Podstawy prawnej ochrony pracy w Polsce
W związku z przygotowaniem i przystąpieniem Polski do struktur Unii Europejskiej, polskie prawo zostało w znacznym stopniu dostosowane do standardów unijnych w zakresie ochrony człowieka w środowisku pracy.
Podstawą prawną problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy w Unii Europejskiej jest dyrektywa 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy.
Dyrektywa 89/391/EWG obejmuje m.in. następujące zagadnienia:
postanowienia ogólne, w tym m.in. cel, zakres, definicje;
zobowiązania pracodawcy, w tym m.in. postanowienia ogólne, ogólne obowiązki pracodawców, służby ochrony i zapobieganie, informowanie pracowników, konsultacje i uczestnictwo pracowników, szkolenie pracowników;
obowiązki pracowników;
różne postanowienia, w tym m.in. lekarskie badania kontrolne, grupy ryzyka.
Dyrektywa ta ze względu na swój przewodni charakter zwana jest często dyrektywą ramową, zawiera ona podstawowe wymagania dotyczące obowiązków pracodawcy i pracowników w zakresie ochrony człowieka w środowisku pracy oraz odsyła do dyrektyw szczegółowych w zakresie uregulowań dotyczących poszczególnych działów gospodarki narodowej (sekcji i podsekcji działalności) oraz rodzajów prac i rodzajów zagrożeń.
Dyrektywa ramowa wprowadziła nowe podejście do problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy, m.in. poprzez takie zagadnienia jak:
aktywne zapobieganie zagrożeniom (np. ocena ryzyka),
partycypacja (współudział) pracowników w zarządzaniu,
zapewnienie ciągłej poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy,
integracja różnych działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Postanowienia dyrektywy 89/391/EWG zostały wprowadzone do polskiego prawa począwszy przez zapisy ustawy Kodeks pracy [46] oraz rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp [26], a skończywszy na wielu szczegółowych ustawach i rozporządzeniach, stanowiących akty wykonawcze do wymagań zawartych w dziale X Kodeksu pracy.
Hierarchia aktów prawnych tworzących prawną ochronę pracy w Polsce przedstawia się aktualnie następująco:
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej;
ustawy, w tym Kodeks pracy;
akty wykonawcze do ustaw, w tym rozporządzenia;
postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych, w tym zakładowych układów zbiorowych i ponadzakładowych układów zbiorowych;
postanowienia regulaminów i statutów, w tym regulaminów organizacyjnych, regulaminów pracy, regulaminów płacowych (wynagradzania, premiowania, nagradzania), regulaminów zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.
Zapewnienie prawnej ochrony pracy w Polsce zostało zagwarantowane w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.97.88.553; z poźn. zm.), która postanawia m.in.:
Praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej.
Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy.
Każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy.
Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Podstawą prawną problematyki ochrony pracy w Polsce jest ustawa Kodeks pracy, która obejmuje następujące działy: przepisy ogólne, stosunek pracy, wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia, obowiązki pracodawcy i pracownika, odpowiedzialność materialna pracowników, czas pracy, urlopy pracownicze, uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem, zatrudnianie młodocianych, bezpieczeństwo i higiena pracy, układy zbiorowe pracy, rozpatrywanie sporów o roszczenia ze stosunku pracy, odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika, przedawnienie roszczeń, przepisy końcowe.
Ustawa Kodeks pracy postanawia m.in.:
Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy.
Nadzór i kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, sprawuje Państwowa Inspekcja Pracy.
Nadzór i kontrolę przestrzegania zasad, przepisów i warunków środowiska pracy sprawuje Państwowa Inspekcja Sanitarna.
Społeczną kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, sprawuje społeczna inspekcja pracy.
Podstawowe wymagania prawne dotyczące ochrony życia i zdrowia w środowisku pracy zawiera dział X Kodeksu pracy, który obejmuje następujące rozdziały:
podstawowe obowiązki pracodawcy;
prawa i obowiązki pracownika;
obiekty budowlane i pomieszczenia pracy;
maszyny i inne urządzenia techniczne;
czynniki oraz procesy pracy stwarzające szczególnie zagrożenie dla zdrowia lub życia, w tym substancje i preparaty chemiczne, czynniki rakotwórcze i mutagenne, szkodliwe czynniki biologiczne, promieniowanie jonizujące;
profilaktyczna ochrona zdrowia, w tym zapobieganie chorobom zawodowym, badania lekarskie pracowników, profilaktyczne posiłki i napoje, urządzenia higieniczno-sanitarne;
wypadki przy pracy i choroby zawodowe, w tym obowiązki pracodawcy w razie wypadku przy pracy, obowiązki pracodawcy związane z rozpoznaniem choroby zawodowej, świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych;
szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy,
środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze;
służba bezpieczeństwa i higieny pracy;
konsultacje w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz komisja bezpieczeństwa i higieny pracy;
obowiązki organów sprawujących nadzór nad przedsiębiorstwami lub innymi jednostkami organizacyjnymi państwowymi albo samorządowymi;
przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące wykonywania prac w różnych gałęziach pracy.
Podstawowym aktem wykonawczym do działu X Kodeksu pracy jest rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bhp, które obejmuje następujące działy:
przepisy wstępne, w tym terminologia;
obiekty budowlane i teren zakładu pracy;
pomieszczenia pracy, w tym przepisy ogólne, oświetlenie, ogrzewanie i wentylacja;
procesy pracy, w tym przepisy ogólne, organizacja stanowisk pracy, obsługa i stosowanie maszyn, narzędzi i innych urządzeń technicznych, transport wewnętrzny i magazynowanie, ochrona przed hałasem, prace szczególnie niebezpieczne;
pomieszczenia i urządzenia higieniczno-sanitarne oraz zaopatrzenie pracowników w napoje i środki higieny osobistej;
szczegółowe zasady stosowania znaków i sygnałów bezpieczeństwa;
szczegółowe zasady stosowania środków ochrony indywidualnej.
Jedyne źródło prawa na terenie Rzeczypospolitej Polskiej stanowią akty prawne ogłaszane i wydawane w Dzienniku Ustaw (Dz.U.) i Monitorze Polskim (M.P.), na podstawie ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz.U.10.17.95). Wydawcą i dystrybutorem aktów prawnych jest Kancelaria Prezesa Rady Ministrów http://www.cokprm.gov.pl.
Aktualną informację na temat aktów prawnych można uzyskać na stronie internetowej Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej http://www.sejm.gov.pl. Potrzebny akt prawny można znaleźć za pomocą wyszukiwarki umieszczonej na stronie Sejmu RP (Prawo i Internetowy System Aktów Prawnych) lub bezpośrednio pod adresem http://isap.sejm.gov.pl.
Internetowy System Aktów Prawnych (ISAP) zawiera opisy bibliograficzne aktów prawnych (obowiązujących i nieobowiązujących), opublikowanych w Dzienniku Ustaw od 1918 r. oraz Monitorze Polskim od 1930 r. Ponadto wszędzie tam, gdzie ukazuje się ikonka programu Adobe Acrobat Reader jest podłączony tekst aktu w formacje pdf.
Baza ISAP jest aktualizowana na bieżąco przez Kancelarię Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, ale nie jest ona źródłem prawa.
Wyszukiwarka ISAP umożliwia wybór następujących strategii poszukiwań:
roczniki - chronologicznie według lat;
hasła - pogrupowane alfabetycznie;
dokładne wyszukiwanie.
Dokładne wyszukiwanie obejmuje następujące kryteria szczegółowe:
adres publikacyjny - np. wydawnictwo, rok, numer, pozycja;
tytuł dokumentu - np. wybrane słowo lub wyrażenie w tytule;
rodzaj dokumentu - np. ustawa, rozporządzenie, obwieszczenie;
hasło - np. bezpieczeństwo państwa, bezpieczeństwo produktów;
nazwa własna - np. Minister Gospodarki, Minister Infrastruktury;
data wydania - np. dokument wydany jest w dniu, przed, po, pomiędzy.
Przy wyszukiwaniu aktów prawnych należy także uwzględnić:
status aktu prawnego - do wyboru obowiązujące lub wszystkie;
sortowanie wyników - do wyboru rosnąco, malejąco lub bez sortowania;
ilość wyników na stronie - do wyboru 25, 100, 250 lub 500.
Baza ISAP uwzględnia m.in. następujące relacje:
podstawa prawna - ustawa, na podstawie której wydano akt prawny;
tekst ogłoszony - tekst aktu prawnego opublikowany w Dz.U. lub M.P.;
tekst jednolity - tekst aktu prawnego ze zmianami, opublikowany w Dz.U. lub M.P.;
tekst ujednolicony - tekst ustawy ze zmianami, dostępny na stronie Sejmu RP;
akt wykonawczy - akt prawny wydany do ustawy jako podstawy prawnej;
akt uchylony - nieobowiązujący akt prawny zastąpiony przez akt uchylający;
akt uchylający - obowiązujący akt prawny zastępujący akt uchylony;
akt zmieniony - obowiązujący akt prawny, do którego wydano akt zmieniający;
akt zmieniający - obowiązujący akt prawny wydany do aktu zmienionego;
orzeczenia TK - wyroki Trybunału Konstytucyjnego;
dyrektywy europejskie wprowadzone aktem prawnym.
Prawidłowy opis aktu prawnego powinien obejmować pełny opis nazwy dokumentu (rodzaj, data i tytuł) oraz adresu publikacyjnego (Dziennik Ustaw lub Monitor Polski, rok, numer, pozycja), który można zapisać w następujący sposób: Dziennik Ustaw z 2000 r. nr 100 poz. 1000; Dz.U. 2000 nr 100 poz. 1000; Dz.U.2000.100.1000 lub Dz.U.00.100.1000.
W przypadku wprowadzenia kilku zmian do aktu prawnego uzupełnia się jego adres publikacyjny o zmiany, natomiast w przypadku większej liczby zmian wpisuje się najczęściej następujący tekst: z późniejszymi zmianami; z późn. zm. lub ze zm.
3