ETYKA W BIZNESIE

Rafał Górski

Spis Treści

1. Wstęp

2. Etyka w biznesie

3. Rola menedżera

4. Moralność w biznesie

5. Bibliografia

1. Wstęp

Przystępując do rozważania na temat etyki biznesu celowym wydaje się określenie przedmiotu etyki w ogóle.

Termin „etyka” pojawił się po raz pierwszy w filozofii starogreckiej w VI wieku p.n.e. Użył go Arystoteles określając swe badania dotyczące życia i postępowania człowieka. Długo, bo jeszcze 200 lat wstecz, etyka była więc traktowana jako nauka o naturze człowieka, przyczynach i celach jego działania. Zakres jej badań obejmował zarówno kwestie opisowe jak i normatywne. Dopiero Immanuel Kant (1724-1804) filozof niemiecki, dokonał klasycznego i faktycznie ostatecznego sformułowania przedmiotu etyki. W jego ujęciu jest to nauka o tym, co być powinno, a nie o ty co jest. Stanowisko to stało się pewnego rodzaju cenzurą, mimo wielu późniejszych modyfikacji i propozycji w tym przedmiocie. W tym miejscu należy zaznaczyć, że rozważania Kanta miały poważny wpływ również na powstanie etyki biznesu. Do dzisiaj wiele z jego myśli , jako że nie uległy zdezaktualizowaniu stanowi bazę do rozważań dla współczesnych badaczy etyki biznesu. W uproszczeniu aktualnie ety1983r ka to nauka o moralności, filozofia moralności, jak też ogół zasad i norm postępowania obowiązujących w danej epoce, środowisku.

2. Etyka w biznesie

Etyka biznesu to po prostu etyka stosowana w biznesie, zajmuje się w szczególności zagadnieniami moralnymi w sferze biznesu. Jest ona szczególną odmianą etyki jako działalności badawczej. W związku z tym

koncentruje się na postępowaniu człowieka, lecz w sprawach interesów, a nie w innych. Kwestie etyczne są tu w istocie pytaniami, czy powinniśmy podejmować określone działania czy nie, czy są one dobre i słuszne, moralne, czy też nie; jak należy postępować ; czy opłaca się, czy warto działać etycznie w sferze interesów.

Powyższe ma znaczenie praktyczne i służy zapewnieniu naszej działalności lepszej, bardziej racjonalnej podstawy, uzasadnienia. Metodami działania w przedmiocie etyki

biznesu są obserwacje, lustracje, ankiety, wywiady, testy i podobne instrumenty ujawniające i opisujące postawy i zachowanie ludzi biznesu oraz tego, co myślą i mówią o moralności. Najważniejszym elementem i dopełnieniem powyższych działań jest surowa analiza krytyczna, której należy poddać ujawnione zachowania oraz proponowane reguły i zasady. Po to, aby zobaczyć, czy jesteśmy w stanie określić, dlaczego są one moralne lub niemoralne, czyli, mówiąc językiem potocznym - dobre lub złe.

Aby działać moralnie, musimy szanować osobowość ludzi i nigdy nie traktować ich tylko jako środków do jednego celu, lecz zawsze i przede wszystkim jako cele same w sobie. W ujęciu Kanta brzmi to: „Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jak też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka”.

Wielostronne i nowatorskie zastosowanie tej reguły Kanta przedstawili w teorii dobrej praktyki zarządzania Amerykanie T. Peters i R. Waterman opracowanej w 1982r.

Chodzi im między innymi o to, że kierownictwo dobrze funkcjonującej spółki przywiązuje uwagę do potrzeb klienta, automatycznie dba o potrzeby pracowników, dostawców i właścicieli. Nie ma wątpliwości, że etyka obsługi klienta przenosi się na społeczność, skutkując dobrą reputacją spółki w społeczności w jakiej działa.

Warto przytoczyć inne rozumienie przedmiotu etyki biznesu. Definicję określoną jako konwencjonalną i statyczną przedstawił w 1982r. Verne E. Henderson w swoich rozważaniach „Etyczna strona przedsiębiorczości”. Etyka wg Hendersona to zbiór zasad wyznaczających kodeks postępowania, który wyjaśnia, co jest dobre i słuszne, a co i niesłuszne, może też ogólnie zarysować moralne obowiązki i powinności.

Jednak w dynamicznym środowisku, w jakim działa biznes w naszych czasach, gdzie podstawowe reguły i gry biznesu ulegają również zmianom, przez co staje się nie przez wszystkich rozumiane i akceptowane, bardziej interesująca i przydatna jest definicja dynamiczna. Została ona zaproponowana przez Amerykanów Ch. Powersa i D. Vogla (praca na temat etyki w biznesie - 1980r) i brzmi: „W istocie rzeczy etyka zajmuje się wyjaśnieniem tego, co stanowi o ludzkiej pomyślności i jaki sposób postępowania jest konieczny, aby je zapewnić”.

Przedmiot etyki w interesach ma długą historię. Już w tradycji judeochrześcijańskiej można znaleźć przykłady pewnych norm i miar postępowania. Prawo mojżeszowe określało, że przy żniwach pewną część zbiorów należy pozostawić na polu, dla ubogich. Służbie przysługiwało prawo odpoczynku w dniu szabatu. Zaś co pięćdziesiąt lat wyznaczano tzw. rok jubileuszowy, w którym umarzano wszelkie długi.

W religii rzymskokatolickiej, już w średniowieczu, tego rodzaju reguły określało prawo kanoniczne. Istniały określenia sprawiedliwej zapłaty i sprawiedliwej ceny. Oczywiście zakres i słuszność tych norm implikowane były przez istniejące stosunki społeczne.

Duże zainteresowanie problemami prowadzenia interesów wykazywał również islam. Prawo islamu zakazywało lichwy, zakładało, że każde przedsięwzięcie musi pociągać za sobą udział tak w ryzyku jak i w ewentualnym zysku. Buddyzm, mimo, że z założenia oderwany od życia ziemskiego, również wyznaczał pewne istotne normy postępowania jak: słuszna umowa, słuszne działanie i słuszny sposób zarabiania na życie. W praktyce oznaczało to zakaz życia z oszustwa, sprzeniewierzania dóbr i pieniędzy, z pracy polegającej na odbieraniu życia ludziom i zwierzętom oraz handlu narkotykami i alkoholem w celach pozamedycznych.

W okresie reformacji a następnie powstawaniu kapitalizmu upadło zainteresowanie moralnością w interesach. Wiązało się to między innymi z odrzuceniem systemu rzymskokatolickiego, prawa kanonicznego i dominacja protestantyzmu i w efekcie próżnią moralną. W rodzącym się tzw. dzikim i nieokiełznanym kapitalizmie nie było miejsca na normy moralne.

Poważne znaczenie dla rozwoju etyki biznesu mają prace klasycznego ekonomisty i filozofa szkockiego Adama Smitha - (1723-1790).Zainteresowanie problemami etyki w biznesie stale rośnie, tak w kręgach oświatowych jak i w świecie interesów. Najnowsze prace na ten temat, jak wynika z przytoczonych wcześniej przykładów, powstały w Stanach Zjednoczonych. Dorobek literatury amerykańskiej nadal dominuje w tej dziedzinie. W tym miejscu warto wymienić choćby kilka uznanych nazwisk: Jik Galbraith, T. Peters, R. Waterman, Michael Maccoby, Peter E. Drucker, John Kaler, Verne E. Henderson, Charles Powers, David Fogel, Lester Thuron. Kluczowe zagadnienia z zakresu etyki biznesu sformułował Milton Friedman. Jego prace były inspirujące dla tej problematyki tak w Stanach jak i w Europie. Dotyczyły między innymi instytucjonalizmu odpowiedzialności moralnej wewnątrz firmy. Obecnie najpoważniejsze dylematy etyczne są wynikiem konfliktów wartości jako konsekwencje zderzenia różnych kultur w międzynarodowych stosunkach gospodarczych. Z tych powodów wartości i etyka w biznesie mają wymiar międzynarodowy.

Zainteresowanie etyką rośnie z różnych powodów. Fakt obszernego informowania przez środki masowego przekazu o skandalach i innych negatywnych zjawiskach w świecie biznesu, stawia przed opinią publiczną kwestie etyki w biznesie. tego rodzaju

zjawiska powodują też pewne pozytywne przewartościowania w przekonaniach i oczekiwaniach ludzi względem działalności biznesu. Firmy są poddawane poważnej presji, by określały swe standardy i wyrażały je w sposób formalny tj. w kodeksach postępowania.

Przykładem wzrostu pozytywnej roli etyki w biznesie jest najnowsza tendencja do stosowani całościowego zarządzania jakością ( TQM - Total Quality Management ). Oznacza to, że kierownictwo firmy powinno z góry określić, jaki rodzaj jakości jest do zaakceptowania w ramach firmy, a przede wszystkim, zapewnić funkcjonowanie optymalnego systemu kontroli tego standardu. TQM to w konsekwencji precyzyjna kodyfikacja procedur. Wpływa on istotnie na działalność zarówno kierownictwa jak i pracowników firmy, sprzyjając wyborom etycznym w działalności. Reguluje kwestie ostatecznej jakości dóbr i usług, co oznacza że nie można ignorować konsumenta. Z drugiej strony określa oczekiwania kierownictwa wobec pracowników i odwrotnie, co jest nośnikiem pewnego ładunku moralnego.

Przyczyny ożywienia w naszych czasach zainteresowań etyką biznesu tkwią więc wewnątrz świata interesów. Etyka biznesu jest dyscypliną zajmującą się problemami trudnymi i kontrowersyjnymi. Niektórzy kwestionują jej celowość i zasadność uważając, że już sam termin jest wewnętrznie sprzeczny. Takie stanowisko jest wyrazem powszechnego sceptycyzmu, powstałego na gruncie nieubłaganego działania sił rynku i wielu przykładów niemoralnych zachowań w świecie biznesu. Świat ten jest postrzegany jako dżungla, gdzie toczy się walka na śmierć i życie, dominuje oszustwo i podstęp a przetrwanie jest kwestią wyłącznie przystosowania.

W świetle dotychczasowych doświadczeń nie można zgodzić się ze stanowiskiem, że w świecie biznesu nie ma i nie może być miejsca na etykę. Nawet jeżeli obecnie nie ma wielu przykładów moralnych działań w interesach, to przynajmniej można i należy starać się określić jak by było, gdyby ludzi działali moralnie. Nadto, można i należy zwrócić uwagę tych ludzi na wyniki badań dotyczących moralności i jej znaczenia w interesach.

Zadaniem etyki biznesu nie jest bowiem bezpośrednie nakłanianie ludzi, aby działali bardziej moralnie. Chodzi natomiast o to, żeby umożliwić studentom, ludziom interesu i innym wyrobienie sobie własnego i właściwego poglądu. Wiadomo, że ludzie działający w sferze biznesu muszą żyć z konsekwencjami swoich decyzji. Wartość etyki polega więc na ujawnianiu faktycznych problemów zawartych w sporach wokół moralności i ukazywania istotnych argumentów przemawiających za możliwymi stanowiskami. A zatem, pozwala to na podejmowanie decyzji przemyślanych i opartych na racjonalnych informacjach, pozwalając uniknąć wyrobów moralnych opartych tylko na przekonaniu bądź przypadkowych.

Powyższe argumenty potwierdzają, że etyka biznesu jest rzeczywiście właściwą i uprawnioną dziedziną badawczą . Przedstawiając istotę sporów moralnych i określając, co leży u podstaw naszych decyzji etycznych, pozwala przystąpić do podejmowania dobrze uzasadnionych wyborów moralnych i zachęca do większej refleksji. Etyka biznesu posługuje się wypracowanymi pojęciami jak uczciwość, sprawiedliwość, prawda, słuszność, łącząc dwa elementy: analizę naukową i praktyczne aspekty sytuacji w rzeczywistym biznesie.

W istocie, nie zawsze udaje się uzyskać ostateczne odpowiedzi na trudne pytania, co nie znaczy, że należy zaniechać badań nad biznesem jako bardzo trudnym i złożonym zjawiskiem społecznym. Przykładowo należy ujawnić kilka zagadnień, które obejmuje etyka biznesu, odpowiedzialność korporacji, ochrona środowiska, udział pracowników w zarządzani.

W decyzjach dotyczących tak złożonych problemów prawie nigdy nie osiąga się stopnia całkowitej pewności. Jednak pewne odpowiedzi będą bardziej zgodne z danymi, bardziej spójne wewnętrznie i ogólnie bardziej odpowiednie niż inne. Będzie to również sprawdzianem zgodności z naszym ogólnym systemem przekonań. To jest szczególnie ważne, ponieważ wśród naszych moralnych przekonań wyróżnia się przywiązanie do pewnego uniwersalnego zbioru zasad moralnych jako słusznych. Chodzi tu o fakt, że zdecydowana większość ludzi sądzi, że rozróżnia dobro od zła i wykazuje zgodność, że powinno się stosować do tych reguł. Zaś zasady moralne jak wiadomo stanowią żywotną część struktury każdego społeczeństwa i są szczególnie uprzywilejowane wśród reguł społecznych, więc przy podejmowaniu decyzji, także w interesach, trzeba się z nimi liczyć. Ich przekraczanie spotyka się z akcjami w rodzaju: dezaprobaty, ostracyzmu a nawet z sankcjami karnymi.

Innym powodem, dla którego warto zajmować się moralnością w działalności gospodarczej jest ogromna ważność tej działalności. Dla ludzi pracujących to źródło środków do życia. Pozostała część to zależni od niej konsumenci. Jest więc ona zjawiskiem tak ważnym jak polityka czy religia. Postępująca wciąż prywatyzacja majątku państwowego powoduje, że metody i postawy w biznesie obejmują coraz większe obszary i więcej krajów. Dochody potężnych korporacji międzynarodowych przewyższają zyski nawet średnich krajów. Krótko mówiąc biznes staje się zjawiskiem globalnym. Rynki pieniężne, towarów i usług wykraczają poza kontrolę pojedynczych rządów. Te okoliczności stwarzają większą niż kiedykolwiek potrzebę zajmowania się moralnością w biznesie.

Następnym ważnym powodem jest tendencja do profesjonalizacji grup zawodowych, w tym biznesmenów. U osób, które sprawują lub będą sprawowały władzę w biznesie, wiedza w zakresie etyki w działalności gospodarczej stanowi poważny etap w procesie profesjonalizacji. Wynikiem profesjonalizmu zaś będzie prestiż zawodu, do czego niezbędne są dwa wymagania: to, że dany zawód wiąże się z wysokim stopniem trudności intelektualnych oraz, wiąże się z wysokim stopniem odpowiedzialności.

3. Rola menedżera

Menedżer to osoba od której należy oczekiwać profesjonalizmu oraz, wiedzy etycznej a więc znajomości przestrzegania kodeksów i określonych w nich procedur.

Menedżerowie, planując, organizując, rozkazując, kontrolując itp. ponoszą odpowiedzialność nie tylko za sprawy techniczne takie jak: procesy wytwórcze, procedury urzędnicze, plany finansowe itp. ponoszą również odpowiedzialność za i wobec ludzi. Tak więc muszą dbać o pieniądze inwestorów, chronić środowisko, dbać o konsumentów oraz o zdrowie i bezpieczeństwo pracowników. Błędne decyzje mogą być przyczyną różnego rodzaju i wymiaru katastrof i tragedii.

Tak więc z punktu widzenia odpowiedzialności menedżer ma takie same powody do zwracania uwagi na problemy etyczne jak prawnik czy lekarz.

4. Moralność w biznesie

Kolejnym istotnym powodem zgłębienia etyki biznesu, jest interes własny, rozumiany w kategoriach moralnych w biznesie. Kryterium utrzymania się na rynku, wzrostu zyskowności. Analiza etyczna może służyć temu interesowi na trzy sposoby:

W zakresie stosunków z konsumentami i opinią publiczną , w zakresie stosunków z pracownikami firmy. Biorąc pod uwagę stosunki między firmami.

Nie ma wątpliwości, że z wielu względów przedsiębiorstwa mają bardzo logiczny i rozsądny powód, by zwracać uwagę na moralność. Leży to w ich interesie. Moralna dezaprobata działań firmy może się przekształcić w presję polityczną, kontrolę o charakterze prawnym a nawet bojkot ze strony konsumentów, co najmniej zaszkodzi wizerunkowi firmy. Natomiast moralna akceptacja bardzo pozytywnie wpływa wizerunek firmy. Chyba każda firma chciałaby cieszyć się dobrą sławą. Formalnie służą temu biura prasowe i konsultanci ds. kontaktów ze społeczeństwem. Nową lecz popularną już formą aktywności w dziedzinie public relations jest angażowanie się firm w sponsorowanie lub finansowanie imprez sportowych, artystycznych, kulturalnych, związanych z ochroną środowiska naturalnego, mające na celu wzbudzeniu pozytywnych uczuć wobec firmy i jej działalności.

Drugi sposób polega na tym, że zajmowanie się kwestiami etycznymi obejmuje zatrudnionych w firmie pracowników. Tu istotne znaczenie ma kwestia szczególnego podejścia do kierowania ludźmi. Sprowadza się to do założenia, że jeśli jakaś organizacja wykazuje troskę o pracowników i ich potrzeby, to będą oni efektywniej dla niej pracować, będą lojalni i oddani. Stworzenie dobrych warunków pracy i systemu opieki socjalnej, polityka utrzymywania stabilności miejsc pracy i podobne działania przynoszą firmie wymierne korzyści.

Trzeci sposób daje się wyrazić w postaci głębokiej i bezdyskusyjnej myśli. Otóż, przedsiębiorstwo nie mogłoby funkcjonować w środowisku pozbawionym moralnego przymusu. Gdyby takie zjawiska jak oszustwo, podstęp, złodziejstwo były zasadą działania a nie wyjątkiem, funkcjonowanie w branży biznesu stałoby się niemożliwe. Aby skutecznie prowadzić działalność gospodarczą w jakiejkolwiek dziedzinie, należy kierować się pewną dozą zaufania, oczywiście w rozsądnych granicach. Jeżeli połączymy trzy powyżej opisane sposoby, określimy zależność pomiędzy zachowaniem moralnie poprawnym a sukcesem w działaniu firmy. Takie uzasadnienie etyki biznesu odzwierciedla popularne powiedzenie że „dobre postępowanie to dobry biznes”. Etyka jest po prostu jednym z narzędzi skuteczności w interesach. Oczywiście jest to założenie zbyt idealne, ponieważ w rzeczywistości nigdy nie jest tak aby nie występował konflikt między tym, co moralne, a tym co opłacalne. Moralność i interes handlowy mogą się pokrywać oczywiście do pewnego stopnia. Chodzi jednak o interes o charakterze uniwersalnym, który jest zarówno wzajemnie obowiązujący jak i zbiorowy. W sferze biznesu, jak i w innych dziedzinach wymóg uniwersalności wyznacza granicę pokrywania się moralności i interesu własnego. Istnieje jednak pogląd, że postępowanie moralne nakłada na firmy dodatkowe koszty i ograniczenia. Pogoń za zyskiem ogranicza liczenie się z takimi dobrami wspólnymi jak ochrona środowiska, zabezpieczenie socjalne, itp. Większość danych potwierdza jednak tezę, że w aspekcie sukcesu handlowego etyka się opłaca i nie ma wielu dowodów na to, iżby postępowanie etyczne przynosiło szkodę majątkową firmie. W sytuacji, gdyby nawet ktoś nie miał pewności, to należy jeszcze raz wskazać na takie aktywy o wartości handlowej jak, szacunek ze strony klienta i nacisk publiczny, lojalność pracowników i zaufanie innych firm.

Ciekawym problemem dotyczącym aktywności etycznej firmy jest rodzaj motywacji u ludzi kierujących tymi firmami najbardziej właściwym wydaje się pogląd, że pobudki są mieszaniną altruizmu i interesu własnego. Moralność w dziedzinie biznesu w końcu nie świętość, lecz interes własny w granicach wspólnego dobra. Mimo znaczącej roli zysków w interesach to maksymalizacja zysków nie musi być ostatecznym i głównym celem firmy. Gdyby tak było ponad wszystko, z pominięciem ogólnych ram prawnych i moralnych, to działalność w biznesie stałaby się niemożliwa .

Kolejnym celem potrzeby istnienia etyki biznesu jest wspomaganie firm w słusznym moralnie postępowaniu, w określaniu granic moralnych oraz, jak lepiej sprzyjać wspólnemu dobru i jednocześnie realizować swe uprawnione cele w interesach. Konkludując, interes własny musi zająć swoje miejsce w szeregu innych, jak nieuchronność, ważność, profesjonalizm i przede wszystkim, sama poprawność moralna.

Etyka biznesu jest w stanie pomóc ludziom stać się bardziej moralnymi.

• Po pierwsze, może utrudnić zachowania nie moralne poprzez uświadomienie zagadnienia etycznego i sposobu jego rozwiązania. To powoduje coraz częstszą praktykę wydawania przez firmy kodeksów postępowania etycznego.

• Po drugie, studiowanie etyki biznesu wspomaga umiejętności dawania sobie rady z problemami moralnymi w biznesie. Nie ma oczywiście gwarancji, że osiągnie się sukces, ale to od konkretnych osób zależy, czy i jak przełożą naukę na praktykę.

Reasumując, nie ma poważnych i przekonywujących argumentów przeciwko studiowaniu i stosowaniu etyki w biznesie. Z całą pewnością warto dążyć do osiągnięcia poprawności moralnej, a drogą do tego jest studiowane etyki.

5. Bibliografia

1. „Z teorii i historii etyki” , Stanisław Jedynak , wyd. Warszawa 1983r.

2. „Poznanie wartości” , Barbara Czerska , wyd. Warszawa 1986r.

3. „Wprowadzenie do etyki biznesu” , George D. Chryssides, John H. Kaler, wyd. Warszawa 1999r.

4. „Czy etyka się opłaca? Zagadnienia etyki biznesu”, Czesław Porębski, wyd. Kraków 1998r.

5. „Socjologia pracy i zawodu”, Jerzy Stępień, wyd. Poznań 2001r.

„Z teorii i historii etyki” , Stanisław Jedynak , Warszawa 1983r. str. 45-48

„Poznanie wartości” , Barbara Czerska , Warszawa 1986r. str.121

„Wprowadzenie do etyki biznesu” , George D. Chryssides, John H. Kaler, Warszawa 1999r. str. 18

„Poznanie wartości” , Barbara Czerska , Warszawa 1986r. str. 140

„Czy etyka się opłaca? Zagadnienia etyki biznesu”, Czesław Porębski, Kraków 1998r. str. 67

„Wprowadzenie do etyki biznesu” , George D. Chryssides, John H. Kaler, Warszawa 1999r. str. 37-39

„Socjologia pracy i zawodu”, Jerzy Stępień, Poznań 2001r. str. 44

2

---