, 1534—1611),

jezuita w., uczony i dypl. 174
Potoccy, poi. ród magnacki na Ukrainie 207
Potocki Stefan (um. 1631), wojew. bra-

cawski 167, 190
Preiss Fr. (XVIII w.), baron, dowódca

austr. w Siedmiogrodzie w 1784 r. 247
Prezan Konstantyn (1861-1943), marsz.

rum. 552
Probus Marcus Aurelius, ces. rzym. 276 —

282 66

Procopiu Stefan (1890 - 1972), fizyk rum. 595
Prodan Hagi (XIX w.), oficer gr. Heterii

w 1821 r. 256

Prodan Juliusz (1875-1959), siedm. bota-
nik rum. 595


446


Ptolomeusz Lagos, wódz macedoski, kr.
Egiptu 305-283 p.n.e. 35

Puchner Antoni (1779-1852). feldmarsz.
austr. 297

Pumnul Aron (1818—1866). siedm. jzyko-
znawca rum. 288

Puscariu Jan (loan, 1824-1911). siedm.
prawnik, rum. dziaacz polit. i kult. 326

Puscariu Sextil (1877-1948), siedm. jzy-
koznawca rum. 361

Racovita. mod. ród bojarski pochodzenia

gr. 2/6. 228

Racovi{a Emil (1868-1947), biolog i spele-
olog rum. 361
Racovi(a Konstantyn (um. 1764), hosp.

mołd. 1749-1753 i 1756-1757. hosp.

wó. 1753-1756 i 1763-1764 219-220
Racovi(a Micha (Mihai), hosp. mod.

1703-1705. 1707-1709. 1715-1726.

hosp. wó. 1730- 1731 i 1741-1744 799,

207, 218-219, 227
Racovi{a Stefan, s. Michaa, hosp. wó.

1764-1765 279. 227
Racovski (Racovschi) Chrystian (Cristian.

1873—1941), publicysta, dziaacz rum.

ruchu robotniczego pochodzenia bug..

od 1917 r. w Rosji 339. 354
Radu I, s. Mikoaja Aleksandra, hosp.

wó. ok. 1377-ok. 1383 115-116
Radu Badica. s. Radu Wielkiego, hosp.

wół. 1523-1524 742
Radu de la Afumafi (um. 1529). s. Radu

Wielkiego, hosp. wó. 1522-1523, 1524,

1524-1525. 1525-1529 142-143, 168,

177
Radu Eliasz (Radu Ilie, Haichaul), hosp.

wó. 1552-1553 154
Radu Eliasz (llias), s. Aleksandra Eliasza,

hosp. wó. w 1632 r. 790
Radu Leon (um. 1670), s. Leona Tomsy,

hosp. wó. 1664-1669 79*
Radu Leonte (XIX w.), bojar mod., spi-
skowiec z 1839 r. 268
Radu Mihnea (um. 1626), s. Radu Potur-

czeca, hosp. wó. 1601-1602. 1611.

1611-1616 i 1620-1623, hosp. mod.

1616-1619 i 1623-1626 166-167. 189,

191-192
Radu Paisie (Petru de la Arges, Piotr

z Arges), s. Radu Wielkiego, hosp. wó.

1535-1545 142, 154. 171
Radu Pikny (cel Frumos). s. Wada Dia-
ba, br. Wada Falownika, hosp. wó.

1462-1473. 1473-1474. 1474. 1474-

1475 729. 132-133
Radu II Praznaglava, s. Mirczy Siarego.

hosp. wó. 1421. 1423, 1424-1426, 1427

775

Radu $erban (um. 1620), hosp. wół. 1602-
1610. 1611 166-167. 195

Radu Wielki (cel Mar), s. Wada Mnicha,
hosp. wó. 1495- 1508 141-142,171.178

Radziwi Janusz (1612—1655), hetman
polny lit. od 1646, wielki od 1654 194

Raffet Denis (1804-1860), rysownik fr.,
w Rumunii w 1837 r. 275

Rajka Piotr (l pó. XIX w.), siedm. technik,
wynalazca 269

Rakoczy (Rakóczi), siedm. ród magnacki
wg. 188. 208

Rakoczy Franciszek II (Ferenc l, 1676 —
1735). ks. siedm. 1704-1711. przywód-
ca powstania weg. przeciw Habsburgom
1703-1711 207. 204, 223-224. 232

Rakoczy Jerzy l (Gyórgy, 1591-1648),
ks. siedm. od 1630 r'. 188. 193-194, 208

Rakoczy Jerzy II (Gyórgy, 1621-1660),
s. Jerzego I, ks. siedm. od 1648 188,
195- 197. 202, 208

Rakoczy Józef (1700- 738). s. Francisz-
ka II. pretendent do tronu siedm. 1736 —
1738 224

Rakoczy Zygmunt (Zsigmond, um. 1608),
ks. siedm. 1606-1608 767, 775

Rakowski Jerzy (Georgi, 1821 - 1867). bug.
poeta, publicysta i rewolucjonista 266

Ralea Micha (Mihai, 1896-1964), socjo-
log, filozof, krytyk literacki i polityk
rum. 396, 399

Ra(iu Jan (loan. 1828-1902), siedm. dzia-
acz narodowy rum. 312, 348

Radescu Mikoaj (1876-1953), gen., pra-
wicowy polityk rum., prem. 1944— 1945,
póniej na emigracji 410 — 411

Radoi Jan (on, XIX w.), rum. dziaacz
ruchu lud. 338

Radulescu Mikoaj (XIX w.), drukarz,
rum. dziaacz zwizkowy 315

Radulescu-Motru Konstantyn (1868-
1957), filozof i psycholog rum. 396

Rebreanu Liviu (1885-1944), siedm. pi-
sarz rum. 365, 396. 400

Remaxos, przywódca plemienny Geto-Da-
ków ok. 180 r. p.n.e. 36, 39,

Repnin Mikoaj (1734-1801), gen. i dypl.
ro. 228, 235

Ressu Kamil (Camil, 1880-1962), malarz
rum. 367. 401

Reszyd-Pasza Mustafa (Resid, 1802-1858),
polityk tur., min. spr. zagr., w. wezyr 299

Ribbentrop Joachim (1893-1946), dypl.
hitlerowski, niem. min. spr. zagr. 1938-
1945 390

Riscanu Teodor (1814- 1869), bojar mod.,
przywódca spisku z 1846 r. 268

Rogalski Leon (1806-1878) redaktor, pi-
sarz i historyk poi. 423


447


Rogalski Teodor (Theodor, 1901-1954),
kompozytor i dyrygent rum. 400

Roksana (Rozanda, Ruxanda, XVII w.), c.
Bazylego upu, . Tymoteusza Chmiel-
nickiego 194

Roland (Lorand) Borsa, wojew. siedm.
1282, 1284-1285, 1288-1293 94

Roles (I w. p.n.e.), przywódca plemienny
Getów w Dobrudy 65

Roman (urn. 1205), ks. halicki 86

Roman I Muszatowicz, br. Piotra, hosp.
mod. ok. 1391 - ok. 1394 115, 119

Roman II (um. 1448), s. Eliasza, hosp.
mołd. 1447-1448 722

Roman Aleksander (1826-1897), siedm.
prawnik, dziennikarz i dziaacz narodo-
wy rum. 328

Romanul Miron zob. Miron Romanul

Rosenthal Konstantyn Daniel (l 820- 1851).
malarz, rysownik i rewolucjonista rum.
278. 330

Rosetti, ród bojarski zob. Ruset

Rosetti Aleksander (ur. 1895), jzykoznaw-
ca rum. 395

Rosetti Konstantyn Aleksander (1816 —
1885), publicysta i polityk rum., rady-
kalny libera, min. 275, 283-284, 287,
308-309, 315, 317, 328, 341

Rosetti Teodor (1837- 1923), prawnik i po-
lityk, kons. rum., min., prem. 1888- 1889
i 1889-1890 341

Roscovschi Micha (Mihail, XIX w.), in.,
dziaacz socj. 315

Roth Stefan Ludwik (1796-1849), siedm.
pastor niem., historyk i dziaacz polit.
270, 288

Rozvan Eugeniusz (1878—1937), dziaacz
rum. ruchu kom. 380

Rubostenes (Rubobostes, II w. p.n.e.),
przywódca plemienny Daków 42

Rudeanu Teodozjusz (um. 1621), bojar
wó., kanclerz 1596-1599, kronikarz
Michaa Walecznego 169

Rumiancew Piotr (1725-1796), gen. i po-
lityk ro. 228

Ruset, ród bojarski pochodzenia gr. 199,
201, 228

Ruset Antoni (Anionie), hosp. mołd. 1675 —
1678 199

Ruset Giani Emanuel (Manole), hosp.
mołd. 1788-1789 242

Russel (Sudzilovski) Mikoaj (1850-1930),
lekarz, w Rumunii w latach 1875—
1881, dziaacz socj. 316, 338

Russo Aleksander (Alecu. 1819-1859),
wac. Rusu Alecu, pisarz rum. 274—276,
282. 328

Russu Jan (loan, 1816-1882), siedm. hi-
storyk rum. 327

Rusu-Sirianu Jan {loan, 1864-1909).

siedm. dziennikarz i polityk rum. 349
Ryngalda (Ryngaa, XlV/XV w.), ks. lit.,

. Aleksandra Dobrego 720

Sadoveanu Micha (Mihail, 1880-1961),
pisarz rum. 364-365. 396

Sahia Aleksander (1908- 1937), wlac. Sta-
nescu Alexandru, publicysta i pisarz
rum. 397

Saligny Anghel (1854—1925), in. i uczony
rum. 335, 361

Sapieha Leon (1802-1878), poi. dziaacz
gosp. i polit. 294

Sas, s. Dragosza, zarzdca Modawii z
ramienia kr. weg. ok. 1354—ok. 1358
98

Sava (Bimbasa-Sava, um. 1821), oficer gr.
Heterii 256

Savul Mircza (Mircea, łon, 1895-1964),
geolog rum. 395

Sanatescu Konstantyn (1885—1947), gen.,
polityk rum., prem. w 1944 r. 407,
409-410

Savulescu Traian (1889- 1963), biolog rum.
395

Sbiera Jan (loan, 1836-1916), jzyko-
znawca i ludoznawca rum. na Bukowi-
nie 350

Sbierea lonascu (XVI w.), bojar mod.
w 2. pó. stulecia 757

Scaurianus Terencius D. (I/II w.), pierwszy
zarzdca Dacji rzym. od 106 r. 50

Schesaeus Chrystian (1536—1585), siedm.
humanista niem. 775

Schópf Jan (XVIII w.), malarz z Pragi 234

Schullerus Fryderyk (Fritz, 1866-1898),
siedm. malarz niem. 367

Scolari Andrzej (um. 1426), bp kat. Oradea
od 1409 r.'772

Sebastian Micha (Mihail, 1907-1945).
wac. Hechter losif, pisarz rum. 399

Senesław (Seneslav, Seneslau, Sanislau,
XIII w.), kniaŸ wół. wzmiankowany
w 1247 r. 96

Septimiusz Sewer, ces. rzym. 193 — 211
56, 62

Sieniawski Mikoaj (ok. 1489-1569), wo-
jew. ruski od 1552, hetman w. kor.
od 1561 145, 156

Sienkiewicz Henryk (1846-1916) 364

Sigmunt Karol Ludwik (1810-1883),
siedm. lekarz niem., bakteriolog 326

Sima Horia (ur. 1906), rum. polityk fa-
szystowski 386, 391, 403-404

Simionescu Jan (on, 1873—1944), geolog
i paleontolog rum. 395

Simu Atanazy (1854— 1935), mecenas sztu-
ki, kolekcjoner 367


448


Sinan-Pasza (ok. 1512—1596), w. wezyr

tur. od 1580 r. 762

Skowronek Jerzy, wspócz. historyk poi. 425
Skrzypek A., wspócz. historyk poi. 425
Slavici Jan (loan, 1848 - 1925), wac. Sarbu

loan, pisarz i dziaacz polit. rum. z Ba-

natu 327, 329, 348, 363, 365, 368
Smighelschi (Smigelschi) Oktawian (1866-

1912), siedm. malarz i grafik 367
Soare Soare Z. (1894-1944), reyser rum.

400
Sobieski Jakub (1667-1737), s. Jana III

200, 213
Sobieski Jan III (1624-1696). kr. poi. od

1674 199, 213-214, 276, 425
Sofroniusz (Sofronie Popovici, XVIII w.),

mnich praw., siedm. agitator chopski

w 1759 r. 223
Soliman-Pasza (XV w.), beglerbeg Rumelii

w 1475 r. 133
Solomon Aleksander (1832-1875), gen.

rum., min. 317
Solomon Jan (loan, 1793— 1865), płk rum.

258, 284, 297

Sommer Jan (1542—1574), siedm. huma-
nista niem. 775
Sorbul Michał (Mihail, 1885- 1966), właœc.

Smolsky Mihail, dramaturg rum. 399
Spacu Jerzy (Gheorghe, 1883-1955), che-
mik rum. 395-396
Spieralski Zdzisław, współcz. historyk poi.

425-426

Stalin Józef (1879-1953) 404, 407
Stamati Jakub (1748-1803), bp Husi od

1782 r., metrop. mod. od 1792 277
Stavri (XIX w.), konspirator gr. z 1842 r.

266
Stefan I wity (Szent Istvan), kr. węg.

997-1038 84

Stefan, s. Beli IV, kr. węg. 1270-1272 94
Stefan, br. Ludwika Wielkiego, „dux" siedm.

1349-1351 108

Stefan Duszan, car serb. 1331-1355 98
Stefan I, hosp. mod. ok. 1394-1399 776
Stefan II, s. Aleksandra Dobrego, hosp.

mod. 1433-1447 727-722
Stefan, s. Piotra Raresa (um. 1552), hosp.

mod. 1551-1552 755-756
Stefan Głuchy (Stefan Surdul), s. Jana

Srogiego, hosp. wó. 1591-1592 755
Stefan (Stefania) upu, s. Bazylego upu,

hosp. mołd. 1659-1661 797, 799
Stefan IV Młody (Stefan cel Tinar, Ste-

fani{a, um. 1527), s. Bogdana III, hosp.

mołd. 1517-1527 143, 145, 157
Stefan Petriceicu, hosp. mołd. 1672-1673

799
Stefan Razvan (um. 1595), hosp. mod.

w 1595 r. 162-163

Stefan Szaracza (Lacusta), s. Stefana Wiel-
kiego, hosp. mod. 1538-1540 144-145

Stefan Tomsa (um. 1564 we Lwowie),
hosp. mołd. 1563-1564 156

Stefan Tomsa II, hosp. mołd. 1611-1615,
1621-1623 767, 790-797

Stefan III Wielki (Stefan cel Mar), s. Bog-
dana II. hosp. mod. 1457-1504 722,
726-727,729-138,141-143,161,168-
170. 775. 777-779. 799, 213

Stefanów Borys (1889- 1969), dziaacz rum.
ruchu kom. 380

Steiner Jan (XIX w.), siedm. jzykoznawca
wg. 527

Stere Konstantyn (1865-1936), prawnik,
pisarz, publicysta i polityk rum., ideolog
poporanizmu 335-336, 338-339, 365,
374, 382

Steriadi Jan (Jean, 1880-1956), malarz
i grafik rum. 567, 401

Stoilov Szymon (1887-1%1), matematyk
rum. 595

Storck Karol (Karl, 1826-1887), rzebiarz
pochodzenia niem., w Rumunii od 1849 r.
529

Storin Jerzy (Gheorghe, 1883-1968), aktor
rum. 400

Strat Jan (on, 1836-1879), ekonomista
rum., polityk, min. finansów 328

Strixner August (XIX w.), malarz węg. 557

Strousberg Bethel H. (1823-1884), dr,
bankier pruski 575

Sturdza (Sturza), mod. ród bojarski 227

Sturdza Bazyli (1810-1870), bojar mod.,
kajmakam w 1858 r., prem. mod.
w 1859 r. 300-301

Sturdza Dymitr Aleksander (Dimitrie.
1833-1914), lib. polityk rum., histo-
ryk, prem. 1895-1896, 1897-1899,
1901-1904, 1907-1908 308, 341-342

Sturdza Grzegorz M. (zw. Baizadea Vi{el,
1821-1901), s. Michaa, gen. tur., po-
lityk kons., kandydat do tronu w 1859 r.
507

Sturdza Jan Sandu (loan, lonita), hosp.
mołd. 1822-1828 257-255

Sturdza Micha Grzegorz (Mihai Grigore),
ks. mod. 1834-1849 265, 267- 268,
272, 281, 301

Sturdza Scarlat (XVIII/XIX w.), bojar
mod., zarzdca Besarabii 1812 - 1813 256

Sturdza-Bulandra ucja (Lucia, 1873 —
1961), aktorka rum. 400

Stwosz Jan (Johann, XVI w.), s. Wita
Starszego, rzebiarz w Siedmiogrodzie 7 79

Stwosz Wit (Veit Stoss, ok. 1445-1533),
rzebiarz 779

Stwosz Wit Modszy (XVI w.), s. Wita
Starszego, rzebiarz w Siedmiogrodzie 7 79


449


Sulejman (Soliman) I Wspaniay, sutan
tur. 1520-1566 144, 147-148, 156

Sulejman-Pasza (Soliman, XIX w.), komi-
sarz tur. na Wooszczynie w 1848 r. 257

Sulzer Franciszek Józef (1727-1791), ofi-
cer i historyk austr. 274

ungurow Mikoai (XIX w.), architekt ro.
w Modawii 276-277

Su{u, rody bojarskie pochodzenia gr. 241

Sufu Aleksander (Alecu), s. Mikoaja, hosp.
mod. 1801-1802, kajmakam wó. 1802,
hosp. wó. 1806 i 1818-1821 257, 242-
243, 254

Su{u Konstantyn (XIX w.), bojar wó.
w pó. stulecia 266—267

Su{u Micha (Mihai), hosp. wó. 1783 —
1786. 1791-1792, 1801-1802, hosp.
mod. 1792-1795 242-243, 254

Su(u Micha Grzegorz (Mihai Grigore),
hosp. mod. 1819-1821 242. 254

Swetosaw zob. Teodor Swetosaw

Sylwester Jan (1504-1555), siedm. huma-
nista wg. 772

Symeon I Wielki, car bug. 893-927 77

Szamoskózy Stefan (ok. 1565-1612),
siedm. kronikarz wg. 775

Szasz Karol (1829-1905), siedm. poeta
weg. 329

Szathmary Carol Popp de (1812-1887),
siedm. malarz, rysownik i grafik 299, 331

Szecseny Tomasz (um. 1354), wojew. siedm.
1322-1342 96

Szekely Mojesz (1550-1603), Sekler,
siedm. przywódca powstania wg. w 1603 r.
166

Szekely Stefan (um. 1563), siedm. kronikarz
wg. 775

Szentivanyi Micha (1813-1842), siedm.
pisarz wg. 270

Szeremi Jerzy (ok. 1490— po 1548), siedm.
pamitnikarz wg. 777

Szigligeti Ede (1814-1871), siedm. pisarz
wg. 329, 366

Szilagyi Mikoaj (Miklós, 1793-1863),
siedm. lekarz wg., balneolog 326

Szilagyi Sandor (1827-1897), siedm. hi-
storyk wg. 327

Saguna Andrzej (1809-'873), siedm. bp

praw. rum., metrop. od 1864 r., polityk

kons., austrofil, dziaacz kult. 270, 297.

311-312, 324, 326
Sahighian Jan (łon, 1897-1965), reżyser

rum. 400
Serban (XVI w.), marsz, dworu wó.

w 1539 r. 142
Sincai Jerzy (Gheorghe, 1754— 1816), siedm.

historyk i jzykoznawca rum. 257, 250—

257, 272, 274, 327

Sirato Franciszek (1877-1953). rum. ma-
larz i krytyk sztuki 401
Soldan Dymitr (Dumitrascu, XVII/XVIII

w.), bojar mod.. marsz, dworu 227
Stefanescu Grzegorz (1836 lub 1838-

1911), geolog i paleontolog rum. 525.

527

Stefanescu Stefan (ur. 1929), wspócz. hi-
storyk rum. 426
Stefanescu Mikoaj (XIX/XX w.), architekt

rum. 402

§tefanescu-Delavrancea zob. Delavrancea
§tefanescu-Goanga Piotr (Petre, ur. 1902),

piewak i pedagog rum. 401
Stefania zob. Stefan
Œtefu Eliasz (Ilie. zw. Firtala, XVIII w.),

siedm. rum. agitator chopski w 1785 r.

248
Stephanescu Jerzy (George, 1843-1925),

kompozytor rum. 367
Stirbei. wół. ród bojarski 227
$tirbei Barbu Dymitr (Barbu Dimitrie),

min., ks. wó. 1849-1853 i 1854-1856

296-295. '301
Stirbei Barbu (XIX/XX w.), polityk rum.,

„karlista", prem. w 1927 r. 381, 406

wiatosaw, ks. kijowski 945-972 77, 86, 92
wierczewski (wierczowski, XVI w.), do-
wódca Kozaków w 1574 r. 757

Tacyt Cornelius (55 — 120), historyk rzym. 48
Talaat-efendi (XIX w.), komisarz tur. na

Wooszczynie w 1848 r. 283
Tarnowski Jan (1488-1561), hetman w.

kor. od 1527 r. 144-145
Tattarescu Jerzy (Gheorghe, 1820-1894),

malarz rum. 550.

Tazbir Janusz, wspócz. historyk poi. 425
Tatarascu Jerzy (Gheorghe, 1886-1957),

lib., polityk rum., prem. 1934-1937

i 1939-1940, min. spr. zagr. 1946-1947

384-386, 406, 410-413
Tautu Jan (lonica, XVIII/XIX w.), bojar

mod., przywódca ruchu tzw. „wglar-

skiego" w 1822 r. 255
Tazlaoanu Oktawian (1876-1942), siedm.

publicysta i dziaacz kult. rum. 565
Tcacenco (Tkaczenko) Pawe (Pavel, 1899-

1926), dziaacz rum. ruchu kom. 550
Teclu Mikoaj (1839- 1916), siedm. chemik

rum. 562

Teleki, siedm. ród magnacki wg. pocho-
dzenia rum. 705, 222, 234
Teleki Micha (1634- 1690), kanclerz siedm.

202-205
Teleki Pawe (Pal, 1879-1941), geograf

i polityk wg., prem. 1920-1921 i 1939-

1941 597


450



Tell Chrystian (1807-1884), gen. i polityk
rum., min. 257, 297. 305

Tempea, rodzina siedm. duchownych i inte-
lektualistów rum. z Braszowa 231, 272

Tempea Radu II (1691-1742), siedm. pop
rum., kronikarz 231

Tempea Radu V (1768-1824), siedm. pop
rum., dyr. szkó rum. w Siedmiogrodzie
1796-1808 272

Teodor Swetosław, car bułg. 1300-1321 98

Teodorescu Jerzy (Gheorghe, XIX/XX w.).
dziaacz rum. ruchu kom. 380

Teodoroiu Katarzyna (Ecaterina, 1894—
1917), rum. bohaterka I wojny wiatowej,
polega na froncie 400

Teodozjusz I Wielki, ces. rzym. 379-395 69

Teodozjusz II, ces. wsch.-rzym. 408 — 450 69

Teodozjusz (XV/XVI w.), s. Neagoe Ba-
saraba 169

Teofil (um. 1697), siedm. metrop. praw. 204

Tettius lulianus (I w.), wódz rzym. w Dacji
w 88 r. 48

Teutsch Fryderyk (Friedrich, 1852-1933),
s. Jerzego Daniela, siedm. historyk niem.
327

Teutsch Jerzy Daniel (Georg Daniel, 1817 —
1893), siedm. historyk niem. 367

Theodorescu-Sion Jan (on, 1882-1939),
malarz rum. 367

Thókóly Emeryk (Imre, 1657—1705), przy-
wódca antyhabsburskiego powstania
wg., ks. siedm. 1690-1691 199, 203

Tihomir (Togomer, XIII/XIV w.), ojciec
Basaraba I, wojew. wó. ok. 1290—ok.
1310 96

Timur (Tamerlan. 1336 — 1405), wódz i wad-
ca Mongoów od 1370 r. 103

Tisza Koloman (Kalman, 1830-1902). po-
lityk wg., prem. 1875-1890 323

Titulescu Mikoaj (1882-1941), polityk
i dypl. rum., min. spr. zagr. 1927-1928
i 1932-1936, delegat rum. w Lidze
Narodów 1920-1936 387-388

Tocilescu Grzegorz (1850-1909), rum. ar-
cheolog i historyk 24

Tobuchin Teodor (Fiodor. 1894-1949).
marsz. rad. 408

Toma Aleksander (1875-1954), poeta
rum. 365

Tomasz (Thomas, XIV/XV w.), siedm.
rzebiarz z Klu 179

Tomsa Leon zob. Leon Tomsa

Tomsa Stefan zob. Stefan Tomsa

Tonitza Mikoaj (1886- 1940), malarz rum.
367. 401

Topirceanu Jerzy (Gheorghe, 1886— 1937),
poeta rum. 399

Tóppelt Wawrzyniec (Toppeltinus, 1641 —
1670), siedm. kronikarz niem. 209

Trajan Marcus Ulpius, ces. rzym. 98—117
38, 45, 49-50, 53, 59-61, 66-67, 71,
286, 331

Treboniu-Laurian zob. Laurian

Trotusan (XVI w.), bojar mod., kanclerz
w 1538 r. 144

Tuhutum (Tohotom, Teteny, IX/X w.),
wadca wg. w rodkowym Siedmiogro-
dzie 83

Tukidydes (455-399 p.n.e.). historyk gr. 38

Tyberiusz, ces. rzym. 14 — 37 47, 65

Tifeica Jerzy (Gheorghe, 1873-1939), ma-
tematyk rum. 395

Udrea (Baleanu, um. 1601), w. ba 166
Ugron Gabriel (1847-1911), siedm. wg.

dziaacz nacj. 324
Ungureanu Jerzy (Gheorghe, 1840-1924),

rum. dziaacz socj. w Banacie 346
Ureche, mod. ród bojarski, polonofilski 214
Ureche Grzegorz (1590-1647), s. Nestora,

kronikarz mod. 207
Ureche Nestor (1550-1617), bojar mod..

marsz, dworu 1590-1610 191
Urmuz (1883-1923). wlac. Demetrescu-

-Buzau Demetru, pisarz rum. 39*
Ursu Jan (on, XVIII w.), s. Horii 248

Vaida-Voevod Aleksander (1872-1950).

siedm. lekarz rum., polityk, min., prem.

1919-1920, 1932, 1933 349, 355, 372,

374, 379, 383-385
Vardai Franciszek, bp kat. Alba lulia

1514-1524 772
Varga Katarzyna (Ecaterina, Katalina,

1802 —ok. 1858), siedm. wg. ziemianka.

wiziona 1847-1851 270
Varlaam (1590-1657), wac. Mojoc Va-

sile, metrop. mod. 1632—1653, pisarz

religijno-spo., dziaacz kult. 206, 205
Vasici-Ungureanu Paweł (Pavel, 1806 —

188'), lekarz rum. z Banatu 326
Vasile zob. B azyli

Vasilescu Jan (on, 1903-1960), kompo-
zytor rum. 400
Vasilescu-Karpen Mikoaj (1870-1964).

rum. inż., elektrotechnik 395
Vasilescu-Vasia (Vasea) Jerzy (Gheorghe.

1892-1929), rum. dziaacz kom. 353
Vasiliu-Birlic Grzegorz (1905- 1970). aktor

komediowy rum. 00
Vass Józef (1813-1873). siedm. jzyko-
znawca i historyk wg. 327
Vacarescu Barbu (XV1II/XIX w.), bojar

wó., miecznik 1782. podskarbi 1821 254
Vacarescu Jan (lancu. 1791 — 1863). poeta

rum. 275
Vacarescu Teodor (l 775— 1853). bojar wó.,

polityk kons., w. ba. w 1848 r. 255


451


Yaitoianu Artur (1864-1957). gen. i poli-
tyk rum., min., prem. w 1919 r. 379, 385

Yalescu Aleksander (XIX w.), dziaacz
rum. ruchu lud. 338

Valcovici Wiktor (1885- 1970). matematyk
rum. 395

Yalsan (Yilsan) Jerzy (Gheorghe, 1885-
1935). geograf rum. 361, 395

Yeniamin zob. Beniamin

Yentura Maria (1886- 1954). aktorka rum.
399

Yermont Mikoaj (1866- 1932). malarz
i grafik rum: 401

Yianu Teodor (Tudor. 1897-1964), histo-
ryk literatury, krytyk literacki, filozof
i pisarz rum. 396, 399-400

Yidu Jan (on, 1863-1931). kompozytor,
dyrygent i ludoznawca rum. 368

Yinea Jan (on, 1895-1964), wac. lova-
nachi on, pisarz i publicysta rum. 399

Yisarion Sarai (ur. 1714), mnich serb.,
agitator chopski w 1744 r. 223

Yitez Jan (Janos, 1405-1472). bp kat.
Oradea J 440 lub 1445-1465 772

Yintu, rum. rodzina w Besarabii 350

Ylad, Yladut zob. Wad

Yladimirescu Teodor (Tudor, ok. 1780—
1821), oficer i polityk rum., przywódca
powstania wó. 1821 r. 233. 235, 240.
253-257. 266, 275. '29. 331. 406

Yladimirescu Popa (XIX w.), br. Tudora25<5

Ylahuta Aleksander (1858-1919), pisarz
rum. 364-365

Ylaicu zob. Wadysaw

Ylaicu Aureli (1882-1913), in. rum.,
pionier lotnictwa 361

Yladujiu (Vladu{) Jan (1818-1849), siedm.
przywódca rum. w 1848/49 r. 291

Yogoride Conachi Mikoaj (1820-1863).
bojar mod.. kaimakam w 1857 r. 295

Yoiculescu Bazy li (1884-1963), lekarz i pi-
sarz rum. 398

Voinov Dymitr (Dimitrie. 1867-'95').
biolog rum. 395

Yraca Jerzy (George. 1896-1964), rum.
aktor teatralny i filmowy 400

Yuia Traian (1872-1950), in. rum., pio-
nier lotnictwa 361

Yulcan Józef (losif, 1841-1907). siedm.
publicysta, pisarz i polityk rum. 327. 329

Wachmann Jan (1807-1863). kompozytor

i dyrygent pochodzenia niem. 332
Wagner Walenty (ok. 1510-1557). siedm.

humanista niem. 772, 174
Walens, ces. rzym. 364-378 69
Walter (Walther) Baltazar (XVI/XVII w.).

lski biograf Michaa Walecznego,

w 1597 r. w Tirgoviste 169

Werbóczi Stefan (Istvan, 1458-1541), weg.

prawnik i polityk, ideolog szlachecki 147
Wespazjan, ces. rzym. 69 — 79 47
Wesselenyi, siedm. ród magnacki weg. 269
Wesselenyi Mikoaj (Miklós, 1796-1850),

siedm. lib. polityk weg. 270
Wierzbicki Tomasz (Murad-bej, XIX w.),

emigrant poi. w Modawii w 1858 r. 301
Wiest Ludwik (1819-1889), kompozytor

i dyrygent pochodzenia austr. 332
Willaume Magorzata, wspócz. historyczka

poi. 426

Winterhalder Henryk (1808-1889), ekono-
mista, rum. polityk lib. 328
Winiowiecki Dymitr (um. 1563). starosta

czerkaski i kaniowski 156
Winiowiecki Micha (um. 1616), starosta

owrucki 767, 797

Witold, w. ks. lit. 1392- 1430 705. 77<5, 720
Wad Diabe (Ylad Dracul), s. Mirczy

Starego, hosp. wó. 1436-1442 i 1443-

1447 727. 123-124, 127. 130, 169
Wad Mody (cel Tinar, Vladu(, um. 1512),

s. Wada Mnicha, hosp. wó. '510—

1512 141-142
Wad Mnich (Ylad Calugarul), s. Wada

Diaba, hosp. wó. 1481 i 1482-1495

730. 134, 141
Wad Falownik (Ylad Tepes). s. Wada

Diaba, hosp. wó. 1448. 1456-1462

i 1476 127-132, 141, 169
Wad Topielec (Ylad Inecatul, um. 1532).

s. Wada Modego, hosp. wó. 1530—

1532 142
Wad Uzurpator (Ylad Uzurpatorul), hosp.

wó. 1394-1397 116-118
Wad (Ylad) Yintila (um. 1535), s. Radu

Wielkiego, hosp. wó. 1532-1535 742
Wadysaw I (Vladislav. Ylaicu), s. Miko-
aja Aleksandra, hosp. wó. 1364—ok.

1377 114-115
Wadysaw II Da (Vladislav), s. Dana II,

hosp. wó. 1447- 1448 i 1448-1456 727,

724. 727
Władysław III (Vladislav), hosp. wó.

w 1523. 1524 i 1525 r. 742
Wadysaw Jagielloczyk (1456-1516). kr.

czeski od 1471, kr. weg. od 1490

136
Wadysaw Jagieo (1348-1434), w. ks.

lit. od 1377. kr. poi. od 1386 106,

115-116. 120
Wadysaw Ka, wojew. siedm. ok. 1294—

1315 94

Wadysaw Opolczyk (um. 1401), ks. opol-
ski od 1356. palatyn Wgier od 1367,

namiestnik w Polsce w 1377 r. 97
Wadysaw V Pogrobowiec, kr. weg. 1444—

1457 724


452



Wadysaw I wity, kr. wg. 1077-1095

55, 180
Wadysaw Warneczyk (1425-1444), kr.

pol. od 1434, kr. wg. od 1440 123-124
Wadysaw IV Waza (1595- 1648). kr. poi.

od 1632 194
Wodzimierz Monomach, ks. kijowski

1113-1125 86

Woliski J., wspóczesny historyk poi. 425
Wójcik Zdzisaw, wspóczesny historyk poi.

426

Xenopol Aleksander D. (1847-1920), hi-
storyk i publicysta rum. 327-328, 335,
361. 422-423

Zabocki Teofil (XIX w.), pk. emigrant

poi., na Wooszczynie w 1848 r. 286
Zaicu Jan (1868- 1914), malarz rum. z Ba-

natu 367
Zamfirescu Duiliu (1858-1922). prawnik,

dypl. i pisarz rum. 363
Zamfirescu Jerzy Micha (George Mihail,

1898-1939), pisarz rum. 397, 399-400
Zamoyski Jan (1542—1605), kanclerz w.

kor. od 1578, hetman w. kor. od 1581

163-165

Zapolya, wg. ród magnacki 779
Zapolya Jan (Janos, 1487—1540), wojew.

siedm. 1510-1526, kr. wg. 1526-1540

144, 146-147, 160, 175
Zapolya Jan Zygmunt (1540-1571), s.

Jana, ks. siedm. od 1540 (regentka kr.

Izabela do 1551) 145, 147, 160, 175
Zarifopol T. (XX w.), krytyk literacki 399
Zeletin Stefan (1882- 1934). wac. Mota?
Stefan, ekonomista, socjolog i filozof
rum. 395

Zieliski A., wspócz. historyk poi. 425
ZifFer Aleksander (1880-1962), siedm. ma-
larz wg. 367

Zolnay Jerzy (1863-1949), rzebiarz po-
chodzenia wg. 329

Zopyrion (IV w. p.n.e.), macedoski za-
rzdca Tracji w 326 r. p.n.e. 35
Zoila., rum. rodzina na Bukowinie 350
Zub Aleksander, wspócz. historyk rum.

424

Zubcu-Codreanu zob. Codreanu
Zugravul Grzegorz (XVIII w.), malarz wó.

278

Zygmunt Luksemburski, kr. wg. 1387—
1437, ces. rzym.-niem. 1411-1437 103,
117, 119-120, 123, 125
Zygmunt I Stary (1467-1548), kr. poi.

od 1506 r. 137-138
Zygmunt II August (1520-1572), kr. poi.

od 1548 156
Zygmunt III Waza (1566-1632), kr. poi.

od 1587 191

Zyraxes (I w. n.e.). przywódca plemienny
Getów w Dobrudy 65 •

ókiewski Stanisaw (1547- 1620). hetman
w. kor. od 1613, kanclerz w. kor.
od 1617 191


INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH i NARODOWOCI

W indeksie zastosowano nastpujce skróty: ant. —antyczny; ba. — banacki; bes. _
hesarabski: biz. - bizantyski; buk. bukowiski; bug. - bugarski: dawn. -
dawniej, dawniejszy: dóbr. — dobrudaski: dzi. — dzisiaj, dzisiejszy; g. — góra, góry;
gm. — gmina; gr. - grecki: je. •- jezioro; k. — koo. w pobliu;'kl. — klasztor; koi. —
kolonia; m. — miasto; mold. modawski; mult. - multaski; okr. - okrg (w zna-
czeniu rum. iudet, wg podziau "administracyjnego z 1968 r.); olt. — olteski; os. — osada,
osiedle; poch. — pochodzenia; prow. — prowincja; prze. — przecz; rum. — rumuski;
rz. — rzeka; rzym. — rzymski; siedm. — siedmiogrodzki; sów. — sowiaski; tur. — tu-
recki; tw. — twierdza, zamek, gród; ukr. — ukraiski; w. — wie; weg. — wgierski;
wó. — wooski; z. — ziemia, okolica. Pominito hasa: Rumunia, Rumuni, Modawia.
Modawianie. Wooszczyzna. Woosi, Siedmiogród.


Abrud, m. siedm.. okr. Alba 174, 247,

291, 332

Acidava (dzi. Enosesti), os. dako-rzym. 60
Adamclisi, w. dóbr., okr. Konstanca, dawn.

os. rzym. 22. 50, 59
Ad Mediam (dzi. Baile Herculane lub

pobliska w. ba. Mehadia. okr. Caras-

-Severin), os. rzym. 60
Adrianopol. m. w Turcji europ. 69, 103.

121. 259-260. 320-321
Aegyssus (dzi. Tulcza), tw. rzym. 65
Afuma(i, w. mult., okr. Ilfov 142— 143
Aiud, m. siedm., okr. Alba 60, 107, 165, 208
Akerman zob. Biaogród
Alanowie. lub poch. iraskiego 73— 74
Albac. w. siedm. w Górach Zachodnich.

okr. Alba 246
Alba lulia, m. siedm. 20, 54, 58, 84, 91.

96, 100, 102, 123. 146. 149. 160. 164,

168. 171-172. 174. 178-179. 183. 194.

196, 204. 208, 222, 234. 247-248, 357,

381-382.. 402
Albaczycy 79. 182, 218
Alburnus Maior (dzi. Rosia Montana),

os. rzym. 60

Ale?d, m. w Kriszanie, okr. Bihor 346
Aluta zob. Olt
Ameryka 335, 343
Amlas, z. siedm. w dzi. okr. Sibiu 83. 108,

114, 116

Ampelum (dzi. Zlatna). os. rzym. 58
Anartowie, plemi poch. celtyckiego 46
Anglia 55. 208. 227, 258, 262-263. 269.

275. 286. 294-295, 297-299, 313, 316,
318-319, 321-322, 335, 359, 370-372,
387. 389-391, 405-406, 410, 412, 421

Anina, m. ba., okr. Caras-Severin 310, 346

Antowie. plemiona pd.-sowiaskie 75

Apatfalva, os. na Wgrzech nad Mureszem
146

Apatiu, w. siedm., okr. Klu 107

Apulowie, plemi dackie 46

Apulum (dzi. Alba lulia). m. rzym. 46,
54-55, 58-60. 63. 72, 76

Aąuae (Ad Aquas, dziœ. Calan), os. rzym.
60

Arad. okr. w Kriszanie 7. 106. 108. 223,
247. 291

Arad. m. w Kriszanie 91, 139. 146. 160,
234, 269. 310-311. 323, 325, 346-347,
349. 357-358. 361. 409

Ardeal. nazwa Siedmiogrodu poch. wg.
12. 15

Argedava. bliej nie oznaczona domnie-
mana stolica Burebisty 46

Arges, rz. mult. 39, 46, 71. 96, 110, 114,
354, 398

Arges, okr. mult. 18

Arges. m. zob. Curtea de Arges

Arrubium (dzi. Macin), os. i tw. rzym. 65

Ateny 33

Athos. pówysep gr., zespó kl. prawosaw-
nych 97. 169. 258,

Austria (kraj i pastwo) 31, 140. 154—
158. 164, 166-167, 178-179, 181. 186,
192- 193,199- 204,215.220-221.223-


454



229, 231-232. 234-236, 238, 241-244,

249-250, 252, 256-257, 262-263, 269.

271-273, 288, 290-295, 297-299, 301,

303, 307, 310-313, 318, 320-322, 343,

346, 359, 363. 366, 388
Austro-Wgry 313, 317-324, 328. 334, 337.

342-343, 346, 349, 351-353, 355-356,

361, 396
Awarowie, lud tur.-altajski 69, 71. 74—77,

87
Axiopolis (dzi. Hinogul), m. i tw. rzym.

65. 69

Bacau, m. mod. 18, 87, 110, 132, 240, 281
Baia, w. mod., okr. Suczawa, w red-
niowieczu m. 90, 98-99. 110. 120. 132
Baia de Arama, m. ołt.. okr. Mehedinti 90
Baia de Cris, w. siedm., okr. Hunedoara 247
Baia de Fier, w. olt., okr. Gorj 25
Baia Mar, m. w Maramuresz 91, 104.

159, 310, 367

Bal ta Liman, dzielnica Konstantynopola 296
Baczik, m. w Bugarii, okr. Tobuchin 343
Bakany 14, 20, 31-32. 42-44. 62. 69.

73. 75. 77- 79. 85. 93. 95. 98. 103.

110, 123, 142, 148. 152, 164-165, 176-

178, 213, 227-228, 236, 254, 259, 318.

321, 340. 342, 370, 387, 404, 406, 409.

416-417, 424

Bakaskie Góry 13, 38, 46, 70, 73, 321
Batyk 30, 227
Banat 7. 10. 14- 17. 19- 22, 29, 32, 45-46,

48-49. 54. 56. 58. 61. 72-73. 75, 77-

78. 82-84. 105, 108, 146- 148. 161. 196.

198, 215, 217, 221-224, 226, 231, 235,

244. 248, 250, 269-270, 272, 278, 288-

291, 310-312, 314, 322-324, 326, 331.

343. 346-347, 357, 359, 362. 365. 367-

369, 375. 377, 379, 386
Banat Seweryski. redniowieczny okr. woj-

skowo-administracyjny na pograniczu Ol-

tenii i Banatu 87, 96-97, 123, 148
Bar. m. na Podolu 207, 272, 214
Basarabi, cerkiew we wsi dóbr. Murfatlar,

okr. Konstanca 702
Bastarnowie, lud poch. germaskiego 36,

39, 42-44, 46, 48-49, 64-67, 73
Batoh. miejsce bitwy k. dzi. w. Czetwer-

tynówka na Ukrainie, okr. Winnica 194
Bazylea, m. w Szwajcarii 772
Baile Herculane, m. ba., okr. Caras-Se-

verin 20, 60

Balgrad, sów. nazwa m. Alba Julia 76, 84
Baneasa, dzielnica Bukaresztu z lotniskiem

krajowym 402
Baragan, wsch.-pd. cze Niziny Wooskiej.

okr. lalomita i Braia 16, 38, 87. 397
Barnov (dzi. Birnova). w. mod.. okr.

Jassy 792

Beiu$, m. w Kriszanie, okr. Bihor 272
Belgia 252, 309, 316, 321-322. 351, 370, 389
Belgrad 39,125, 147, 227, 235, 304, 409, 415
Bender (Bendery, rum. Tighina), m. w Mod.

SRR 22, 54, 110, 114, 144, 148, 157,

161, 165. 201, 228, 231, 235
Beresteczko, m. w Ukr. SRR 794
Berlin 230, 319, 321, 361, 363, 390
Besarabia 14- 15. 19. 22. 28, 31, 39, 53..56,

98. 112. 130. 144. 148. 157. 235-236.

241. 298. 305. 307. 316. 321, 327, 336.

350- 351.354- 356.358-359.369. 374-

375, 379, 387-390, 403-404, 406, 408
Biaogród, okr. bes. 375
Biaogród (rum. Cetatea Alba, w. Mon-

castro. tur. Akerman, ro. Biegorod,

ukr. Bihorod), m., dawn. tw., w Ukr.

SRR 22, 97- 98, 110, 114-115, 120,

130, 133-134, 137, 144, 148, 157, 161.

165, 177, 212, 228, 235, 258, 260
Bicaz, prze. w Karpatach Wsch. 79
Bicaz, m. mod., okr. Neamt 413
Biefowie (Biehi), domniemane plemi da-

ckie 45
Biharea, tw. w Kriszanie (w dzi. w. Bi-

haria, okr. Bihor) 83. 87. 100, 102,

146. 182

Bihor. inna nazwa Gór Zachodnich 13
Bihor. okr.. dawn. komitat w Kriszanie

7, 92, 108, 291
Bisericufa, cze w. dóbr. Jijila, okr. Tul-

cza 65

Bistra, rz. ba. 58
Bistra, rz. siedm. 78
Bistrija, rz. mod. 413
Bistrita, okr. siedm. 90, 107, 109
Bistrita, kl. mod., okr. NeamJ 720, 776- 777
Bistrita, kl. olt., okr. Yilcea 178
Bistri{a, m. siedm., okr. BistriJa-Nasaud

97, 104, 110, 139-140, 143, 174, 223, 391
Bizancjum, ant. m. gr. 33, 36, 68
Bizancjum (Cesarstwo wsch.-rzym.) 74—82,

85-87, 92-93, 95, 99, 101-102, 118,

124-125, 176-178, 207, 241, 398
Birlad, rz. mod. 86. 133
Birlad, m. mołd., okr. Yaslui 77, 97- 98,

110, 121, 132, 186, 277, 240, 281, 295
Birsa. z. siedm., okr. Braszow 83. 90, 106
Bitca Doamnei, w. mod., okr. Neam{ 51
Blaj. m. siedm.. okr. Alba 72, 203. 224-

225. 231. 234, 252. 270. 2~2. 276. 285,

288-290, 311, 323, 325, 332
Blidaru, tw. dacka w dzi. okr. Hune-
doara 57
Bobilna, w. siedm., okr. Klu 104, 107-

108, 124, 223

Bocsa, m. ba., okr. Caras-Severin 222
Bodrog. kl. k. Aradu 234
Boh, rz. ukr. 33, 73. 404


455


Bojowie, plemi celtyckie 44, 46

Bologa, tw. siedm., okr. Klu 116

Boochowcy (Wolochowcy?). plemi mofd.
97

Bontfda. w. siedm., okr. Klu 234

Bosfor 18, 20, 33. 155

Botosani, okr. mold. 336

flotowani, m. mold. 98, 217. 238. 240.
295, 313. 336. 361

Boz, w. siedm. k. Sebes 779

Bracaw, m. w Ukr. SRR 212

Brad, m. siedm., okr. Hunedoara 247. 310

Braia (Braila), m. mult. 11. 14. 22, 71,
97, 110, 114. 129, 142. 148. 153. 157,
159, 161. 163. 182, 196. 228, 236. 258-
259, 262-263. 266. 295. 313-315. 322.
335, 338. 352. 401. 421

Bran, prze. w Karpatach Pd. i tw. siedm..
okr. Braszow 19. 56. 109. 116. 179

Braszow (Brasov), okr. siedm. 7, 109.
249, 310

Braszow (Brasov). m. siedm. 6, 12, 22,
83, 90-91. 97. 104- 105. 110, 116, 118-
119. 124. 126. 128. 139- 140. 147. 159,
166- 167. 171- 175. 178- 180. 199. 203.
212. 222. 234. 238. 240. 269- 270. 272.
276, 278. 282. 306. 310- 311. 314. 322.
325. 331-332, 348. 353. 365. 372. 409

Bratysawa 13

Brincoveni, w. olt.. okr. Olt 790

Brodnicy, plemi mod. 97

Brucla (dzi. Aiud), os. rzym. 60

Bucegi, masyw g. w Karpatach Pd. 15

Bucov, w. mult. k. Ploiesti 165

Buda, m. na Wgrzech 705. 707. 145-147,
159, 169. 288

Budapeszt 24, 273. 278. 290, 310, 323.
325, 328, 330-331, 343, 346. 348, 358.
361, 409

Budziak (rum. Bugeac), pd. cz Besarabii
72, 144, 148-149

Buftea, m. mult., okr. Ilfov 155

Bugiulesti, stanowisko archeologiczne
w dzi. w. olt. Tetoiu, okr. Yilcea 25

Bukareszt (Bucuresti) 12, 14. 16, 20, 22:
25, 110. 132, 141-142, 149, 153, 155,
157, 161-163, 168, 175, 177, 186-187.
190, 195, 197, 205-206, 209. 215-217,
221, 227-229, 232-233, 236, 238, 240,
255-256, 262-263, 267, 270-271, 273,
276, 278, 282-284, 286-287, 295, 297-
298, 300-303, 307-308, 311, 313-317.
320, 325, 327, 329-332, 336, 338, 341,
348, 352, 354-355, 358.360-361, 366-
367, 372, 377, 379, 382-383, 385-386,
389- 390, 394- 397, 399- 402, 406 -410.
416, 420-421, 425

Bukowina 75, 77, 22, 217, 229, 241, 243.
252, 281-282, 313, 321, 331, 336, 342,

349-351. 354. 356-358, 369. 379, 387,

390, 403-404. 406, 425
Bugaria 44, 65. 76-78. 80, 84, 92-93,

95. 98-100. 103. 110. 125. 169. 176,

196. 236. 266. 297- 298. 318- 321. 342-

343. 351-353. 355-356. 359. 373. 387,

391. 409, 420-421
Bugarzy 69-70, 75-7*, 82-84, 92. 96,

99-100, 116, 161, 163. 182. 195. 236,

255, 266. 318-319. 322, 343, 356. 375
Burridava (Buridava, dzi. Stolniceni,

w skadzie m. Rimnicu Yilcea). os.

dackie, tw. rzym. 42
Burowie. plemi dackie 46
Buzau. rz. mult. 770
Buzau. prze. w Karpatach Wsch. 164
Buzau. m. mult.. 770, 765. 238, 240, 389
Byrladnicy. domniemane plemi mod. 97

Cahul zob. Kagu

Calafat, m. olt., okr. Dolj 22. 153, 320

Capidava (dzi. w. dóbr., okr. Konstanca),

os. dacka, tw. rzym. 65, 101
Caracal. m. olt.. okr. Olt 22, 87, 153,

240. 283

Caransebes. z. bań., okr. Caras-Severin 349
Caransebes. m. ba., okr. Caras-Severin

58. 182. 226, 311, 325
Carsium (dziœ. Hirsova). os. getycka. tw.

rzym. 65-66, 69
Casin, kl. mod. k. Gheorghe Gheorghiu-

-Dej, okr. Bacau 270
Cazane, przeom Dunaju 14
Calan, m. siedm., okr. Hunedoara 60
Calimanesti, m. olt., okr. Yilcea 389
Calugareni. w. mult., okr. Ilfov 22. 162. 196
Capilna (wg. Kapolna). w. siedm.. okr.

Klu 707
Carpinis, w. siedm. w Górach Zachodnich

k. Cimpeni, okr. Alba 246
Catlabuga zob. Katabuch
Ceahlau, masyw g. w Karpatach Wsch. 27
Cecora (rum. Tutora), w. mod., okr. Jassy

77-72, 163, 191
Celei, w. olt., okr. Olt 60
Celtowie 35-36, 39, 42-44, 46, 58
Cenad (dawn. Morisena). w. ba., okr.

Timis 700, 146

Ceptura, w. mult., okr. Prahova 165
Cerna, rz. ba. 14. 20
Cernavoda, m. dóbr., okr. Konstanca 20.

65, 69, 84, 101. 322. 335, 353
Cetatea Alba zob. Biaogród
Cetatea de Balta, w. siedm.. okr. Alba

dawn. tw. 108. 136. 211
Cetatea Neamtului (Neamt), tw. mołd.,

okr. Neamt 114-115. 133. 177
Cherso, m. w Ukr. SRR 358
Chocim, m. w Ukr. SRR, dawn. tw.


456



22, 114-115, 122. 131, 133, 144. 156-
157. 165, 177, 191. 199. 212. 215, 228

Chorwacja 278. 290. 323

Ciceul (Ciceu). tw. siedm. k. Dej, okr.
Bistrita-Nasaud 108, 136, 144

Cisa. rz. 10, 14, 16, 27. 38, 44, 47-48,
53. 69, 74-75, 77, 87. 139, 204, 351

Cisnadie, m. siedm., okr. Sibiu 702, 140.
175, 310

Cisnadioara, cze m. Cisnadie i cerkiew 102

Cismigiu. park w Bukareszcie 263, 329, 373

Cimpeni. m. siedm. w Górach Zachodnich,
okr. Alba 246

Cimpina, m. mult., okr. Prahova 238

Cimpul Piinii, miejsce k. w. siedm. Sibot,
okr. Alba 727

Cimpulung (Moldovenesc). m. mold.. okr.
Suczawa 98, 110, 229

Cimpulung (Muscel), m. mult., okr. Arges
90, 96-97. 109-110, 114, 171, 187,
206, 212, 331, 389

Cluj zob. Klu

Cobia, w. mult. i kl., okr. Dimbovi(a 777

Codlea, m. siedm., okr. Braszow 702. 779

Codrul Cosminului zob. Komin

Constantiniana Daphne zob. Daphne

Constanta zob. Konstanca

Copou, park w Jassach 329

Copsa Mica. m. siedm., okr. Sibiu 372

Corabia. m. olt.. okr. Olt 20

Cornul lui Sas (Sasowy Róg), dzi. Pop-
ricani 797

Cosmin (Cozmin), m. i kl. mod. w red-
niowieczu 98

Constangalia (Konstangalia). w. bes. 305

Costesti, siedm. t w. dacka, okr. Hune-
doara 57

Cotnari, w. mołd., okr. Jassy 57, 169

Cotroceni, kl., obecnie w Bukareszcie 209.
256

Cotofeni, w. olt., okr. Dolj 28

Covasna, okr. siedm. 7

Covurlui, wyyna, dawn. okr. w pd. Mo-
dawii 87

Cozia, kl. olt., okr. Yilcea 117-118, 175,
177. 256

Craiova zob. Krajowa

Crasna, w. mod. i lasy w okr. Vaslui 722

Craciuna, tw. mod. k. Odobesti, okr.
Yrancea 114

Cris, w. siedm. i tw. k. Sighisoara, okr.
Muresz 779

Crisana zob. Kriszana

Criscior. w. siedm. k. Brad, okr. Hunedora
178

Cucuteni, w. mod.. okr. Jassy 72, 24, 26, 28

Cugir, m. siedm., okr. Alba 372

Curechiu, w. siedm. k. Brad, okr. Hune-
doara 247

Curtea de Arges (Arges), m. mult., okr.
Arges 46. 96-97, 99-100, 102, 109-
110, 116, 168. 775, 777. 787, 209
Cyganie 777. 755, 760, 207, 265
Czarne Morze 14, 16. 18, 32—33. 35, 43,
45-46. 55, 62. 73, 93, 95, 103, 115,
134. 148, 198. 227, 259, 322, 350, 352,
390, 404

Czarnogóra 777. 342
Czechosowacja 13, 371, 387-389, 409
Czechy 81. 93, 139-140. 178-179. 193,

269, 278. 343, 358
Czeremosz, rz. w Ukr. SRR 356
Czerniowce (rum. Cernauti), m. na Buko-
winie, w Ukr. SRR 22. 757, 263, 273,
282. 349-350, 363. 395

Dacja 24, 42-43. 45. 47-48, 50-51,

53-54, 56-58. 60-65, 67-68. 70, 72-

74, 79-80. 193, 229, 235. 243, 251,

273. 275, 327, 331
Dakowie. plemiona poch. trackiego 79, 32,

39, 42-43, 45-51, 53, 57, 61-62, 64,

66-67. 72-73. 275
Daphne (Constantiniana Daphne), tw. rzym.

nad Dunajem 77
Dardanele 18, 20, 33
Dealul Spiri, dzielnica Bukaresztu 380
Debreczyn (Debrecen), m. na Wgrzech 759
Dej, m. siedm., okr. Klu 97, 707, 755
Delta Dunaju zob. Dunaju delta
Densus, w. siedm., okr. Hunedoara 702, 779
Desa, w. olt., okr. Dolj, dawn. tw. rzym.

nad Dunajem 70
Deva, m. siedm.. okr. Hunedoara 59, 94,

174. 247-248. 375
Dierna (Zernes dzi. Orsova), m. i tw.

rzym. 58, 71
Dinogetia (dzi. BiSericuJa), tw. rzym. 65,

81, 102

. Dionisopolis (dzi. Baczik), ant. koi. gr. 65
Direptate, równina k. Suczawy 757
Dimbovi{a, rz. mult. 72. 79-20. 770, 142,

263, 402

Dimbovita, dawn. tw. mult. 114
Dirjov, rz. mult. 25
Dirstor (Durostorum, dzi. Silistria), t w.

redniowieczna 92. 700, 776, 725
Dniepr, rz. 20. 28, 78, 191
Dniestr (rum. Nistru), rz. 5. 75, 79, 24,

33, 37-38, 54. 62. 73-74, 78, 95, 110,

115, 132. 144, 148, 163. 797, 799, 207,

228, 256, 556, 558, 587, 590, 403-404
Dobricz (dzi. Tołbuchin, rum. Bazargic),

m. w Bugarii 545
Dobrudza 72. 14-17, 19-22. 25, 33-36,

38-39, 44-46. 49-50. 54, 56, 59, 62,

64-66. 68-70. 75, 75-77, 87-82, 84-

85, 92-93. 95. 97. 99. 101-102. 116-


457


118, 125, 133, 148, 182. 229, 258, 267.

321, 335, 343, 351-353, 355, 359, 367,

375, 387, 391, 401
Doftana, wizienie, w. mult. Telega. okr.

Prahova 380, 405

Dognecea, w. bań., okr. Cara?-Severin 222
Dolhejti, w. mołd., okr. Suczawa 131
Dolj, okr. olt. 297
Don, rz. 27, 73-74, 405
Dorohoi, m. mołd., okr. Boto$ani 21, 156,

217

Dragoslavele, prze. w Karpatach Pd. 19
Drac?ani, w. mod. k. Hirlau, okr. Jassy

191, 261

Dragasani, m. olt., okr. Yilcea 60. 256
Drencova, w. bań., okr. Cara§-Severin 346
Drobeta (dzi. Turnu Severin), m. rzym.

50, 58, 60-61, 70-71
Dunaj 11, 13-14, 16-20. 29, 31-33,

35-39, 42-50, 54-56, 58, 60, 62-75,

77, 79-83,85-87,92-93,95-101, 103,

110-111, 114-118, 123-126, 128, 134,

141, 148-149, 153, 157, 161-164, 166-

167, 177, 182. 186- 187, 196-197, 213,

220. 223, 227-229, 233. 236. 256-259.

263. 274. 286. 294. 297-298, 300-301.

313-315. 318-321. 335. 343. 353-354.

387, 403-404, 407-408, 415, 419
Dunaju delta 14, 16, 46, 76, 118, 259,

298, 321, 335, 407
Durostorum (pón. Dirstor, dzi. Silistria).

m. i tw. rzym. 65, 69-70, 75, 81

Eforie, m. dóbr., okr. Konstanca 402
Egejski obszar 29—30
Egipt 30, 36, 65-66, 236
Enosejti, w. olt., okr. Dolj 60

Fanar, gr. dzielnica Konstantynopola 205,

275, 241, 257, 340
Fagaras, z. siedm. 94, 96, 106, 108, 114, •

116, 121, 145, 171, 186, 189
Fagaras., m. siedm., okr. Braszow 83, 168,

208, 211, 331, 353
Feldioara, w. siedm., okr. Braszow 102, <

144, 147

Feleac, w. i kl. siedm., okr. Kluż 114, 179
Ferdinand (dziœ. Ojelu Ro§u, m. ba., okr.

Caras-Severin) 346
Finta. w. mult., okr. Dimbovi{a 795
Fintina lui Pacurar (dziœ. Pacurari, dziel-
nica Jass) 797
Flandria 57, 309

Flaminzi, w. mod., okr. Botojani 336
Floreasca, je. w Bukareszcie 401
Flore?ti, w. siedm., okr. Klu 797
Focjani, m. mod., okr. Yrancea 770, 229,

233,235, 295, 300, 302, 336, 354, 363, 408
Francja 23-24, 100, 755, 775, 203, 205,

208. 226-227, 232, 235-236, 243. 248-
249. 252, 258, 262-263, 271-273. 275-
276, 278, 281-282, 286-287, 294-295,
297. 299, 311. 316-318, 322. 329, 335,
342, 351-352, 356, 358-359, 361, 366.
370- 372,378,382,387- 390,400,407,421

Frankowie 75, 82

Frajesti, w. mult., okr. Ilfov 796

Galia 47, 57-58, 74-75

Galicja 229, 243. 269, 281, 349

Gaacz (Galami), m. mod. 72, 14. 110,

153, 186. 217. 228- 229. 238, 240, 255,

262-263. 278. 295. 298. 313-314. 322.

335-336. 338. 340. 352. 408. 421
Garvan, w. dóbr., gm. Jijila, okr. Tulcza 702
Gdask 755, 272
Genueczycy 770, 775, 725
Geoagiu. w. siedm., okr. Hunedoara 60
Gepidowie. lud germaski 62. 69. 73- 75
Germania, prow. rzym. 57
Germanowie 48, 78

Germisara (dzi. Geoagiu), os. rzym. 60
Geto-Dakowie 70, 24, 36-39, 42-44, 46,

53, 61-62, 64, 72-73
Getowie32-33,35-36,38-39,42, 44-47,

64-65, 209
Gherghita, dawn. m., dzi. w. mult., okr.

Prahova 770
Gherla, m. siedm., okr. Klu 72, 222, 277,

311. 325
Ghindacani (dawn. Hindau), w. mod., okr.

Neam{ 116

Gilau, w. siedm., okr. Klu 779
Giurgiu, m. mult., okr. Ilfov 72, 25, 770,

114, 118, 124, 128, 148, 154, 161, 163,

166. 177, 182, 196, 229, 259, 262, 287,

295, 313, 315, 335

Girla Mar. w. olt., okr. Mehedinp 29, 31
Goci, ludy germaskie 47, 61 — 62, 66—67,

69-74, 209

Golia. cerkiew w lassach 270
Goraslau, w. siedm., okr. Salaj 766
Gorj, okr. olt. 254

Gornesti, w. siedm.. okr. Muresz 234
Govora, kl. olt. i w., okr. Yilcea 72. 775,

206. 389

Góry Bakaskie zob. Bakaskie Góry
Góry Zachodnie (Bihor) 13-14, 17, 20,

29, 49, 53-54. 57-58, 60, 104, 245,

270, 297, 293
Gradijtea Muncelului (Gradi§tea de Mun-

te). w. siedm.. okr. Hunedoara 57. 53. 76
Grecja 25, 32-35, 43. 65-66, 75, 254,

258-259, 342-343, 351, 353, 358, 387,

404, 410, 420
Grecy 20, 32-37, 44-45, 50, 65, 70. 141,

152, 155. 159- 162, 181- 182, 186, 189-

190. 192. 205. 275-2/6. 220-222. 227.


458



237, 241-243, 254-258, 266, 271, 273,

275-276, 331

Grivi{a, dzielnica Bukaresztu 377, 383
Grunwald 120

Halicz, Halicka Ru, Halickie ksistwo 86,

99-100, 103, 115-116
Harghita, okr. siedm. 7
Hateg, z. siedm. 94, 96, 106, 110, 171-172,

186, 247

Hafeg, m. siedm., okr. Hunedoara 55, 83, 114
Helis, stolica Dromichete, przypuszczalnie

na Nizinie Wooskiej 39
Herastrau, je. w Bukareszcie 401
Herina, w. siedm., okr. Bistrita-Nasaud 102
Hierasti, w. mult., okr. Ilfov 209
Hinogul, w. dóbr., okr. Konstanca 65
'Histria (dzi. Istria, w. dóbr., okr. Kon-

stanca), ant. koi. gr. 33-36, 65-66, 69
Hiszpania 23, 75, 385, 398
Hindau (dzi. Ghindaoani) 116
Hirlau, m. mod., okr. Jassy 737, 777, 191
Hirsova, m. dóbr., okr. Konstanca 65, 752
'Holandia 205, 248, 370
Horodenka, m. w Ukr. SRR 277
Humor, kl. mod., okr. Suczawa 737, 777—

775

Hunedoara, okr. siedm. 355
Hunedoara, m. siedm. 53, 702, 723, 772,

775-779, 277, 222, 343
Hunowie. lud poch. tur. 69— 72. 74
Hurez (Hurezu. Horezu. Horezi). kl. olt..

okr. Yilcea 209, 272
Husi, m. mod., okr. Yaslui 770, 757,

257, Ą05

rz. mult. 727, 723, 795
asi zob. Jassy

lernut, w. siedm., okr. Muresz 277
Iglita. w. dóbr., okr. Tulcza 65
Ilfov, okr. mult. 303
Iliria, prow. rzym. 35, 44 — 45, 56—58
Ilirowie, lud indoeuropejski 37 — 32
Ineu (dzi. m. w Kriszanie, okr. Arad),

tw. 752

Isaccea, m. dóbr., okr. Tulcza 65, 57, 752
Islaz, w. olt. k. Turnu Magurele, okr.

Teleorman 283-284
Istria, w. dóbr., okr. Konstanca zob. Hi-

stria

Istros, gr. nazwa Dunaju 33
Italia 57, 63, 74-75 Zob. te Wochy
Izmai, okr. bes. 375
Izmai, m. bes. i tw. 22, 767, 765, 225,

235, 254

Jassy (asi), m. mod. 22, 25, 770, 744.
749, 753, 757- 755, 763, 765, 765, 756-
757, 797-792, 794-795, 207, 205-206,

210-212, 276-277, 227, 227-228, 233,
236, 238, 240, 255, 257, 263, 270, 272-
273. 276-275. 257. 253, 295. 309. 373,
376, 325-332, 336, 335-339, 354, 360-
367, 365-366, 379, 395, 399-400, 402,
405. 427, 425

Jazygowie, plemi sarmackie 43—44, 46—
45, 67-62, 77, 73

Jilava, w. k. Bukaresztu 350

Jiliste (Jilistea), w. mod., okr. Yrancea 757

Jimbolia. m. ba., okr. Timis 370

Jiu, rz. siedm. i olt. 72, 77, 79, 55, 96,
770, 256, 322, 346, 357-355/377

Jugosawia 373, 386-387, 390, 404, 407,
409, 420-427

Jupa, w. ba., okr. Caras-Severin 55

Kagu, (rum. Cahul), je. w pd. Besarabii

757

Kagu, m. bes. w Mod. SRR 225
Kaliakra, przyldek na wybrzeu bug. 725
Kallatis (Callatis, dziœ. Mangalia), ant. koi.

gr. 33, 35-36, 65, 77
Kamieniec Podolski, m., dawn. tw. w Ukr.

SRR 770, 720, 743, 272, 274
Karowice (Sremski Karlovici), m. w Ju-
gosawii 200, 203

Karpaty 6, 70, 72-20, 23, 25, 37-32,
37, 39, 42, 44-46, 49-50, 53-55, 62,
64, 67, 72, 74-75, 77-75, 53, 55, 57,
90, 93, 95-96, 95, 700, 706, 705, 745,
765, 793, 206, 273, 227. 223, 249, 275.
324, 337, 343, 357-355, 357-355, 367,
363, 408-409
Karpo wie, plemi dackie 46,67 — 62,66— 67,

77-74
Katlabuch (rum. Catlabuga), je. w pd.

Besarabii 734

Kaukaz 20, 37, 272, 235, 259
Kawarna, w. na wybrzeu bug. 725
Kijów 56, 93, 702- 703, 775, 205, 272, 355
Kilia (rum. Chilia), m. i tw. bes. w Ukr.
SRR 72, 95, 770, 774, 775-720, 722,
725-726, 729, 732-734, 737, 745, 767,
765, 777, 752, 225

Kimmeriowie (Kimmerowie), lud koczow-
niczy 32 _
Kiszyniów, m. bes. w Mod. SRR 22,

350, 405

Kladowo, dzi. m. w Jugosawii 764

Klu (Cluj), m. siedm. 22, 24, 59, 97,

104. 106, 709, 774, 724, 727, 735, 739-

740, 746, 759, 765, 774, 775-750, 797,

203, 205, 272, 222-224, 237, 233-234,

247. 250, 269, 272. 276-277. 370, 372,

322-323, 325-327, 337-332. 346, 345,

366, 397, 395, 399-400, 402. 427, 425

Koomyja, m. w Ukr. SRR 7/0. /20, 734

Konstanca (Constania), m. dóbr. 12, 74,


459


20, 22, 33-34, 69, 322, 335, 353, 355,

409, 420-421
Konstantynopol (Stambu, Carogród) 5,

69-70, 72, 75, 77, 86, 99, 104, 110,

115, 119, 124, 126, 130, 132, 141, 145,

147, 149+151, 155-156. 161. 182, 192,

194-196. 201, 205-206, 210. 215. 230.

233, 235, 255-259, 263, 286-287, 292,

296-297, 300, 304, 306-307, 321. 341

Zob. te Bizancjum
Kosowe Pole (Kosovo Polje), dolina w p}d.

Serbii 103, 116, 121, 124
Kostobokowie, plemi dackie 46
Kozacy 156-158, 163, 187, 194-195, 197
Komin (Codrul Cosminului, Las Komi-

ski) lasy na pd. od Czerniowiec 137
Krajowa (Craiova). m. olt. 25, 71, 76, 110,

116,141 -142,155,186,217.238,240,255,

263, 273, 283, 295, 303, 313-315, 329-

331,338,372,377, 389, 391, 402,420- 421
Kraków 12, 105-106, 115, 126, 159, 161,

171-172, 175, 179, 214
Kriszana (Crisana), kraina geogr. w zach.

Rumunii 14, 56, 64, 73, 83, 148, 246,

288-291, 323, 368, 391
Krobyzowie, plemi trackie 46
Krym 20, 110, 132, 157, 191, 195, 229,

235-236, 296-297, 405, 421
Krymski Chanat 103
Ksistwo Warszawskie 252
Kuczuk-Kainardi, dzi. Kajnarda, w.

dóbr. w Bugarii 229, 235, 241
Kumani zob. Poowcy
Kwadowie, plemi germaskie 48, 61
Kyzikos, m. ant. w Azji Mniejszej, koi.

gr. 33

Lainici, prze. -w Karpatach Pd. 19, 58
Laposu (Łapo?), w. mult., okr. Prahova 26
Lapusna, okr. bes. 153, 157
Lewocza (Levoa), m. na Sowacji 2/2
Lipova, m. i tw. ba., okr. Arad 20, 146,

149, 160, 182
Lipsk 217, 275, 361
Litwa 87, 95, 98, 103, 120, 137
Londyn 297

Longobardowie, lud germaski 74— 75
Lovistea, dolina w Karpatach Pd. 96
Lublin 126
Lugoj, m. bań., okr. Timis 182, 234,

289-290, 311, 361

Lupeni, m. siedm., okr. Hunedoara 377
Lutita, w. siedm. okr. Harghita 29/
Lwów 12, 103, 105-106, 110, 115, 118-

120, 126, 137, 140, 158, 183, 199, 205,

212, 273

uck, m. w Ukr. SRR 201

Macedonia 28 -29, 32, 35-36, 38, 42, 46,

65-66, 69, 79, 114, 176, 351, 375
Malbork 720, 143

Maa Azja 20. 27. 33. 43. 60. 63. 65-66. 103
Mamaia, miejscowo klimatyczna k. Kon-
stancy 402, 417

Mangalia, m. dóbr., okr. Konstanca 33
Mangop (Mangup), koi. w. na Krymie 178
Maramuresz (Maramures), kraina geogr.
w pn.-zach. Rumunii 7, 17 73, 83, 94,
98-99. 106. 108. 114. 145. 170-171.
204, 223, 291, 351, 368, 391
Marica, rz. na Bakanach 35, 115
Markomanowie, lud germaski 48, 61
Marpod, w. siedm., okr. Sibiu 140
Macin, m. dóbr., okr. Tulcza 65, 235
Magureni, w. mult., okr. Prahova 209
Manastirea. tw. siedm., okr. Klu 779
Manastur (Cluj-Manastur), kl. k. Klu

106- 107. 171
Manesti. w. k. Bukaresztu, okr. Dimbovi{a

154

Marasasti, m. mod., okr. Yrancea 353—354
Marasti, w. mod., okr. Yrancea 354
Medgidia, m. dóbr., okr. Konstanca 101
Medias, m. siedm., okr. Sibiu 90-91, 139,

180, 211, 324
Megara, ant. m. gr. 34
Mehedin{i, okr. olt. 130, 155, 297, 385
Mesteacan, w. siedm. w Górach Zachod-
nich, okr. Hunedoara 247
Mezja, prow. rzym. 43, 47—49, 53, 57,

62, 65-68, 72
Mowie, plemi trackie 32
Micia (dzi. Ve>el), os. i tw. rzym. 59—60
Miercurea Sibiului, w. siedm., okr. Sibiu 323
Mihalf, w. siedm., okr. Alba 290
Mihaleni, w. siedm. w Górach Zachodnich,

okr. Hunedoara 248

Milcov, rz. na granicy mod.-wo. 87, 98,115
Milet, ant. m. gr. 33—34
Miraslau, w. siedm., okr. Alba 165
Mircea Voda, w. dóbr., okr. Konstanca 65
Mogosoaia, w. k". Bukaresztu 200, 2/0, 402
Mohacz, m. na Wgrzech 747
Mohile, w. bes. w Mod. SRR /22
Moigrad, w. siedm., okr. Salaj, dawn. tw.

59, 76
Moldovi{a, w. i kl. mod., okr. Suczawa

720, 777, 229

Modawska Socjalistyczna Republika Ra-
dziecka (Mod. SRR) 390, 403
Monachium 27*, 389
Monteoru, wac. Sarata-Monteoru, w dzi.

w. mult. Merei, okr. Buzau 29—30
Morawy 76, 82, 183, 212, 409
More§ti, w. siedm., okr. Muresz 702
Morze Batyckie zob. Batyk
Morze Czarne zob. Czarne Morze


460


Morze ródziemne zob. ródziemne Morze
Moskiewskie Ksistwo 103, 136- 137, 143,

157, 161, 166, 196

Moskwa 196, 205, 212, 380, 383, 409, 415
Multany (Muntenia) 14-16, 18-19, 25,

56, 59, 61, 64, 66, 69, 71-72, 77, 93.

95-97, 112
Munkacz (Munkaczewo), m. w Ukr. SRR

170

Muntenia zob. Multany
Muresz (Mures, Marusza), rz. siedm. 14,

16, 20, 45, 58-60, 83, 92, 146, 160,

165, 247, 377
Muresz (Mures), okr. siedm. 7, 64

Naissus (dzi. m. Nisz w Jugosawii), m.

rzym. 62, 66

Napoc (dzi. Klu), m. rzym. 59, 72
Nadla, m. ba., okr. Arad 146
Naieni, w. mult., okr. Prahova 165
Napradea, w. siedm., okr. Salaj 250
Nasaud, m. siedm., okr. Bistri{a-Nasaud

325, 361, 365
Neajlov, rz. mult. 354
Neam{, okr. mołd. 116
Neamt, kl. mołd., okr. Neamt 115, 176, 178
Nearnf zob. też Cetatea Neamjułui i Tirgii

NeamJ

Negru Voda, w. dóbr., okr. Konstanca 21
Nenisori (dzi. Armasesti), w. mult., okr.

Ilfov 194

Niculitel, w. dóbr., okr. Tulcza 702
Niderlandy 772, 205, 205, 272
Niemcy (kraj, pastwo) 72, 24, 29, 75,

85, 139, 145, 186, 205, 208, 216, 222,

230, 232, 248, 263, 271, 275-276, 318,

329, 342, 346, 351-358, 366, 370-372,

378, 386-391, 394, 396, 400, 403-404,

406-409, 418, 420-421
Niemcy (narodowo, ludno) 6 — 8, 22,

90, 104-105, 126, 139, 199, 236, 278,

332, 346, 350, 357, 390, 396, 403, 408,

418, 420
Nikopol (Nikopolis), m. w Bugarii dawn.

sandżak tur. 50, 103, 117, 148, 755, 164,

320, 421

Norymberga 779

Noua, przedmiecie Braszowa 29-30
Noviodunum (dzi. Isaccea), tw. rzym. 39,

65, 81
Nusfalau, w. siedm., okr. Salaj 76

Oas, z. w Maramuresz, okr. Satu Mar

83, 94

Obertyn, os. w Ukr. SRR 144
Obluci{a, bród na Dunaju k. Isaccea 757
Ocna Mures, m. siedm., okr. Alba 58
Odessa 243, 260, 263, 350, 354, 358, 404-

405

Odessos (dzi. m. Warna w Bugarii), ant.
koi. gr. 65

Odorhei (Odorheiu Secuiesc), m. siedm.,
okr. Harghita 108, 291

Odryzowie. plemi trackie 32, 35

Oescus (dzi. w. Gigen w Bugarii), tw.
rzym. 77

Ogast, rz. w Bugarii 321

Oituz, prze. w Karpatach Wsch. 79, 59, 770

Ojogeni, w. mult.. okr. Ilfov 194

Olbia (dzi. w. Parutino w Ukr. SRR),
ant. koi. gr. 33, 35, 46,

Olt (Aluta), rz. 14. 19. 25. 35, 46, 48,
50 54, 56. 58- 59. 61-62. 67-68. 72,
96, 110, 118. 142. 175, 191), 227, 255,
283, 286, 353-354

Oltenia 14, 16-18, 20, 25. 29, 32, 38-39,
45, 48-49, 51, 54, 58-60, 62, 71-72,
76-77, 93, 96, 113, 141. 153. 166, 184,
207. 215. 217, 223, 227-228. 236. 252,
254- 258. 284. 287. 297. 320. 336. 353

Opole 164

Oradea, m., dawn. tw. w Kriszanie, okr.
Bihor 72, 76. 83. 91, 100. 139. 146. 160.
171-172, 174-175, 179-180. 182, 197,
234, 269, 272. 277, 310, 322, 346, 361,
391. 395

Oravita, m. ba., okr. Caras-Severin227,370

Orastie, m. siedm., okr. Hunedoara 90—97,
727, 772, 174, 208

Orhei, dawn. okr. bes. 153, 187

Orhei (dzi. m. Orgiejew w Mod. SRR),
m. i tw. mod. 114

Oriachovo (rum. Rahova), m. w Bugarii
327

Ormianie 752, 159-160, 212, 222, 246,
255, 277, 356

Orsova, m. ba., okr., Mehedinp 55, 226

Ostrovul Mar, w. siedm., okr. Hunedoara
779

Otomani, w. w Kriszanie, okr. Satu Mar 29

Otopeni, lotnisko midzynarodowe w Bu-
kareszcie 418

Pades, w. olt., okr. Gorj 255

Panonia, kraina geogr.. prow. rzym. 43,

47-48, 57. 59, 62, 72, 75, 77-78
Pantelimon, dzi. przedmiecie Bukaresztu

267

Paristrion (Paradunavon), prow. biz. 92, 700
Partpwie, lud iraski 49
Pary 267, 277, 275. 257. 296, 295, 303-

304, 316, 318, 330-331, 338, 361. 363,

400-401, 413

Pa$cani, m. mod., okr. Jassy 336, 340, 364
Pacuiul lui Soare, tw. biz. k. dzi. w.

dóbr. Ostrov, okr. Konstanca 57, 707
Peri, w. i kl., okr. Maramuresz 114
Persja 35, 132, 181, 191. 212


461


Peszt 146

Petersburg 230, 255

Petros.ani, m. siedm., okr. Hunedoara 310

Petrovaradin. m. w Jugosawii 227

Piatra lui Craciun (dzi. Piatra Neamt).

m. mold. 110
Piatra Neamt, m. mold., okr. Neamt 22.

110. 132

Piatra Ro?ie, tw. dacka, okr. Hunedoara 51
Pieczyngowie, plemiona tur. 21. 77— 78. 83.

85-87, 92
Piemont 297, 299
Pietroasa (Pietroasele). w. mult., okr. Bu-

zau 74

Pitesti. m. mult., okr. Arges 110, 314, 331
Plewna (Pleven). m., dawn. tw. w Bugarii

320-321
Ploiesti. m. mult.. okr. Prahova 12—13.

18, 71, 163, 165. 190. 217. 238. 240.

274. 294-295. 303. 313-314, 338, 377.

390. 402, 421

Plumbuita. kl. k. Bukaresztu 190
Plowdiw, m. w Bugarii 42
PoartaOrientala, przel. w Karpatach Pd. 19
Podole 29, 115, 192
Podraga, w. mod.. okr. Botosani 121
Podul Inalt zob. Yaslui 133
Poenari, tw. mult., okr. Arges, 114. 177
Pokucie 115, 120, 137. 143-144, 358. 404
Polacy 110. 120-121, 126. 137. 144, 156.

195 199. 201. 213-214. 228. 231. 243.

281. 286-287. 292. 301. 303. 305. 318.

340. 356-357. 389-390. 424-426
Polska 5. 10-11. 13. 15. 27-29. 86-87.

93. 103-104. 110. 115-118. 120-123.

130- 131, 133- 137. 140- 142. 144-145.

149.152- 158.160- 161. 163- 167. 175-

176. 181. 183. 186. 188. 191-196, 198-

200, 205. 207. 210, 212-214. 216. 227-

228. 230-231. 238. 243. 266. 269, 275.

305-306, 327. 358. 372-373. 386-390.

411. 415. 418. 424-425
Poowcy (Kumani). plemiona tur. 21. 83.

85-87. 93

Potawa. m. w Ukr. SRR 201. 358
Pont, ant. pastwo w Azji Mniejszej 36.

43. 64

Popauti, dzi. przedmiecie Botosani 176
Popesti. w. mult.. gm. Mihailesti. okr.

Ilfov 46. 51

Popricani. w. mod., okr. Jassy 194
Porcesti. w. siedm., okr. Sibiu 211
Porolissum (k. dzi. Moigrad, gm. Mirsid.

okr. Salaj). m. i tw. rzym. 59—60. 76
Porta Otomaska zob. Turcja
Porumbacul de Sus. w. siedm.. okr. Sibiu

183
Posada, domniemane miejsce bitwy z 1330 r.

przypuszczalnie w dolinie Lovistea 95— 96

Potaissa (Patavissa). dzi. Turda, m. rzym.

55. 59-60. 72

Potlogi. w. mult.. okr. Dimbovi{a 210
Pożarevac (Passarowice). m. w Jugosławii

227

Praga 105. 171. 179, 234. 325
Prahova, rz. mult. 13. 19, 110, 154, 194,

240. 314, 377. 409
Prahova, okr. mult. 303
Predeal, przel. oddzielajca Karpaty Wsch.

i Pd. 13. 19. 314

Prejmer. w. siedm.. okr. Braszow 779
Presawiec (Perejaslawiec. przypuszczalnie

dzi. Isaccea). tw. dóbr. 81. 92
Prislop. kl. siedm. k. Hateg. okr. Hune-
doara 114. 178
Probota. w. i kl. mold.. okr. Jassy 115.

176-177

Prusy (pastwo) 229, 299. 312. 317-318
Prut.' rz. 14. 16. 25. 37, 54. 74. 115, 137.

201, 215. 228, 236. 255
Przemyl 137

Pulpudeva (dzi. Powdiw). os. tracka 42
Putna. w. i kl. mod.. okr. Suczawa 135,

168. 177-178, 229. 354

Racibórz 164

Radovan, w. olt., okr. Dolj 767

Radauti, m. mod.. okr. Suczawa 99, 702

176.'350

Razboieni zob. Yalea Alba
Ren. rz. 66. 87
Resca. w. olt.. okr. Olt 58
Resita. m. ba., okr. Caras-Severin 222,

269. 310. 322. 346. 372
Ribita. w:. siedm., okr. Hunedoara 178. 247
Rimnic (Rimnicu Sarat), m. mult., okr.

Buzau 235, 238
Rimnicu Yilcea (Rimnicul Yilcii), m. olt..

okr. Yilcea 90. 109-110
Riureni. dzi. przedmiecie Rimnicu Yilcea

256
Rodna. w. siedm., okr. Bistrita-Nasaud.

dawn. m. 90-97. 104. 110. 143
Roksolanowie, plemi sarmackie 43 — 44.

48. 50. 61-62, 73
Roman, m. mołd.. okr. Neamt 20. 87.

90, 110. 114. 120. 132, 137. 769, 757,

200. 277. 238. 240. 295. 313. 338
Romanesti. w. mult., okr. Dimbovita 755
Romula. dzi. Resca. os. rzym. 55. 62
Rosja 777. 757. 797. 796, 795-207. 205.

226- 2J7,233,235-237. 242- 243. 254-

255. 257-259. 263, 266. 280-282. 286-

287. 291-292. 295-299. 304-305. 316.

318-321. 324. 336-337, 342. 350-356.

358-359. 376. 380, 387
Rosjanie 27. 796. 322. 350. 356, 375. 379
Roscani. os. bes. 157


462


Rosia Montana, w. siedm. w Górach Za-
chodnich, okr. Alba 60, 247
Rosiori (Rosii) de Vede, m. mult., okr.

Teleorman 110, 190
Rovine. niezindentyfikowane miejsce bitwy

z 1394 r. 116
Rucar, prze. w Karpatach Pd. (wac.

Dragoslavele) 19

Rupea. m. siedm., okr. Braszow 706
Rusidava, k. dzi. Dragasani, os. i tw.

ry m. 60

Ruszczuk (Ruse), m. w Bugarii 161. 236. 343
Ru Kijowska 76- 7~. 81-82. 85-87. 93.

99- ~100. 103. 207
Rzym (pastwo) 42-43. 46- 51. 53-57.

60- 66. 68- ~0. 72-73
Rzym (Watykan, stolica papieska) 99. 251.

387

Rzym. m. 38, 47-50. 60. 225. 278
Rzymianie 20. 24, 36. 42-46, 49-51. 53.

56-59, 63-73. 207. 209. 275

Salinae (dzi. Uioara). os. rzym. 58. 60
Saloniki, m. w Grecji 69. 118. 351-352. 356
Salonta. m. w Kriszanie. okr. Bihor 193
San. rz. 13. 19. 213

San Stefano. os. k. Konstantynopola 321
Sarmaci, ludy poch. iraskiego 35. 44. 46.

49. 54. 67. 73-74, 78
Sarmizegetusa (Regia). os. i tw. dacka.

okr. Hunedoara 49—52, 76
Sarmizegetusa Rzymska (Ulpia Traiana Au-
gusta Dacica). m. rzym.. dzi. w. siedm.,
okr. Hunedoara 55, 58-59. 61. 63, 72
Sasi (Niemcy siedm.) 6, 10. 90, 92. 99.
105-109.' 127-129. 145, 149. 159-160.
167, 171-175. 179. 186. 189, 192. 208-
209. 222-224. 231, 244, 250-251. 270-
271. 274. 276. 278. 281. 288-289. 291.
312,324-327,346,357.362.366 - 367.396
Sasowy Róg zob. Cornul lui Sas
Satu Mar. okr. siedm. 7. 108. 223
Satu Mar. m. siedm. 83. 91. 106-107.
160, 167. 197. 204. 222. 277. 361. 391
Satul Nou. w. dóbr., okr. Konstanca 65
Sawa, rz. w Jugosawii 68
Sacarimb, w. siedm.. okr. Hunedoara 248
Sacuieni (Sacueni). w. w Kriszanie. okr.

Bihor 146

Salaj. okr. siedm. 7

Scaeni (Scaieni), w. mult.. okr. Prahova 274
Sculeni, w. mod., okr. Jassy 256
Scytia, prow. rzym. 68, 70
Scytowie, ludy poch. iraskiego 32 — 33.

35-36. 38. 44
Sebes, rz. siedm. 78

Sebes. m. siedm.. okr. Alba 91. 102. 178
Secu. kl. mod.. okr. Neamt 256
Seklerzy (Szeklerzy. zmadziaryzowana lud-

no poch. tur.) 7. 10. 87. 92. 98. 105-

109. 127. 132. 145-146. 149. 159-160,

164- 165. 175, 186. 189. 192. 204. 221-

224, 226, 250, 278. 289, 291. 353. 359.

362

Seleusul Mar. w., dzi. cz m. Oradea 797
Sepreus. w. siedm. 346
Serbia 62, 94. 98. 103. 114. 125. 176-

177. 228. 259. 268, 298, 304-305. 318-

319. 342-343. 351-352, 358
Serbowie 27. 774. 776, 767. 163. 165, 182,

195, 223, 236, 242, 250, 254-255, 266,

288, 290, 292. 319, 323. 349
Seret (Siret). rz. mołd. 14. 19. 37. 67.

74. 110. 131. 144. 227. 263. 354. 356
Seret (Siret). m. mołd., okr. Suczawa 98.

702, 770. 775, 775, 777
Severin zob. Banat Seweryński i Turnu

Severin
Sflntu Gheorghe. m. siedm., okr. Covasna

597

Sibiu. okr. siedm. 7, 706, 709. 759, 247. 310
Sibiu, m. siedm. 6, 22, 83. 90-91. 96.

104. 110, 123-124. 126, 139-140, 159.

164. 171-175. 178-180. 186-187, 200.

203. 208. 211-212. 222-223, 250, 263.

270- 273, 276- 278, 288-291. 311- 312.

322. 325-326, 332, 347, 349, 362, 368
Sighet (Sighetu Marmatiei). m. w Mara-

muresz 83. 114
Sighisoara. m. siedm.. okr. Muresz 72.

90-97. 139, 174, 179-180, 209
Silistria (Silistra, Sylistria), m. w Bugarii,

dawn. tw. i sandak tur. 65. 81. 92.

148. 755. 182. 190. 194- 196. 236. 258.

321. 342. 353

Sinaia, m. mult., okr. Prahova 366
Singidunum. dzi. Belgrad, m. rzym. 39
Sinoe, je. dóbr., okr. Konstanca 20, 33
Simbatade Sus. w. siedm., okr. Braszow 277
Sinmicaus. w. siedm.. okr. Muresz 277
Sinpaul, w. siedm.. okr. Muresz 767
Sintana de Mures. dzi. cze m. Tirgu

Mures 73

Sintamaria-Orlea, w. siedm., okr. Hunedo-
ara 702. 779

Sirca. w. mod., okr. Jassy 795
Sklawinowie, plemiona pd.-sow. 75
Skordyzowie (Scordisi), plemi celtyckie 46
Slatina, m. mult.. okr. Olt 770
Slatina. w. i kl. mod.. okr. Suczawa 776, 778
Slobozia. m. mult., okr. lalomija 236
Sowacja 46. 139, 147. 193. 349
Sowianie 20-27, 69-77, 75-78. 80-87,

83, 99. 271. 278. 312. 349
Smyrdan, w. w Bugarii, k. Widynia 327.

337

Snagov. w. i kl. mult.. okr. Ilfov 777
Sofia 343. 409


463


Solon{, w. mod., okr. Bacau 294
Somesz (Somes), wyyna siedm. 13, 64
Somesz (Somes), nizina siedm. 14, 29
Somesz (Somes), rz. siedm. 83
Somesz (Somes), z. siedm. 171
Soroca (Soroka), dawn. okr. bes. 153
Soroca (Soroka), m. i tw. mod. w Bes-

arabii 114
Stalingrad 405
Stany Zjednoczone Ameryki Pónocnej 335,

343, 370-371, 400, 405-406, 410, 412,

419-420

Stanilesti, w. mod., okr. Vaslui 201
Stauceni (Stawczany), w. mod., k. Boto-

sani 228
Strei, w. siedm. k. Calan, okr. Hunedoara

101-102, 179
Sucevi(a, w. i kl. mod., okr. Suczawa

176-178, 229
Sucidava dóbr. (dzi. Satul Nou), tw. rzym.

65
Sucidava olt. (dzi. Celei), m. i tw. rzym.

42, 46, 60, 62, 70-72
Suczawa (Suceava), m., dawn. tw. mod.

12, 21, 90, 98, 110, 114-115, 120-121,

131-134, 137, 144-145, 149, 156, 163,

165,168-169,176-177,195,212,240,351
Sukowie (Suci), plemi dackie 46
Sulina, m. w delcie Dunaju, okr. Tulcza 397
Swisztow (Svitov), m. w Bugarii 235
Syberia 206

Sycybida zob. Sucidava olt.
Szalankemen (Slankamen). os. w Jugosawii

203

Szeged, m. na Wgrzech 146, 292
Szepienicka Ziemia (Tara Sepeni{ului) 115,

122

Szipka (Sipka), prze. w Bugarii 320
Szumi (Szumen), m. w Bugarii 229, 343
Szwabowie (Niemcy ba.) 222, 324, 357
Szwecja 196, 227, 236, 406, 421
Szwedzi 193, 201

Scheia, w. mod., okr. Jassy, dawn. m. 110

Scheia, w. mod. k. Suczawy 134

Scheii Brasovului, w. siedm. k. Braszowa

777, 775, 209, 231, 234
Selimbar, w. siedm. k. Sibiu 164
Serpatesti, os. k. Giurgiu, dzi nie istniejca

161

Soplea, w. mult., okr. Prahova 795
Stefanesti, w. mołd., okr. Botosani 144

lsk 272, 227

niaty, m. w Ukr. SRR 720, 272

ródziemne Morze 16, 18, 30-31, 37.

42, 226
widry Wielkie, w. k. Warszawy 27

Tapae, bliej nie oznaczone miejsce bitew

Daków z Rzymianami 48—49
Tasos, wyspa gr. 33
Tatarbunary, w. bes. 375
Tatarzy (Mongoowie) 22, 86, 93-95. 97-

98. 102-103, 111, 116, 121, 132-133,

137, 143-144, 148- 149, 157, 163-164,

166, 168, 191, 194, 196-197, 199, 207,

209, 227-228, 230, 236, 322, 343
Tatry 13, 409

Tauryskowie (Taurisci). plemi celtyckie 46
Tazlau, w. i kl. mod., okr. NeamJ 777
Tatareni, w. mod., okr. Jassy 191
Tecuci, m. mod., okr. Gaacz 770
Tei, je. i os. k. Bukaresztu 29, 401
Teleajen, rz. mult. 110
Teleorman, rz. i okr. mult. 87
Theodora (dawn. Drobeta), tw. biz. 71
Tibiscum (dzi. Jupa), os. dacka i rzym. 58
Tighina zob. Bender
Timis, rz. bań. 58
Timis, okr. bań. 7
Timisoara, m. ba. 72, 22, 91, 117, 124,

139, 146, 148, 166, 222, 234, 278, 310-

311, 322, 326, 346-347, 377. 395, 402,

409, 421
Tiraspol (Tyraspol), m. w Mod. SRR

54, 358

Tismana, w. i kl. olt., okr. Gorj 153
Tirgoviste. m. mult., okr. Dimbovi{a 72,

27. 76, 96. 109- 110. 114, 128-129. 142.

149. 163-164, 171, 174, 177, 183, 195-

196, 205, 209, 238, 240, 256, 285. 366, 389
Tirgsor, os. mult., dawn. m., okr. Prahova

770
Tirgu Frumos, m. mod., okr. Jassy 27,

195, 240
Tirgu Jiu, m. olt.. okr. Gorj 27, 709- 770,

389, 401
Tirgu Mures, m. siedm., okr. Muresz 21,

108, 110, 171, 174, 178. 288, 291
Tirgu Nearm*, m. mołd., okr. Neam{ 27 — 22
Tirgu Ocna, m. mołd., okr. Bacau 27
Tirgu Secuiesc, m. siedm., okr. Covasna

27, 145
Tirgu Trotus, w. mołd., okr. Bacau, dawn.

m. 110

Tirnava, z. siedm. i dawn. komitat 223
Tokaj, m. na Wgrzech 167
Tomis (Tomi. Tomoi, dzi. Konstanca),

ant. koi. gr. w Dobrudy 34—36, 56,

63, 65-66, 68-70

Topolnita. kl. olt., okr. Mehedinti 257
Totfalau, w. siedm., okr. Muresz 322
Tracja 35. 38-39. 44, 46-47, 56-57, 66,

68-69
Trakowie, plemi poch. indoeuropejskiego

31-33, 35-39
Transnistria 404


464




Troesmis (dzi. Turcoaia, w. dóbr., okr.
Tulcza), os. i tw. rzym. 62, 65

Tropaeum Traiani (dzi. Adamclisi) 50, 57,
59, 65-66, 69-70, 75

Tulcza (Tulcea), m. dóbr. 65

Turcja (Porta Otomaska) 5. 12. 103- 104,
116-117,119,121- 132.134- 135,137-
138.140-145,147- 150. 152- 161, 163-
' 167.176-177.181-183. 186-187. 191-
196. 198-201. 203. 205. 212-215. 217,
222-224, 226-231. 233. 235-242. 249,
252.254-259.262- 263. 266- 267. 280-
283, 286-287, 295-299. 303-306,
318-319,321,342,361, 387, 406, 420, 424

Turcy 22, 103-104. 114-125. 127-130.
132- 134,137,141-142,144- 145,147-
150. 152-168, 182-183, 186, 189-199,
201-203, 212, 216. 220-221, 224, 226-
230, 235-237, 239, 241-242. 254-257,
259. 275, 285-286. 297-298, 301, 319-
320. 322, 331, 343

Turda, m. siedm., okr. Kluż 55. 59, 91,
107, 166. 178. 322

Turnu. tw. mult., okr. Teleorman 110, 114,
118. 128. 148. 259

Turnu Magurele, m. mult., okr. Teleorman
263, 389

Turnu Rosu, prze. w Karpatach Pld. 19— 20

Turnu Severin (Severin, dziœ. Drobeta-
-Turnu Severin), m. olt., okr. Mehedinti
20. 50, 58, 87, 102, 109-110. 114-116,
118,148,177, 263. 314, 335, 389-391. 409

Turris (póŸn. Turnu), os. rzym. 56

Tutrakan (rum. Turtucaia), m. w Bugarii
343. 353

Tyras (dzi. Biaogród), ant. koi. gr. 33, 46

Tyrnawa (Trnava), m. na Sowacji 224

Tyrnowo (Wielkie), m. w Bugarii 115

Tara Amlasului zob. Amlas

Tara Birsei zob. Birsa

Tara Fagarasului zob. Fagaras

Tara Ha(egului zob. Ha{eg

Tara Oasului zob. Oas

Tara Yrancei zob. Yrancea

Tetina, tw. mod. na Bukowinie 114

Tifesti (póŸn. Hirtesti, Hirtiesti), w. mult..

okr. Arges 175
Tutora zob. Cecora

Uioara, w. siedm., okr. Alba 58
Ukraina 28, 177, 192-194, 196, 199, 205.

235-236. 355-357, 383, 389-390. 404,

406

Ukraicy 350, 356-357, 375. 379, 386
Ulmetum (dzi. w. dóbr. Pantelimon de

Sus, okr. Konstanca), tw. rzym. 65, 69
Unguras (Ungurasul), dzi. w. siedm., okr.

Klu, dawn. tw. 143

Uniejów. m. w Polsce 206

Uricani, m. siedm., okr. Hunedoara 310

Utrecht, m. w Holandii 208

Uzowie, plemi poch. tur. 85—86

Vad. w. i kl. siedm., okr. Kluż 735, 178
Yadul Husilor, w. mołd., okr. Yaslui 201
Valea Alba, w. mod. w gm. Razboieni,

okr. Neamt 133
Yaslui, m. mod. 87, 110, 121-122, 133,

336, 408

Yacaresti, kl., dzi. w Bukareszcie 233
Yerbia (dzi. Recia-Yerbia), w. mod., okr.

Botosani 156, 165

Yetel, w. siedm., okr. Hunedoara 59
Yicina (Wiczina, przypuszczalnie dzi. Isac-

cea), dawn. m. dóbr. 81, 97, 100
Yiisoara, w. mult., okr. Teleorman 142
Yintu (Yintul) de Jos, w. siedm., okr.

Alba 779

Yladimiri (Yladimir), w. olt., okr. Gorj 254
Ylaha, w. siedm., okr. Klu 779
Yodita, kl. olt., okr. Mehedinti 114, 775, 209
Voievodeni, w. siedm., okr. Kluż 707
Yoronet, kl. mołd., okr. Suczawa 27. 770,

777, 229

Yorumloc, w. siedm., okr. Sibiu 779
Yrancea (Tara Yrancei), z. mod. 98
Yulcan (Lainici), prze. w Karpatach Pd.

79, 58

Wandalowie, lud germaski 62, 73

Warna, m. w Bugarii 65, 104, 123, 125, 343

Warszawa 12, 27, 329, 420

Wenecja 98, 133, 152, 155, 159, 171-172,
186, 207, 212, 227. 307

Wgry (kraj, pastwo) 6-7, 82, 84-87,
92-99, 102-104, 108, 114-116, 118,
120-125, 127, 129, 132-134, 136-137,
139-141, 146-147, 149, 160, 166, 171-
174. 178, 186. 192-193, 198, 203-204,
223, 244, 250-251, 269-270, 281, 288-
292, 311-312, 323, 343, 347-349, 358-
359. 361. 368, 373, 378', 387-391, 406.
409, 420

Wgrzy (Madziarzy) 6-7, 70, 27, 76- 78,
81-83. 86. 90- 91. 94-96. 98-99. 102.
104- 105. 107. 115- 116. 118- 119. 122.
129. 132. 137. 139. 149. 159- 161. 165-
166. 168. 172-174. 187- 188. 192- 193.
203-205. 207-209. 221- 224. 226. 244.
246-248. 250-251. 269-270. 274, 276.
281. 288- 293. 303. 305. 310- 312. 323-
327. 331- 332. 346-349. 351. 355. 35?
359. 362. 366- 368. 379. 387. 391. 396.
406. 418, 420

Wgierska Nizina 14 19. 35, 43. 73- 74

Widy (Widin). m. w Bugarii 774. 776.
123. 164. 242. 308. 321


465


Wiede 705, 759, 166, 171-172, 181, 193,
198, 203, 205, 225, 231, 233-234, 246-
247, 251, 254-255, 270, 275, 278, 291,
297, 303, 310-312, 324-325, 330-331,
343, 348-349, 361, 363, 380, 387, 391,
409

Winnica, m. w Ukr. SRR 214

Wisa, i. 12, 19, 62

Wochy 23, 100, 123, 140, 155, 171-172,
177, 179, 205, 225, 230, 243, 275-276,
297, 303. 305, 311, 320, 331, 342, 359.
370, 378, 387-388, 390, 396, 403, 405-
406

Wosi 770, 775, 126, 152, 159, 278, 315, 332

Woy 29

Zalau, m: siedm., okr. Salaj 59

Zarand, z., dawn. komitat siedm. 222, 247

Zarnesti, m. siedm., okr. Braszow 203

Zernes zob. Dierna

Ziemia Szepienicka zob. Szepienicka Ziemia
Zimnicea, m. mult., okr. Teleorman 20, 420
Zlatna, m. siedm. w Górach Zachodnich,

okr. Alba 20, 58, 76, 91, 179, 211,

221, 250
Zota Orda, pastwo mongolskie 93—95,

98, 103

Zotmar (dzi. Satu Mar), tw. siedm. 83
Zsitvatorok, os. na Wgrzech 166
Zurich 772
Zwizek Radziecki (ZSRR) 359, 375, 387-

390, 397, 403, 406, 408-412, 414-415,

417-418, 420-421

elazne Wrota (elazna. Brama, Porfile
de Fier), 13-14,19-20, 87,123, 223. 419
ydzi 152, 160, 177, 336, 356, 390, 403- 404
ywiecczyzna 213


SPIS ILUSTRACJI

1. Karpaty Poudniowe. Góry Bucegi (Kleine Rumanien-Fibel, Bukarest 1962,

s. 4) .......................... 15

2. Winnica na Nizinie Wooskiej (P. Burchard, Rumunia, Warszawa 1968,

s. 14) ......................... 17

3. Przeom Dunaju (Narodnaja Rumynia segodnia, Moskva 1964, s. 96) .... 21

4. Kultura Cucuteni. Figurka kultowa z gliny palonej (Istoria Romdniei, t. I,

Bucuresti 1960, s. 68) ..................... 26

5. Kultura Monteoru. Naczynie gliniane (tame, s. 104) ........ 30

6. Ruiny Histrii, staroytnej kolonii greckiej w Dobrudy (E. Condurachi.

L'archologie roumaine au XX-e siecle, Bucarest 1963) ....... 34

7. Most rzymski na Dunaju. Paskorzeba z kolumny Trajana w Rzymie

(Istoria Romaniei, t. I, s. 364) ................ 38

8. Walka Rzymian z Dakami. Przypuszczalnie scena samobójczej mierci
Decebala. Paskorzeba z kolumny Trajana (Istoria popomlui roman. Sub.
redactia A. Otetea, Bucuresti 1970, ry. 7) ............ 45

9. Sarmizegetusa dacka. Zachowane fundamenty wityni (Condurachi, op.

cit.) .......................... 52

10. Sarmizegetusa rzymska. Zachowane ruiny amfiteatru (Romania. Precis histori-

aue, Bucarest 1970) ..................... 55

11. Rzeba z Tomis z okresu rzymskiego (Istoria Romdniei, t. I, s. 542) ... 56

12. Rzeby rzymskie z pomnika w Tropaeum Traiani - Adamclisi w Dobrudy

(Precis d'histoire de la Roumanie) ...........'.... 59

13. Kallatis. Ruiny bazyliki (Istoria artelor pistk in Romania. t. l, Bucu-
resti 1968, ry. 70) ..................... 71

14. Bitwa Woochów z Wgrami pod Posada, 1330 r. Miniatura z Kroniki Wie-
deskiej (Precis d'histoire) .................. 95

15. Cerkiew rumuska w Strei w Siedmiogrodzie z XIII w. (Istoria artelor

plastice..., t. I, ry. 114) .................. 101

16. Mircza Stary (Mircea cel Batrin) z synem. Malowido cienne z XIV w.

w cerkwi klasztoru w Cozia (Istoria Romdniei, t. II, Bucuresti 1962, s. '364) 117

17. Jan Hunyadi przyjmujcy poselstwo tureckie, wg ryciny z XVI w. (tame,

s. 441) ......................... 124

18. Wad Falownik (Vlad Tepes). Portret wg publikacji niemieckich z koca

XV w. (N. Stoicescu, Vlad Tępe?. Bucuresti 1976, ryć. 1) ...... 128

19. Ruiny twierdzy w Biaogrodzie (Akermanie) w Besarabii (R. Brykowski,

T. Chrzanowski, M. Korecki, Sztuka Rumunii, Wrocaw 1979, ry. 100) . . 130

20. Stefan Wielki. Miniatura z ewangeliarza klasztoru w Humor z okoo
1500 r. (L. Galdi, L. Makkai, Geschichte der Rumdnen, Budapest 1942,
pl. II) ......................... 131

21. Zachowany fragment redniowiecznych obwarowa miasta Klu (Cluj). Baszta

Krawców (Istoria artelor plastice..., t. I, ry. 409) ......... 135

22. Karta z drukowanego ewangeliarza mnicha Macarie z pocztku XVI w.

(Istoria Romdniei, t. H, s. 680) ................ 136

23. Jan Srogi (on cel Cumplit), wg wizerunku na monecie z 1573 r. (Istoria

Romaniei, t. II, s. 914) ................... 158

467


24. Micha Waleczny (Mihai Yiteazul). Miedzioryt praski z 1601 r., wyk. E. Sade-

ler wg rysunku.z natury (tame, s. 955) ............. 162

25. Cerkiew klasztoru w Yoronet z czasów Stefana Wielkiego, 1488 r. (Precis

d'hisloire) ........................ 170

26. leremia Mówia (Jeremi Mohya). Portret z tkaniny nagrobnej w klasztorze

Sucevi(a (Istoria artelor plastice.... t. II, Bucuresti 1970. ryć. 220) .... 173

27. Matei Basarab. Miedzioryt, ryt. M. Boschini (Galdi, Makkai. op. cit.,

pl. VI) .......'.................. 176

28. Yasile upu. Miedzioryt, ryt. W. Hondius z obrazu A. van Westerveldta

(tamże) ......................... 190

29. Constantin Brincoveanu. Portret w paacu w Mogosoaia. z 1696 r. (Art.

Museum of Constanlin Brincoveanu's period. Mogosoaia) ....... 200

30. Dimitrie Cantemir. Wg wspóczesnego portretu (Istoria poporului roman,

ry. 44) ......................... 202

31. Fragment fasady paacu w Mogosoaia z 1702 r. (Burchard. op. cii., s. 80) 210

32. Fragment arabeskowej dekoracji cerkwi Trei lerarhii w Jassach z 1639 r.

(Istoria arlelor plastice..., t. II, ry. 173) ............ 211

33. Bojar wooski, wg rysunku z pierwszej poowy XVIII w. (Istoria Romaniei,

t. III, Bucuresti 1964, s. 393) ................. 218

34. Cerkiew Stavropoleos w Bukareszcie z 1724 r. (Istoria arlelor plastice...,

t. II, ry. 22) ...................... 232

35. Cula (dom obronny) Tudora Vladimirescu z pocztku XIX w. (Sztuka

Rumunii, ry. 69) ..................... 233

36. Targ w miasteczku wooskim okoo 1820 r. (Istoria Romaniei. t. III, s. 637) 239

37. Chop rumuski z Siedmiogrodu, wg rysunku z XVIII w. (tame, pl. VII) 245

38. Horia, przywódca chopów rumuskich w Siedmiogrodzie w 1784 r., wg por-
tretu w Muzeum Brukentlial (Istoria artelor plastice.... t. II, ry. 344) . . . 246

39. Tudor Vladimircscu. Mai. T. Aman (Istoria Romaniei, t. III. s. 877) . . . 253

40. Ulica w Bukareszcie w pierwszej poowie XIX w. Rys. Ch. Doussault

(1848 in Principatele Romane, Bucuresti 1948, s. 37) ......... 262

41. Kupiecka karawana modawska w 1842 r. Rys. Ch. Doussault (tamże, s. 32) 266

42. Zajazd dla kupców i podrónych (Hanul lui Manuc) w Bukareszcie. Rys.

Lancelot (tamże, s. 128) ................... 267

43. Szkóka pocztkowa. Rys. J. Laurent (Istoria Romaniei, t. III, s. 1052) . . . 268

44. Paac Brukenthal w Sibiu, wg ryciny z XIX w. (tame, s. 1128) . . . . . 272

45. Drewniany kocióek siedmiogrodzki z XVIII w. (Burchard. op. cit., s. 145) 277

46. Bojar wooski z pierwszej poowy XIX w. (J848 in Principatele Romane, s. 29) 280

47. Uwolnienie winiów politycznych w Bukareszcie w czerwcu 1848 r. wg wspó-
czesnego rysunku (Istoria poporului roman. ry. 60) ......... 282

48. Nicolae Balcescu. Mai. J. Tattarescu w 1851 r. (Imagini din lupta poporului,

Bucuresti 1951, pl. VII) ................... 284

49. Wiec Rumunów siedmiogrodzkich w Blaj w maju 1848 r. Rysunek wspó-
czesny (Din istoria Transih-aniei, wyd. 2, t. II, Bucuresti 1963, s. 43) . . . 285

50. Avram lancu. Mai. B. Iscovescu (tame, s. 125) .......... 292

51. Widok miasta portowego Braiy z meczetami tureckimi (Istoria Romaniei,

t. III. s. 928) ....................... 295

52. Otwarcie „Zgromadzenia ad hoc" Wooszczyzny. Litogr. K. Popp de Szath-

mary (Precis d"histoire...) .................. 299

53. Ksie Alexandru on Cuza, wg wspóczesnej litografii (1848 in Principalele

Romane. s. 35) .'..................... 302

54. Przybycie ks. A. Cuzy na obrady Zgromadzenia w kurii metropolitalnej
w Bukareszcie w 1860 r. Litogr. C. Danielis (Istoria Rumaniei. t. IV,
Bucuresti 1964. s. 314) ................... 303

55. Mihail Kogalniceanu. Wg portretu M. Popp z Muzeum Sztuki w Braszowie

(Mihail Kogalniceanu. Documente diplomatice. Bucuresti 1972, ry. po s. 400) 306

56. Natarcie piechoty rumuskiej na pozycje tureckie pod Widyniem w styczniu

1878 r. Mai. M. Grigorescu (Precis d'histoi/v...) .......... 308

57. Romania revolutionara Rewolucyjna Rumunia. Mai. K. D. Rosenthal, 1850 r.

(Imagini din lupta poporului. pl. V) ............... 330

468


58. 1907. Mai. O. Bancila (tame, pl. XI) ............. 337

59. Pomnik na pobojowisku z 1917 r. pod Marasesti (Precis d"histoire) .... 353

60. Dawny paac ksicy w lassach (Romania in Brief, ry. 29) . . . . . . 360

61. Nicolae lorga (Outline of Rumanian Historiography, Bucharest 1964, s. 71) 362

62. Mihai Eminescu (Precis htstoriue) ............... 364

63. Powrót z pola. Mai. M. Grigorescu (Rumynskoje iskusstvo, Moskva 1951.

s. 21) ......................... 366

64. Bezrobotni w bukareszteskim parku Cismigiu. Mai. H. M. Maxy (N. Lap-

toiu, Muzeul de aria din Cluj. Bucuresti 1974) .......... 373

65. Rodzina chopska przy posiku. Mai. S. Dimitrescu (N. lorga. La Roumanie

pirtoresaue, Paris 1924, s. 66) ................. 376

66. N. Titutescu, 1. Mocicki i J. Beck w 1933 r. (N. Titulescu, Documente

diplomatice. Bucuresti 1967, ryć. 4) ............... 388

67. Bulwar Nicolae Balcescu w Bukareszcie w okresie midzywojennym (Sztuka

Rumunii..., ry. 301) .................... 394

68. George Enescu. Rzebi J. Anghel (Arta plastica in Republica Populara

Romana. Bucuresti 1954) ................... 397

69. Rumuskie stroje ludowe (J. Kremky-Saloni, Rumunia, Warszawa 1961.

s. 152) ......................... 398

70. Jecy niemieccy wzici do niewoli przez wojska rumuskie, Bukareszt

w sierpniu 1944 r. (Istoria poporului romdn, ry. 103) ........ 408

71. Gheorghe Gheoghiu-Dej (J. Kremky-Saloni. op. cit., s. 1) ...... 412

72. Zapora wodna w Bicaz na rzece Bistrija w Modawii (Burchard. op. cit.,

s. 188) ......................... 469


SPIS MAP

1. Ziemie rumuskie — ukad geograficzny ...........9

2. Ziemie rumuskie w staroytnoci .............40

3. Ziemie rumuskie w redniowieczu .............88

4. Ziemie rumuskie w XVII i XVIII w. pod wzgldem gospodarczym .184

5. Ziemie rumuskie w XIX i XX w. ..............264

6. Rumunia w czasie I wojny wiatowej .............. 344

7. Rumunia w czasie II wojny wiatowej .............. 392


SPIS TRECI

OD AUTORA ....................... 5

WSTP .......................... 13

I. SPOECZNO PIERWOTNA

Pocztki obecnoci czowieka na ziemiach rumuskich ........ 24

Epoka kamienna ..................... 24

Epoka brzu ....................... 29

Epoka elaza. Okres halsztacki ................ 31

Kolonie greckie w Dobrudy ................. 33

Okres lateski. Proces ksztatowania si kultury geto-dackiej ...... 37

II. DACJA. PODBÓJ RZYMSKI

Zacztki organizacji pastwowej Daków ............. 43

Pierwsze starcia z Rzymem. Burebista .............. 46

Decebal. Podbój rzymski .................. 47

Cywilizacja Daków okresu przedrzymskiego ............ 51

III. DACIA ROMANA

Organizacja prowincji ................... 54

Rozwój gospodarczy .................... 57

Stosunki spoeczno-polityczne ................. 60

Kultura Dacji rzymskiej ................... 63

Plemiona geto-dackie poza prowincj. Los kolonii greckich ...... 64

IV. KSZTATOWANIE SI NARODU RUMUSKIEGO I FEUDALIZMU

Próby kontynuacji panowania rzymskiego ............ 68

Wdrówki ludów ..................... 73

Pocztki jzyka i narodu rumuskiego ............. 78

Pocztki feudalizmu. Pierwsze organizacje pastwowe na ziemiach rumuskich 80

V. POCZTKI PASTW RUMUSKICH: WOOSZCZYZNY I MODAWII

Ostatnie fale wdrówki ludów .................. 85

Siedmiogród pod panowaniem wgierskim ............ 87

Dobruda pod panowaniem bizantyskim i bugarskim ........ 92

Tatarzy. Odbudowa Siedmiogrodu ............... 93

Pocztki pastwa wooskiego ................ 94

Pocztki pastwa modawskiego ................ 97

Kultura ziem rumuskich w okresie wczesnego feudalizmu ...... 99

471


VI. NIEBEZPIECZESTWO TURECKIE

Zmiany w sytuacji midzynarodowej .............. 103

Rozwój feudalizmu w Siedmiogrodzie. Powstanie w Bobilna 1437-1438 . . 104

Wooszczyzna i Modawia do poowy XV wieku .......... 109

Mircza Stary 1386-1418 .................. 116

Aleksander Dobry 1400-1432 ................ 119

Kryzys polityczny ..................... 120

Siedmiogród na czele obrony przed Turkami. Jan Hunyadi ...... 122

Losy Dobrudy ...................... 125

VII. CZASY STEFANA WIELKIEGO

Postp gospodarczy .................... 126

Siedmiogród za Macieja Korwina ............... 127

Wooszczyzna pod rzdami Wada Falownika ........... 127

Modawia. Stefan Wielki 1457-1504 .............. 130

VIII. UTRATA NIEZAWISOCI

Stosunki gospodarczo-spoleczne w pierwszej poowie XVI wieku .... 139

Pastwo wooskie ..................... 141

Pastwo modawskie ...................... 142

Losy Siedmiogrodu w zwizku z chopskim powstaniem Doy 1514 roku

i podbojem Wgier przez Turków ............... 145

Charakter i system panowania tureckiego ............ 147

IX. PRÓBY WYZWOLENIA. MICHA WALECZNY

Wooszczyzna i Modawia w drugiej poowie XVI wieku ...... 152

Siedmiogród ....................... 158

Micha Waleczny 1593-1601. Próba zjednoczenia ziem rumuskich . . . 161

Kultura ziem rumuskich XIV-XVI wieku ........... 168

X. WIEK XVII. PIERWSZA POOWA. WZLOT I UPADEK SIEDMIOGRODU

Turcja a ziemie rumuskie .................. 181

Stosunki gospodarczo-spoeczne ................ 183

Wydarzenia polityczne pierwszej poowy stulecia .......... 189

XI. WIEK XVII, DRUGA POOWA. BRINCOVEANU, CANTEMIR

Dzieje polityczne Wooszczyzny i Modawii w drugiej poowie stulecia.

Rok 1711 ........................ 198

Austriacy w Siedmiogrodzie ................. 202

Kultura XVII wieku. Konstantyn Brincoveanu ........... 205

Charakter stosunków rumusko-polskich ............. 212


XII. ERA FANARIOTÓW

Fanarioci .................215

Wooszczyzna i Modawia. Stosunki wewntrzne .
Konstantyn Mavrocordat ...........216

Siedmiogród ................

Biskup Micu ................219

Kraje rumuskie a zmiany w sytuacji midzynarodowej
Kultura XVIII wieku .............221


472


XIII. POCZTKI KRYZYSU FEUDALIZMU. HORIA. YLADIMIRESCU

Nowa sytuacja midzynarodowa ................ 235

Wooszczyzna i Modawia .................. 237

Siedmiogród ....................... 243

Chopskie powstanie Horii 1784 roku .............. 245

Postp kapitalizmu. Supplex Libellus Yalachorum .......... 249

Sytuacja ogólna w ksistwach ................. 252

Powstanie wooskie 1821 roku ................ 254

Wojna rosyjsko-turecka 1828-1829. Adrianopol .......... 258

XIV. AWANS BURUAZJI

Ksistwa rumuskie .................... 260

Siedmiogród ....................... 269

Kultura okresu przejciowego ................. 271

XV. RUMUSKA WIOSNA LUDÓW

Warunki ogólne ..................... 279

Modawia. ....................... 281

Wooszczyzna ...................... 283

Siedmiogród ........................ 288

XVI. ZJEDNOCZENIE I REFORMY. UTWORZENIE RUMUNII

Stosunki spoeczno-gospodarcze w ksistwach rumuskich ....... 294

Reakcja po 1848 roku. Wojna krymska. Kongres paryski ....... 296

Walka o zjednoczenie ................... 298

Utworzenie Rumunii 1858-1861 ............... 300

Reformy spoeczne i polityczne. Dwa zamachy stanu 1864 i 1866 roku . . 304

Siedmiogród do 1867 roku .................. 310

XVII. NIEPODLEGO

Ugruntowanie kapitalizmu .................. 313

Opór chopów ...................... 314

Pocztki ruchu robotniczego ................. 315

Rumunia w latach 1866- 1876. Stosunki polityczne ......... 316

Wojna o niepodlego 1877—1878. Kongres berliski ........ 319

Siedmiogród pod rzdami wgierskimi .............. 322

Postp kulturalny ..................... 324

XVIII. ROZWÓJ KAPITALIZMU. PIERWSZA WOJNA WIATOWA

Sytuacja gospodarcza .................... 333

Bunt chopów 1907 roku .................. 335

Ruch robotniczy ..................... 338

Stosunki polityczne .................... 340

Siedmiogród. Rumuni poza granicami Królestwa .......... 343

Pierwsza wojna wiatowa 1914-1918 .............. 351

„Romania Mar" ..................... 358

Kultura przeomu XIX i XX wieku .............. 359

XIX. LATA MIDZYWOJENNE

Drogi rozwoju gospodarczego ................. 369

Przemiany i walki spoeczne ................. 373

Wewntrzne stosunki polityczne ................ 379

473


li

Polityka zagraniczna .................... 386

Kryzys polityczny 1940 roku ................. 390

ycie kulturalne ..................... 394

XX. DRUGA WOJNA WIATOWA. OD FASZYZMU DO LUDOWEJ DE-
MOKRACJI

Dyktatura faszystowska i wojna ................ 403

Opozycja polityczna .................... 405

Przewrót i powstanie 23 VIII 1944 roku ............ 407

Stosunki wewntrzne. Zwycistwo obozu lewicy .......... 409

WANIEJSZE WYDARZENIA PO ROKU 1947 ........... 415

WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE ............... 422

INDEKS NAZWISK ..................... 427

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I NARODOWOCI ....... 454

SPIS ILUSTRACJI ...................... 467

SPIS MAP ......................... 470


Zakad Narodowy im. Ossoliskich - Wydawnictwo, Wrocaw 1986.
Nakad: 30000 egz. Objto: ark. wyd. 36,60, ark. druk. 29,75.
ark. A(-40. Papier offset, kl. III. 80 g, 66x98. Druk ukoczono
w sierpniu 1986. S7C7eciskie Zakady Graficzne. U-7 Cena  700.—


WANIEJSZE DOSTRZEONE BDY DRUKU

Str.

Wiersz

Jest

Powinno by

7

6 d

Mures

Mures

14

17 g

nie zajte

nie 'za jt

15

9 g

Muntenia [Multany] Oltenia)

Muntenia [Multany] + Ol-

tenia

33

1 d

Kallati

Kallatis

48

4 g

zachodnego

zachodniego

66

21 g

w których.

w którym

75

H g

z kocem tego stulecia

z kocem nastpnego stu-

lecia

108

5 g

Csky

Csaky

113

6 g '

vomic

vornic

287

6 d

daa

dao

288

8/9 d

Rumunii

Rumuni

299

4g

dymisj

dymisj

304

6 d

zatrzymny

zatrzymany

322

14 d

Pow

Powtarzay

328

7 d

J. Muresanu (póniej' A.

J. Muresianu (póniej

Muresanu)

A. Muresianu)

350

12 d

skrajne

skrajnie

353

6g

Braszow, Fagaras

Braszow, Fagaras, Sibiu,

Sighisoara

358

1 d

cay Siedmiogród waciwy

cay Siedmiogród waciwy,

Miaramuresz, Kriszanc.

391

19 g

Mures Sfintu Gheorghe

Mures, Sfintu Gheorghe

397

6 g

Prokustowe

Prokrustowe

399

22 d

„Glndirea"

„Gindirea" (Myœl)

11 d

Avran

Avram

408

1 d

Husi

Husi

425

15 g

ogosi stud

ogosi studium Mikoaj Bal-

cescu

446

Pirvu Mutul

Pirvu Mutul

447

Radu Eliasz (Radu

Radu Eliasz. (Radu Ilie, Hai-

Ilie, Haichaul)

daul = Pastuch, DrabJ-

448

Sanodveanu Michał

Sadoveanu Michał

467

ii. 8

Redactia A. Otetea

Redac(ia A. Otetea


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
IPN Dodatek historyczny Specjalny RUMUNIA 1989 Dlaczego zgasło 'Słońce Karpat'
Historia ksiÄ…ĹĽki 4
KrĂłtka historia szatana
Historia Papieru
modul I historia strategii2002
Historia turystyki na Swiecie i w Polsce cz 4
Historia elektroniki
Historia ksiÄ…ĹĽki
historia administracji absolutyzm oświecony
Psychologia ogólna Historia psychologii Sotwin wykład 7 Historia myśli psychologicznej w Polsce
Historia hotelarstwa wukład
1Wstep i historia 2id 19223 ppt
Historia europejskiej integracji
Historia Prawa Publicznego (1)

więcej podobnych podstron