Rozwój myśli teoretycznej w dziedzinie kultury fizycznej w Polsce do roku 1918.
Pierwsze wzmianki na temat wychowania fizycznego można odnaleźć w literaturze epoki odrodzenia. Ówcześni polscy pisarze (m.in. Kochanowski, Rej, Górnicki, Frycz Modrzewski), pedagodzy i lekarze (m.in. Sebastian Petrycy, Wojciech Oczko) uznawali je za niezbędny składnik ogólnego wychowania i wskazywali na zdrowotne, utylitarne oraz wychowawcze znaczenie ćwiczeń fizycznych, a także ich wpływ na kształcenie umysłowe i moralne. Przyjrzyjmy się bliżej procesowi budowy i rozwoju teorii wychowania fizycznego w Polsce, której źródła dostrzegamy w czasach odrodzenia.
Już w staropolskiej poezji i literaturze znajdujemy opisy ćwiczeń, zabaw, gier i walk sportowych, np. opis gry w palanta Jędrzeja Kotowicza. W literaturze pedagogicznej i lekarsko-higienicznej polskiego oświecenia odnajdujemy teoretyczne uzasadnienie potrzeby ćwiczeń fizycznych dla dzieci i młodzieży oraz podkreślenie ich wartości zdrowotno-wychowawczych. Wtedy też powstały pierwsze publikacje o charakterze metodyczno-podręcznikowym(np. do nauki jazdy konnej, szermierki, pływania). Zagadnienia wychowania fizycznego poruszano w pracach lekarsko-higienicznych XVIII i XIX w. - najczęściej były to tłumaczenia autorów zagranicznych, m.in.: J. Ballexerd, A.S. Tissot, K.W. Hufeland, np. przełożony z francuskiego w 1807 r. we Wrocławiu w oficynie Wilhelma Bogumiła Korna „Abecadlnik gymnastyczny czyli nowy sposób nauczania czytać dzieci, oświecając je i bawiąc wyobrażeniem rozmaitych grów i ćwiczeń ciała, które lubią pospolicie”. Mówiąc o tym okresie, należy także zwrócić szczególną uwagę na współpracowników KEN - m.in. Grzegorza Piramowicza i A. Kamieńskiego, A. Popławskiego, a również na Stanisława Staszica, który twierdził, że od wychowania fizycznego „jedynie nauka moralna jest potrzebniejsza”.
Myśl teoretyczna w dziedzinie kultury fizycznej szczególnie intensywnie rozwijała się w XIX i XXw. Jędrzej Śniadecki w 1805r. wydał rozprawę „O fizycznym wychowaniu dzieci”, w której sformułował szczegółowe wskazania w kwestii stosowania ćwiczeń fizycznych, a za cel wychowania fizycznego uznawał dbałość o to, „aby wszystkie części ciała były foremne i mocne, wszystkie zmysły doskonałe, a wszystkie władze cielesne zupełne”. Jędrzej Śniadecki przedstawił program i metody wychowania fizycznego dzieci i młodzieży w odniesieniu do każdego okresu rozwoju człowieka, zalecał wszechstronność ćwiczeń, a ich systematyczne uprawianie dopiero po 12 roku życia. Kładł również nacisk na kształtowanie zmysłów poprzez kontakt dziecka z naturą oraz na hartowanie dzieci. Nie popadał jednak w skrajności J. Locke'a czy J.J. Rousseau'a - „należy więc trzymać się we wszystkim przyzwoitej miary” twierdził. Śniadecki jako pierwszy w Polsce sformułował podstawowe prawa rządzące procesem fizycznego i psychicznego rozwoju człowieka i w naukowy sposób uzasadnił potrzebę stosowania ćwiczeń fizycznych w procesie wychowania młodego pokolenia.
W 1858r. w Warszawie Adam Baroc, doktor medycyny, wydał pracę „Gimnastyka pod względem swego wpływu na utrzymanie i przywrócenie zdrowia”, w której zwracał uwagę na ścisły związek wychowania fizycznego ze zdrowiem oraz konieczność oparcia ćwiczeń na znajomości organizmu ludzkiego i procesów fizjologicznych. Podzielił on gimnastykę na pedagogiczną, wojskową i lekarską. W jego pracy dostrzegamy wpływy szwedzkiego systemu gimnastycznego. Baroc podkreśla znaczenie ćwiczeń fizycznych nie tylko dla dzieci i młodzieży, ale również dla dorosłych. Skupił się także na konieczności upowszechniania gimnastyki dla kobiet. Podobnie, lekarski punkt widzenia reprezentuje L. Grabowski w rozprawie „O wpływie ćwiczeń gimnastycznych na zdrowie ludzkie”.
Myśl teoretyczna rozwijała się również w innych kierunkach. Historyk, Łukasz Gołębiewski, w 1831r. wydał dzieło z pogranicza historii kultury fizycznej i etnografii, pt. „Gry i zabawy różnych stanów”. Zwraca on uwagę na społeczne zróżnicowanie gier i osobno omawia „gry kmiotków i niższych stanów”, próbuje dokonać klasyfikacji gier i zabaw oraz ocenia ich wartość wychowawczą(np. wyróżnia „gry nierozsądne” = niewskazane wychowawczo). Wśród zabaw wyróżnia: dziecięce, studenckie, ruchowe i hazardowe. Pozostałą uwagę poświęca działowi „muzyka i tańce”.
Jaśniejszą argumentację potrzeby ćwiczeń fizycznych wprowadził Ludwik Bierkowski do swojego nowatorskiego dzieła z 1837r. pt. „Kilka słów o ważności, potrzebie i użytku gimnastyki”. Rozprawa ta została opracowana w związku z projektem i otwarciem zakładu gimnastycznego i zwracała uwagę na postępujący proces przeładowania programów szkolnych. Bierkowski dostrzegł, że zwiększony wysiłek intelektualny wymaga systematycznych ćwiczeń fizycznych, które są niezbędne dla harmonijnego rozwoju młodzieży i jej zdrowia psychicznego, wzmagają sprawność i odporność organizmu. Odpowiedzialnością za prawidłowy, zgodny z prawami natury rozwój dzieci obarczał zarówno rodziców jak i nauczycieli szkolnych.. W 1849 r. w Warszawie została wydana broszura o podobnym tytule: „Kilka słów o użytku i potrzebie gimnastyki”, której autorem był Jakub Zieliński, właściciel szkoły gimnastycznej w Radomiu.
Natomiast pierwszą pracą w porozbiorowym Krakowie podkreślającą potrzebę wychowania fizycznego dzieci i młodzieży była wydana w 1832 r. rozprawa Jana Pysza „O edukacji” w ramach programu dorocznych popisów uczniów. Również w „Kalendarzu Krakowskim” z 1856r. odnajdujemy „Rady dotyczące wychowania fizycznego” Teodora Tripplina oraz artykuł pt. „Gimnastyka”.
Kiedy po 1840 r. w zaborze pruskim nastąpiło częściowe złagodzenie systemu germanizacyjnego, rozpoczął się ożywiony rozwój oświaty i walki o demokratyzację, którą prowadził zwłaszcza Ewaryst Estkowski(1820-1856). Był on założycielem pierwszego polskiego czasopisma pedagogicznego „Szkoła Polska”, na którego łamach publikował artykuły dotyczące problematyki w-f - „O fizycznym wychowaniu młodzieży”. Popularyzując poglądy Śniadeckiego, dążył do przekonania nauczycielstwa o konieczności codziennych ćwiczeń dla młodzieży. Innymi propagatorami teorii Śniadeckigo tego okresu, pokładającymi nadzieję w sile i sprawności młodego pokolenia, byli: Bronisław Trentowski („Chowanna Czyli system pedagogiki narodowej”), Hieronim Feldman (w-f dziewcząt), August Cieszkowski (system ochronek) Edmund Bojanowski (ruch dla małych dzieci). Z kolei Teofil Matecki poruszył problematykę wychowania fizycznego z lekarskiego punktu widzenia w książce „Poradnik dla młodych matek”.
Od połowy XIX w. zaczęto bardziej ogólnie rozpatrywać istotę wychowania fizycznego, skupiając się na podstawach ruchu i jego funkcji w rozwoju autogenetycznym człowieka, np. Józef Eugeniusz Supiński w rozprawie „O gimnastyce”(Lwów 1867) zwrócił uwagę na jego przeciwdziałanie w uleganiu wpływom cywilizacji: „(…)jako środek zaradczy przeciw niedołężnieniu naszego ciała, przeciw tępieniu zmysłu, a często przeciw osłabieniu umysłu.” Podobne funkcje ruchu dostrzegał Wenanty Piasecki(1832-1909), jednak on za najważniejszą uważał gimnastykę ludową, przydatną każdemu bez względu na wiek, płeć czy pochodzenie społeczne. Opisał to w pracach: „Słownictwo gimnastyczne” oraz „o celach i zadaniach gimnastyki ludowej”.
Potrzebę ćwiczeń fizycznych podkreślali również poznańscy lekarze - głównie Stanisław Jerzykowski, a także Teodor Jarantowski, którzy odegrali znaczną rolę w propagowaniu wychowania zdrowotnego. Podobnie Edward Madeyski(1832-1906), lekarz i nauczyciel, propagator gimnastyki racjonalnej, w licznych pracach analizował zdrowotne walory gimnastyki, zalecał uprawianie jej przez wszystkich ludzi, uwzględniając jej wpływ na organizm, potrzeby biologiczne i rodzaj pracy. Jego dzieło „Gimnastyka racjonalna jako część dietetyki ze stanowiska lekarskiego historyczno-krytycznie opracowana” wyróżniła się nowatorskim charakterem, podkreślając nierozerwalny związek wychowania fizycznego z prawidłowym rozwojem osobowości człowieka i jego rolę społeczną. Madeyski propagował osiągnięcia gimnastyki szwedzkiej Lingów, uważając ja za najbardziej dostosowaną do realizacji celów zdrowotno-wychowawczych. Natomiast krytycznie traktował tzw. „niemiecką sztukę gimnastyczną” - sformalizowaną i nieodpowiednią jego zdaniem dla młodzieży szkolnej.
Na terenie Galicji Hipolit Witkowski wydał pracę „Kilka słów o gimnastyce” w celu popularyzowania tej dziedziny wśród słabo zorientowanego społeczeństwa polskiego, powołując się zarówno na starożytnych myślicieli i lekarzy, jak i na Tissota oraz Hufelenda. Jako podstawową funkcję ćwiczeń fizycznych określa on rozwijanie i utrwalanie zdrowia psychicznego i fizycznego oraz harmonijny rozwój ciała i duszy będący warunkiem normalnego życia człowieka.
Przełomem w rozwoju myśli teoretycznej w dziedzinie kultury fizycznej okazały się prace Eugeniusza Piaseckiego(1872-1947), późniejszego twórcy i kierownika studium WF Uniwersytetu Poznańskiego. W 1904 r. wydał on „Zasady wychowania fizycznego”, w których zawarł nowoczesną analizę wpływu ćwiczeń na organizm i psychikę. Był wielkim propagatorem gier i zabaw ruchowych oraz systematycznej gimnastyki zawierającej „formy ruchu mogące przydać się w życiu praktycznym”. Podobnie Władysław Ryszard Kozłowski przypisywał wielką rolę grom i zabawom ruchowym. Jako redaktor „Ruchu” propagował on przede wszystkim gimnastykę szwedzką, grupową, zaangażowanie psychiczne uczestników ćwiczeń, zwalczał natomiast schematyzm.
Pod koniec XIXw. Teoria wychowania fizycznego stawała się już wyraźnie odrębną gałęzią nauki z pogranicza nauk przyrodniczych i społecznych. Poruszano m.in. problemy związane z wychowaniem przedszkolnym(np. Maria Waryho-Radziłłowiczowa) jak i szkolnym, i pozaszkolnym. Problematykę wychowania fizycznego porusza dogłębnie Henryk Jordan, twórca i kierownik Parku Gier i Zabaw Ruchowych w Krakowie(1889), a także pedagogowie Jan Władysław Dawid i Stanisław Karpowicz („Zabawy i gry jako czynnik wychowawczy”1905). Podkreślali oni potrzebę aktywności ruchowej młodzieży związanej z postępem cywilizacji technicznej i procesem urbanizacji, postulowali rozbudowę terenów dla gier ruchowych, organizację kolonii letnich i tp.
Myśl teoretyczna i metodyczna znalazła odbicie w licznych rozprawach i artykułach na łamach czasopism pedagogicznych, lekarskich oraz specjalistycznych, a także w szeregu wydawnictw książkowych. Rozwój ruchu wydawniczego w dziedzinie wychowania fizycznego przed 1914 r. można podzielić na 2 etapy - pierwszy, w którym ukazywały się nieliczne pozycje książkowe i artykuły o charakterze ogólnych opracowań wskazujących na znaczenie ćwiczeń fizycznych, w drugim zaś nastąpiła specjalizacja wydawnictw książkowych i czasopism, dzieląca je na trzy grupy: pisma naukowo-metodyczne, metodyczno-informacyjne i sportowe. Czasopisma poruszające szczególnie problematykę wychowania fizycznego to m.in.: lwowskie - „Szkoła”, „Muzeum”, „Przewodnik gimnastyczny Sokół”, warszawskie - „Przegląd Pedagogiczny”, „Ruch”, którego redaktorem i wydawcą był Władysław Ryszard Kozłowski, wybitny znawca i propagator wychowania fizycznego i sportu w Królestwie Polskim, główny instruktor Ogrodów Gier i Zabaw Ruchowych im. W.E. Raua w Warszawie, wykładowca w Szkole Gimnastyki Szwedzkiej i Masażu Heleny Kuczalskiej. „Ruch” miał stanowić, zdaniem redaktora, „rodzaj drogowskazu i łącznika w dziedzinie wychowania fizycznego i normalnego rozwoju ciała dla tych wszystkich, którzy ważność tej sprawy pojmują i z nami razem iść zechcą”. „Ruch” nawiązywał do tradycji narodowych, podstaw naukowych kultury fizycznej, wychowawczych i zdrowotnych wartości ćwiczeń, ich wpływu na prawidłowy rozwój dzieci i młodzieży. Opisywał systemy i metody w-f, sposoby nauczania gier i zabaw ruchowych, a także odegrał rolę w szkolnym wychowaniu fizycznym oraz kształceniu nauczycieli i instruktorów. „Ruch” domagał się unowocześnienia metod wychowania fizycznego, krytykował niemiecki system gimnastyczny i upowszechniał szwedzki. Wokół czasopisma skupiło się grono wybitnych specjalistów w-f i sportu z Warszawy, Galicji i zagranicy. Publikowano w nim rozprawy m.in. Eugeniusza Piaseckiego, S. Kopczyńskiego, T. Drabczyka, T. Jaroszyńskiego, J. Gebethrówna, H. Prawdzic-Kuczalskiej, M. Weryho-Radziłłowiczowej, A. Wrzoska, K. Hemerlinga, K.E. Palmgrena, F. Saddir, A. Mikkelsena i innych. „Ruch” był poważnym ośrodkiem kształtowania myśli teoretycznej i formułowania kierunków dalszego rozwoju wychowania fizycznego i sportu w Polsce. Stanowił on swoistą polską encyklopedię kultury fizycznej na początku XXw., był kolportowany na całym obszarze naszego kraju oraz za granicą. Propagował narodowe, ludowe formy ruchowe, jednocząc środowiska wychowawców fizycznych z różnych rejonów rozbitego przez zaborców kraju i prezentując dorobek w dziedzinie w-f na arenie międzynarodowej. W ostatnich latach XIXw. wyodrębniły się specjalistyczne czasopisma sportowe takie jak: „Koło”, „Gazeta sportowa”, „Wędrowiec”, „Ilustrowany tygodnik sportowy”, „Cyklista”, „Sport Powszechny”, „Pamiętnik PTT”, „Taternik” i inne.
Koncepcje i programy wychowania fizycznego wypracowane w XIXw. i na przełomie wieków stały się podstawą zamierzeń prezentowanych na zjazdach nauczycielskich w 1917 i 18r. w Krakowie: „program należytego wychowania fizycznego w szkole i poza szkołą oprzeć się musi z jednej strony na należytym wykształceniu wychowawców, a z drugiej strony tak na wdrożeniu młodzieży w higienę życia codziennego i na otoczeniu młodzieży higienicznymi warunkami, jak i na czynnym rozwoju sił i sprawności cielesnej. Sekcja podkreśliła przy tym konieczność należytego wychowania fizycznego dziewcząt, dotychczas nader zaniedbanych”.
Propagowaniem kultywowania i rozwijania rodzimych narodowych form ćwiczeń ruchowych zajmowali się przede wszystkim Gołębiewski, Jordan, Cenar czy E. Piasecki, a „Ruch” podjął akcję pod nazwą „W sprawie gier ruchowych naszego ludu”. W tym okresie istniały też silne tendencje do spolszczania i wprowadzania polskiej terminologii sportowej. Poszukiwano również polskiej nazwy dla terminu „sport”.
Myśl teoretyczna w dziedzinie kultury fizycznej tego okresu była silnie powiązana z myślą narodowościowo-wyzwoleńczą, co skutkowało w olbrzymim znaczeniu wychowawczym ruchu.
W dniach 20-22 września 1918r. odbył się ogólnopolski Zjazd Towarzystw Sportowych i Gimnastycznych, który był „pierwszym w Stolicy Polski zjazdem mającym na celu zobrazowanie dotychczasowych poczynań naszych w dziedzinie wychowania fizycznego i kultywowania zdrowia cielesnego, a zarazem zorganizowania pracy w tym kierunku”, miał on również służyć „ujednoliceniu opinii, poglądów i zapatrywań na utworzenie Związku Polskich Stowarzyszeń Sportowych i Gimnastycznych”.
Polska myśl teoretyczna w dziedzinie kultury fizycznej, począwszy od epoki odrodzenia, przez oświecenie, czasy wojny, zaborów, aż do roku 1918. Rozwijała się ze zmienną dynamiką, biorąc pod uwagę różne aspekty ruchu i jego funkcji. Na przestrzeni wieków postrzegano ćwiczenia fizyczne jako niezbędne dla zdrowia, prawidłowego rozwoju organizmu, a także jako ważny składnik wychowania, kultury, życia społecznego i narodowego. Poprzez wypracowanie podstawowych zasad i kierunków rozwoju wychowania fizycznego i sportu, dorobek teoretyczno-metodyczny umożliwił zaraz po odzyskaniu niepodległości wysokie usytuowanie w sensie społeczno-ideowym i programowym wychowania fizycznego dzieci i młodzieży, nie tylko w szkole, ale i poza nią.
Literatura:
Gaj Jerzy, Hądzelek Kajetan: Dzieje Kultury Fizycznej w Polsce, Poznań 1997
Strzyżewski Stanisław: Rozwój myśli o wychowaniu fizycznym i jego metodach, Katowice 2002