Studia podyplomowe : Oligofrenopedagogika 2015
Anna Dolina
Wioletta Siudzińska
Osobowość zależna
Na wstępie naszej pracy chcemy zastanowić się nad istotą pojęcia osobowości, jako takiej w ujęciu psychologicznym. Jak czytamy w literaturze przedmiotu pytanie na które pragną odpowiedzieć uczeni zajmujący się problematyką osobowości, dotyczy zrozumienia tego, jaki jest człowiek, albo też ustalenia, jak człowiek działa. Jeden ze znawców tematu tj. H.J. Eysenck definiował osobowość jako względnie stałą i trwałą organizację charakteru, temperamentu, intelektu oraz konstytucji fizycznej osoby, determinująca specyficzny sposób przystosowania się jednostki do otoczenia. Trafne zatem jest stwierdzenie, poparte codzienną obserwacją, że te same sytuacje wyrównują u różnych osób odmienne zachowania, oraz że ta sama osoba, mimo iż działają na nią odmienne bodźce, reaguje na nie niekiedy w sposób podobny. Uznaliśmy wspólnie, że ta definicja jest nam najbliższa i może stać się podstawą do dalszych rozważań na temat osobowości zależnej.
Osobę z zależnym typem zaburzenia osobowości charakteryzują pewne zachowania, które odzwierciedlają jej konstrukcję psychiczną i sposób, w jaki wchodzi w relacje z innymi ludźmi. Są to takie zachowania, których główną cechą jest stała zależność od innych - od ich dostępności, obecności, kontaktu z nimi, od ich „porad”, a tak naprawdę decyzji. Osoba taka ujawnia stałą potrzebę bycia (na różne sposoby) w kontakcie z kimś; może to być fizyczna obecność drugiej osoby, mogą to być częste telefony lub smsy.
Diagnozę tego rodzaju osobowości badacze opierają na następujących kryteriach:
zachęcanie innych do przejęcia odpowiedzialności za swoje ważne decyzje życiowe lub pozwalanie im na to,
podporządkowanie własnych potrzeb potrzebom osób, od których jest się zależnym, oraz nadmierne uleganie ich życzeniom,
niechęć do stawiania nawet racjonalnych wymagań osobom, od których jest się zależnym,
poczucie niewygody i bezradności w sytuacji osamotnienia z powodu nadmiernej obawy przed niezdolnością do zatroszczenia się o siebie,
nadmierna obawa przed opuszczeniem przez osobę pozostającą w bliskim związku i osamotnieniem, wobec konieczności zajęcia się swoimi sprawami,
ograniczona zdolność do podejmowania codziennych decyzji bez radzenia się innych osób i upewniania przez nie.
cechy towarzyszące to postrzeganie siebie jako bezradnego, niekompetentnego i bezsilnego.
Należy zauważyć, że osoby z osobowością zależną mają duże trudności z podejmowaniem codziennych decyzji, niekiedy nawet dotyczących stroju, i domagają się licznych porad oraz upewniania, co powinny zrobić. Dotyczy to także poważniejszych wyborów. Często istnieje w ich życiu co najmniej jedna osoba, „której zadaniem” jest podejmowanie za nie decyzji, bycie aktywnym i odpowiedzialnym za to, co się w życiu wydarza. Takimi osobami mogą być rodzice, partner lub małżonek. W zwykłych warunkach dorosły sam stara się decydować o wyborze zajęcia, przyjaciół i związków. Osoba zależna przekazuje takie decyzje innym - to oni decydują o wyborze zawodu, miejsca zamieszkania, kręgu towarzyskiego, tego, co zrobić, a czego nie robić.
Warto podkreślić, że nie chodzi tu o uzyskiwanie porad innych osób, ale o przekraczające zwykłe w danej sytuacji i w danym wieku „delegowanie” kogoś, żeby zdecydował, oddawanie tych decyzji w ręce innych. Tego rodzaju głębokie poczucie niesamodzielności, potrzeby upewniania się i uzyskiwania porad ma swoje konsekwencje. Jeśli ma się poczucie bycia zależnym od innych, to trudno wyrażać wobec nich te wszystkie emocje, które mogłyby zakłócić lub podkopać taką relację. Osoby z zależnym typem zaburzeń osobowości mają trudność z okazywaniem niezadowolenia i rozczarowania postępowaniem tych, od których są zależni, wyrażaniem niezgody na coś. Raczej zgodzą się na rzeczy, które uważają za niewłaściwe, niż zaryzykują utratę pomocy i przewodnictwa. Wyrażanie złości, sprzeciwianie się jakimś zachowaniom osób bliskich jest dla nich szczególnie trudne, a niekiedy w ogóle nie wchodzi w grę (z obawy przed ich utratą). Mogą podporządkowywać się oczekiwaniom innych, nawet jeśli te oczekiwania są nierozsądne lub przynoszą im szkodę.
Z drugiej zaś strony należy jednak zauważyć, że zależność jest naturalną potrzebą człowieka. Każdy potrzebuje akceptacji, empatii, wsparcia, czy potwierdzenia wartości ze strony innych osób. Każdy też inaczej obchodzi się z tymi potrzebami. Można się przed nimi bronić uciekając od relacji, bliskości czy przeżyć; można mieć trudności w uznaniu odrębności swojej i innych tworząc w ten sposób symbiotyczne lub toksyczne związki; czy można wreszcie przyjmować je jako coś normalnego i w mniejszym lub większym stopniu pozwalać sobie na zależność od bliskiej osoby.
Dużo mówi się w dzisiejszym świecie o autonomii, jednak można się zastanawiać czy zupełna niezależność jest możliwa i czy jest pożądana?
Osoby o cechach zależnych są zdolne do autentycznej empatii, na pierwszym planie stawiają dobro innych, są skore do pomocy, skłonne do współpracy. Mają raczej skromne i łagodne usposobienie, niewiele żądają dla siebie, szczerze cieszą się powodzeniem bliskich. W codzienności doszukują się jasnych stron i zawsze podkreślają zalety bliskich. To osoby żyjące niejako życiem innych i dla innych.
Niestety te zdrowe i przystosowawcze atrybuty w pewnych okolicznościach przekształcają się w cechy patologiczne, tworząc konstrukcję psychiczną oraz sposób wchodzenia w relacje, które nazywamy zaburzeniem osobowości o typie zależnym.
Osoby o osobowości zależnej są zazwyczaj opiekuńcze i troskliwe. Pod warstwą ciepła kryje się jednak poszukiwanie akceptacji i aprobaty. Kiedy relacja staje się zagrożona stają się jeszcze bardziej ulegle i lojalne mając poczucie, że tylko takie zachowanie zapewni im stałą troskę. Troskliwość łatwo zamienia się wówczas w ograniczenie swobody drugiej osoby, a stała gotowość do wspierania przeradza się w służalczość.
Osoby o osobowości zależnej chcą pozostać „wiecznymi dziećmi”, a niezależność staje się czymś niebezpiecznym, gdyż może doprowadzić do utraty wsparcia i opieki. Dlatego też często bronią się przed uzyskiwaniem autonomii w życiu czy w obowiązkach zawodowych, nieświadomie ograniczają swój rozwój podejmując pracę poniżej swoich możliwości, czy tak kierując swoim życiem, aby nie zdobyć kwalifikacji, które umożliwiłyby im samodzielność.
W związkach osobom zależnym trudno podjąć rolę żony, męża czy po prostu partnera, w drugiej osobie szukają kolejnego opiekuna, który będzie brał odpowiedzialność za ich
życie. Także wobec dzieci trudno przyjąć im postawę osoby dorosłej, dzieci wręcz mogą stać się rywalami, z którymi trzeba współzawodniczyć o uwagę pozostałego rodzica.
U osób z zależną strukturą osobowości w chwilach stresu mogą pojawiać się ataki paniki, depresja, może dochodzić do rozwoju zaburzeń lękowych lub objawów somatycznych. Objawy te uwalniają od odpowiedzialności jednocześnie zapewniając stałą opiekę i obecność otoczenia.
Należy zastanowić się zatem, jak rozwija się osobowość zależna. Zgodnie z literaturą przedmiotu rozwój osobowości zależnej, podobnie jak innych zaburzeń osobowości wynika zarówno z czynników natury biologicznej, w tym biologicznie uwarunkowanego temperamentu, jak i z procesów rozwojowych danej osoby uwarunkowanych środowiskiem, w którym się wychowała oraz relacjami z bliskimi osobami. Większość koncepcji na temat rozwoju osobowości zależnej wskazuje na fakt, że otoczenie systematycznie utrwalało zależność w dziecku we wszystkich okresach jego rozwoju. Nadmierna troskliwość i nadopiekuńczość rodziców, zaspokajanie wszelkich potrzeb dziecka i aktywne zniechęcanie go do samodzielności to zachowania, które mogą skutecznie stłumić naturalną ciekawość dziecka i dążenie do odkrywania własnych możliwości.
Każdy człowiek na początku swojego życia jest całkowicie zależny od opieki innych. Podczas pierwszych miesięcy noworodka, kiedy wszelkie potrzeby są zaspokajane przez rodziców czy opiekunów dziecko przywiązuje się do osób dostarczających mu pożywienia i usuwających źródła niemiłych doznań. Ta właściwa opieka powoduje wytworzenie stabilnej i pewnej więzi oraz przekonania, że świat jest miejscem bezpiecznym. Z tym podstawowym zaufaniem dzieci zaczynają rozwijać własną aktywność, pojawia się ciekawość świata i potrzeba eksploracji. Od momentu kiedy mogą się samodzielnie poruszać poznają otoczenie, rozwijając swoją autonomię, a swoich rodziców traktując jako bezpieczną bazę, do której zawsze mogą wrócić po ochronę. Poczucie własnych możliwości i niezależności najdobitniej brzmi w słowie „nie”, które w pewnym momencie słyszą rodzice od swoich pociech.
Można sobie wyobrazić, że osoby zależne z różnych powodów nie mogą w sobie rozwijać aktywności i poczucia samostanowienia. Zdarzają się rodzice, którzy nie godzą się na naturalny rozwój niezależności dziecka, cały czas zaspokajają jego potrzeby, dbają o to, aby nie było żadnych frustracji, często świat przedstawiają jako zagrażający i umacniają przekonanie, że tylko opieka i wsparcie ze strony innych zapewni poczucie bezpieczeństwa. Są dzieci, które w naturalny sposób buntując się, zaczynają rozwijać własną tożsamość, ale są też osoby, którym trudno jest wyrosnąć z zależności wobec silniejszych od siebie osób.
Osoby zależne zgłaszają się na terapię nie z problemem zależności, gdyż ona sama nie jest dla nich kłopotem, ale najczęściej w momencie, gdy z jakiegoś powodu przestają czuć się bezpiecznie - może to być rozpad związku, utrata bliskiej osoby zapewniającej wsparcie, życiowa konieczność podjęcia bardziej odpowiedzialnych zadań - wtedy często pojawiają się lęki, ataki paniki, depresja, objawy somatyczne, które są bezpośrednią przyczyną szukania pomocy. Może to też być moment, gdy ten sposób nawiązywania relacji staje się zawodny lub zbyt trudny, albo prowadzi do problemów.
Wskazuje się także na to, że konsekwencją „pielęgnowania” w sobie osobowości zależnej jest nagromadzenie uraz, frustracji i niespełnionych potrzeb osobistych. Kiedy uczucia te i potrzeby pozostają nieuświadomione, często manifestują się zwłaszcza jako przewlekły uogólniony lęk. Długoterminowe skutki współuzależnienia to długotrwały stres, zmęczenie, wypalenie i ostatecznie poważna choroba somatyczna. Wyleczenie ze współuzależnienia polega w istocie na nauczeniu się jak dbać o siebie. Oznacza no poświęcenie na własne potrzeby przynajmniej takiej samej ilości czasu jak na potrzeby innych osób. Jest to wyznaczenie granic tego, co możesz zrobić lub znieść i nauczenie się kiedy odmówić.
Edmund J. Bourne w swym podręczniku dotyczącym lęku i fobii wskazuje listę tzw. afirmacji które mogą zachęcać do rozwoju bardziej samoopiekuńczej postawy która jest szczególnie cenna dla osób z osobowością zależną:
Uczę się jak lepiej dbać o siebie.
Widzę, że moje potrzeby są ważne.
Jest dla mnie dobrze kiedy mam trochę czasu dla siebie.
Znajduję równowagę między własnymi potrzebami, a troską o innych.
Jeśli dobrze zadbam o siebie będę mógł więcej zaoferować innym.
Nie ma w tym nic złego jeśli będę innych prosić o to, czego chcę,
Uczę się akceptować siebie takiego jakim jestem.
Nie ma w rym nic złego jeśli nie będę mógł spełnić oczekiwań innych.
Nie muszę być doskonały, żeby być akceptowany i kochany.
Uwalniam się od odpowiedzialności za problemy innych ludzi.
Mam wystarczający szacunek dla innych, żeby wiedzieć, że mogą oni wziąć odpowiedzialność za siebie.
Uwalniam się od poczucia winy jeśli nie mogę spełnić oczekiwań innych.
Współczucie wobec innych jest oznaką miłości; poczucie winy z powodu ich uczuć lub reakcji do niczego nie prowadzi.
Uczę się jak kochać siebie bardziej z każdym dniem.
Podstawową metodą leczenia osobowości zależnej jest psychoterapia, w której można zrozumieć źródła problemów, sposoby utrzymywania relacji z bliskimi oraz nauczyć się wchodzenia w relacje w sposób, który prowadzi do indywidualizacji a nie podporządkowania.
W psychoterapii tych osób pojawia się dylemat - aby poradzić sobie z zależnością pacjent musi najpierw stworzyć relację zależności z terapeutą. A bycie w relacji z terapeutą powoduje, że sama terapia dostarcza wszystkiego czego osoba zależna potrzebuje. Taka terapia może trwać bez końca. Tylko reflektowanie tego problemu może pomóc uruchomić naturalne siły dążące do rozwoju niezależności osoby zależnej.
Podsumowując niniejszą pracę należy wskazać, że stała się ona dla nas inspiracją do pogłębiania wiedzy na temat tego czym jest osobowość i jak się ona kształtuje. Szczególnie cenne są dla nas informację na temat tego, jaki my, jako nauczycielki wychowania przedszkolnego mamy wpływ na kształtowanie się osobowości najmłodszych dzieci. Zrozumienie tego problemu pomoże nam docenić odpowiedzialność jaka na nas spoczywa i sprostać wyzwaniom wychowawczym i pedagogicznym w najbliższej przyszłości.
BIBLIOGRAFIA:
Bourne E. J., Lęk i fobia. Praktyczny podręcznik dla osób z zaburzeniami lękowymi, Kraków 2011, Wydawnictwo UJ, ISBN:978-83-233-3133-9
Gabbard Glen O., Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej, Kraków 2010, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, ISBN: 978-83-233-2810-0
Melody B., Koniec współuzależnienia. Jak przestać kontrolować życie innych i zacząć troszczyć się o siebie, Poznań 2004, Wydawnictwo Media Rodzina. ISBN: 9788385594581
Millon T., Davis R., Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie, Warszawa 2012, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, ISBN: 978-83-607-4753-7
Przetacznik - Gierowska M., Makiełło - Jarża G., Podstawy psychologii ogólnej, Warszawa 1989,WSiP, ISBN: 83-02-03384-7
Kofta M. ( red.), Osobowość i różnice indywidualne, [w:] Psychologia. Podręcznik Akademicki, t. II Psychologia ogólna, Strelau J. (red.), Gdańsk 2006, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, ISBN: 83-87957-05-4
Pużyński S, Wciórka J. (red.), ICD-10. Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius” i Instytut Psychiatrii i Neurologii, Kraków-Warszawa 2000, ISBN: 83-89688-29-0
Pużyński S, Wciórka J. ( red.), ICD-10. Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania. Badawcze kryteria diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius” i Instytut Psychiatrii i Neurologii, Kraków-Warszawa 1998, ISBN: 83-89688-37-4
M. Przetacznik - Gierowska, G. Makiełło - Jarża, Podstawy psychologii ogólnej, Warszawa 1989,WSiP, s. 324-325, ISBN: 83-02-03384-7
Osobowość i różnice indywidualne, M. Kofta ( red.), [w:] Psychologia. Podręcznik Akademicki, t. II Psychologia ogólna, J. Strelau (red.), Gdańsk 2006, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 535-535, ISBN: 83-87957-05-4
S. Pużyński, J. Wciórka (red.), ICD-10. Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius” i Instytut Psychiatrii i Neurologii, Kraków -Warszawa 2000, s.174, ISBN: 83-89688-29-0
S. Pużyński, J. Wciórka (red.), ICD-10. Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania. Badawcze kryteria diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius” i Instytut Psychiatrii i Neurologii, Kraków -Warszawa 1998, s. 119, ISBN: 83-89688-37-4
Glen. O. Gabbard , Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej, Kraków 2010, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, ISBN: 978-83-233-2810-0
T. Millon, R. Davis, Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie, Warszawa 2012, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, ISBN: 978-83-607-4753-7
B. Melody, Koniec współuzależnienia. Jak przestać kontrolować życie innych i zacząć troszczyć się o siebie, Poznań 2004, Wydawnictwo Media Rodzina, ISBN: 9788385594581
E. J. Bourne, Lęk i fobia. Praktyczny podręcznik dla osób z zaburzeniami lękowymi, Kraków 2011, Wydawnictwo UJ, s. 239, ISBN:978-83-233-3133-9