Integracja europejska i polityka w kwestii niemieckiej

Często zarzuca się Adenauerowi, że interesował się wyłącznie sprawami zagranicznymi, zaniedbując politykę wewnętrzną. Nie podzielam tego poglądu. Takie osiągnięcia, jak podniesienie z ruin zniszczonych miast, włączenie uchodźców do życia społecznego czy nakręcenie koniunktury gospodarczej nie byłyby możliwe pod rządami kanclerza, który lekceważyłby problematykę wewnętrzną kraju. Na pewno odbudowa Republiki Federalnej pozostawała dla Adenauera celem pierwszoplanowym. Z tego powodu spotykał się nie tylko z bankierami Absem i Pferdmengesem, prezydentem Fe­deralnego Związku Niemieckiego Przemysłu — Fritzem Bergiem, ale również z przywódcami związków zawodowych, przede wszystkim z Hansem Böcklerem i szefami innych organizacji, któ­re odgrywały istotną rolę w życiu społecznym Niemiec.

Nie ulega jednak wątpliwości, że polityka zagraniczna na swój sposób fascynowała Adenauera. Pod tym względem był po-

168

dobny do przeważającej większości polityków, którzy sądzą — w moim przekonaniu niesłusznie — że również zwykli ludzie, to znaczy wyborcy, przypisują sprawom zagranicznym specjalne znaczenie. Adenauer miał jednak szczególne powody, aby dawać priorytet polityce zagranicznej. Sytuacja Republiki Federalnej, funkcjonującej w ramach statusu okupacyjnego, wymagała umie­jętnych negocjacji ze zwycięskimi mocarstwami, bez czego nie byłoby możliwe rozwiązanie tak istotnych problemów, jak: status Zagłębia Ruhry, kwestia obszaru Saary, plan Marshalla, sprawa reparacji i demontażu urządzeń przemysłowych. Republika Fede­ralna nie była w pierwszych latach swojego istnienia suwerenna, dlatego każda regulacja natury wewnętrznej miała pewien aspekt związany z polityką zagraniczną. Właśnie dlatego, że mocarstwa okupacyjne sprawowały w Niemczech współrządy — poprzez de­cyzje konferencji ministrów spraw zagranicznych i Wysokich Ko­misarzy — nasz kraj wszedł w znacznie ściślejsze związki z za­chodnimi aliantami i sąsiadami niż kiedykolwiek w przeszłości. Nic nie mogło się zdarzyć bez regularnych konsultacji z Zacho­dem. Zasługa Adenauera polega na tym, że federalne Niemcy ze słabego i niesamodzielnego odbiorcy rozkazów urosły stopniowo do rangi pełnoprawnego partnera, z którym musieli się liczyć za­równo zwycięzcy, jak i sąsiadujące państwa.

Inne wielkie osiągnięcia Adenauera widzę w tym, że ukierun­kował swoją politykę na europejską integrację. W tym wypadku także pomogła mu okoliczność, że Niemcy były państwem okupo­wanym i niesuwerennym. Obowiązująca podówczas ustawa zasad­nicza dawała możliwość scedowania pewnego zakresu zwierzch­ności na rzecz wspólnot o charakterze ponadnarodowym. Adenauer miał więc argumenty, aby opowiadać się za przekazaniem takich kwestii, jak produkcja węgla i stali, a w tym kontekście problem statusu Zagłębia Ruhry, w ręce instytucji europejskiej.

Doszło do utworzenia z udziałem Niemiec Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, zwanej potocznie unią górniczą, której podwaliny położył układ podpisany w kwietniu 1951 roku w Pary-

169

żu⁵⁴. Koncepcje Adenauera o integracji europejskiej odpowiadały idei francuskiego ministra spraw zagranicznych, Roberta Schumana, który dał jasno do zrozumienia, że wspólnota węglowo-stalowa ma nie tyle znaczenie gospodarcze, ile przede wszystkim politycz­ne. Zapoczątkowana układem paryskim współpraca europejska miała zakończyć raz na zawsze konflikty i wojny, które omal nie doprowadziły do zagłady naszego kontynentu. Przede wszystkim chodziło o zakończenie stanu konfrontacji między Niemcami a Francją i zastąpienie go elementami trwałej współpracy.

Adenauer nie widział większego problemu w uzależnieniu na­rodowej suwerenności od instytucji europejskich. Uważał bowiem zasady państwa narodowego za zbyt daleko idące. Rozpatrywał odzyskanie przez Republikę Federalną pełnej suwerenności pań­stwowej w kontekście postępów integracji europejskiej. W związ­ku z tym należał do gorących orędowników Europejskiej Wspól­noty Obronnej i przeżył głębokie rozczarowanie, gdy francuski parlament odmówił ratyfikacji porozumienia w tej kwestii⁵⁵.

Adenauer świadomie uwzględniał w swoich rachubach fakt, że integracja Europy ogranicza się do zachodniej części kontynentu, z czego czerpie korzyść jedynie Republika Federalna, a nie całe Niemcy. Jako pragmatyk zdawał sobie sprawę, że wschodniej czę­ści Niemiec, kontrolowanej przez ZSRR, nie będzie można wciąg­nąć do procesu integracji tak długo, aż system radziecki nie ulegnie gruntownym zmianom. Adenauer robił wyłącznie to, co możliwe. Spokojnie przyjmował ostrą krytykę socjaldemokracji, która zarzu­cała mu rezygnację ze zjednoczenia Niemiec. Wydaje mi się, że

⁵⁴ Układ podpisali przedstawiciele Francji, krajów Beneluksu, Włoch i RFN. Parla­menty krajów-sygnatariuszy ratyfikowały ten dokument do czerwca 1952 roku. W prakty­ce wszedł w życie w początkach 1953 roku.

⁵⁵ Pomysł utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej, obejmującej około dwóch milionów żołnierzy, stanowiącej integralną część NATO, wyszedł od francuskiego pre­miera René Plevena. Jesienią 1953 roku, po uzyskaniu akceptacji USA, rządy Francji, Włoch, krajów Beneluksu i RFN podpisały w Paryżu traktat o powołaniu EWO. W sierp­niu 1954 roku parlament francuski uznając, że planowana integracja wojskowa idzie zbyt daleko i zagraża suwerenności narodowej, odmówił ratyfikacji traktatu i koncepcja EWO upadła.

170

dobrze poznałem kanclerza i mogę z pewnością stwierdzić, że uważał on podział Niemiec za nienaturalny, czego — podobnie jak jego generacja — nie mógł zaakceptować. Mogę jedynie dodać, że problemu jedności, raczej ponownego zjednoczenia Niemiec, Adenauer nigdy nie stracił z pola widzenia. Choćby dlatego, że jako twardy polityk nigdy nie zrezygnowałby z połowy niemieckiego te­rytorium, gdyby mu na to pozwoliły realia. Nadto, a może przede wszystkim, traktował on Związek Radziecki jako twór niebezpie­czny, ale w rzeczywistości słaby, mający niewielkie szansę na wie­czystą trwałość. Adenauer nie wierzył także w długowieczność ko­munizmu, uznając jego system polityczny i ekonomiczny za niezgodny z naturą i potrzebami człowieka. Koncepcja kanclerza nie miała charakteru doraźnego, była obliczona na cele dalekosięż­ne, mimo że słuszności nie dawało się wówczas niezbicie udowod­nić, instynkt polityczny podpowiadał mu, że któregoś dnia osłabio­ny Związek Radziecki będzie gotów do negocjacji na temat problemu niemieckiego. Jak długo jednak nie zanosiło się na zmia­nę postawy tego mocarstwa, Adenauerowi pozostawała tylko jedna opcja — opowiedzenie się po stronie Zachodu.

To było podstawowe rozstrzygnięcie — za wolnością, a prze­ciwko ograniczeniu swobody rozwoju, za włączeniem Republiki Federalnej do Europy Zachodniej, a przeciwko każdej formie neu­tralności, również w postaci scalonych, lecz neutralnych Niemiec. W moim przekonaniu przy podejmowaniu takiej decyzji nie mo­gły odgrywać zasadniczej roli ewentualne zastrzeżenia Adenauera wobec obszarów, które stanowiły niegdyś terytorium Prus, ani fakt, że jako obywatel Nadrenii dawał prymat orientacji zachod­niej z ukierunkowaniem na Francję. Te czynniki miały drugopla­nowy charakter. Za element decydujący uważam wyciągnięcie przez Adenauera wniosków z postbismarckowskich dziejów Nie­miec, zwłaszcza unikania polityki wahań⁵⁶, aby Niemcy nie znala­zły się nigdy między dwoma frontami.

⁵⁶ W oryginale: Schaukelpolitik.

171

— Niemcy nie znają się zupełnie na polityce zagranicznej — słyszałem często od kanclerza. — Mają fatalną zdolność do błęd­nych posunięć w tej dziedzinie.

Z tych powodów Adenauer opowiedział się w sposób jedno­znaczny za Zachodem, z którym zresztą całe Niemcy — łącznie z kanclerzem — czuły się związane tradycją, kulturą i wspólnym systemem wartości. Może warto w tym momencie zwrócić uwagę na fakt, że większość polityków zaangażowanych w początkową fazę integracji europejskiej podobnie jak Adenauer wywodziła się w sensie geograficzno-kulturowymi ze starej historycznej „Międzyrzeszy” — Lotaryngii, która nie była ani Niemcami, ani Fran­cją⁵⁷. Myślę tu o takich postaciach, jak: Francuz Robert Schuman, Luksemburczyk Joseph Bech oraz Belgowie Paul-Henri Spaak i Paul van Zeeland. Osoby te czuły się Europejczykami i zapatry­wały się bardziej pozytywnie na współpracę ponadnarodową ani­żeli zdecydowana większość mieszkańców Wschodu i Zachodu naszego kontynentu, nie wspominając już o Anglikach.

Polityczną działalność Adenauera określał imperatyw życia w wolności. Decydującą rolę odgrywały również wartości chrze­ścijańskie. Kanclerz należał do zdeklarowanych i praktykujących katolików. Dbał jednak o niezależność od Kościoła, na co wskazu­je jego pełen dystansu stosunek wobec kardynała Fringsa⁵⁸.

Wiele osób nie rozumiało zasad kursu politycznego Adenaue­ra w okresie kształtowania się podwalin Republiki Federalnej i ca­łych Niemiec. Kurt Schumacher na przykład oczekiwał od kancle­rza większego zaangażowania na rzecz suwerenności państwa. Miał mu też za złe zaprzepaszczenie sprawy zjednoczenia Nie­miec. Wielka kontrowersja wynikła w związku z osławioną notą Stalina z marca 1952 roku, w której ZSRR zaproponował zjedno-

⁵⁷ Aluzja do panowania króla Franków Lotara II (825-869), który rządził częścią dziedzictwa karolińskiego rozciągającego się od terenów późniejszej Holandii i Belgii aż po północne Włochy.

⁵⁸ Joseph Frings (1887-1978). Kardynał niemiecki. W latach 1942-1969 arcybi­skup Kolonii. W latach 1945-1965 przewodniczący Niemieckiej Konferencji Biskupów.

172

czenie Niemiec, ale pod warunkiem, że będzie to państwo neutral­ne, nie związane z żadnym z bloków wojskowych. Nie tylko so­cjaldemokraci zobaczyli w tej ofercie szansę na podpisanie trakta­tu pokojowego i rozwiązanie problemu niemieckiego. Kwestią tą zajmowali się zresztą przez wiele lat historycy i publicyści, którzy wiedli spór o to, czy istotnie Adenauer zmarnował wielką okazję, zajmując w stosunku do niej postawę negatywną i zalecając za­chodnim mocarstwom jej odrzucenie. Trzeba dodać, że nota nie została skierowana do rządu federalnego, lecz do trójki aliantów zachodnich. Pomijając fakt, że w nocie nie wyjaśniono kwestii wolnych wyborów, rozumianych zresztą zupełnie inaczej przez stronę wschodnią, Adenauer nie dostrzegł w inicjatywie Stalina żadnego elementu pozytywnego. Traktował posunięcie radzieckie — jak sądzę — jako manewr, który miał zakłócić proces integracji europejskiej. Sądził także, że moment wystosowania noty został wybrany celowo, aby utrudnić, a przynajmniej odwlec, planowane przyjęcie układu w sprawie Niemiec oraz kwestii utworzenia Eu­ropejskiej Wspólnoty Obronnej. Oba układy zostały podpisane w końcu maja 1952 roku, radziecka akcja miała miejsce 10 marca i 9 kwietnia.

Zjednoczone Niemcy nie stwarzały, zdaniem Adenauera, żad­nej szansy, a raczej potęgowały niebezpieczeństwo utrwalenia nie­stabilności między Wschodem i Zachodem, prowadząc do przesu­nięcia radzieckich wpływów dalej na zachód aż po Ren. Kanclerz uważał nie zintegrowaną Europę Zachodnią za organizm słaby i podatny na nacisk radziecki. To samo w jeszcze większym sto­pniu dotyczyło izolowanych, pozbawionych trwałych więzów z Zachodem Niemiec.

Należy przy tym uwzględnić jeszcze jeden aspekt zagadnienia. Adenauer nie chciał zakłócać i tak mozolnego procesu pozyskiwa­nia zaufania u zachodnich mocarstw. Był przekonany, że pozytyw­ny stosunek można sobie zaskarbić przez konsekwentny i pozba­wiony wahań związek Republiki Federalnej z wolnym Zachodem. Ewentualne przyjęcie noty Stalina mogłoby wzbudzić podejrzenie,

173

że Niemcy chcą znowu siedzieć na dwóch stołkach⁵⁹ albo — mó­wiąc innymi słowami — są gotowe do układów z ZSRR kosztem państw zachodnich. Tego właśnie kanclerz federalny najbardziej się obawiał — samodzielnym paktowaniem i polityką balansu mię­dzy blokami Republika Federalna mogłaby zaprzepaścić szansę wejścia do wspólnoty państw zachodniego świata. A temu celowi służyły jego podróże zagraniczne w 1951 roku, podobnie jak wizy­ta w Stanach Zjednoczonych dwa lata później.

Postawę Adenauera uważałem wówczas za całkowicie słuszną. Takie samo zdanie mieli również niemal wszyscy pracownicy Urzędu Kanclerskiego i AA. Byłem przekonany, że musimy kiero­wać się jasnym celem. Nie można było potraktować noty Stalina jako izolowanego epizodu. Nie można było studiować jej treści tyl­ko po to, aby następnie głosić, że natychmiastowe odrzucenie noty odebrało nam szansę podpisania traktatu pokojowego i ponownego zjednoczenia Niemiec. Kto tak twierdzi, ten nie uwzględnia sytu­acji politycznej, w której wówczas funkcjonowała Republika Fede­ralna. Zapomina, co wtedy znaczył dla nas Związek Radziecki.

To nie był ZSRR Gorbaczowa, a imperium Stalina, które od 1940 roku wchłonęło trzy niepodległe państwa bałtyckie, północ­ną część Prus Wschodnich i wschodnie tereny Polski. To było mo­carstwo, które prowadziło politykę ekspansji, rozszerzając strefę swoich wpływów i zmuszając kraje Europy Wschodniej do roli sa­telitów. Działało to na nas w sposób odstraszający. Uzgodnione na konferencjach Wielkiej Trójki w Jałcie i Poczdamie wolne wybo­ry dla Polski, Czechosłowacji i Węgier nie odbyły się. Zamiast nich doszło w tych krajach do manipulacji pod nadzorem Armii Czerwonej i radzieckich komisarzy politycznych. Ostatnim ogni­wem w tym procesie stał się przewrót komunistyczny w Pradze w lutym 1948 roku. Były to sygnały ostrzegawcze, które nastraja­ły nas sceptycznie do radzieckiej oferty „wolnych" wyborów w Niemczech.

⁵⁹ W oryginale: Bundesrepublik sich erneut „zwischen zwei Stühle" setzen wolle.

174

Obawy pogłębiły się, kiedy specjalna komisja z ramienia ONZ badająca możliwości przeprowadzenia wolnych wyborów w obu częściach Niemiec nie została wpuszczona do strefy wschodniej. Pamiętam ten epizod bardzo dobrze, gdyż polecono mi roztoczyć opiekę nad członkami komisji. W Bonn komisarze mogli się prze­konać, że istnieją warunki do realizacji wolnych wyborów. Między innymi na podstawie analizy ordynacji wyborczej do mającego przyjąć konstytucję Zgromadzenia Narodowego. Ordynację tę uchwalił Bundestag miesiąc przed pierwszą notą Stalina.

Komisję ONZ tworzyli trzej Brazylijczycy, dwaj Hindusi, trzej Holendrzy i Islandczyk. 17 marca spotkali się z kanclerzem federalnym, a następnie mieli jechać do Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Władze tego państwa nie udzieliły im jednak wiz wjazdowych. W pamięci zarejestrowałem wyraz głębokiego rozczarowania na ich twarzach.

Były jeszcze inne wydarzenia, które każdemu Niemcowi unaoczniły prawdziwą naturę stalinizmu, między innymi usunię­cie Niemców z terenów wschodnich, zwłaszcza w tak brutalny sposób jak to się dokonało. Wielkie wrażenie robiły wiadomości docierające ze strefy wschodniej — okupowanej przez ZSRR — a także fakt, że wielu niemieckich jeńców wojennych nadal prze­trzymywano na terenie Rosji. Powracający opowiadali straszne hi­storie o swoim pobycie. Pracując w Bawarskiej Kancelarii Pań­stwowej, zebrałem wiele tego rodzaju relacji od byłych jeńców. Wszyscy zgodnie stwierdzali:

— Byliśmy źle traktowani w ZSRR, ale nie gorzej niż więźniowie radzieccy w hitlerowskich obozach pracy.

Był to na swój sposób koronny argument przeciwko komuni­zmowi, systemowi równie okrutnemu jak narodowy socjalizm.

Adenauerowski obraz Rosji kształtowali — o czym mało kto wie — dwaj ludzie, których chciałbym przypomnieć na kartach tej książki — Robert Ingrim i Wilhelm Starlinger. Pierwszy — nazy­wający się właściwie Franz Klein — był Austriakiem, który opu­ścił swoją ojczyznę po Anschlussie i uzyskał z czasem obywatel-

175

stwo USA. Moja żona poznała go przypadkowo na przełomie 1946 i 1947 roku podczas podróży koleją z Innsbrucku do Kitzbuhel. Ingrim odwiedzał nas potem często w Bonn. Wspólnie rozprawialiśmy zwłaszcza o sytuacji w Związku Radzieckim. Pi­sując do „Salzburger Nachrichten” i do innych gazet, Robert uzy­skał dzięki dyrektorowi ministerialnemu Rustowi dostęp do Ade­nauera, który potrafił docenić jego wielką wiedzę na temat systemu radzieckiego. Reprezentował on typ dogłębnego anality­ka o szerokich horyzontach. Jego artykuły i książki nie straciły walorów po dzień dzisiejszy.

Wilhelm Starlinger był lekarzem. Spędził dziewięć lat w ra­dzieckich obozach jenieckich, próbując tam wykorzystywać, na ile to było możliwe, swoją wiedzę medyczną. Napisał książkę Grenzeń der Sowjetmacht (Granice władzy radzieckiej), która wywarła na Adenauerze wielkie wrażenie. Odtąd odwiedzał kanclerza w Bonn, przedstawiając mu osobiste opinie na temat ZSRR. Nieco później Adenauera zainteresowała druga książka Starlingera Hinter Russland China (Za Rosją Chiny), w której przedstawiał on awans Chin do roli mocarstwa światowego i przepowiedział nadejście konfliktu radziecko-chińskiego. W książce znalazła się między in­nymi teza, według której na skutek konfliktu z „żółtymi” Rosjanie jako biali znowu podsuną się bliżej Europy.

Wtedy byliśmy uodpornieni na wszelkie oddziaływanie i pro­pozycje płynące ze Związku Radzieckiego. Jeśli przedstawiciele tego państwa mówili o wyborach i demokracji, to pojęcia te miały dla każdej ze stron inne znaczenie Wschód i Zachód mówiły od­rębnymi językami, nawet jeżeli używały tych samych słów. Oba systemy nie znajdowały żadnej płaszczyzny porozumienia. Często pytano mnie, czy opowiadałem kanclerzowi o moich doświadcze­niach rosyjskich, o polityce ZSRR i mentalności bolszewików. W końcu spędziłem przecież osiem lat na terenie Ambasady Nie­mieckiej w Moskwie, a następnie znaczną część wojny jako oficer na froncie wschodnim. Z Adenauerem nie rozmawiałem jednak o Rosji. On o to nie pytał; najwyraźniej nie potrzebował moich

176

sprawozdań na ten temat. Opinia Adenauera o Stalinie i ustroju ra­dzieckim nie wynikła z osobistych doświadczeń, tym niemniej by­ła słuszna. Drogę do właściwej oceny wskazał mu krąg społeczno--kulturalny, do którego należał, oraz wyznawany przezeń system wartości chrześcijańskich.

Nie należy zapominać, że możliwości militarne Zachodu po drugiej wojnie światowej przedstawiały się stosunkowo słabo. Związek Radziecki utrzymywał duże tempo zbrojeń i gotowość bojową swoich dywizji, podczas gdy Stany Zjednoczone zdemobi­lizowały armię, a Anglia i Francja wyczerpały zasoby gospodar­cze. Wspominałem przy okazji mojej podróży do USA w 1948 ro­ku, że byłem w domu Chipa Bohlena świadkiem osobliwej rozmowy między George'em F. Kennanem a generałami Gruentherem i Norstadem. Chodziło o ewentualną reakcję Stanów Zjed­noczonych na przejęcie władzy przez komunistów w Czechosło­wacji. Co możemy zrobić? — zastanawiali się wtedy Amerykanie i wychodziło na to, że nic poza zastosowaniem bomby atomowej. USA miały wtedy jeszcze monopol na tę broń, ale to, oczywiście, nic nie oznaczało, gdyż z bomby A — ze względu na jej straszne skutki i perspektywę ostatecznego zniszczenia Europy — nie można było zrobić użytku. W zakresie zbrojeń konwencjonalnych ZSRR wyraźnie górował nad Stanami Zjednoczonymi, które w dodatku ściągnęły większość swoich żołnierzy za ocean i zde­mobilizowały ich. Amerykanie nic nie mogli uczynić. Musieli po­godzić się z przekształceniem krajów wschodnioeuropejskich w satelitów Związku Radzieckiego⁶⁰.

Na gruncie tych doświadczeń wyrosła niebawem doktryna po­wstrzymywania (containmenf) lub ograniczania zapędów Związku Radzieckiego. Jej autorem był mój przyjaciel, George Kennan, po­znany w latach trzydziestych w okresie pełnienia przeze mnie fun­kcji sekretarza legacyjnego w Ambasadzie Niemiec w Moskwie.

⁶⁰ Nie sposób nie zauważyć, że punktem wyjścia do takiego rozwoju sytuacji była krótkowzroczna polityka aliantów zachodnich wobec ZSRR zademonstrowana na konfe­rencjach Wielkiej Trójki w Teheranie (listopad-grudzień 1943) i Jałcie (luty 1945).

177

Uważałem doktrynę powstrzymywania za równie słuszną jak adenauerowski kurs na integrację europejską. Doktryna odpychania (roll-back), lansowana przez amerykańskiego sekretarza stanu, Johna Fostera Dullesa, wydawała mi się natomiast niezbyt reali­styczna. Pobrzmiewała w niej głównie bojowa retoryka jako reak­cja na wzrost potęgi Związku Radzieckiego, zapoczątkowana przez Stalina w 1940 roku. Rzeczywiste „odepchnięcie” ZSRR oznaczałoby w praktyce wybuch wojny. Wiedzieli o tym bardzo dobrze odpowiedzialni politycy amerykańscy, dlatego unikali prób faktycznego jej uruchomienia.

W 1952 roku nie było w polityce żadnych przejawów odpręże­nia, istniał wyłącznie stan konfrontacji między Wschodem a Za­chodem. Tak przedstawiała się sytuacja zarówno w opinii Adenauera, jak i nas wszystkich. Stykaliśmy się codziennie ze stalinowską presją. Współczesny obserwator powinien to wie­dzieć, jeśli chciałby ferować osąd, że odrzucenie noty Stalina z marca 1952 roku oznaczało zaprzepaszczenie wielkiej szansy przez zachodnich polityków.

Theodor Eschenburg, który jako radca stanu Landu Wirtembergia-Hohenzollern i znawca prawa konstytucyjnego odgrywał istotną rolę na forum publicznym, stwierdził kiedyś:

— Aby zrozumieć i ocenić zasadnicze decyzje polityczne, trzeba poznać „stan atmosfery”⁶¹ danej sytuacji, w której przycho­dziło podejmować owe decyzje.

Mam nadzieję, że przedstawiłem wydarzenia tamtego momen­tu historycznego dostatecznie przekonująco, aby można było po­jąć, dlaczego — wszyscy pracownicy Urzędu Kanclerskiego — z całego serca popieraliśmy decyzję Konrada Adenauera o odrzu­ceniu noty Stalina.

Również dzisiaj, gdy obserwuję przemiany zachodzące w blo­ku wschodnim od czasu objęcia rządów przez Gorbaczowa, mogę potwierdzić, że Adenauer miał stuprocentową rację, nie godząc się na pomysł neutralizacji Niemiec. Tak wówczas, jak i obecnie je-

⁶¹ W oryginale: das Atmosphdrische „der Situation ".

178

stem przekonany, że Stalinowi nie chodziło o nic innego, jak tylko o rozszerzenie własnej strefy bezpieczeństwa i zniszczenie proce­su integracji europejskiej zanim się na dobre rozpoczął. Nie prze­konuje mnie argument o układzie państwowym z Austrią z 1955 roku, który doprowadził do wycofania wojsk okupacyjnych i od­zyskania wolności przez to państwo. Niemcy nie były w tej samej sytuacji co Austria. Choćby z powodu wielkości terytorium, licz­by mieszkańców i siły ekonomicznej nasz kraj nie nadawał się do „neutralizacji”. Moim zdaniem do największych osiągnięć Adenauera należał fakt, że umiał przewidzieć rolę, którą miała ode­grać w powojennej Europie Republika Federalna z tytułu swej po­tęgi gospodarczej. Kanclerz zdawał sobie sprawę, że Republika Federalna jest zbyt dużym i potencjalnie zbyt silnym państwem, aby swobodnie „bujać się" między dwoma blokami. Wiedział, że nieufność Zachodu i państw sąsiadujących z Niemcami z całą pewnością jeszcze nie zanikła kilka lat po wojnie rozpętanej przez Hitlera. Jak mogło to zresztą być realne po fali okrucieństw, która za sprawą nazistów przewaliła się nie tylko przez Polskę, Czecho­słowację i Związek Radziecki, ale również Belgię, Holandię, Francję i Włochy. Kanclerz był przekonany, że ta nieufność może zostać zmniejszona, a w przyszłości usunięta jedynie w rezultacie konsekwentnego włączenia Republiki Federalnej w system za­chodniego sojuszu i do różnych instytucji europejskich, które po­wołano do życia po 1951 roku.

To była zasadnicza linia. Wszystko inne w tym kontekście uważam za kwestie uboczne, mogące co najwyżej stanowić przed­miot rozważań post factwn dla historyków. Za taką sprawę na przykład należy uznać bez przerwy roztrząsany problem, czy nie byłoby lepiej wysondować najpierw plany Stalina i zbadać real­ność jego oferty. Teoretycznie biorąc, byłoby to dobre rozwiąza­nie. Taki test bowiem pokazałby zapewne jeszcze wyraźniej cał­kowitą niemożność pogodzenia ze sobą ówczesnych sprzeczności między blokami. Jednocześnie z tym większą siłą ujawniałaby się konieczność bezkompromisowego przyjęcia opcji prozachodniej,

179

co być może dostrzegliby również krytycy polityki Adenauera. O wszystkim jednak rozstrzygnęła umiejętność rozpoznania „sta­nu atmosfery”, konsekwentne unikanie przez Adenauera wszel­kich podejrzeń o „nowe Rapallo”.

O mądrości tej polityki mogłem się przekonać w trakcie rozmo­wy z Charly Thayerem i amerykańskim dziennikarzem Joe Alsopem. Spotkanie, w którym wziął również udział Erich Kordt, odby­ło się w domu Thayera. Rozmówcy wyrażali obawy, że Republika Federalna zmierza do zawarcia układu podobnego do tego z Rapal­lo. Na pytanie Kordta, czy wiedzą, co obejmował układ rapalleński z 1922 roku, nie padła żadna konkretna odpowiedź. Wyjaśniliśmy więc Amerykanom, na czym polegało znaczenie układu, który kładł kres wzajemnym roszczeniom Niemiec i Rosji z okresu pierwszej wojny światowej i przywracał stosunki dyplomatyczne między obu państwami. Nieufności naszych rozmówców nie dawa­ło się jednak łatwo rozproszyć. Wskazywali na współpracę niemiecko-radziecką w latach dwudziestych, zwłaszcza na polu woj­skowym między Reichswehrą i Armią Czerwoną⁶².

Dopiero dzisiaj można właściwie ocenić dalekowzroczne posunięcia Adenauera, który unikał dawania jakiegokolwiek prete­kstu do oskarżeń o układy Republiki Federalnej z ZSRR kosztem państw zachodnich. Nieufność Zachodu wobec specyficznej drogi rozwoju powojennych Niemiec na dobrą sprawę nigdy nie zaniknęła. Daje o sobie znać wtedy, gdy pojawia się, słusznie lub nie, wrażenie, jakoby wyrównanie rachunków Republiki Federalnej ze Wschodem stanowiło obciążenie dla jej powiązań z Zachodem. Właśnie przeżywaliśmy coś takiego podczas dyskusji na temat po­łączenia obu części Niemiec. Nasi sąsiedzi z naciskiem podkreśla­li, że procedura ta powinna oznaczać wzmocnienie związku z Eu­ropą i członkostwo w NATO także zjednoczonego państwa niemieckiego.

⁶² W istocie układ między Republiką Weimarską a Rosyjską FRR podpisany 16 kwietnia 1922 roku w kurorcie Rapallo pod Genuą zapoczątkował ożywioną współpra­cę wojskową i gospodarczą trwającą do końca lat dwudziestych.

180

Zjednoczenie Niemiec oceniam jako pośmiertny triumf ade-nauerowskiej koncepcji, która zakreślona była na długą metę i wkalkulowała kryzys komunizmu. Ze zreformowanym Związ­kiem Radzieckim będzie już można rozmawiać na temat zjedno­czenia Niemiec. Adenauer wiedział, że bez zgody ZSRR taki fakt nigdy nie będzie miał miejsca. Nie miał też złudzeń, że będzie można doprowadzić do powstania rzeczywiście wolnych i demo­kratycznych Niemiec za rządów Stalina i Chruszczowa. Adenauer liczył jednak, że Zachód nie będzie ewoluował w kierunku syste­mu komunistycznego. Przeciwnie, to tak zwane państwa socjali­styczne będą musiały kiedyś zbliżyć się do systemu świata za­chodniego, gdyż inaczej nie będą w stanie dalej egzystować. Tak właśnie dzieje się obecnie.

To, co w przeszłości przedstawiano często jako „fiasko polityki niemieckiej Adenauera", ujawnia się teraz w postaci słusznego za­łożenia perspektywicznego, iż należy wykazywać dostateczną siłę woli, aby doczekać czasów wewnętrznego kryzysu Związku Ra­dzieckiego. Wówczas nie będzie on w stanie prowadzić polityki konfrontacyjnej z Zachodem. W dyskusjach z niemieckimi i zagra­nicznymi rozmówcami reprezentowałem w tamtych czasach po­gląd, że czas pracuje dla nas. Jeszcze w Moskwie w latach trzy­dziestych nasz krąg przyjaciół — wywodzący się spośród dyplomatów państw zachodnich — zawyrokował, że ustrój komu­nistyczny nie przetrwa dłużej niż sto lat, licząc od 1917 roku. Stoi bowiem w sprzeczności z prawami ekonomii i naturą człowieka.

Rachuba czasu musiała ulec korekcie w miarę rozwoju wyda­rzeń historycznych. Istota rzeczy pozostała jednak bez zmian.

Podróże do Paryża, Rzymu i Londynu

Wyjazdy w 1951 roku zapoczątkowały okres działalności dy­plomatycznej Konrada Adenauera. W tym zakresie funkcjonował on jako kanclerz i minister spraw zagranicznych w jednej osobie.

181

KOMISJA REFORM

SŁUŻBY ZAGRANICZNEJ (1969-1971)

W lecie 1968 roku przybyłem do Bonn w celu złożenia spra­wozdania federalnemu ministrowi spraw zagranicznych, Willy Brandtowi. Zaraz po powitaniu ten oświadczył mi z uśmiechem, że zrobi ze mnie lorda. Odparłem, że nie wierzę, aby mógł spełnić moje życzenie i odnowić tytuł hrabiowski mojej rodzinie. Na to Brandt, znów śmiejąc się, stwierdził, że jestem osobą mało domy­ślną, gdyż chodzi o to, iż mam zostać takim niemieckim lordem Plowdenem¹ i stanąć na czele komisji reformującej służbę zagra­niczną tuż wcześniej w trakcie rozmów z Brandtem głosiłem opi­nię, że należy co trzydzieści-czterdzieści lat sprawdzać możli­wości funkcjonowania służby zagranicznej. Wziąłem przy tym za punkt wyjścia znakomite i godne naśladowania propozycje reform brytyjskiej służby zagranicznej, przedstawione w raporcie lorda Plowdena w 1962 roku. Z lordem spotykałem się często podczas mojego urzędowania w Londynie. Na moją prośbę przedstawił on propozycje przygotowywane przez jego komisję jeszcze w trakcie prac nad tekstem raportu.

Powołanie mnie na przewodniczącego komisji reform ozna­czało wycofanie się z aktywnej służby dyplomatycznej przed osiągnięciem granicy wieku, a także wyjazd pół roku wcześniej z mojego ulubionego Rzymu. Sprawa wydała mi się jednak warta takiej ofiary. Brandt chciał mieć przewodniczącego w randze se­kretarza stanu, niezależnego od różnych wpływów i nacisków, W lutym 1969 roku zostałem odwołany z Rzymu i mianowany se­kretarzem stanu w AA, a po czternastu dniach przeniesiony w stan

¹ Edwin Plowden (ur. 1907). Wysoki urzędnik państwowy, także w Foreign Office. W latach 1961-1962 przewodniczący komisji reformującej brytyjską służbę zagraniczną.

486

spoczynku. W ten sposób ustanowiłem swoisty rekord krótkości pozostawania na tak wysokim stanowisku w tym ministerstwie.

Między Willy Brandtem a AA istniał stosunek oparty na zasa­dzie obustronnego zaufania. Minister bardzo się troszczył o swój resort i pozyskał sobie nieskomplikowanym i otwartym sposobem bycia przychylność podwładnych. Zdobył też niekwestionowaną pozycję za granicą. Jego osobowość podnosiła międzynarodowy prestiż Republiki Federalnej. Pracownicy AA wspierali realizowa­ną przez Brandta politykę wschodnią², między ministrem i jego personelem istniało więc swoiste współbrzmienie, co wydatnie podnosiło efektywność podejmowanych prac.

W AA już od jesieni 1967 roku działała specjalna grupa robo­cza, do której należeli między innymi Helmut Türk i Werner Schattmann. Przygotowała ona korzystny grunt pod działalność ko­misji reform, której pierwsze posiedzenie odbyło się w Bonn 20 września 1968 roku. Gremium składało się z dwunastu człon­ków i dziesięciu ich zastępców. Brandt tak pokierował wyborem, aby do głosu mogły dojść wszystkie instytucje zainteresowane roz­patrywaną problematyką. Reprezentowane były również Minister­stwa Finansów, Spraw Wewnętrznych i Gospodarki, gdyż bez ich aprobaty przyjęte reformy nie miałyby szans realizacji. Wyszło to na jaw w momencie, gdy Brandt zaproponował ustalenie składu ko­misji przez rząd federalny. Niektórzy ministrowie, między innymi szef resortu finansów Franz Josef Strauss, zgłosili obiekcje wobec takiej formy rekrutacji. Kanclerz Kiesinger, który starał się unikać konfliktów, znalazł jak zwykle wyjście kompromisowe — Willy Brandt zestawił skład komisji według własnego uznania.

² Koncepcja polityczna, której głównymi rzecznikami byli przywódcy zachodnio-niemieckiej SPD Willy Brandt i Herbert Wehner. Zakładała ona ocieplenie stosunków RFN z ZSRR i krajami Europy Wschodniej. Realizacja polityki wschodniej okazała się możliwa po utworzeniu przez SPD wielkiej koalicji z CDU/CSU w 1966 roku. Intensyfi­kacja nastąpiła po powstaniu koalicji SPD/FDP w 1969 roku, kiedy Brandt objął tekę kanclerza, a Walter Scheel federalnego ministra spraw zagranicznych. Fundamentem Ost-politik stały się układy państwowe RFN z ZSRR i Polską w 1970 roku oraz układ o pod­stawach wzajemnych stosunków z NRD w 1972 roku.

487

Wszyscy członkowie komisji należeli do kręgu znanych oso­bistości życia publicznego, dysponowali wiedzą fachową i konie­cznym doświadczeniem. Wśród nich znalazł się mój stary przyja­ciel — Günther Diehl, sekretarz stanu oraz szef Departamentu Informacji i Prasy AA, sprawujący do 1969 roku funkcję wice­przewodniczącego komisji. Obok niego w pracach uczestniczyli: przewodniczący Komisji Spraw Wewnętrznych Bundestagu — Hermann Kopf, przewodniczący Komisji Spraw Zagranicznych Bundestagu — Hermann Schmitt-Yockenhausen, szef centrali związków zawodowych DGB — Ludwig Rosenberg, przewodni­czący Niemieckiej Wspólnoty Badawczej³ (a mój stary znajomy z czasów wojny i ruchu oporu) — profesor Julius Speer, politolog — profesor Eschenburg, przewodniczący niemieckiego sejmiku przemysłowo-handlowego — dr Ernst Schneider, przedstawiciel Ministerstwa Gospodarki — sekretarz stanu Klaus von Dohnanyi, dyrektor ministerialny z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych — Theodor Brockmann i dyrektor ministerialny z Ministerstwa Fi­nansów — Hans Clausen Korff.

Do jesieni 1969 roku do składu komisji należał również Wal­ter Scheel. Podczas trzeciego posiedzenia, które odbyło się w Rzy­mie w 1968 roku, zadał on pytanie, czy nie należałoby w ogóle zlikwidować AA, gdyż w ten sposób poszczególne ministerstwa federalne mogłyby wejść w bezpośrednie kontakty z zagraniczny­mi partnerami. Scheel zapewne wtedy jeszcze nie przeczuwał, że w 1969 roku sam stanie na czele AA.

Rozstrzygające znaczenie dla harmonijnej i celowej pracy każdej komisji ma działalność jej sekretariatu. Na czele sekretaria­tu Komisji Reform stanął wysoki urzędnik AA — Horst Röding, a następnie jego kolega — Franz Bertele⁴. Obaj w sposób uprzej-

3 Deutsche Forschungsgemeinschaft e.V. (DFG), utworzona w 1951 roku z siedzi­bą w Bonn-Bad Godesberg. Instytucja ogólnoniemiecka służąca wszechstronnemu, w tym finansowemu, wspieraniu badań naukowych. Do DFG należą uczelnie oraz akade­mie, towarzystwa i stowarzyszenia naukowe działające na terenie RFN.

4 Franz Bertele sprawował funkcję ambasadora RFN w Polsce w latach 1991-1993.

488

my, acz zdecydowany, koncentrowali uwagę członków komisji na najważniejszych problemach. Sprawnie przygotowywali posie­dzenia oraz opracowywali wnioski z obrad. Aranżowali też wyjaz­dy do reprezentatywnych przedstawicielstw dyplomatycznych RFN w różnych krajach, aby komisja mogła zorientować się w or­ganizacji i specyfice pracy ambasad i konsulatów.

Zlecenie, które otrzymała do realizacji komisja reform, zakła­dało zbadanie „jak służba zagraniczna mogłaby obecnie wypełniać postawione jej zadania w sposób możliwie najlepiej służący intere­som Niemiec. Nadto, jakie należałoby w tym względzie spełnić warunki, szczególnie natury organizacyjnej, służbowo-prawnej i personalnej. Komisja powinna również ustalić zakres koniecz­nych posunięć prawnych do osiągnięcia wyznaczonego celu”.

Od wznowienia działalności przez AA po drugiej wojnie światowej dokonały się na forum międzynarodowym fundamen­talne zmiany. Przed służbą zagraniczną RFN, uruchomioną w 1950 roku, a więc w zupełnie odmiennych niż dzisiejsze warun­kach, stanęły nowe zadania. W Afryce i Azji powstało wiele no­wych państw, w których musiała zamanifestować swą obecność Republika Federalna. Jednocześnie liczba ambasad państwowych akredytowanych w Bonn wzrosła od połowy lat pięćdziesiątych trzykrotnie. W pierwszych latach po utworzeniu Republiki Fede­ralnej za rządów kanclerza Adenauera niemiecka polityka zagrani­czna orientowała się przede wszystkim na USA, Francję, Wielką Brytanię i sąsiednie państwa zachodniej Europy. Trzeci Świat nie odgrywał początkowo większej roli. Problemy wynikające z dys­proporcji gospodarczej między krajami Północy i Południa zaczę­ły mieć wpływ na niemiecką politykę zagraniczną dopiero w la­tach siedemdziesiątych.

Stale zacieśniała się współpraca dwustronna, którą w coraz większym stopniu uzupełniała kooperacja o charakterze multilateralnym. Stale gęstniała sieć powiązań w ramach NATO i EWG. Początkowo spotykali się jedynie ministrowie spraw zagranicz­nych Zachodu. Obecnie mają miejsce regularne comiesięczne

489

konsultacje i to od szczebla dyrektorów i kierowników referatów. Ścisła współpraca na płaszczyźnie organizacji międzynarodowych wymaga często dwustronnych negocjacji, które przygotowują, a następnie pilotują zainteresowane ambasady.

Obszary kooperacji międzynarodowej rozszerzyły się ogrom­nie od lat pięćdziesiątych. Obok trzech fundamentów — polityki, gospodarki i kultury — na znaczeniu zyskały kwestie nauki, tech­nologii i ochrony środowiska. Jednocześnie zwielokrotniła się li­czba osób i instytucji korzystających z wyników pracy misji za­granicznych. Ambasady utrzymują teraz kontakty z wszystkimi grupami społeczeństwa w danym kraju. Lawinowy rozwój tury­styki, a także występujący w wielu krajach problem azylantów i przesiedleńców oznacza dodatkową, ciężką pracę dla działów prawnych i konsularnych ambasad i konsulatów. Można by jesz­cze długo wyliczać nowe zjawiska i tendencje. W tym miejscu muszę się jednak ograniczyć do tego, aby z przemyśleń i propozy­cji komisji przedstawić najważniejsze, mogące w największym stopniu usprawnić pracę służby zagranicznej.

Część zaleceń komisji podkreślała potrzebę koordynacji. Pra­wie wszystkie resorty federalne stoją dziś przed problemami, któ­rych rozwiązanie wymaga współpracy z innymi państwami. Na odcinku zagranicznym działają również liczne instytucje pozarzą­dowe wspierane ze środków publicznych, na przykład Instytut Goethego i cztery fundacje o charakterze politycznym⁵. To samo dotyczy dużych jednostek gospodarczych i central związkowych. Rządy Landów i władze gmin również utrzymują coraz szersze kontakty międzynarodowe. Za moich czasów szefowie rządów krajowych nie jeździli tak często za granicę. Nie istniały też formy bezpośredniej pomocy ze strony Landów dla krajów Trzeciego Świata. Z tego rodzaju aktywnością wiążą się pewne problemy prawne, gdyż ustawa zasadnicza RFN zastrzega pozostawienie stosunków zagranicznych w gestii władz federalnych. Z drugiej

⁵ Chodzi o fundacje: Friedricha Eberta, Konrada Adenauera, Friedricha Naumanna i Hannsa Seidla.

490

jednak strony kontakty nawiązywane przez Landy oznaczają cen­ne uzupełnienie działalności służby zagranicznej. To wszystko trzeba jednak skoordynować, w przeciwnym wypadku pojawi się bowiem niebezpieczeństwo sprzecznych działań i krzyżowania się kompetencji. Niemiecka polityka musi być jednolita, za granicą bowiem może powstać zamieszanie i wątpliwości co do jasności celów naszej polityki.

W celu zapewnienia należytej koordynacji komisja zgłosiła następujące propozycje:

— Przed podróżą zagraniczną minister federalny i czołowi urzędnicy rządu powinni zasięgnąć informacji w AA na temat waż­niejszych problemów związanych z aktualnym stanem polityki za­granicznej. Dotyczy to także premierów krajów związkowych;

— W rozmowach z czołowymi politykami kraju, w którym odbywa się wizyta, powinien regularnie uczestniczyć ambasador RFN. Ten sam w sobie oczywisty postulat jest w ostatnich cza­sach nagminnie ignorowany. Na przykład w negocjacjach Egona Bahra⁶ w Moskwie nie brał udziału tamtejszy ambasador RFN. Również Helmut Kohl⁷ ma zwyczaj prowadzić rozmowy z szefa­mi rządów bez udziału akredytowanego w tym kraju ambasadora. Kanclerz bierze w tym względzie przykład z generała de Gaulle'a. Podczas sprawowania przeze mnie funkcji szefa misji w Londynie i Rzymie kanclerz Adenauer, a także minister spraw zagranicz­nych Brandt wciągali mnie do wszystkich prowadzonych przez siebie negocjacji. Dzisiaj ambasador nie dowiaduje się nawet o treści takich rozmów albo dociera do niego, często w wyniku własnych zabiegów, wiedza fragmentaryczna i z dużym opóźnie­niem. W ten sposób pozycja ambasadora w kraju, który go akredy­tował, ulega osłabieniu. Nieszczęsny dyplomata radzi sobie jak

⁶ Egon Bahr (ur. 1922). Dziennikarz i polityk SPD. Od 1966 roku w AA. W latach 1969-1972 podsekretarz stanu w Urzędzie Kanclerskim. Odegrał zakulisową, ale bardzo ważną rolę w przygotowaniu układów RFN z ZSRR oraz Polską i NRD.

⁷ Helmut Kohl (ur. 1930). Polityk CDU. Od 1983 roku kanclerz RFN. W listopa­dzie 1989 roku przedstawił dziesięciopunktowy plan zjednoczenia Niemiec, który po pewnych modyfikacjach uzyskał akceptację czterech mocarstw i został zrealizowany.

491

może, wprowadzając wysokiego gościa z Niemiec w specyfikę odwiedzanego państwa w drodze z lotniska, a wypytuje go o wy­niki rozmów przed odlotem do kraju;

— Ambasador, co też należy do kategorii truizmów, musi zo­stać poinformowany o wszystkich ważnych sprawach kraju, w którym otrzymał akredytację. Dotyczy to wszelkich danych, między innymi informacji o wynikach rozmów i o różnego rodza­ju interwencjach dyplomatycznych, gdziekolwiek by nie zaistnia­ły (w Niemczech, w kraju trzecim czy w ramach organizacji mię­dzynarodowych). Angielska służba dyplomatyczna ma dobrze zorganizowany przepływ takich informacji. Warto ją w tym względzie naśladować;

— Wiadomości kierowane przez rząd federalny do rządu ob­cego państwa powinny przepływać za pośrednictwem niemieckie­go ambasadora w danym kraju, a nie poprzez zagraniczne przed­stawicielstwo urzędujące w Bonn. Stało się, niestety, regułą, że omawia się z ambasadorem amerykańskim albo — co jeszcze czę­stsze — z radzieckim takie kwestie, które zgodnie z dyplomaty­cznymi zwyczajami powinny być rozpatrywane przez niemieckie­go ambasadora w Waszyngtonie lub w Moskwie z tamtejszymi ministrami spraw zagranicznych. Gdy radziecki ambasador w Bonn wyraża chęć spotkania z federalnym ministrem spraw za­granicznych, temu życzeniu natychmiast staje się zadość. Jeszcze do niedawna nasz ambasador w Moskwie miał znacznie większe trudności, aby stanąć przed obliczem szefa dyplomacji Związku Radzieckiego.

Inny duży fragment zaleceń naszej komisji dotyczył proble­mów personalnych. Zwróciliśmy uwagę na potrzebę stworzenia rezerwy osobowej w AA. Ponadto rozważyliśmy kwestię, czy re­sort nie powinien w szerszym zakresie sięgnąć do specjalistów, zamiast, jak dotąd, zgodnie z tradycją opierać się na urzędnikach „do wszystkiego”⁸. Wypowiedzieliśmy się za rozwiązaniami pra-

⁸ W oryginale: Allround-Beamten.

492

gmatycznymi, ostrzegając przed stosowaniem bardzo ścisłych re­guł, które ograniczą swobodę manewru pracowników AA.

Po drugiej wojnie światowej liczba specjalistów zatrudnio­nych w ambasadzie wydatnie się zwiększyła. Obok attachés mi­litarnych funkcjonują również naukowi, rolni i do spraw spo­łecznych. Specjaliści mają jednak tę wadę, że nie mogą zastępo­wać innych urzędników. Tymczasem AA potrzebuje głównie tzw. urzędników do wszystkiego. Istnieje przecież około stu mniejszych przedstawicielstw za granicą obsadzonych przez jednego-dwóch urzędników, którzy muszą obsługiwać różnorodne dziedziny pracy ambasady. Gdybyśmy chcieli obsadzić te przed­stawicielstwa specjalistami, trzeba by przynajmniej potroić licz­bę urzędników. Szef takiego małego przedstawicielstwa za granicą musi się oczywiście zajmować sytuacją polityczną kraju, który udzielił mu akredytacji. Przede wszystkim jednak powinny go interesować problemy pomocy dla tego kraju, a także współ­praca z miejscową opinią publiczną.

Rolę urzędnika „do wszystkiego” odgrywa również ambasa­dor na dużej placówce, który jednak nie musi załatwiać wszys­tkiego na bieżąco. Niemniej powinien dysponować dużą wiedzą i doświadczeniem, aby móc koordynować pracę całej ambasady i przejawiać inicjatywę na różnych polach. W praktyce pracowni­cy służby zagranicznej podlegają procesowi pewnej specjalizacji zgodnie z ich skłonnościami, zdolnościami i zainteresowaniami.

Wykonywanie obowiązków etatowych nie pozwala na ogół na przygotowanie się do zadań o innym charakterze. Wychodząc z tego założenia, komisja pod moim przewodnictwem opowie­działa się za rozbudową rezerwy kadrowej w służbie zagranicznej. Nie powinno być bowiem sytuacji, w której na przykład referent polityczny w Ambasadzie RFN w Waszyngtonie przygotowuje się jednocześnie do objęcia funkcji referenta do spraw kultury w Am­basadzie RFN w Moskwie. Zwykle przenosi się urzędnika z jednej placówki na drugą, nie dając mu czasu na przygotowanie się do nowych obowiązków. Gdy jest on w Waszyngtonie, jego praca nie

493

pozwala na naukę języka rosyjskiego i zajęcie się sytuacją w ZSRR. Po przeniesieniu dyplomata przystępuje natychmiast do nowych zadań. Ponownie nie ma czasu, aby zająć się doskonale­niem znajomości języka. Co gorsza, jego poprzednik znajduje się już gdzie indziej. Nie ma więc mowy o przejęciu obowiązków zgodnie z przepisami. Dotychczasowe kontakty nawiązane w kra­ju akredytacji ulegają zwykle zerwaniu, a raz zerwane kontakty przywraca się potem z trudem i dużym nakładem czasu.

Niemiecki dyplomata może tylko z zazdrością patrzeć na swoich amerykańskich, brytyjskich czy rosyjskich (przyp. tłum.) kolegów, którzy obejmują swoje obowiązki po wielomiesięcznym przygoto­waniu w zakresie znajomości języka i kraju akredytacji. Poza wspomnianą sytuacją rezerwa personalna potrzebna jest również w wypadku dłuższego urlopu w ojczyźnie po pobycie w jednym z krajów zamorskich lub na wyjątkowo trudnej placówce. Dyplomaci z rezerwy przydają się też w małych jedno-, dwuosobowych przed­stawicielstwach, zwłaszcza w wypadku, gdy trzeba doraźnie rozwią­zać nagły kryzys, na przykład w związku z chorobą pracownika.

Nasza komisja musiała również wziąć pod uwagę czysto ludzki i rodzinny aspekt zatrudnienia urzędnika. Problemu długości pobytu za granicą nie da się rozwiązać w sposób zadowalający wszystkich. Szczególnie przedstawiciele życia gospodarczego pytają często z niepokojem, dlaczego dyplomatów odwołuje się tak szybko z pla­cówek. Z drugiej strony pobyt za granicą dłuższy niż cztery do pięciu lat, z pewnością korzystny z punktu widzenia nawiązanych tam kon­taktów, nie wydaje się wskazany z wielu innych powodów. Wystar­czy wymienić sprawę klimatu. Prawie połowa przedstawicielstw za­granicznych znajduje się w krajach niezmiernie pod tym względem uciążliwych dla Europejczyków. Na przykład dłuższa praca w tropi­kach nie pozostaje bez wpływu na kondycję i samopoczucie dyplo­maty. Dlatego choćby przez wzgląd na zdrowie pracowników służby zagranicznej i ich rodzin rotacja stanowisk między krajami o mniej lub bardziej znośnych warunkach klimatycznych wydaje się ze wszech miar godna polecenia.

494

Żony pędzące żywot u boku męża-dyplomaty stają przed szcze­gólnymi problemami, które wcześniej w tej formie nie występowa­ły. Wiele z nich ma obecnie gruntowne wykształcenie, ale wyko­rzystać to na placówce można jedynie w niezmiernie rzadkich przypadkach. Po powrocie do kraju ponowne podjęcie przez nie pracy w zawodzie jest albo bardzo trudne, albo wręcz niemożliwe. Kiedy w 1935 roku poślubiłem Elisabeth, zrezygnowała ona z po­sady sekretarki bez specjalnego żalu. Działalność w charakterze żo­ny dyplomaty w Moskwie stała się dla niej zajęciem wdzięcznym i interesującym. Od żon uwikłanych w egzystencję na placówkach zagranicznych oczekuje się zwykle licznych i w dodatku niepłat­nych usług. Małżonka ambasadora przejmuje nadzór gospodarczy nad placówką. W wypadku dużej ambasady przypomina to prak­tycznie kierowanie sporym hotelem. We wszystkich misjach współdziałanie żon przy organizacji imprez towarzyskich, a także w regulowaniu różnych kwestii socjalnych, jest dla dyplomatów, a także właściwego funkcjonowania całej placówki, po prostu nie­odzowne. Z powyższych względów Komisja Reform opowiedziała się za tym, aby w sposób umiarkowany, lecz konkretny honorować finansowo ich wkład pracy w przedstawicielstwach zagranicznych.

Przed pierwszą wojną światową żonaty pracownik dyplomacji otrzymywał za pracę żony trzydziestoprocentowy dodatek. Kanc­lerz Briining zmniejszył go w ramach posunięć oszczędnościo­wych do dwudziestu pięciu procent. Za moich czasów wynosił on jedynie sześć do ośmiu procent poborów męża.

Komisja Reform zaakcentowała także, że należy położyć szczególny nacisk na cechy charakterologiczne kandydatów ubie­gających się o pracę w resorcie spraw zagranicznych. Do najbar­dziej pożądanych właściwości w służbie zagranicznej należy umiejętność kierowania ludźmi nawet w najtrudniejszych okolicz­nościach, intuicja, a także godny i skromny sposób bycia. Dyplo­maci muszą pamiętać, że eksponowane stanowisko za granicą to jedynie „wypożyczony” na pewien czas zaszczyt, który nie powi­nien dawać im powodu do wyniosłości. „Bardziej być sobą niż uda-

495

wać” — wymagał tego już feldmarszałek Helmut von Moltke⁹. Gdy się zatruje klimat pracy na placówce, negatywne skutki nie da­dzą na siebie długo czekać. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim małych przedstawicielstw funkcjonujących w szczególnie uciążli­wych regionach kuli ziemskiej. Zwłaszcza tam taka cecha jak umiejętność rozładowywania napięć należy do niezbędnych kwa-flikacji szefa misji, w jakimś sensie przypada mu funkcja pater familias. W przemówieniu z okazji przekazania raportu końcowego komisji reform ministrowi spraw zagranicznych Scheelowi, w mar­cu 1971 roku wypowiedziałem na ten temat następujące słowa:

— Cel pracy dyplomaty (Republiki Federalnej — przyp. tłum.) stanowi obrona i reprezentowanie niemieckich interesów. Jego tworzywem jest jednak żyjący człowiek ze swoją wrażliwo­ścią i słabościami. Umiejętność obchodzenia się z ludźmi powin­na być i pozostać istotą kunsztu dyplomaty.

Raport końcowy komisji został przyjęty jednogłośnie i nosi podpisy przedstawicieli resortu spraw wewnętrznych, finansów oraz przewodniczącego Komisji Spraw Wewnętrznych Bundesta­gu Schmitta-Yockenhausena. Powstał w ten sposób korzystny punkt wyjścia do wniesienia i uchwalenia w parlamencie ustawy o służbie zagranicznej, tak jak to już uczyniono na przykład w Szwajcarii, Włoszech i USA. Niektóre z naszych zaleceń we­szły już w życie. Do dzisiaj brakuje jednak specjalnej regulacji ustawowej dla służby zagranicznej. Ministerstwo Spraw Wewnę­trznych, właściwe dla opłacania i obsadzania stanowisk urzędni­czych, stoi na gruncie zasady jednolitości służby publicznej i bro­ni się przed wszelkimi posunięciami o charakterze specjalnym. Z kolei w Ministerstwie Finansów istnieje ze względów oszczęd­nościowych opozycja wobec ustawy, która z natury rzeczy musi pociągnąć za sobą wzrost wydatków budżetowych.

⁹ W oryginale trudno przetłumaczalny zwrot: Mehr sein als scheinen. Helmut von Moltke (1800-1891). Feldmarszałek pruski, teoretyk wojskowości, dowódca zwycięskich kampanii przeciwko Danii (1864), Austrii (1866) i Francji (1870-1871). Zreorganizował armię niemiecką, posługując się wzorami pruskimi.

496

Tymczasem w Komisji Spraw Zagranicznych Bundestagu pod­niosła się fala krytyki pod adresem ministra Hansa Dietricha Genschera¹⁰. Gremium to z wielką życzliwością odniosło się w 1985 roku do potrzeby reformy służby zagranicznej. Członek komisji, deputowany Gansel, dał do zrozumienia ministrowi spraw zagrani­cznych, że należałoby bardziej zadbać o sprawy jego resortu.

— Ministra Genschera — stwierdził Gansel — otacza wąski krąg zdolnych współpracowników dopomagających w realizacji założeń jego polityki. Tyle tylko — dodał — że przesłania to, być może, widok na całokształt problemu, na sytuację wszystkich pań­skich współpracowników. Ale jest pan, panie ministrze Genscher, odpowiedzialny za całą służbę. To nie jest pańska służba, to jest nasza służba.

Ta krytyka nie umniejsza absolutnie zasług Hansa Dietricha Genschera jako ministra spraw zagranicznych. Jego znaczenie w tym resorcie i rola na arenie międzynarodowej urosły bardzo wy­soko. Obok kanclerza Kohla był głównym architektem niemieckiej jedności i z tego tytułu należy mu się powszechne uznanie. Jednak­że AA to klasyczny resort niemieckiej polityki z dorobkiem wyro­słym z długiej historii i dziejowych doświadczeń. Ważnym frag­mentem tego dorobku pozostaje kapitał ludzki, stanowiący o jakości naszej polityki zagranicznej, ojej możliwościach oddzia­ływania zagranicznego. Kapitału tego nie należy wystawiać na szwank. Nie można godzić się z sytuacją, w której pracownicy AA pracują wskutek deficytu kadr na granicy wydolności, a atrakcyj­ność służby dyplomatycznej w porównaniu z innymi zawodami, zwłaszcza na wolnym rynku gospodarczym, nieustannie maleje.

Jestem człowiekiem, który niemal całe swoje dorosłe życie spę­dził w służbie zagranicznej i którego serce należy do dyplomacji. Dlatego z wielką satysfakcją przyjąłem fakt, że wreszcie, mimo wielu przeszkód, w marcu 1990 roku została uchwalona ustawa o służbie zagranicznej, która weszła w życie l stycznia 1991 roku.

¹⁰ Hans Dietrich Genscher (ur. 1927). Polityk FDP. W latach 1974-1992 minister spraw zagranicznych RFN uchodzący za jednego z najwytrawniejszych polityków europejskich.

497

pierwsze oznaki zmian, ale przełom zaczął się dopiero po przeję­ciu Władzy przez Michaiła Gorbaczowa.⁴

Możliwość przezwyciężenia rozdarcia naszego kraju i prze­kreślenia linii przedzielającej Europę widziałem jedynie w kon­tekście procesów zachodzących w ZSRR. Zawsze wierzyłem, że te nienaturalne podziały — jak to mówią dies certus an incertus quando⁵ — znikną w przyszłości. Nie sądziłem jednak, że uda mi się doczekać niemieckiego zjednoczenia i rozpadu bloku radziec­kiego. W 1949 roku, podczas jednej z dyskusji, przedstawiłem po­gląd, że można sobie wyobrazić sytuację, gdy pewnego dnia naro­dy przejmą inicjatywę z rąk mężów stanu i wtedy, jak powiadał Theodor Kórner⁶: „Naród powstanie, zrywa się burza”. Liczne bu­rze przeszły przez Europę Wschodnią, ludzie podnieśli się w Pol­sce, na Węgrzech i Czechosłowacji i w Niemczech Wschodnich. Początkowo ruchy na rzecz wolności i demokracji ponosiły krwa­we porażki, gdyż przywódcy na Kremlu nie chcieli żadnych zmian systemu.

W 1989 roku stało się to, co nam wydawało się nieomal cu­dem. Ponieważ moja siedziba leży tuż przy granicy między Frankonią a Turyngią, widziałem na własne oczy jak wyglądały spot­kania Niemców z obu stron, gdy stapiały się rozdzielone na tyle lat części naszego kraju. Zwrot ten zapoczątkował Konrad Adenauer, łącząc Republikę Federalną trwałymi więzami z wolnym Zachodem. Dzieło kontynuował Willy Brandt, za pomocą swojej

⁴ Michaił Gorbaczow (ur. 1931). Radziecki polityk. W latach siedemdziesiątych szybko awansował w kierownictwie KPZR, korzystając z poparcia Andropowa. W latach 1985-1991 jako przywódca partii komunistycznej, a później prezydent ZSRR, zaini­cjował program reform systemowych, które wbrew jego intencjom, mającym na ce­lu usprawnienie ustroju ZSRR, doprowadziły do jego upadku. Pośrednio działania Gorbaczowa przyczyniły się też do emancypacji Europy Środkowej, a także zjednoczenia Niemiec.

⁵ Dzień pewny, lecz nie wiadomo który (łac.).

⁶ Theodor Kórner (1873-1957). Generał austriacki, z przekonań socjaldemokrata. Więziony w okresie międzywojennym za rządów E. Dollfussa, po Anschlussie Austrii także przez władze hitlerowskie. Po drugiej wojnie światowej burmistrz Wiednia, a nas­tępnie prezydent Republiki Austrii.

517

polityki wschodniej, w tym zwłaszcza układów z Warszawą i Mo­skwą. Miał rację Erhard Eppler, gdy w 1989 roku z okazji roczni­cy 17 czerwca 1953 roku powiedział w Bundestagu:

— Ani Adenauer nie sprzeniewierzył się niemieckiej jedności, ani Brandt nie doprowadził do utraty niemieckich terenów wschod­nich. Obaj, przy całym ryzyku błędów, czynili wszystko, co uważali za niezbędne, aby uchronić nasz naród od szkód i nieszczęść.

Michaił Gorbaczow stał się ostatecznie tym politykiem, który poprzez politykę pieriestrojki otworzył bramę do wolności krajom wschodnioeuropejskim i umożliwił Niemcom zjednoczenie. Już choćby z tych powodów zasługuje on na pomnik — niezależnie od tego, jakie siły dojdą do władzy w jego ojczyźnie.

Przed nami rzeczywistość, która jeszcze niedawno była tylko nadzieją i marzeniem. Cieszę się, że ta książka ukazuje się w mo­mencie, gdy dobiega końca okres powojenny, a zjednoczone Niemcy przybrały już realny kształt. Chciałbym ten historyczny moment zaakcentować słowami króla Prus i późniejszego cesarza Niemiec Wilhelma I: „Cóż za przemiana z pomocą Bożą!”.

Latem 1989 roku na zamku Kiips we Frankenwaldzie, siedzibie małżonków Elisabeth i Hansa von Herwartha, zjawiły się jedna za drugą w niewielkim odstępie czasu trzy ekipy filmowo-telewizyjne — radziecka, łotewska i polska. Towarzyszący grupie filmowców z Polski dr Eugeniusz Cezary Król, historyk i stypendysta Instytutu Historii Europejskiej w Moguncji, władający biegle językiem nie­mieckim, zapoznał się z moimi wspomnieniami Między Hitlerem a Stalinem i zapowiedział spontanicznie ich przetłumaczenie na ję­zyk polski. Chętnie wyraziłem zgodę, ale nie kryłem wątpliwości, czy przedsięwzięcie to uda się doprowadzić do szczęśliwego koń­ca. Doktor Król dopiął jednak swego. Pozyskał do współpracy dwie warszawskie oficyny wydawnicze — Bellonę i Rytm. Po pokona­niu różnych trudności, zrazu cenzuralnych, następnie organizacyjno-finansowych, przywiózł mi latem 1992 roku do Kiips pierwsze egzemplarze moich wspomnień w języku polskim wydane nad wy-

518

---