Życie umysłowe i kulturalne w Polsce epoki oświecenia -
szkolnictwo, teatr, mecenat króla, czasopiśmiennictwo
MECENAT - Stanisław August jako polityk nie odniósł większych sukcesów, ale
jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju. Skupił wokół
siebie grono ludzi wykształconych, literatów, malarzy, których wspomagał
materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe, licząc na ich wkład w
tworzenie światłej i nowoczesnej Polski. Dzięki niemu rozwijało się malarstwo,
m.in. Belotto Canaletto (obrazy osiemnastowiecznej Warszawy), Marcello
Baciarelli (portrety). Zasługą króla było również założenie w roku 1766 Szkoły
Rycerskiej, zwanej Korpusem Kadetów, komendantem której był Adam Kazimierz
Czartoryski. Była to szkoła średnia, przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej,
przygotowująca do służby wojskowej, której głównym zadaniem było wychowanie
młodzieży w duchu kultury oświeceniowej i wpojenie obowiązku służby ojczyźnie.
CZASOPISMIENNICTWO - "Monitor" wydawany i redagowany przez Franciszka
Bohomolca. Pismo wzorowane na angielskim "Spectator", ukazywało się dwa razy w
tygodniu i rozwijało działalność społeczną, polityczną i oświatową. Do
współpracowników "Monitora" należeli wybitni pisarze, jak Ignacy Krasicki czy
Adam Naruszewicz. Na łamach czasopisma propagowano idee oświecenia, walczono z
ciemnotą i zacofaniem, ośmieszano sarmatyzm szlachecki. Głównym przedmiotem
krytyki stała się obyczajowość szlachecka, a przede wszystkim pijaństwo,
marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo wobec poddanych, pogoń za
cudzoziemszczyzną. Innym czasopismem, o charakterze typowo literackim były
"Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". Przyczyniło się ono do kształtowania smaku
literackiego, rozwijało zamiłowanie do książki i szerzyło znajomość twórczości
najwybitniejszych pisarzy. W "Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci,
jak: Krasicki, Naruszewicz, Kniaźnin, Zabłocki. Codzienne najpopularniejsze to:
"Gazeta Warszawska", a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa i
Obca", poświęcona zagadnieniom politycznym - była organem stronnictwa
patriotycznego.
SZKOLNICTWO - obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i charakterów
spadł przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu nowoczesności
i postępu zapoczątkował Stanisław Konarski i założona przez króla Szkoła
Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń podjęła powołana w 1773 roku Komisja
Edukacji Narodowej (KEN), pierwsza w Europie władza oświatowa o charakterze
odrębnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Kościołowi, a kasacja zakonu
jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku na cele oświaty.
W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem
polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej, wśród
przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono z
praktycznym doświadczeniem, oraz znajomością fizyki i chemii. Zadbano o
kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając tzw. ćwiczenia cielesne.
W 1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się
opracowywaniem podręczników szkolnych. Napisano wówczas pierwszy polski
podręcznik gramatyki - "Gramatykę języka polskiego" (Onufry Kopczyński).
Toczono walkę z francuszczyzną i zepsutą łaciną polszczyzną, układano
podręczniki wymowy i stylu oraz wydawano dzieła pisarzy odrodzenia, przede
wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyć się pięknej polszczyzny.
TEATR - w 1765 roku powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny, stając się od
razu narzędziem wychowania szerokich rzesz widzów teatralnych, przede wszystkim
szlachty i mieszczan. Teatr przestał być instytucją zamkniętą, dostępną jedynie
dla wybrańców, dla których dawał przedstawienia teatr krakowski (lub teatry
magnackie). Służąc oświeceniowej zasadzie, by "uczyć bawiąc", wykorzystuje się
na scenie głównie komedie, które poprzez żart i humor ośmieszały groźne dla
ogółu wady szlacheckie i uczyły zarazem krytycznie myśleć oraz nakazywały
widzieć wady ustroju.
KOLEKCJONERSTWO - Stanisław August kolekcjonował rzeźby, obrazy, wykupując je
od artystów, dając tym samym przykład bogatym magnatom. Pomoc artystom,
kolekcjonerstwo, zmiana obyczajowości z barokowej - sarmackiej, na
oświeceniową, rozwinięcie i zreformowanie oświaty dało szansę istnienia
polskości przez ponad 150 lat panowania zaborów.