OSOBOWOŚĆ
(Laskowski ???)
Dojrzałość psychiczna przejawia się głównie na trzech polach działania : umysłowym , emocjonalnym i społecznym .
Dojrzałość umysłowa :
Osobę dojrzałą umysłowo cechuje realistyczny sposób myślenia :
dostrzega złożoność poszczególnych zjawisk ;
widzi trudności , jakie niesie życie , w razie potrzeby stara się im stawić czoło ;
zna swoje dobre i złe strony ;
przewiduje skutki swoich czynów , umie pokierować własnym postępowaniem ;
w sytuacjach trudnych wykazuje umiejętność podejmowania odpowiedzialnych , energicznych i docelowych decyzji na podstawie realnej oceny sytuacji ;
potrafi przyznać się do błędu i nie obwinia niesłusznie innych ;
jest powściągliwy w wydawaniu ocen , unika sądów pochopnych , uproszczonych , jednostronnych .
Osoba niedojrzała umysłowo :
przypisuje innym własne pragnienia ;
wypowiada radykalne i często powierzchowne oceny pod wpływem nastroju emocjonalnego ;
wykazuje małe zrozumienie dla skomplikowanej złożoności zagadnień i wydarzeń dnia ;
brak jej samokrytycyzmu ;
nie rozumie głębiej siebie i innych .
Dojrzałość emocjonalna :
Osoba dojrzała emocjonalnie :
posiada zdolność nawiązywania trwałych dodatnich kontaktów z innymi ;
nie poddaje się depresji , potrafi zapanować nad swoimi uczuciami ;
jest zdolna narzucić sobie dyscyplinę i samokontrolę , dzięki której podporządkowuje uczucia niższe uczuciom wyższym oraz kieruje się nakazami i zakazami uznawanymi przez społeczeństwo .
Osoba niedojrzała emocjonalnie :
jest zmienna w swoich nastrojach ;
chętnie podejmuje prace i zobowiązania , ale szybko je rzuca i wykręca się od nich ;
trudno jej zapanować nad swoimi uczuciami ;
reaguje depresją lub gniewnym wzburzeniem na odmowę czy sprzeciw .
Dojrzałość społeczna :
Osoba dojrzała społecznie :
przejawia wewnętrzne otwarcie się na potrzeby innych ludzi ;
widzi innych i stara się z nimi współpracować ;
umie dobrze spełniać swoje przeróżne role społeczne ;
potrafi uznać i podporządkować się wzniosłym , ogólnoludzkim racjom ;
podejmuje bezinteresowną aktywność na korzyść innych ;
zwykle mniej wymaga dla siebie , więcej daje .
Osoba niedojrzała społecznie :
jest skoncentrowana na własnej osobie ;
jest nastawiona na branie ;
wywyższa siebie kosztem innych .
Człowiek dojrzały psychicznie charakteryzuje się poczuciem odpowiedzialności za swoje czyny , samokrytycyzmem , otwartością , zdolnością do współdziałania i przystosowywania się .
M. Braun-Gałkowska następująco określa wskaźniki zdrowia i dojrzałości psychicznej :
poczucie rzeczywistości ; sprawdzianem realizmu jest zdolność urzeczywistniania przede wszystkim dalekosiężnych i trudnych planów ;
poczucie odpowiedzialności ;
zdolność do twórczego wysiłku ;
samokontrola ;
słuszna ocena samego siebie ;
ocena „zaniżona” wykazuje brak wiary we własne możliwości i siły ;
ocena „zawyżona” wykazuje brak realizmu ;
mentalność altruistyczna ;
zdolność do okazywania uczuć ;
ekstrawertyk - impulsywny , wesoły , towarzyski ; ma wielu znajomych , kolegów ; łatwo wpada w gniew , ale nie umie gniewać się długo ; dość rezolutny , na skierowane pod swoim adresem uwagi szybko znajduje gotową odpowiedź ; w relacjach z innymi jest bezpośredni , serdeczny ; optymistycznie nastawiony do życia ;
introwertyk - powściągliwy , refleksyjny , raczej małomówny ; ma niewielu przyjaciół , ale w ich doborze jest wymagający ; swoje uczucia poddaje kontroli rozumu ; potrafi jednak rozwinąć w sobie głębokie i bogate przeżycia emocjonalne ;
rozwinięta sfera uczuć wyższych (poczucie obowiązku , przeżycie estetyczne , moralne , religijne) , które wywierają wpływ na uczucia niższe (popędy , emocje prymitywne) , porządkują je , ujmują w pewne ramy ;
stałość emocjonalna ; sprawdzianem stałości emocjonalnej są sytuacje stresowe , którym człowiek dojrzały potrafi stawić czoło ;
zdolność nawiązania pełnego kontaktu z drugim człowiekiem ; osoba zdrowa i dojrzała psychicznie potrafi nawiązywać z drugim człowiekiem pełny , bogaty kontakt psychiczny i obdarzać go uczuciem autentycznej miłości , a także w okresie cierpienia wczuć się w jego sytuację , okazać mu wyrazy litości , współczucia i działać aktywnie na rzecz jego dobra .
K. Obuchowski („Psychologia dążeń ludzkich” , „Osobowość i efektywność” , „Autonomia jednostki a osobowość”) twierdzi , że dojrzałość psychiczną uzyskuje się z chwilą prawidłowego określenia sensu samodzielnego życia . W praktyce wyraża się to umiejętnością samodzielnego stawiania przed sobą odległych celów i ich konsekwentnej realizacji . Tak więc człowiek dojrzały psychicznie powinien być nastawiony na działania długodystansowe i związany z nimi nieustanny rozwój , wyrażający się w formułowaniu coraz to nowych zadań . Ludzie o osobowości dojrzałej i efektywnej - to ludzie tworzący i realizujący zadania dalekie , uspołecznione i nowe . Osiągnięcie tak rozumianej dojrzałości wiąże się z przejściem przez trzy zasadnicze fazy uzyskiwania autonomii w stosunku do sytuacji zewnętrznej i bieżących zmian w niej zachodzących :
faza identyfikacji - ustalanie sensu życia poprzez identyfikację (szukanie gotowych wzorów osobowych i utożsamianie się psychicznie z nimi) ;
tzw. faza „kosmiczna” - podjęcie pierwszych prób samodzielnej analizy sensu życia - chaotyczne filozofowanie na temat sensu życia w ogóle ; stosunkowo ubogi zasób wiedzy oraz brak konkretnych obowiązków społecznych powoduje , że pierwsze koncepcje z tej dziedziny są ogólnikowe , nierealistyczne , słabo powiązane z sytuacją i możliwościami ich autora ; typowe dla tej fazy jest domaganie się absolutnej i powszechnej sprawiedliwości , uczciwości , szlachetności , prawdomówności itp. ;
faza dojrzałości psychicznej - określenie sensu własnej działalności i prawidłowe sposoby realizowania swego sensu życia ; człowiek dojrzały psychicznie wie , co oraz jak chce robić , a także po co , w imię jakich wartości to robi ; powstaje stabilny sens życia , uzasadniony teoretycznie , wytworzony przez osobę w oparciu o uzyskaną wiedzę i doświadczenie .
Prawidłowo rozwijająca się osobowość powinna przejść przez wszystkie opisane fazy i mniej więcej pod koniec tzw. okresu młodzieńczego (ok. 22 r.ż.) osiągnąć trzecią z nich .
Podstawą ustalenia indywidualnego sensu życia mogą być dwa zasadniczo różne punkty wyjścia :
bazą może być wzorzec osobowy - będzie to określenie sensu własnego życia zgodnie z sensem życia reprezentowanym przez wzorzec ; mamy wtedy do czynienia z zahamowaniem rozwoju sposobów zaspokajania potrzeby sensu życia w fazie identyfikacji - osoba taka nie może być osobowością efektywną , tj. nastawioną na przekraczanie wymagań wynikających z własnej roli , bowiem z faktu , iż dana osoba identyfikuje się z pewnym wzorcem wynika bezpośrednio , że nie podejmuje ona zadań innego typu , niż te , które wyznacza wzorzec ;
bazą mogą być ogólne założenia przyjęte w trakcie fazy „kosmicznej” - sens życia takich osób może mieć strukturę sztywną (gdy osią działania jest jeden , główny cel) bądź rozwojową (gdy występuje wiele różnych zadań i celów) .
Przy takim ujęciu zagadnienia dojrzałość osobowości jest warunkiem koniecznym jej efektywności , nie jest jednak warunkiem wystarczającym .
Człowiek dojrzały psychicznie :
może być człowiekiem efektywnym , tzn. przekraczającym wymagania własnej roli ;
może poprzestać na realizacji wymagań wynikających ze standardu roli ; sytuację taką określa się terminem „skuteczność osobowości” ;
może być człowiekiem nisko- lub nawet nieskutecznym , jeśli np. poświęca się realizacji celów nie pozostających w związku ze standardem pełnionej roli .
Wynikiem procesów socjalizacji i autonomizacji osobowości jest uzyskanie dojrzałości społecznej i psychicznej , co z kolei jest warunkiem ukształtowania i rozwoju osobowości efektywnej . Jednostka dojrzała społecznie i psychicznie stawia sobie cele dalekie , uwzględniając przy tym normy regulujące współżycie społeczne . Aby jednostkę taką móc określić jako efektywną , cele formułowane przez nią muszą spełniać jeszcze jeden warunek : muszą umożliwiać wykraczanie poza standard pełnionej roli .
M. Porębska („Rozwój osobowości dzieci i młodzieży”) pisze , iż kształtowanie się podstaw osobowości poszczególnych jednostek ma przebieg bardzo zindywidualizowany . W związku z tym istnieje możliwość przyspieszonego lub opóźnionego tworzenia się struktury osobowości . Występują różnice jakościowe , które są wynikiem odmiennych treści przeżyć poszczególnych jednostek i warunków , w jakich przebiega ich działalność . W niekorzystnych warunkach może nastąpić także deformacja . Prawidłowe ukształtowanie się struktury osobowości otwiera człowiekowi , żyjącemu w zorganizowanym i rozwiniętym społeczeństwie , nieograniczone możliwości dalszego twórczego jej rozwoju .
Twierdzenia teorii filozoficznych i społecznych wpływają na to , jak formułowane są określenia dojrzałej i wartościowej osobowości . Charakteryzując działalność człowieka o dojrzałej , bogatej i wartościowej społecznie osobowości można wyróżnić następujące jego właściwości :
świadomość (zwiększająca się przez rozszerzający się z wiekiem zakres wiedzy o świecie) , mająca wpływ na stawianie celów , przyjmowanie zasad postępowania , wartościowych sposobów działania ; efektem zwiększania się poziomu świadomości jest przechodzenie na wyższy etap rozwoju - określenie własnego miejsca w świecie , świadome kierowanie swym postępowaniem , świadome rozwiązywanie problemów ; udział świadomości w rozwiązywaniu problemów życiowych widać przy godzeniu się z nieodwracalnymi skutkami wydarzeń w życiu , akceptacji straty bez poczucia pokrzywdzenia osobistego bądź osobistej klęski , przy podejmowaniu nowych wartościowych celów , których realizacja nie stanowi kompensacji straty , lecz twórcze działanie na nowym polu ;
samodzielność połączona z odpowiedzialnością za działanie i jego skutki ;
autonomia wyrażająca się np. w takich działaniach , jak świadome decyzje , przy podejmowaniu których dokonuje człowiek wyboru celów działania i środków ; autonomia człowieka to jego siła psychiczna ;
akceptacja sensu życia , sprzyjająca jej zwartości czy wewnętrznej integracji , ale z równoczesnym wiązaniem go z wysokimi wartościami ogólnoludzkimi , z ideologią społecznie wartościową ;
styl życia , czyli akceptowany i realizowany cel życia ; ukształtowanie się go oznacza integrację działań i określone ich ukierunkowanie ;
twórcze ustosunkowanie do rzeczywistości społecznej i wykonywanych w niej zadań ;
wykonywanie zadań pozaosobistych czy działań na rzecz innych ;
tzw. mądrość życiowa , wyrażająca się w działaniu , zwłaszcza w sytuacjach trudnych , tak własnych , jak i dotyczących innych ludzi .
J. Król (...) określa poczucie własnej wartości jako samoocenę globalną (za: H. Kulas) . Jest to pewnego rodzaju postawa w odniesieniu do siebie , uczuciowe ustosunkowanie jednostki względem siebie . Wyróżnia się dwa rodzaje postaw związanych z samooceną ogólną (D. Frey , E. Benning) :
samoakceptacja - pozytywna postawa wobec własnej osoby , łącząca się z wysoką samooceną globalną ;
określa się ją jako postawę nacechowaną wiarą , zaufaniem i szacunkiem dla samego siebie (A.T. Jersild) ;
oznacza stopień , w jakim jednostka jest z samej siebie zadowolona i przekonanie , że osiąga wartości , przejawia cechy i realizuje wymagania , które uznaje za ważne i godne wysiłku (M. Tyszkowa) ;
sprawia , że jednostka może wykorzystać i realizować swoje potencjalne możliwości , a także potrafi skorygować zachowanie pod wpływem krytyki innych (L.E. Wells , G. Marwell) ;
samoodtrącenie - negatywna postawa wobec własnej osoby , związana z niską samooceną globalną ;
określa się ją jako postawę wobec siebie , która łączy się z irracjonalnymi tendencjami do przeżywania poczucia krzywdy , poczucia winy , niższości albo innych doznań związanych z pretensją i żalem do siebie , które utrudniają jednostce wykorzystanie i realizację jej potencjalnych możliwości , a także uświadomienie sobie swoich ograniczeń (A.T. Jersild) ;
osoba wykazująca postawę samoodtrącenia nie docenia własnych sukcesów , a wyolbrzymia porażki , dąży do poniżania siebie ; cechuje ją małe uznanie dla posiadanych właściwości ; pogardza sobą , a czasami wręcz nienawidzi własnej osoby .
Wielość i różnorodność sposobów pojmowania niedojrzałości emocjonalnej ma swe źródło w różnicy stanowisk wobec uwarunkowanego kulturowo ideału osobowości , a poniekąd w podkreślaniu tych lub innych przyczyn utrwalenia się tej cechy osobowości . Literatura przedmiotu obejmuje takie nazwiska , jak : A.T. Jersild , J. Saul , S. Gerstmann , A. Scheiders , L. Hollingworth , K. Bridges , K. Kapur , H. Zajączkowski , E. Hilgard i inni .
Niedojrzałość emocjonalną można identyfikować z brakiem cech przypisywanych przez większość autorów jednostkom uczuciowo zrównoważonym . Cechy te można sprowadzić do następujących kryteriów : pragnienie wiedzy , przyjęcie postaw i norm społecznych , kontrola , pragnienie przezwyciężenia sytuacji stresowych , stałość w przekonaniach i zachowaniu się , poszukiwanie towarzystwa oraz akceptacja zmienności otoczenia . Pełną dojrzałość emocjonalną osiąga stosunkowo niewielu ludzi .
Przyczynami niedojrzałości emocjonalnej są m.in. skłonność do napięć lękowych , różne modele wychowania , czynniki natury organicznej , a niektórzy autorzy dopatrują się przyczyn w brutalności życia , rozbiciu rodzin , bezosobowym wychowaniu , przebytej chorobie sierocej oraz długotrwałych i negatywnych uczuciach . Jednostki emocjonalnie niedojrzałe ujawniają skłonność do rezygnowania z wartości kulturowych na rzecz potrzeb biologicznych .
(Zdrowie Psychiczne , 3/1972)
R. Cattell niedojrzałość emocjonalną rozumie jako brak „zdolności do odpowiedniego wykorzystania emocjonalnej energii w sposób zintegrowany , a nie impulsywny” , a osobę , która uzyskuje ujemny wynik w tzw. czynniku C Kwestionariusza Cattella (narzędzie badania niezrównoważenia emocjonalnego i jego przeciwieństwa) charakteryzuje następującymi przymiotnikami : niedojrzały uczuciowo , niezadowolony , uczuciowy , wykazujący liczne objawy neurotyczne , lękliwy , zatroskany , zmienny , wymagający , infantylny egotyk , pobudliwy , bez poczucia realizmu , niecierpliwy , niewytrwały , mający poczucie braku szczęścia , pozbawiony zmysłu samokontroli itp.
(Zdrowie Psychiczne , 3/1972)
M. Jarosz twierdzi , że osobowość niedojrzałą posiadają ludzie dorośli wiekiem , lecz wykazujący pewne określone cechy infantylnego zachowania :
brak zdolności modulowania swoich reakcji emocjonalnych , które przebiegają w sposób żywiołowy , niekontrolowany i dość często są to zachowania o cechach agresji ;
brak umiejętności samodzielnego i długotrwałego działania zmierzającego do osiągnięcia odległego celu ;
wyraźne uzależnienie emocjonalne od określonych osób (w części przypadków - „sylwetki” osobowości niedojrzałej wykazują duże różnice indywidualne) , przy czym w niektórych sytuacjach konfliktowych w wyniku chęci wyswobodzenia się od tej zależności pojawiają się działania agresywne lub reakcje o cechach „zaciętego uporu” ;
snucie nierealnych planów i domaganie się szybkiej ich realizacji ; niecierpliwość ;
chwiejna hierarchia wartości ;
brak odpowiedzialności ; postępowanie człowieka niedojrzałego jest trudne do przewidzenia .
Właściwości osobowości dojrzałej - podsumowanie :
Sens życia :
realizuje go na co dzień , choć nie zawsze jest on uświadamiany ;
co najmniej poszukuje go ;
wie , co ma robić i po co ; wie , kim jest jako człowiek , jako John Brown i wie , co ma do zrobienia w miejscu , w którym żyje .
System wartości :
posiada zarówno wartości instrumentalne (będące narzędziem do realizacji celu) , jak i autoteliczne (warte same w sobie , będące celami ostatecznymi - jak prawda , sprawiedliwość , uczciwość , miłość itd.) ;
wartości są zhierarchizowane ; najwyżej w hierarchii znajdują się wartości prospołeczne ;
wartości autoteliczne są bardzo autonomiczne w stosunku do potrzeb biologicznych oraz regulują zachowaniem ;
cenione wartości są realizowane w codziennym życiu (a nie tylko uznawane , deklaratywne) , czyli występuje internalizacja norm moralnych .
Uczuciowość wyższa :
prawidłowo rozwinięta (uczucia moralne , estetyczne , religijne , poznawcze , odpowiedzialność , obowiązkowość, miłość , patriotyzm , przyjaźń itd.) .
Bilans emocjonalny :
jest pozytywny - oznacza to , że w przeciągu dłuższego okresu jednostka w większości przeżywa emocje pozytywne .
Funkcjonowanie w czasie :
żyje głównie w „czasie przyszłym” , stawiając sobie odległe cele ;
jednak równie silnie trwa w „czasie teraźniejszym” - jest realistą i realizuje swoje teraźniejsze obowiązki , nie zaniedbuje ich .
Akceptacja innych ludzi (definicja osoby akceptującej innych E.M. Bergera - 1952) :
nie odrzuca , nie nienawidzi innych oraz nie wydaje opinii przeciwko nim w przypadku , gdy ich zachowanie czy standardy wydają się jej być sprzeczne z własnymi ;
nie próbuje dominować nad innymi ;
nie próbuje brać odpowiedzialności za innych ;
nie odmawia wartości innym i nie zaprzecza ich równości - jako osób - z sobą ; nie oznacza to jednak równości pod względem specyficznych osiągnięć; taka osoba nie czuje się ani powyżej , ani poniżej ludzi , których spotyka;
przejawia pragnienie służenia innym ;
aktywnie interesuje się innymi i pragnie nawiązywać wzajemne , satysfakcjonujące relacje z innymi ;
w usiłowaniach powiększenia własnej pomyślności osoba taka uważa , aby nie naruszyć praw innych ludzi .
Analiza w/w definicji ukazuje , że autor położył nacisk na kilka spraw . Osoba akceptująca innych nie przeżywa negatywnych , nienawistnych emocji wobec ludzi , nawet do tych bardzo niepodobnych do niej psychologicznie . Zgadza się na ich odmienne funkcjonowanie , tak w aspekcie behawioralnym , jak i od strony poglądów , systemu wartości . Przejawia prospołeczne nastawienie do ludzi . Człowiek jako taki stanowi dla niej dużą wartość , wysoko umieszczoną w hierarchii wartości . Trzeba go nie tylko tolerować , ale i liczyć się z nim . Podmiot postawy akceptacji ponadto posiada zapewne - według myśli autora - dobrze rozwiniętą decentrację interpersonalną . Rezygnuje on bowiem nawet z własnych pragnień , celów , o ile ich realizacja miałaby jakoś zaszkodzić , pomniejszyć drugiego człowieka . Niechęć do dominowania nad ludźmi to zarazem niechęć do manipulowania czy rządzenia nimi i wykorzystywania ich .
Centryzm poznawczy :
nie egocentryzm poznawczy , ale decentracja interpersonalna , czyli rozumienie cudzej sytuacji , umiejętność patrzenia na sytuację z cudzej perspektywy .
Obraz samego siebie :
„ja” realne :
adekwatne , tzn. ani zaniżone , ani zawyżone ,
bogate - człowiek posiada dużą wiedzę ,
realistyczne ;
„ja” idealne :
rozwijające podmiot ,
nie za mocno odległe od „ja” realnego , w miarę dostosowane do możliwości ;
samoocena ogólna (poczucie własnej wartości , samoakceptacja) :
adekwatna , ani zaniżona , ani zawyżona ,
stabilna (nie labilna , zmieniająca się w krótkim czasie) ,
pozytywna , umiarkowana lub wysoka ,
samooceny szczegółowe mogą być różne , nawet niskie , jednak nie te , które dotyczą najważniejszego subiektywnie wymiaru psychicznego , czyli obszaru funkcjonowania .
Motywacja :
ogólnie mówiąc prospołeczna (wyjście z egocentryzmu) ;
o najwyższym rozwoju dowodzi motywacja altruistyczna ;
wartościowa jest normocentryczna ;
wewnętrzna , a nie zewnętrzna , jako dominująca (nieraz zewnętrzna jest koniecznością) (allocentryczna - ipsocentryczna) .
Sumienie :
ukształtowane wg ogólnie obowiązujących norm moralno - społecznych ;
konstruktywne , tzn. prowadzi do naprawienia wyrządzonej krzywdy oraz chroni przed popełnianiem tych samych negatywnych czynów ;
sumienie neurotyczne - brak sumienia - moral insanity - niedorozwój uczuć moralnych .
Potrzeby :
szeroko rozbudzone potrzeby kulturalne , moralne , estetyczne , poznawcze , wzrostu (heterostatyczne) ;
potrzeby niższe (biologiczne , np. seks) podporządkowane są wyższym , duchowym ;
(potrzeby nasycenia wg Maslowa) .
Zainteresowania , zamiłowania :
posiada i realizuje je ;
czerpie z nich zadowolenie .
Praca :
obowiązkowy , solidny , uczciwy ;
czerpie sens dla swego życia z pracy , choć nie chodzi tu o sens ostateczny ;
odczuwa satysfakcję , rozwija się dzięki pracy .
Małżeństwo , rodzina :
należą do najważniejszych wartości ;
jest zdolny do ofiarności na rzecz rodziny , wspomagania jej członków , poświęcania się dla nich , a nawet do rezygnacji z własnych potrzeb na rzecz rodziny , gotowy do wyrzeczeń i godzenia się na stresy , o ile wymaga tego sytuacja i dobro członków rodziny .
Autonomia :
psychiczna :
jest panem w stosunku do własnych popędów , potrzeb biologicznych , doraźnych , wobec emocji ,
potrafi nad nimi mieć władzę dzięki celom życiowym , planom , myśleniu , cenionym wartościom , sensowi życia ;
osoby :
niezależność wobec otoczenia zewnętrznego ,
odpowiedni dystans wobec nacisków otoczenia , o ile nie są one zgodne z systemem wartości podmiotu .
Nie oznacza to niemożności przyjęcia cudzych poglądów , wartości , opcji itp. , jednak przyjęciu temu musi towarzyszyć głęboka refleksja i wewnętrzna zgoda na to . Poglądy te (wartości itp.) stają się cząstką osobowości osoby. W ten sposób każdy normalny człowiek przyjmuje np. dziedzictwo kultury wieków , właśnie przez to stając się dojrzalszym .
Umiejscowienie kontroli :
wewnętrzne , czyli tendencja do rozpoznawania wydarzeń , zjawisk jako takich faktów z życia , na które sam podmiot ma największy wpływ (a nie czynniki zewnętrzne) .
Inne właściwości :
przewidywanie następstw czynów , wydarzeń itp. ;
krytycyzm w myśleniu (a nie myślenie tendencyjne , życzeniowe , powierzchowne , pochopne itp.) (M. Przetacznikowa , G. Makiełło-Jarża , H. Hamer) ;
dominacja umysłu na emocjami , działanie w oparciu o rozum , racjonalne pobudki (emocje muszą być podporządkowane myśli) ;
zrównoważenie emocjonalne ; kontrola nad ekspresją emocji i nad emocjami jako stanami wewnętrznymi ;
życie twórcze , a nie konsumpcyjne , transgresja w działaniu (J. Kozielecki) ;
dawca w życiu , a nie biorca ;
prawidłowe funkcjonowanie w rolach społecznych ;
stały rozwój osobowości (możliwy aż do końca życia) ;
brak niepotrzebnych lęków ;
orientacja ku ludziom , a nie przeciw ludziom , a nawet życie obok ludzi ;
brak tendencji agresywnych w zachowaniu ;
samodzielne , prawidłowe życie , a nie zależność emocjonalna czy materialna od innych .
Należy jednak pamiętać :
często mówi się jedynie o pewnych właściwościach niedojrzałych / dojrzałych , rysach niedojrzałych / dojrzałych ;
należy wszechstronnie i długo (zasadniczo) znać osobę , by móc postawić diagnozę określającą całą osobowość ;
należy zawsze - przy ocenie - brać pod uwagę kontekst sytuacyjny , okoliczności życia ; pewne okoliczności mogą zmodyfikować diagnozę osobowości (np. sytuacje stresowe , styl życia związany z wykonywanym zawodem itd.) .