Wprowadzona reforma oświaty ma znaczący wpływ na zmianę sytuacji dziecka w zespole klasowym. Uczeń posiada określone miejsce w strukturze społecznej, zajmuje określoną pozycję, rozumianą jako całokształt stosunków łączących go z kolegami w klasie. Jest ona wyrazem zaufania i przychylności zespołu, sprzyja rozwojowi osobowości jego dojrzewaniu społecznemu ucznia. Pozycja ucznia odrzuconego, lekceważonego i nie darzonego zaufaniem, osłabia w nim wiarę w siebie, budząc poczucie krzywdy i nieufności do ludzi. W szczególności problem ten dotyczy dzieci nadpobudliwych psychoruchowo.
Wychowawca klasy, rodzice i samo dziecko nadpobudliwe mogą wpływać na to, jaką pozycję uczeń zajmuje wśród swoich kolegów. Sprzyja temu kształcenie zintegrowane, które pozwala dziecku dorastać we własnym tempie rozwoju osobowego i intelektualnego. Głównym zadaniem kształcenia zintegrowanego jest wspieranie rozwoju indywidualnego każdego dziecka w grupie rówieśniczej.

Najbardziej widocznym, a często bardzo uciążliwym dla otoczenia objawem nadpobudliwości jest nadmierna ruchliwość, wyrażająca się w stałym kręceniu się, bieganiu, podskakiwaniu, w zmianach pozycji, niemożności zachowania spokoju - w ciągłym niepokoju ruchowym dziecka. W zabawach dzieci nadpobudliwych przeważa element ruchowy. Dzieci te wolą gonitwy, zawody, siłowania się, odgrywanie scen z filmów pełnych ruchu, walk i strzałów niż zabawy wymagające spokoju lub ograniczające ruch poprzez zasady i reguły.
W takich sytuacjach dzieci nadpobudliwe przeszkadzają swoim kolegom, odrywają się od zabawy, nie uważają, kręcą się, a często wspólną zabawę porzucają. Ich nadpobudliwość przejawia się również w całym szeregu drobnych ruchów, jak manipulowanie przedmiotami, poprawianie garderoby, szarpanie włosów, czasem ogryzanie paznokci lub kołnierzyków czy chusteczek do nosa oraz wykonywanie innych ruchów zbędnych w danej chwili. Wszystko to można zaobserwować często wtedy, gdy dziecko nadpobudliwe jest bezczynne lub zmuszane do spokojnego siedzenia np. w czasie słuchania opowiadania lub głośnego czytania, czy oglądania telewizji itp.
Nadpobudliwość przejawia się również w działalności umysłowej dziecka. Manifestuje się on kierowaniem przez dziecko uwagi na każdy niemal bodziec płynący z otoczenia. Ten brak selektywności, wybiórczości w kierowaniu uwagą oraz trudność w koncentrowaniu jej na określonym przedmiocie lub czynności wykonywanej w danej chwili są charakterystyczne dla dzieci nadpobudliwych. Następstwem tego rodzaju zaburzeń uwagi są często: zapominanie, roztargnienie, chaotyczność itp.
Niezrównoważenie emocjonalne i niedojrzałość uczuciowa powodują, że dzieci nadpobudliwe są mało odporne na sytuacje trudne, łatwo zniechęcają się, tracą zapał, zaczynają działać w sposób niezorganizowany, porzucają rozpoczęte zadania. Obserwuje się u nich wahania mobilizacji i koncentracji w pracy - często więc nazywa się je dziećmi niestałymi.
Zachowanie dzieci z przewagą procesów pobudzania wyraża się w całokształcie ich zachowania. Z. Włodarski twierdzi, że: "niezależnie od różnic indywidualnych dzieci te mają przeważnie łatwy kontakt z rówieśnikami, są towarzyskie, rozmowne, często wyraźnie gadatliwe. Otoczeniem interesują się bardzo żywo, ale powierzchownie, łatwo zmieniają przedmiot zainteresowania, w rozmowie często przeskakują z tematu na temat.
U dzieci tych osłabione są procesy wewnętrznego hamowania, przewagę zyskują natomiast procesy pobudzania. Należy podkreślić, że nagle powstające i nierównomierne hamowanie wzmaga u dziecka stan pobudliwości psychoruchowej".
Dzieci takie sprawiają wiele kłopotów nauczycielowi w czasie lekcji. Nie słuchają tego co on mówi, ciągle muszą być napominane, każdy uboczny bodziec: upuszczony przez kolegę ołówek, szmer na końcu klasy, głosy za oknem - wywołuje u nich żywą reakcję orientacyjną. Odwracają się w kierunku, z którego dochodzi bodziec, ich mimika i całe zachowanie zdradzają ożywienie, głośno komentują to, co się stało. Po zniknięciu bodźca lub upomnieniu kierują wzrok na nauczyciela, ale najczęściej nie wiedzą już, o co chodzi, nie pamiętają, o czym była mowa poprzednio. Brak wystarczającej koncentracji uwagi sprawia, że w pracach domowych i szkolnych dzieci z objawami nadpobudliwości w sferze poznawczej spotkać można wiele błędów. Zdarzają się w ich zeszytach niedokończone zdania i słowa, litery końcowe są często pomijane. Dzieci o tym typie nadpobudliwości zapytane o coś w szkole, a nawet bez skierowania wprost do nich pytania, reagują natychmiastową odpowiedzią, przy czym odpowiedź ta często bywa zła lub niepełna, gdyż nie została poprzedzona dostateczną analizą myślową. Sprawiają niejednokrotnie wrażenie bezkrytycznych, mało spostrzegawczych i ogólnie mniej inteligentnych, niż jest to w rzeczywistości.
Nadpobudliwość w sferze emocjonalno-uczuciowej to ogromna wrażliwość połączona z dużą siłą reagowania na bodźce. Dzieci te bardzo szybko i z błahych powodów gniewają się i złoszczą. Łatwo też obrażają się, płaczą, są wybuchowe, kłótliwe. Ich reakcje przybierają często formę agresji fizycznej bądź słownej. Angażują się niemal w każdy konflikt na terenie klasy. U innych dzieci nadpobudliwość wyraża się pod postacią wzmożonej lękliwości, czyli tendencji do reagowania lękiem na pojedyncze bodźce, jak i na złożone sytuacje, np. dziecko wywołane do odpowiedzi czerwieni się, poci, staje się niespokojne lub płacze, a jego mimika wyraża niepokój. Nadmierny wzrost napięcia emocjonalnego i skierowanie uwagi na bodźce, które to napięcie wywołują sprawia, że zarówno myślenie, jak i procesy pamięciowe, a także formułowanie wypowiedzi przebiegają u tych dzieci w szkole znacznie gorzej niż w domu. Objawy nadpobudliwości emocjonalnej stają się niejednokrotnie źródłem trudności w przystosowaniu się dzieci nadpobudliwych do wymogów społecznego współżycia. Silnie przeżywane emocje sprawiają, że gwałtownymi wybuchami agresji dzieci takie zrażają do siebie kolegów.
Dzieci nadpobudliwe są dziećmi trudnymi do współpracy, wymagającymi akceptacji, większego wkładu pracy, większej cierpliwości, bardziej przemyślanego, konsekwentnego działania dla osiągnięcia pozytywnych rezultatów wychowawczych. Będąc uciążliwymi, kłopotliwymi, wprowadzają dorosłych w stan zdenerwowania, czasami nawet wyczerpania. Wtedy zawodzi samokontrola, a zaczyna się samoobrona przed aktywnością dziecka. Nadpobudliwość powoduje różnorakie trudności w podporządkowaniu się regulaminowi szkolnemu i dostosowaniu się do wymagań nauczycieli, co w pierwszej chwili pobytu dziecka w szkole może niekorzystnie wpłynąć na stosunki uczeń - nauczyciel. Również stosunki z kolegami są zagrożone na skutek nadmiernej emocjonalności i aktywności. Jeżeli z nadpobudliwością współwystępuje dysharmonia rozwoju umysłowego, mogą pojawić się trudności w nauce, które komplikują dodatkowo sytuację dziecka nadpobudliwego.
W początkach nauki nadmierna ruchliwość, trudność w skupieniu uwagi, brak umiejętności podporządkowania się rygorom szkolnym, są słusznie traktowane dość tolerancyjnie, gdyż uważa się, że jest to okres adaptacji dziecka do nowych warunków i nowych wymagań. Jednocześnie w tym właśnie okresie nauczyciel powinien dostrzec uczniów, u których trudności przystosowania są szczególnie nasilone.
Od współpracy rodziców z nauczycielem zależy pełne powodzenie edukacji dziecka. Konieczne jest specyficzne postępowanie wychowawcze, czyli pokierowanie aktywnością dziecka i wykorzystanie jej dla celów społecznie użytecznych, co w konsekwencji może dać dobre wyniki wychowawcze. Wciągnięcie dzieci do współpracy z nauczycielem, umożliwienie im działania pozwoli zaspokoić ich potrzeby.
Dzieci te sprawdzają się w zadaniach typu: organizowanie wycieczki, wykonanie gazetki itp. Powinno im się powierzać różne funkcje, nawet kierownicze na terenie klasy.
Nie należy jednak w jednej grupie gromadzić kilkorga dzieci nadpobudliwych, gdyż może to grozić dezorganizacją, a także konfliktami wewnątrz grupy. Należy raczej włączyć je do grupy dzieci spokojniejszych i bardziej zrównoważonych. Na ogół funkcje w klasie powierzane są uczniom dobrym i odpowiedzialnym. Znany jest fakt, że w każdej klasie jest kilkoro dzieci, na których opiera się cała działalność społeczna klasy. Dzieci nadruchliwe są dobrymi kandydatami do takiej grupy. Muszą jednak być wcześniej stopniowo włączane do pracy zespołowej, przyzwyczajane do wywiązywania się z obowiązków. Najczęściej jednak dzieci te ze względu na chaotyczne zachowanie, brak odpowiedzialności nie są zapraszane do współpracy lub spełniają role marginesowe. Bodźcami negatywnymi dla tych dzieci są wszelkie trudne sytuacje, jak np. zadania przerastające możliwości dziecka.
W sytuacjach trudnych działalność dziecka nadpobudliwego staje się zdezorganizowana, stan pobudzenia wzmaga się, wymaga ono wtedy otwarcia i pomocy. Należy więc stopniować trudności i zakres działania.
Dzieci nadpobudliwe są wrażliwe na stosunek do nich. Nadmierna krytyka, pokpiwanie, żartowanie, często stają się przyczynami zaburzeń równowagi. Współpraca z tymi dziećmi nie jest łatwa. Należy jednak pamiętać, że przy odpowiedniej współpracy, możemy uzyskać bardzo dobre rezultaty, zarówno w pracy indywidualnej jak i grupowej.
Najbliższym środowiskiem społecznym dziecka w szkole jest klasa. Skład społeczny, przygotowanie do nauki, właściwości poszczególnych uczniów itp. wpływają na ich sytuację w klasie. Najczęściej dobór uczniów do klas odbywa się przypadkowo i w związku z tym stanowią oni zwykle zbiorowisko dzieci znacznie zróżnicowane pod względem pochodzenia społecznego. Dzięki codziennemu przebywaniu uczniów ze sobą klasa szkolna przeistacza się z czasem w grupę społeczną, powiązaną rozmaitymi stosunkami społecznymi, który kształtuje pozycję dziecka jako jednostki w grupie rówieśniczej.
W klasie, w której uczniowie nie znają się bliżej, mimo nawet kilkumiesięcznej interakcji może wytworzyć się zalążkowa struktura pozycji, np. mogą wyodrębnić się uczniowie dobrzy, średni, słabi w nauce, lecz klasa może nie dysponować jeszcze układem norm regulujących jednocześnie zachowanie uczniów. Dopiero gdy stanie się grupą społeczno-wychowawczą, krystalizuje się układ ról i pozycji uczniów w klasie. Każdy uczeń zajmuje określone miejsce w klasie, które wzbogaca jego doświadczenia i zaspokaja jego potrzeby, a zwłaszcza potrzebę przynależności do grupy, szacunku i uznania. Uwzględniając element uczuciowy można wyróżnić uczniów lubianych, cieszących się popularnością, uczniów obojętnych i uczniów nielubianych. Biorąc pod uwagę kryterium górowania i ustępowania, możemy ustalić hierarchię pozycji od najsilniejszej do najsłabszej.
Wewnętrzna dynamika klasy szkolnej nigdy się nie kończy. Walka o utrzymanie się na wysokiej pozycji w grupie trwa bez przerwy. Pozycje zmieniają się wraz z upływem czasu, jak również w zależności od sytuacji, od zadań, jakie grupa ma wykonać. Jest to zjawisko z pedagogicznego punktu widzenia bardzo korzystne. Nauczyciel może i powinien je wykorzystywać w swoich poczynaniach zmierzających do poprawy pozycji dziecka zawiedzionego w swych społecznych potrzebach.
Reasumując możemy przyjąć, że pozycja dziecka nadpobudliwego psychoruchowo w zespole klasowym jest tym wyższa, im częściej dziecko przejawia własną aktywność, im częściej podejmowane są działania celowe przez wychowawcę klasy, mające wpływ na zmianę jego pozycji, im częściej zachodzą interakcje między szkołą a rodziną dziecka nadpobudliwego psychoruchowo oraz im wyższy jest stopień spójności zespołu klasowego.
Popularność w grupie wyznacza pozycję dziecka wśród kolegów, ale też wywiera doniosły wpływ na rozwój społeczny dziecka i jego postawy społeczne. Członek grupy cieszący się sympatią i uznaniem czuje się bezpieczny w grupie, pewny siebie, ma zaufanie do kolegów, zachowuje się swobodnie. Jest aktywny, pracuje zazwyczaj wytrwale i wydajnie.
Główne zadanie szkoły polega na indywidualnym podejściu do każdego dziecka oraz zaspokajaniu jego potrzeb i aspiracji. Nauczyciel poprzez aktywizujące metody dostrzega potrzeby każdego dziecka, wspiera je i kształtuje właściwe oddziaływanie grupy na jednostkę i jednostki na grupę, ukazuje mocne strony każdego ucznia. Taka sytuacja powoduje, że nie ma dzieci odrzuconych przez grupę, a koledzy dają wsparcie wszystkim, którzy tego potrzebują.
Obecnie od nauczyciela w szkole oczekuje się, że będzie szedł z duchem czasu i dostrzegał problemy uczniów. Aktywna postawa wychowawcy i jego stosunek do otoczenia stanowią ważny element kształcenia. Stosowanie metod aktywizujących zapewne skłoni ucznia do zadawania pytań, dyskutowania, działania, zbierania i analizowania danych, rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji. Nauczyciel jest w tym procesie raczej partnerem, świadomym ograniczeń i niedoskonałości ludzkiej wiedzy, niż mistrzem odkrywającym przed swoimi podopiecznymi jedynie słuszne prawdy. W trakcie wspólnych poszukiwań nauczyciel określa poziom wiedzy ucznia, jego braki i ograniczenia, preferowany styl pracy, możliwości i perspektywy rozwojowe. Oczywiście jest to możliwe, gdy klasy są mniej liczne. W takiej klasie nauczyciel liczy się ze zdaniem uczniów, szanuje ich godność i indywidualność. Żądania swoje wyraża raczej w formie rad i propozycji, a rzadko tylko za pomocą rozkazów lub zakazów. Nie wymusza na uczniach bezwzględnego posłuszeństwa, a już nigdy nie wymusza posłuszeństwa za pomocą swego autorytetu formalnego, opartego na sprawowanej funkcji. Wysoko ceni samorządność uczniów.
Alicja Nehring, Lidia Sawicka

Bibliografia:
1. Janowski A., Stachyra R., Prestiż ucznia wśród uczestników, WSiP, Warszawa 1985.
2. Opolska T., Potempska E., Dziecko nadpobudliwe - Program korekcji zachowań, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa 1999.
3. Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN, Warszawa 1985.
4. Zaborowski Z., Podstawy wychowania zespołowego, PWN, Warszawa 1987.

---