Wprowadzenie do psychologii klinicznej
Psychologia kliniczna jest jedną z głównych dziedzin psychologii stosowanej. Termin „kliniczna” nie oddaje ani zakresu zastosowań ani też pɲɺɥɤɭɩɯɴu badań. Jest to określenie uwarunkowane tradycją i służące porozumiewaniu się psychologów na całym świecie. Termin ten nawiązuje do okresu, kiedy to na przełomie XIX i XX w powstały pierwsze „ kliniki psychologiczne”, w których psychologowie zajmowali się dziećmi, młodzieżą i osobami dorosłymi, cierpiącymi na zaburzenia psychiczne i przejawiającymi różne formy nieprzystosowania indywidualnego i społecznego. Zakres zastosowań psychologii klinicznej stopniowo się poszerzał. Psychologowie kliniczni początkowo współpracowali głównie z psychiatrami w klinikach i poradniach, uzupełniając diagnozę zaburzeń psychicznych prowadząc reedukację oraz rehabilitację. Współdziałali także z lekarzami i innymi specjalistami w poradniach medyczno-pedagogicznych i ruchu higieny psychicznej.
Obecny stan psychologii klinicznej i stopniowe przekształcanie się zakresu jej zastosowań były silnie związane z rozwojem nurtu teoretycznego, nurtu badań empirycznych, w szczególności patopsychologi eksperymentalnej, oraz z działalnością praktyczną i organizacyjną różnych stowarzyszeń na rzecz zawodu psychologa klinicznego.
Przez ponad 100 lat istnienia tej dyscypliny powtarzają się problemy i dyskusje związane ze sposobem uprawiania praktyki zawodowej, stosunkiem tej praktyki do teorii i podstawowej wiedzy psychologicznej oraz do sposobu nauczania psychologii klinicznej.
Innym problemem jest także stosunek psychologii klinicznej do psychopatologii. Najczęściej uważa się, że psychopatologia jest dziedziną podstawową zarówno dla psychiatrii, jak i dla psychologii klinicznej. Jest to wiedza opisująca zaburzenia psychiczne - objawy i zespoły objawów - oraz wskazująca na czynniki etiologiczne i patomechanizm zaburzeń.
Psychologię kliniczną definiowano różnorodnie:
1). Stosunkowo rzadko spotyka się określenie ograniczające psychologię kliniczną do zastosowania wiedzy psychologicznej we współpracy z psychiatrami w celu ustalenia psychologicznego aspektu diagnozy zaburzeń psychicznych. Takie podejście jest bardzo zawężone. Pojawiło się ma początku drogi rozwoju tej dziedziny. Używane było w Polsce w latach 50, wtedy zawód psychologa zamieniono na zawód asystenta psychiatrycznego.
2). Psychologia amerykańska posługuje się określonymi akcentującymi głównie jednostkowe badanie człowieka specjalistycznymi badaniami w celu zrozumienia jego problemów trudności. Tak właśnie można zrekonstruować pogląd Richarda Wallena ( 1964 )
W jego definicji zwraca się uwagę na to, że psycholog kliniczny wykonujący zadania praktyczne nie bada abstrakcyjnych procesów i ich zaburzeń, ale spotyka się z człowiekiem żyjącym w określonym środowisku i stara się go zrozumieć.
3).Psychologię kliniczną definiowano także jako dziedzinę zajmującą się zaburzeniami przystosowania i ich psychospołecznymi determinantami [ Lewicki 1965 ]. Pojęcie przystosowania rozwijano następnie w ramach teorii samoregulacji. Dlatego też spotyka się definicję określającą psychologię kliniczną jako dziedzinę psychologii stosowanej, która zajmuje się zaburzeniami procesów regulacji psychicznej człowieka, lub jako tę dziedzinę psychologii, która zajmuje się zaburzeniami zachowania, rozumianymi jako zaburzenia czynności ukierunkowanych na cel i mających wewnętrzny mechanizm regulujący [ Kowalik i Sęk 1998 ]
4). Psychologię kliniczną określamy współcześnie jako dziedzinę psychologicznych badań i zastosowań, która zajmuje się opisem i wyjaśnianiem zdrowych oraz zaburzonych form zachowania przeżywania i funkcjonowania somatycznego, oraz rozwiązywaniem problemów zdrowych ludzi i społeczności. Zadania praktyczne polegają na diagnozie zdrowia i / lub zaburzeń oraz profesjonalnej pomocy i interwencji.
Zachowanie, przeżywanie i funkcje biologiczne są zaburzone wówczas, gdy człowiek nie zaspokaja swoich potrzeb i nie realizuje celów indywidualnego i społecznego rozwoju lub / i nie wypełnia zadań wynikających z wymagań uspołecznionej kultury (tj. takiej, w której do naczelnych wartości i norm należy dobro ogólnoludzkie). W oɢɳɺɡɲɺɥȠzainteresowań psychologa klinicznego znajdują się, więc zjawiska pojawiające się, na co najmniej 2 wymiarach: 1. zdrowie - choroba 2. jednostka - społeczeństwo.
Norma a patologia psychiczna
Stwierdzenie patologii psychicznej wymaga określenia tego, co patologią nie jest, czyli zdefiniowania normy psychicznej. Przyjmowane są różne kryteria odróżniania normy i patologii. Uważa się, że kryterium takim mogą być normy społeczne obowiązujące w danej społeczności a więc powszechność zachowań, wzorce zachowań czy obowiązujące normy obyczajowe. Inne wymienione kryteria to: wskaźniki statystyczne, zachowania nietypowe i nieoczekiwane. Stosując jako kryterium normy, dane o zachowaniu jednostki najczęściej zwraca się uwagę na to, czy zachowanie to jest funkcjonalne, to znaczy czy służy do osiągnięcia racjonalnych i pożądanych celów. Patologia bywa także określona przez poziom dyskomfortu subiektywnie odczuwalnego przez jednostkę - niezależnie do tego, czy obserwuje się zmiany w jej zewnętrznym zachowaniu.
Definiowanie normy i patologii psychicznej utrudnia fakt, że nie istnieje jednoznaczna definicja zdrowia psychicznego. Podejmowane są próby opracowania takiej definicji.
Na szczególną uwagę zasługują prace Arona Antonowskiego. Zaproponował on pojęcie „poczucia koherencji” jest to orientacja życiowa polegająca na spostrzeganiu świata jako zrozumiałego, sterowalnego oraz mającego sens i wobec tego wartego podejmowania wysiłku i inwestowania emocjonalnego w życie. Antonowski opracował narzędzie do pomiaru poczucia koherencji.
Do odróżnienia patologii od normy użyteczne są klasyfikacje zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania.
W 1992 r Światowa Organizacja Zdrowia wydała już dziesiątą rewizję „Międzynarodowej klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych”. Jej piąty rozdział to „klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania”. ICD-10 podobnie Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne opracowuje kolejne wersje klasyfikacji zaburzeń psychicznych. Wydany przez towarzystwo „Podręcznik diagnostyczny i statystyczny zaburzeń psychicznych” doczekał się już piątego wydania i znany jest pod skrótem DSM - IV
Podsumowując
Psychologia kliniczna rozwija się pod wpływem wymagań i oczekiwań społecznych, pozostała w sferze wpływów ruchów społecznych i profesjonalnych organizacji, przekształciła się pod wpływem rozwoju teorii i tworzenia wiedzy coraz bardziej przydatnej, czyli powstającej w odpowiedzi na zapotrzebowanie społeczne. W ramach psychologii klinicznej można wyodrębnić pewne subdyscypliny np. neuropsychologia czy psychologiczne problemy osób niepełnosprawnych i rehabilitacji. Niektóre dziedziny zaś uzyskały status odrębnych specjalności np. psychologia zdrowia.
W psychologii klinicznej przekształceniu ulegały zadania praktyczne. Rozwój praktyki następował od diagnozy w psychiatrii i badania jednostkowego, przez poszerzenie pola zastosowań w medycynie, przez terapię, do profilaktyki i promocji zdrowia. Wyraźnie zmienia się model pracy psychologa. Początkowo dominował model kliniczno-opiekuńczy. Zgodnie z nim, psycholog koncentrował się na pracy z pacjentem (najczęściej hospitalizowanym) w oderwaniu od jego środowiska, spostrzeganym przez pryzmat zaburzeń i różnych dysfunkcji. Z czasem wyłonił się model środowiskowo-profilaktyczny, w którego ramach psycholog ujmuje pacjenta w relacji do jego środowiska życia i działania, spostrzega go jako osobę zdolną do zmian i do zachowania lub odzyskiwania pełnej samodzielności.
Piśmiennictwo
„Wprowadzenie do psychologii klinicznej” Cz. Czabała, H. Sęk
„Psychologia ogólna” Strelau
Maria B.