Wallerstein określa system światowy jako wielokulturową sieć wymiany rzeczy niezbędnych, koniecznych (necessitiesP. W odróżnieniu od Franka i Gillsa, nie bierze pod uwagę wymiany dóbr luksusowych. W rezultacie jego system światowy jest europocentryczny, pozostaje ograniczony w czasie i, mniej lub bardziej, w przestrzeni. Jeżeli początkowo jako rzeczy niezbędne uznawał żywność i surowce, z czasem zaczął uwzględniać również kruszce oraz zapewnienie ochrony. Frank i Gills widzą transfer lub wymianę jakichkolwiek ekonomicznych nadwyżek jako podstawowe kryterium dla stosunku kształtującego system światowy. Biorą oni pod uwagę dobra luksusowe, których wymianę traktują jako ważną dla reprodukcji miejscowych społecznych struktur i dlatego sieci wymiany dóbr prestiżowych powinny być, ich zdaniem, wykorzystane przy tworzeniu systemów światowych. Co więcej, jako dodatkowe, i być może pochodne kryteria, biorą również pod uwagę dyplomację, sojusze i konflikty. Dla nich model Wallersteinowski systemu światowego z Europą jako centrum jest jedynie regionalną częścią dużo większego w przestrzeni i czasie, afroeuroazjatyckiego systemu światowego. Zaczął się ten ostatni nie pięćset lat, ale pięć tysięcy lat wcześniej. Chase-Dunn i Hall rozszerzają pojęcie systemu światowego jeszcze bardziej; według nich system światowy oznacza międzyspołeczne sieci, których wzajemne oddziaływania (jak handel, wojna, małżeństwa z różnych społeczeństw) są ważne dla reprodukcji wewnętrznych struktur jednostek tworzących części systemu i w sposób istotny wpływają na zmiany, które zachodzą w lokalnych strukturach.
Wallersteinowski, nowoczesny system światowy zaczął się - jak to Braudel określał - w długim wieku szesnastym, od 1450 r. do 1640 r. Może być on rozumiany jako zbiór zachodzących jeden w drugi, zagnieżdżonych (nested) i nakładających się na siebie sieci wzajemnych oddziaływań, które łączą wszystkie jednostki/elementy społecznej analizy - jednostki ludzkie, wspólne gospodarstwa domowe, wspólnoty sąsiedzkie, firmy, miasta, klasy i regiony, państwa narodowe i społeczeństwa, aktorów transnarodowych, międzynarodowe regiony i struktury globalne. Było to, według Wallersteina, zupełnie wyjątkowe. Europejska gospodarka światowa, świat-gospodarka, jest odróżniana dzięki strukturze, i jest niepodobna do jakiejkolwiek innej, jaką świat znał wcześniej. Cechą charakterystyczną tej gospodarki światowej był brak ciągłości między ekonomicznymi i politycznymi instytucjami. Brak ciągłości czynił możliwym i był uczyniony możliwym przez stworzenie kapitalistycznych form produkcji, nie tylko w handlu i w przemyśle, ale, co najważniejsze ze wszystkiego, w rolnictwie.
Rozróżnia Wallerstein dwa podstawowe pojęcia:
Świat-imperium - jest to międzyspołeczny podział pracy, który jest zawarty w jednej nadrzędnej imperialnej wspólnocie politycznej (polity);
Świat-gospodarka - jest to międzyspołeczny podział pracy, który jest politycznie zorganizowany jako system międzypaństwowy, system wielu ośrodków, nierównych, i rywalizujących ze sobą państw.
Jedną z najważniejszych struktur wszystkich systemów światowych, opartych o państwa, jest międzyspołeczna hierarchia, stosunek władzy między jądrem, trzonem (core) a peryferią, w której potężne i bogate społeczeństwa jądra dominują i wykorzystują słabe i biedne społeczeństwa peryferii. Kraje peryferyjne bardziej niż rozwijać się na tych samych ścieżkach, po których przeszły wcześniej państwa należące do jądra, co zakładają niektóre teorie modernizacji, są strukturalnie zmuszone doświadczyć procesów rozwojowych, które odtwarzają ich podporządkowany status. Jest to tak, że cały system rozwija się, a nie tak, że rozwijają się poszczególne społeczeństwa narodowe, które są jego częścią. Istnieją oczywiście indywidualne przypadki awansu w górę (z których najjaskrawszym jest przypadek Stanów Zjednoczonych), jak również ruchu w dół hierarchii jądro-peryferie. Są one jednak bardzo nieliczne i można je traktować jako wyjątek od ogólnej zasady. Między jądrem i peryferiami istnieje pośrednia warstwa krajów określanych jako półperyferie, łączące cechy zarówno jądra, jak i peryferii, i są one umiejscowione w pośredniej i pośredniczącej pozycji w większej sieci wzajemnych oddziaływań.
Nowożytny system światowy doświadczał także cyklicznych zmian między polityczną centralizacją i decentralizacją, lecz przybierały one kształt narodzin i upadków hegemonicznych mocarstw należących do trzonu, które jednak nie były w stanie podporządkować sobie innych państw należących do trzonu. Stąd nowożytny system światowy pozostawał przez cały czas wielocentryczny w jądrze i było to rezultatem głównie sposobu akumulacji, opartym bardziej na produkcji i zyskownej sprzedaży towarów masowych, opartym na kapitalizmie.
Sposoby akumulacji oznaczają głęboką strukturalną logikę produkcji, dystrybucji, wymiany i akumulacji. Chase-Dunn i Hall wolą to określenie od sposobu produkcji - najważniejsze jest skupienie się na instytucjonalnych mechanizmach, dzięki którym siła robocza jest mobilizowana, a społeczna reprodukcja osiągana. Wymieniają oni następujące sposoby akumulacji:
1) oparty na pokrewieństwie, w którym praca społeczna, dystrybucja i zbiorowa akumulacja są mobilizowane z pomocą integracji normatywnej, opartej o podzielane, zgodnie przyjmowane definicje wartości, obowiązków, emocjonalne więzy, sieć pokrewieństwa i normy zachowań, czyli ład moralny;
2) hołdowniczy, lenny, w którym akumulacja produktu dodatkowego jest mobilizowana środkami politycznie zinstytucjonalizowanego przymusu opartego na skodyfikowanym prawie i formalnie zorganizowanej sile wojskowej;
3) kapitalistyczny, w którym ziemia, praca, bogactwo i dobra są utowarowione i silnie poddane siłom rynków ustalających ceny, a akumulacja następuje głównie poprzez produkcję towarów wykorzystujących utowarowioną siłę roboczą;
4) być może socjalistyczny, w którym najważniejsze decyzje dotyczące polityki, inwestycji i alokacji będą kontrolowane demokratycznie przez społeczność, której dotyczą, zgodnie z logiką zbiorowej racjonalności.
Zdaniem Wallersteina, bez względnych monopoli wysokie zyski nie mogą mieć miejsca i w akumulacja kapitału nie byłaby możliwa. Dlatego, jego zdaniem, rynek kapitalistyczny, z definicji, nie może nigdy być ani całkowicie wolnym rynkiem ani całkowicie zamkniętym administrowanym rynkiem.
Nieustająca akumulacja kapitału wymaga dokładnie czegoś pośredniego, częściowo wolnego rynku. Z jednej strony, politycznie i ekonomicznie potężni aktorzy usiłują osiągnąć i utrzymać względne monopole poprzez połączenie wysokiej wydajności w wytwarzaniu oraz wpływów politycznych. W tym czasie inni ekonomiczni aktorzy usiłują osłabić albo złamać te względne monopole poprzez połączenie alternatywnych wydajności w wytwarzaniu i wpływów politycznych. Kapitalizm i nowożytny system światowy nie były dwoma odrębnymi, oddzielnymi historycznymi wynalazkami czy pojęciami, które następnie były dopasowywane i łączone ze sobą wzajemnie, lecz były one częścią nierozdzielnej całości; żadne z nich nie jest wyobrażalne bez drugiego, rozwinęły się one równocześnie, i żadne z nich nie może istnieć bez drugiego.
W ciągu ostatnich pięciuset lat znajduje Wallerstein trzy hegemoniczne mocarstwa: Niderlandy w połowie wieku XVII, Wielką Brytanię w połowie wieku XIX i Stany Zjednoczone w połowie wieku XX. Typowa jest kolejność: najpierw wydajność produkcyjna czyniła możliwym wydajność, przewagę handlową, co z kolei umożliwiało osiągnięcie przewagi finansowej.
Wzrost poszczególnych przewag był osiągany dzięki transakcjom rynkowym, ale zawsze wymagał dodatkowo użycia potęgi państwowej dla stworzenia, poza rynkiem osiąganych korzyści, dla domniemanej hegemonicznej potęgi.
W każdym z tych trzech przypadków konflikty były rozstrzygane przez potężne starcia zbrojne, które mogą być nazwane rodzajowo wojnami trzydziestoletnimi; w odróżnieniu od innych wojen, w nich brały udział wszystkie mocarstwa i prowadziły one do masowych zniszczeń materialnych (chociaż zdumiewająco słabo występowało w nich zaangażowanie ideologiczne), i w każdej z nich mocarstwo dominujące na morzach lub w powietrzu zwyciężało mocarstwo opierające się o siły lądowe, i co więcej. w każdym przypadku mocarstwo zaangażowane w utrzymane zasadniczej struktury kapitalistycznej gospodarki światowej zwyciężało mocarstwo, które zmierzało w kierunku przekształcenia systemu w świat-imperium.