Cele i funkcje organizacji
Cele organizacji są centralną kategorią analizy organizacji, ponieważ organizacje są grupami celowymi, a jednocześnie narzędziami osiągania celów. Nie można sobie wyobrazić organizacji bez celów, które są racją jej istnienia oraz określają wszystkie jej istotne elementy - dobór ludzi, strukturę, stopień sformalizowania, zasady i środki działania, relacje z otoczeniem. Wszystkie te elementy są ułożone tak, aby osiągały cele organizacji. Cele organizacji są więc podstawą projektowania struktury organizacji, zasad jej funkcjonowania oraz kryterium oceny efektywności organizacji. Zagadnieniami tymi zajmuje się teoria organizacji i zarządzania. Socjologowie badają natomiast charakter celów organizacji, społeczne procedury ustanawiania celów organizacji, np. przez partycypację uczestników organizacji w podejmowaniu decyzji, społeczne czynniki deformacji celów organizacyjnych, wpływ celów organizacji na zachowania ludzi w organizacji, społeczne konsekwencje (funkcje) osiągania celów przez organizację itp.
Wiele badań organizacji na przykład analizy dysfunkcji modelu biurokracji M.Webera, wykazały istnienie w organizacjach rozbieżności między celami statutowymi a faktycznie realizowanymi. Zjawisko to nazwano heterogonią celów albo autonomizacją celów organizacyjnych.
Do najważniejszych przyczyn rozbieżności między celami oficjalnymi (statutowymi albo założonymi) a faktycznie realizowanymi można zaliczyć następujące:
1) Realizacja celów ubocznych. Na przykład celem statutowym przedsiębiorstwa jest produkowanie określonego wyrobu. Ale przedsiębiorstwo może być także obarczone ubocznym celem, którym np. może być utrzymanie zatrudnienia w danym rejonie. Może się zdarzyć, że przedsiębiorstwo większą uwagę i energię przeznacza na osiągnięcie celów ubocznych niż głównych.
2) Zamiana celów na środki, które stają się głównym celem organizacji np. dla urzędnika ważniejsza jest realizacja litery prawa niż racjonalne załatwienie sprawy petenta. Przepis, który jest narzędziem do
realizacji celu głównego staje się celem samym w sobie. Na tej samej zasadzie cząstkowe cele komórki organizacyjnej mogą stać się celami samoistnymi przeważającymi nad celami głównymi organizacji.
3) Niejasne sformułowanie celów założonych. Powoduje to odmienne interpretacje celów przez różne grupy i komórki organizacyjne, skupienie energii uczestników tylko na tej części celów założonych, które są jasne, konkretne i mierzalne z pominięciem celów mniej konkretnych chociaż równie lub nawet bardziej ważnych od celów skonkretyzowanych. Powstaje wówczas tzw. efekt Greshama. Niejasność celów może także powstać w procesie komunikacji społecznej.
4) Różnice statusu uczestników organizacji. Te same cele mogą być zasadniczo różnie postrzegane lub interpretowane w zależności od pozycji uczestnika w hierarchii władzy, dostępu do informacji, wykonywanego zawodu itp."/.../ postrzeganie celów przez członków organizacji - pisze L.Kolarska-Bobińska - ma dużo silniejszy wpływ na ich zachowanie niż cele osobiste czy ogólne normy społeczne. Z tego powodu odmienna percepcja może spowodować /.../ rozbieżności między systemem normatywnym i zadaniami faktycznie realizowanymi przez organizację".
5) Interesy uczestników organizacji. Nie chodzi tu o osobiste interesy ludzi lecz o interesy ról organizacyjnych. W organizacjach formują się grupy ludzi według spełnianych przez nich ról np. kierownicy, właściciele, urzędnicy, handlowcy itp. Każda z tych grup, realizuje swoją rolę organizacyjną, ma określone interesy i stara się osiągnąć pozycję dominującą w organizacji. Organizacja staje się wówczas polem gry interesów międzygrupowych i realizuje cele grupy dominującej. Nie chodzi przy tym o grupy nieformalne typu klik lub grup przestępczych lecz o grupy i interesy formalnie zaakceptowane, które wykonując swoją rolę organizacyjną np. handlowców, realizują cele handlowe kosztem celów grupy mniej dominującej np. służb produkcyjnych.
Podział celów na oficjalne (założone) i realizowane (albo inaczej - operatywne) nie pokrywa się więc z podziałem celów na formalne i nieformalne. Cele realizowane są bowiem także celami formalnymi ale na skutek wielu sił i procesów w organizacji nie pokrywają się z celami zakładanymi.
6) Skupienie wysiłku uczestników organizacji na zaspokojeniu potrzeb samej organizacji np. jej przetrwanie, zwiększenie jej prestiżu, siły przetargowej, pozycji na rynku itp. Jak pisze L.Kolarska-Bobińska: "organizacja stara się utrzymać ekwilibrium i przeżyć, często kosztem energii, którą powinna poświęcić na realizację celu, rozumianego w tym miejscu jako cel oficjalny, statutowy./.../ Oprócz zachowań dających się wytłumaczyć realizacją celów formalnych organizacji oraz celów nieformalnych członków, istnieje szereg mechanizmów adaptacyjnych i zachowań obliczonych na utrzymanie samego systemu".
Może się zdarzyć nawet tak, że zadania związane z własnym trwaniem zaabsorbują całą energię organizacji i staje się ona wówczas celem samym w sobie.
Cele organizacji należy odróżnić od jej funkcji. Rozróżnienie celów i funkcji pochodzi od antropologów - funkcjonalistów, a w szczególności od wybitnego jej przedstawiciela Bronisława Malinowskiego. W organizacji według B.Malinowskiego należy odróżniać cele i zamiary organizacji zwane przez niego "zasadą naczelną", a współcześnie nazywane "misją organizacji", od funkcji organizacji. Te ostatnie są skutkiem osiągania celów organizacji i można je rozpatrywać jedynie w powiązaniu z potrzebami otoczenia organizacji i samych jej członków, na które organizacje odpowiadają.
Cele organizacji są kategorią subiektywną. Są one świadomie ustanowione przez ludzi, odzwierciedlają ich zamiary i wyobrażenia, funkcje zaś są kategorią obiektywną i można je poznać tylko w relacji do potrzeb otoczenia. Funkcja organizacji jest to zatem skutek jaki ma osiągnięty cel organizacji dla otoczenia. Skutki te mogą się pokrywać z celami organizacji i wówczas mówimy, że funkcja założona w celach pokrywa się z funkcją realizowaną, albo też mogą być inne, wówczas funkcja realizowana nie pokrywa się z założoną. Na przykład celem przedsiębiorstwa jest zysk. Aby osiągnąć swój zysk przedsiębiorstwo musi zaspokoić określone potrzeby odbiorców. To jest jego funkcja założona. Ale osiągając swój cel przedsiębiorstwo spełnia jednocześnie wiele innych funkcji dla otoczenia zarówno pozytywnych jak i negatywnych np. zwiększa ilość miejsc pracy, przyczynia się do dobrobytu okolicznych mieszkańców, zaspokaja potrzeby społeczne swoimi produktami a także może zatruwać środowisko, przyczyniać się do bankructwa innych firm i przez to do zubożenia ludzi itp. Funkcje realizowane nie zawsze więc pokrywają się z założonymi, a ponadto nie zawsze są uświadamiane przez ludzi, chociaż istnieją realnie, obiektywnie i można je poznać w badaniach naukowych. Relacje między celami i funkcjami organizacji a potrzebami otoczenia analizuje M.Hirszowicz.