KULTURA I SZTUKA EPOKI ODRODZENIA
ODRODZENIE - (franc. renaissance, włosk. rinascimento) renesans, termin stosowany w szczególności do sztuki i kultury włoskiej XV i XVI wieku będącej nawrotem do form starożytnych, w związku z ogólnym nawrotem do kultury starożytnej w nauce, literaturze i życiu. W związku z tym pozostaje także w znacznej mierze zerwanie z tradycją średniowieczną i nowy sposób patrzenia an naturę. Z pewną słusznością mówi się już o renesansie karolińskim, ottońskim i Pisanich (XIII wiek). Ważną cechą sztuki renesansu jest przejęcie od sztuki starożytnej prostoty w rysunku, poczucie piękna i jasności proporcji, przejęcie form świata starożytnego, jednak bez antykwarskiego naśladowania ich: przetwarza ona swe wzory w sposób nowoczesny, stwarzając wspaniałe arcydzieła. Kolebką renesansu w sztuce jest Florencja. Rozróżniła się w renesansie trzy okresy: renesans wczesny (quattrocento) XV wieku, renesans pełny mniej więcej do połowy XVI wieku, (cinquecento) i renesans późny stanowiący przejście do baroku. Renesans ogarnął z Włoch całą Europę, przybierając w poszczególnych krajach cechy miejscowe (renesans francuski, niderlandzki, itd.). Architektura renesansu, na której podstawach opiera się budownictwo po nasze czasy, wyrosła na związaniu wzorów rzymskich z nowymi potrzebami kulturalnymi. Silny rozkwit architektury renesansu przypada we Florencji na rok około 1450: budowle wczesnego renesansu zdobione bogato elementami natchnionymi, zachowanymi we Włoszech, zabytkami sztuki rzymskiej. Na czele budownictwa tego okresu stoję pałace, budowle z dużym poczuciem monumentalności, jakby zamki w mieście; ten typ pałacu jest charakterystyczny dla renesansu florenckiego. Najważniejsze wśród nich: Palazzo Medici Riccardi (dzieło Michelozza), Palazzo Strozzi (zaczęły przez Ben de, Majano 1489, który S.Cronaca skończył w roku 1533) i Palazzo Pitti (dzieło Bunellesa). W podobnym typie pałace posiada i Siena, np. Palazzo Piccolomini. W architekturze kościelnej zaznacza się najpierw nawrót do form niesklepionej bazyliki starochrześcijańskiej, później wprowadza się sklepienie na wzór rzymskich. Dużą rolę w architekturze kościelnej renesansu odgrywa florenckie bazyliki: San Lorenzo i Santo Spinto. Prócz wymienionych architektów dużą rolę odegrał nie tylko we Florencji, architekt Leo Battista Alberti. Renesans florencki związany jest silnie z postaciami Medyceuszów, sławnych mecenasów sztuki. Weneckie pałace renesansowe (np. Palazzo pisani a San Paulo, Palazzo Vandramin * Calerghi, Corner - Spineli i inni) przedstawiają do pewnego stopnia przeciwieństwo toskańskich, ciężkich, poważnych; są one pełne lekkości zdobione często wielobarwną mozaiką kamienną. Ich cechą charakterystyczną są balkony, zdobiące fasady często na całej ich szerokości. Barwność przejawia się i w fasadach kościołów (San Zaccani, Scala di San Marco, itd.). Budowle podobnego typu spotyka się też w okolicznych miastach, np. w Weronie, Loggia del Consilio. Mniej więcej około roku 1500 punkt ciężkości architektury renesansowej przenosi się do Rzymu, gdzie powstają budowle, silnej naśladujące powagę i surowość budowli antycznych. Zasadniczym celem staje się nadanie budynkowi okazałości i równości proporcji - dekoracja odgrywa małą rolę, lub też nie bywa stosowana. Głównym architektem okresu jest w Rzymie Bramante. Jego poprzednie budowle mediolańskie należą jeszcze do wczesnego renesansu w Rzymie, wśród zabytków starożytnych, skierował się do ściślejszego naśladowania ich formy. Bliski jemu jest w swoich dziełach Baldassare Peruzzi, do znakomitych zaś naśladowców Bramantego należą Antonio de Sangello młodszy z Florencji, jeden z architektów Palazzo Farmese i Pirro Ligio, twórca ozdobnej willa Pia w ogrodach watykańskich. Odrębny kierunek, genialnie przekształcający antyk, reprezentuje Michał Anioł Buonarotti, który prowadził po Bramantem budowę kościoła św. Piotra w Rzymie (kopuła). Uczniowie naśladowali swego mistrza. Najpilniej trzyma się studium antyku współczesny Michałowi Aniołowi, choć młodszy od niego Vigonola, twórca sławnego pałacu Caprarola i kościoła II Gesu w Rzymie, pierwowzoru późniejszych barokowych kościołów. Podobny kierunek reprezentuje Galeazzo Alessi, budujący sławne pałace genueńskie, o charakterystycznym rozkładzie wnętrza. W innych miastach włoskich wyróżniają się w epoce pełnego renesansu: w Wenecji Michaele Sanmichelli Jacopo Sansowino (twórca biblioteki San Marco w Wenecji) oraz jego następca Andrea Palladio z Vicenzy, którego budowle wywierały wpływ jeszcze w ciągu XVII i XVIII. Poza Włochami budowano aż po wiek XVI późnogotyckie budowle, jednak od końca XV wieku pojawia się w nich, jako zapowiedź nowych tendencji twórczych, powrót do szerszego traktowania nas, do horyzontalizmu i związanej z nim formy. Około roku 1500 zaczyna się przejmowanie idei renesansowych przez sztukę innych krajów, zwykle za pośrednictwem włoskich artystów, których bardzo wielu pracuje poza granicami ojczyzny. I tak we Francji datuje się od budowli Franciszka I (1514-1547), do Hiszpanii przychodzi po roku 1500; do Anglii bardzo późno, bo dopiero w drugiej połowie XVI wieku, a właściwie rozszerza się w wieku XVII; w Niemczech powstaję budowle renesansowe Okło połowy XVI wieku; w Polsce renesans pojawia się w Krakowie, gdzie na Wawelu pracują włoscy architekci już od pierwszych lat XVI wieku.
Rzeźba renesansowa-w przeciwieństwie do gotyckiej, która służyła głównie celom kościelnym, nabiera zupełnie świeckiego charakteru. Według starożytnych wzorów starają się rzeźbiarze figury swoje stawiać w sposób swobodny, naturalny, często stosując kontrapost, ulubionym też staje się akt. Naturalistyczne tendencje sztuki quattrocenta doprowadziły do silnego rozwoju portretu. Odrębny charakter jak w epoce poprzedniej mają grobowce renesansowe. Powstają też sławne posągi konne. Włochy przodują także w rzeźbie renesansu. Z artystów najsławniejsi: Lorenzo Ghirbergi, twórca sławnych drzwi brązowych do Babtyserium we Florencji, dalej naturalista w swych postaciach świętych Donatello, uczeń jego Venocchio, nauczyciel Leonarda da Vinci, Desiolerio da Sattignano, również uczeń Donatella, twórca szkoły rzeźby w marmurze, portrecistów itd., do której należą: Mino da Fiesde, Antonio Rosselino i Benedetto da Majano. Artyści ci pracowali głównie we Florencji; obok nich pojawiają się warsztaty della Robbiów, wykonujących płaskorzeźby w barwnie polewanej glinie. Twórczość ich należy do cinquecenta, podobnie jak Sansowina. W Sienie działa współcześnie z Donatellem oryginalny rzeźbiarz Jacopo della Guercia. W XVI wieku rzeźba włoska dostaje się pod coraz silniejszy wpływ potężnych dzieł Michała Anioła. Inne kraje europejskie dostają rzeźbę renesansową, podobnie jak architekturę, w dużej mierze bezpośrednio, przez sprowadzanych rzeźbiarzy (w Polsce Giovanni Cini ze Sieny pracuje na Wawelu, dalej Gian Maria Padorano i inni) i dekoratorów.
Malarstwo renesansowe-którego nowe drogi zaczęły się od poznania człowieka i zwrotu do natury, dzieli się we Włoszech, skąd znowu promieniowało na inne kraje, na szereg szkół: florencka wywodząca się od Cimabuego i Giotta z mistrzami: Masacci, Fra Angelio, Benozzo Gozzoli, Paolo Uecello, Andrea del Castagno, Fra Filippo Lippi, Botticelli, Antonio Pollaniolo, Don Ghirlandaio, Filippino Lippi, Andrea Verrocchio, L.Signorelli, Melozzo da Forli i wielu innych. Szkoła sieneńska posiada mistrza wielkiej sławy: Duccia. Szkoła wenecka odznaczająca się żywym kolorytem, ma przedstawicieli: Alr.Vivarini, A.Mantegna, Giorgione, Bellini, C.Civelli, Carpaccio, Tycjan, Sebastiano del Piombo, Tintoretto, Veronesse, Tiepolo i inni. Szkoła mediolańska: Vincenzo Foppa, Ambrosio Borgogione, głównego mistrza ma w osobie Leonarda da Vinci, który wyszedł z Florencji, gdzie był uczniem Verrocchia. Pod wpływem Leonarda zostają Bellraffio, Solaro, Cesare de Sesto, G.Ferrari i B. Luini. Ze szkoły umbryjskiej XV wieku (Gentile de Fubiano, Pintunicchio i Perugio) wyszedł Rafael, uczeń Perugia, który w Rzymie znajduje wielu naśladowców, jak np. Giuliano Romano. Trzej artyści renesansu Leonardo da Vinci, Rafael i Michał Anioł są tymi indywidualnościami, które wywarły olbrzymi wpływ na sztukę współczesną i późniejszą. Z artystów renesansu należy jeszcze wymienić: Daniela da Vottera i Correggia. Tematy przedstawień w renesansie obok obrazów religijnych obejmują portrety, sceny mitologiczne i historyczne. Obok fresków powstaje bardzo wiele obrazów sztalugowych.
RENESANSOWE WŁOCHY
Włochy były kolebką renesansu, wielkiego ogólnoeuropejskiego prądu intelektualno- kulturalnego, który przyniósł w XV i XVI wieku powrót zainteresowania kulturą artystyczną, rozkwit sztuki i nowe podejście do życia. Wśród wielu dziedzin studiowanych przez renesansowych myślicieli była sztuka zdobywania władzy: rządzenie państwem.
Nowe spojrzenie na politykę: Najbardziej znaną książką na ten temat był „Książę” (1517r.) Nicole Machiarellego, która podawała reguły skutecznego działania polityką, zamiast rozprawiać na temat etycznych zasad, jakimi powinien on się kierować. Tego typu podejście było na tyle szokujące, że terminem „makiaweliczny” zwykło się od tamtej pory określać wszelkiego rodzaju działania, w których „cel uświęca środki”. Machiarelli był florenckim dyplomatą, a większość twierdzeń swojej doktryny oparł na spostrzeżeniach z włoskiego życia politycznego. Włochy różniły się od reszty Europy pod wieloma ważnymi względami. W przeciwieństwie do położonych po drugiej stronie Alp monarchii feudalnych, były one podzielone na liczne miasta-państwa, niektóre będące republikami, zawdzięczające swój pobyt przede wszystkim handlowi i finansom. Ich rozkwit, z kolei, wynikał z położenia Włoch wzdłuż szlaków handlowych, wiodących na Bliski Wschód, skąd sprowadzano przyprawy i inne dobra, które następnie sprzedawano w środkowej i północnej Europie. W rezultacie rozwinął się także system bankowości i księgowości. Włoskie miasta szybko się bogaciły, a sztuka i nauka znajdowały licznych i hojnych patriotów. Inaczej niż na północy Europy, miasta włoskie zachowały niezależność dzięki konkurencji pomiędzy państwem a cesarstwem, w której każda ze stron starała się maksymalnie ograniczać obszary wpływów swojego przeciwnika. Dlatego to miasta rozszerzyły strefy swojej kontroli na tereny wiejskie, lepiej lub gorzej łącząc starą arystokrację ziemską a nową klasą kupców i bankierów. Do XV wieku we Włoszech wykształciło się 5 głównych państw. Mediolan, na północnym zachodzie, był księstwem, jednak jego władcy byli raczej uzdolnionymi dowódcami, którzy zamieniali się w tyranów (rody Viscontich i Sforzów), niż przedstawicielami szacownych dynastii. Republika Florencji była przez długi okres najbardziej dynamicznie rozwijającym się państwem włoskim, w którym od 1434 roku najważniejszą role polityczną odgrywał ród bankierów, Medyceuszy, Którzy byli także wielkimi mecenasami sztuki. Żadne ich miasto nie wydało tylu poetów, malarzy i rzeźbiarzy. W przeciwieństwie do niespokojnej Florencji, Wenecja była republiką o bardzo stabilnym systemie politycznym. Samo miasto, znane powszechnie ze swoich kanałów, było nieodłącznie związane z morzem i wykształciło ogromną flotę handlową.
Potężni papieże: Papież był nie tylko głową kościoła katolickiego, lecz również najważniejszym z władców włoskich, zwalczającym nieposłusznych magnatów i dążącym do powiększenia swojego terytorium. Po okresie „niewoli awiniońskiej” i wielkiej schizmy zachodniej, papieże okresu renesansu nie zrezygnowali z wielkich ambicji politycznych. Byli hojnymi mecenasami artystów i często prowadzili wystawne, czasami skandalizujące życie. Do najgłośniejszych papieży należeli: Aleksander VI (1492-1503), Juliusz II (1503-1513), Leon X (1513-1521). Piątym głównym państwem włoskim było Królestwo Neapolu, zajmujące większość południowych obszarów kraju. Do mniejszych państw półwyspu należały: Ferrara, Mantua, Modena, Genua i Siena.
Konflikty wewnątrz państw: Konflikty wewnątrz państw były bardzo ostre i często zajmujący wysokie stanowiska dostojnicy,tacy jak Medyceusze mogli w jednej chwili znalżć się w roli wygnańców.Znajdujący się u władzy woleli zazwyczaj polegać na najemnikach,niż wyposażyć w broń własnych obywateli,a dowódcy wojsk najemnych-kondotierzy często odgrywali ważną rolę w polityce włoskiej. Jednym z rezultatów wykorzystania wojsk najemnych było to, że wojny prowadzone były we względnie cywilizowany sposób. Wynikało to z tego, że najemnicy nie mieli powodów, by bez potrzeby narażać swoje życie lub walczyć „do ostatniej kropli krwi”, jeżeli istniała możliwość innego wyjścia. Także była sposobem utrzymania sił, kierując różnego rodzaju sojusze, które miały także chronić kraj przed najazdami z zewnątrz. Jednak w latach 90-tych XV wieku sytuacja zaczęła się destabilizować, na nieszczęście w momencie, kiedy w Europie zaczęły wyłaniać się silne, scentralizowane państwa o charakterze narodowym, takie jak Francja czy Hiszpania. Bogate i podzielone Włochy musiały wcześniej czy później paść ofiarą najazdu. Pierwsza zewnętrzna interwencja była wynikiem działań Lodovico Sforzy, księcia Mediolanu. Odizolowany i zlekceważony związkiem Florencji i Neapolu, w 1494 roku zachęcił on króla Karola VIII do przekroczenia Alp i zgłoszenia pretensji do Neapolu. W ten sposób rozpoczął się długi okres wojen włoskich. Miasta włoskie straciły wkrótce na znaczeniu, a kraj stał się obszarem, gdzie starły się interesy Francji i Hiszpanii. Konflikt pomiędzy nimi był o wiele bardziej destrukcyjny niż wojny prowadzone przez wojska zaciężne. W jego trakcie doszło do splądrowania Rzymu (sacco di Roma, które często uważane jest za wydarzenie kończące renesans). Florencja została zniszczona, a w miejsce republiki wprowadzono tam księstwo znajdujące się pod protektoratem hiszpańskim, w którym władzę sprawowali Medyceusze. Do połowy XVI wieku większość Włoch znalazła się pod bezpośrednią lub pośrednią kontrolą Hiszpanii. Półwysep Apeniński jeszcze przez następne trzy stulecia został podzielony i zdominowany przez obce mocarstwa.
RENESANS W POLSCE
W okresie panowania króla Zygmunta Starego (1506-1548) dotarły na nasze ziemie hasła renesansu i humanizmu. Stało się tak między innymi za sprawą królowej Bony, a także wielu młodych Polaków studiujących w Europie.
POLSKA W DOBIE RENESANSU
Wiek XVI przez wielu historyków nazwany został złotym i trudno nie godzić się z tym twierdzeniem. Polska weszła w szóste stulecie swego istnienia jako kraj potężny i bogaty, rozsławiony wielkością rodu Jagiellonów. W okresie panowania dwóch ostatnich przedstawicieli tej dynastii - Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta - wspaniale rozwinęła się polska kultura. Za sprawą wielu Polaków studiujących we Włoszech oraz dzięki młodej i inteligentnej żonie Zygmunta I - królowej Bonie, do naszych granic dotarły idee renesansu i humanizmu. Renesans oznaczał szybki rozwój literatury, nauki i sztuki, a także powrót do kultury starożytnej Grecji i Rzymu. Nazwa „humanizm” zaś wywodzi się od łacińskiego słowa humanus - ludzki. Przedstawicieli tego nurtu łączyło szerokie zainteresowanie człowiekiem i wszystkim, co go otacza. Znakomici artyści, przebywający na dworach królów i magnatów, zmieniali obraz polskiej kultury i obyczajności. Średniowieczne hasło memento Mori (łacińskie-pamiętaj o śmierci) straciło popularność. Życie przestało polegać na ciągłym umartwianiu się. Miało być źródłem radości i przyjemności. Wiek XVI to również okres bujnego rozwoju języka ojczystego, nauki oraz rozkwitu ruchu reformacyjnego na naszych ziemiach, dążącego do odnowy kościoła. Podobnie jak najpierw w Niemczech, a następnie w innych krajach Europy, także w Polsce krytyce oddano wystawne życie kleru i Tamanie przez niego zasad wiary. Wielu przedstawicieli szlachty, mieszczaństwa i chłopstwa zmieniło religię. Wśród innowierców, do których należeli luteranie i kalwini, najsłynniejsi byli bracia polscy, zwani arianami. Przywiązywali oni ogromną wagę do wykształcenia. Ich szkoły, do których należała akademia w Rakowie, słynęły z wysokiego poziomu i nowoczesnych metod nauczania. Arianie cenili uczciwość i prawdomówność, nie uznawali wojen i rozlewu krwi, dlatego nosili u boku jedynie drewniane miecze. W ówczesnej Polsce, w przeciwieństwie do innych krajów europejskich, zwolennicy odmiennych wyznań niż katolickie nie byli prześladowani ze względu na swoje poglądy - panowała tolerancja religijna, a nasz kraj określono mianem „państwa bez stosów”.
PRZEDSTAWICIELE POLSKIEGO RENESANSU
Królowa Bona-ona Sforza-żona Zygmunta Starego-przybyła do Polski z włoskiego Bari. To właśnie dzięki niej trafiły na nasze stoły nieznane nam wcześniej warzywa, takie jak: por, seler, kalafior, sałata, kapusta.
Mikołaj Rej-nazywany ojcem narodowej literatury, jako pierwszy zaczął pisać wyłącznie w języku polskim (a nie po łacinie). Słynne stało się jego stwierdzenie: „A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”.
Jan Kochanowski-najwybitniejszy poeta polski okresu renesansu. W rodzinnym Czarnolesie tworzył pieśni i fraszki, a po śmierci córki Urszulki-przepiękne treny. Jest także autorem pierwszej polskiej tragedii renesansowej pt. „Odprawa posłów greckich”.
Mikołaj Kopernik-był wszechstronnie wykształcony. Zajmował się polityką, literaturą piękną, medycyną, ekonomią i przede wszystkim astronomią. W swym największym dziele „De revolutionibus orbium welestium” udowodnił, że Ziemia obraca się wokół słońca.
PERŁA POLSKIEGO RENESANSU
Perła polskiego renesansu-w XVI wieku rozbudowywały się i piękniały polskie miasta. Jednym z najciekawszych przykładów budownictwa miejskiego jest zachowana do dnia dzisiejszego, dawna siedziba władz Poznania. Autorem projektu ratusza był włoski architekt Jan Babtysta Quadro.
Zamek wawelski-siedzibę królewską-zamek wawelski w Krakowie i przylegający do niego dziedziniec-przebudowano w latach 1507-1536. Ze wspaniałych krużganków wchodzi się do przestronnych i pełnych światła komnat.
Arrasy-wnętrze wawelskiego zamku zdobiły kunsztownie wykonane tkaniny, zwane arrasami. Sprowadzano je głównie z Brukseli. Przedstawiały m.in. sceny biblijne i myśliwskie. W chwili śmierci Zygmunta Augusta zbiór arresów liczył prawie 350 sztuk.
Dzwon „Zygmunt”-imponujący wielkością i siłą głosu dzwon „Zygmunt” został zawieszony na wieży katedry wawelskiej za panowania Zygmunta I Starego. Odzywa się podczas największych uroczystości.
Piaskowa skała-prace prowadzone na zamku wawelskim zainspirowały polskich możnowładców, pragnących żyć w coraz bardziej przestronnych i funkcjonalnych wnętrzach.
Architektura polskiego odrodzenia:
Renesans dostał się do Polski z początkiem XVI wieku z wpływami węgierskimi. Do pierwszych świetnych budowli epoki odrodzenia należy kaplica Zygmuntowska na Wawelu z lat 1518-1530, dzieło Bartolommesa Berecci'ego z Florencji. Kopuła tej kaplicy jest mistrzowsko wykonana i zbliża się do pomysłów Bramantego raczej, niż Bruneleschiego. Wywarła ta kaplica wielki wpływ na sztukę w Polsce i zapoczątkowała wzniesienie całego szeregu kaplic w ciągu XVI i XVII wieku. Początek rozwojowi świeckiej architektury w stylu odrodzenia dał zamek królewski na Wawelu. Plan i główny zręb tej budowy jest dziełem Francesca della Lora i powstał w latach 1510-1516, a może parę lat wcześniej. Po śmierci Francesca prowadził jego dzieło dalej Bartolommeo Berecci. Imponujący jest dziedziniec z arkadami, że śmiałą loggią drugiego piętra, której pułap podtrzymują dwa rzędy kolumn, jeden nad drugim. Za przykładem dworu poczęto stawiać zamki i domy w stylu odrodzenia, jak zamek w Szydłowcu, w Baranowie, w Krasiczynie i inne kamienice mieszczańskie tej epoki mają rozwinięte fasady oraz dziedzińce z krużgankami i arkadami. Charakterystyczną cechą budynków renesansowych w Polsce od roku 1531 do 1575. Znajdujemy attykę na ratuszu w Tarnowie, w Sandomierzu, w Pabianicach, w Szydłowcu, na synagogach w Żółkwi, na domach i wieżach np. w Ostrogu na Wołyniu. Rozpowszechniła się motyw ten po całej Polsce. Przed domami stawiano na sposób włoski podcienia, które z końcem XVI wieku się rozpowszechniły. Podcienia takie zachowały się tu i ówdzie, np. w Zamościu i w Krośnie. Ozdoby renesansowych domów były portale często rzeźbione i opatrzone łacińskimi sentencjami i godłami. Tu i ówdzie stawały w stylu odrodzenia ratusze, a do najpiękniejszych zaliczyć należy ratusz w Poznaniu; stawiał go Battista di Quadro di Lugano około 1550 roku. Wprowadził on piękne loggie od frontu i zaprojektował renesansową wieżę. Wspaniała sala przyjęć, z bogatą dekoracją stiukową, świadczy o przepychu późnego odrodzenia. Dziełem tego samego architekty jest kaplica przy kościele w Kościelcu, w Poznańskiem (ukończona w roku 1559), ozdobiona piękną attyką. Także ratusz w Chełmie na Pomorzu (z lat 1567-1597) należy do najpiękniejszych zabytków odrodzenia u nas; cechuje go zespół form pomorskiego gotyku i motywów renesansu był Gabriel Słoński(1520-1598). Wybudował on w Krakowie cały szereg domów z pięknymi portalami.
Budowle drewniane w epoce odrodzenia trzyma się najczęściej form gotyku, jednak coraz to bardziej wkraczały do niego motywy form odrodzenia. Dobudowano podcienia. Hełmy wież przybierały formę kopuł, kopułek i latarni. Także u domów drewnianych, zwłaszcza na rynkach małych miasteczek, pojawiły się podcienia, jak to widzimy w Lipnicy Murowanej, Tuchowie, Zakliczynie i innych. Miejscowi cieśle przekształcali często renesansowe motywy i wprowadzali własne pomysły.
Rzeźba polskiego odrodzenia:
Pierwszym na wskroś renesansowym dziełem w Polsce jest grobowiec króla Jan Olbrachta w katedrze krakowskiej. Pomyślany jako łuk triumfalny, pokryty jest cały piękną dekoracją renesansową Figura króla Jana Olbrachta jest jeszcze gotycka. Dzieło to powstało zaraz z początkiem XVI wieku. Na dobre rozkwitła rzeźba za Zygmunta I. Do dekoracji pięknej renesansowej kaplicy, zwanej Zygmuntowską, sprowadził on rzeźbiarzy z Włoch, przede wszystkim Gibr. Cini z Sieny, który pokrył ściany tej kaplicy pięknymi płaskorzeźbami na wzór budowli sieneńskich. Cini prowadził w Krakowie do roku 1564, tj. do roku swej śmierci, warsztat, z którego wyszła też znana liczba pięknych płyt grobowcowych, ozdobionych bardzo wytworną ornamentacją. W roku 1530 sprowadził Zygmunt I innego rzeźbiarza, Giana Marię z Padwy (Padovano), który wykonał część posągów świętych do kaplicy Zygmuntowskiej, w duchu włoskiego odrodzenia XVI wieku. Padovano znany także jako Masca lub Fabruzzi, pracował przed przyjazdem do Polski w Padwie i w Wenecji. Odznaczają się jego prace i najwcześniejsze dzieła w Polsce śmiałym układem, o wyszukanej i urozmaiconej linii. Wykonał Padovano wiele pięknych grobowców, ale także inne dzieła, jak np. cyborium w kościele N.M.P. w Krakowie, odznaczające się barwnością, wywołaną użyciem różnokolorowych marmurów. Był także dobrym medalierem. Kierunek Padovano podjął Gior.Mier.Canaresi z Lugano. Rozpoczyna on szereg rzeźbiarzy, którzy przybyli do Polski z północnych Włoszech i włoskiej Szwajcarii. W czasie swojego pobytu w Polsce tj. od roku 1562 do śmierci po roku 1582 wykonał Canaresi szereg pięknych dzieł: najwspanialszym z nich jest nagrobek Górków w katedrze poznańskiej. Z Polaków, pracujących w duchu odrodzenia wybił się Michałowicz z Urzędowa, architekt i rzeźbiarz. Był on twórcą pięknej kaplicy Padniewskiego, wzniesionej w 1575 roku w katedrze krakowskiej i świetnie skomponowany nagrobek tego biskupa w tejże kaplicy.
Jak na zachodzie, tak i w Polsce w schyłku XVI wieku ograniczony styl odrodzenia ulega zupełnemu rozkładowi na rzecz efektów malarskich. Przykładem tego kierunku są: grobowiec Stefana Batorego w katedrze krakowskiej, oraz kamienne stalle z kaplicy tego króla, dzieło Włocha Senti Gueci z Florencji, który na stałe osiadł w Krakowie. Wykonał on również wiele grobowców, kominków, odrzwia itd. W tym czasie pojawia się w Polsce Flamand Van Hutten i wnosi renesans flamandzki. Pracował we Lwowie, gdzie od roku 1566 rozwinął żywą działalność, potem w Krakowie, gdzie zmienił nazwisko na Herman Czapka. Dziełem jego są piękne stalle w kościele świętego Idziego w Krakowie. Innym rzeźbiarzem, który tworzył w tym kierunku był Bartolommeo Ridolfi, mistrzowski rzeźbiarz-stukator, pochodzący z Werony (w Polsce do około 1613 roku). Dekorował on od roku 1560 pomysłowymi stiukami i rzeźbami, liczne i rozległe magnackie pałace i domy mieszczańskie z końca XVI i początku XVII wieku; ślady tych stiuków dochowały się tu i ówdzie. Stawiał również grobowce w kolorach, w których kontrast jasnych marmurów z ciemnymi oraz stiuki odgrywają wybitną rolę. Piękne marmurowe stalle Montelupich w kościele N.M.P. w Krakowie uważamy za jego dzieło: jest tu piękny układ architektoniczny, w którym w ogóle lubował się Ridolfi. W zakresie snycerstwa ruguje renesans z biegiem lat dawne tradycje gotyckie (figury w Szydłowcu, figura N.M.P. w pałacu biskupim w Pełmie). Wpływ Wita Stwosza przez cały wiek XVI jest tak silny, że rzeźbiarze przejmują od tego artysty, całe nieraz sceny. Obok ołtarza pole do popisu snycerskiego dawały drewniane stalle; w jedne i drugie mógł rzeźbiarz wprowadzić wiele figur i płaskorzeźb. Za przykład mogą służyć stalle w kościele N.M.P. w Krakowie z roku 1586 i stalle w Pelpinie, które wykonać miał cysters Lojzewicz (zmarły w 1564).
Malarstwo polskiego renesansu:
Najświetniej w tej epoce rozwija się malarstwo miniaturowe. Mimo pojawienia się druku i drzeworytu w dalszym ciągu powstają piękne rękopisy iluminowane. Najwcześniejszy z nich to gredrał króla Jana Olbrachta w bibliotece katedry krakowskiej. Twórcami tego dzieła byli Tomek i Stanisław, obaj Polacy. Wspaniałym koreksem iluminowanym jest kodeks Baltazara Bohema w bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego, ukazujący na tle krajobrazu i architektury zdjęcia cechów, z doskonałą obserwacją, fantazją i humoru. Dzieło to powstało w Krakowie około roku 1505. W tym też czasie pojawia się postać chwalonego przez współczesnych iluminatora i malarza Stanisława Krakowianina, który należał do grona cystersów w Mogile. Zatrudniał go dwór królewski, biskupi i świecy dostojnicy, to też niewątpliwie w świetnym tym rozwoju malarstwa musiał on brać żywy udział i stał zapewne na czele rozwiniętego warsztatu.
Na malarstwo ścienne czasów Zygmunta i wywarło wielki wpływ malarstwo miniaturowe. Krakowski zakon franciszkanów zajął w tej dziedzinie także w XVI wieku pierwsze miejsce. Około roku 1525 na krużgankach ich klasztoru obok dawnych fresków, powstały nowe, w których styl odrodzenia zaznaczył się w pełni.
Coraz więcej rozwija się malarstwo portretowe. Dobrym okazem tego malarstwa jest portret Benedykta z Koźmina, wzorowany na malarzach niemieckich, oraz portret królowej Izabelli, córki Zygmunta Starego (w pałacu w Krasiczynie). Ponadto zachowały się portrety królowej Bony i Anny Jagiellonki w katedrze na Wawelu. W epoce renesansu na wielką skalę rozwija się grafika. W pierwszych latach XV wieku drzewacyjnie odznaczają się jeszcze u nas szczególnym artyzmem, ale w XVI wieku osiągają poziom coraz wyższy.
Przemysł artystyczny polskiego renesansu:
Zamiłowanie do artystycznych form uwydatniania się w tej epoce również w przedmiotach domowego użytku, sprzętach i naczyniach stołowych. Zachowały się łyżki srebrne, o pięknych formach z napisami. Cennym wyrobem jest sztuciec, który Enem, opet z mogiły, posłał w darze Erazmowi z Rotterdamu. Ze strojów liturgicznych, zwraca uwagę piękny ornat i dwie dalmatyki z Żywa, których subtelne harfy przedstawiają siedem świętych Sakramentów i czynności z nimi związane. Ornat Kmity przedstawia w wypukłym hafcie sceny z życia świętego Stanisława. Zabytki te pochodzą z pierwszych dwu dziesiątek XVI wieku. Z późniejszych nieco wyrobów, zasługuje na uwagę piękny i wielki relikwiarz w kształcie figury św. Stanisława. Liczne piękne okazy złotnictwa z tych czasów zachowały skarbce katedry krakowskiej i tarnowskiej.
Arcydziełami złotników z tych czasów są liczne klejnoty. Lubował się w nich szczególnie i zebrał wspaniałą kolekcję Zygmunt August. Z jego daru otrzymało Bractwo strzeleckie w Krakowie pięknego kura srebrnego złoconego, który w tym Bractwie dotąd się zachował. Wielką odgrywały rolę kobierce, tkaniny. Zygmunt August kazał sporządzić dla dekoracji komnat królewskich na Wawelu, sto kilkadziesiąt, arresów, które w przeważnej części się zachowały i znajdują się w zbiorach zamku na Wawelu.