Psychologiczne problemy

Psychologiczne problemy

chorych somatycznie

chorych somatycznie

Wprowadzenie

Wprowadzenie

do psychologii klinicznej

do psychologii klinicznej

dr Elżbieta Trylińska-Tekielska

Choroba jako źródło

Choroba jako źródło

stresu

stresu

Choroba somatyczna pociąga za sobą dolegliwości, z których
najbardziej dokuczliwą jest ból. Objawy choroby, prócz tego,
że powodują cierpienie, odbierane są jako sygnały
niepokojących zmian w organizmie i jako zapowiedź
niekorzystnych następstw. Następstwa te wynikają głównie z
przyjętej roli chorego,
co oznacza konieczność podporządkowania się systemowi
oficjalnej medycyny.

Choroba oznacza zasadniczą i niepomyślną zmianę w

sytuacji człowieka, a także powoduje zakłócenie w realizacji

różnych dążeń

i konieczność rezygnacji z niektórych celów życiowych bądź

ich modyfikacji. Choć nie jest to reguła, choroba upośledza

na ogół możliwości realizacji celów zawodowych, utrudniając

rozwój zawodowy i awanse, a niekiedy powodując przejście

na rentę lub wcześniejszą emeryturę. Zwykle też pociąga za

sobą dodatkowe wydatki i pogorszenie sytuacji materialnej

rodziny. I chociaż często opieka nad chorym staje się

czynnikiem integrującym, choroba bywa też przyczyną

rozpadu więzi rodzinnych.

Choroba jako źródło

Choroba jako źródło

stresu

stresu

Aktualna sytuacja spowodowana przez chorobę może
być oceniana jako krzywda/strata, co znajduje
wyraz
w wypowiedziach typu: „Dlaczego ja?”, „Za co mnie
to spotkało?”

W odniesieniu do przyszłości choroba może być

traktowana zarówno jako zagrożenie dla cenionych

wartości,

jak i w kategoriach wyzwania. Zagrożenie wartości

to przede wszystkim życie (nawet przy braku

obiektywnych podstaw do takiej oceny), sprawność,

samoocena, relacje z innymi ludźmi itp.

Emocje towarzyszące

Emocje towarzyszące

chorobie somatycznej

chorobie somatycznej

Emocje o zmieniającej się intensywności i treści towarzyszą chorobie
przez cały czas jej trwania. Opisywane są burzliwe reakcje na granicy
zaburzeń emocjonalnych w momencie, gdy chory dowiaduje się o
rozpoznaniu poważnej choroby. Inne okoliczności wywołujące silne
reakcje emocjonalne to: pogorszenie się stanu zdrowia, konieczność
zastosowania drastycznych metod leczenia lub informacje o
konieczności ograniczeń i o trwałych następstwach choroby dla
zdrowia i trybu życia, zwłaszcza jeśli chory się ich nie spodziewał.

Treść emocji zależy od oceny poznawczej: jest to strach, lęk bądź

niepokój – jeśli dominującym elementem sytuacji jest dla chorego

zagrożenie;

gniew, złość – wobec przeszkód i ograniczeń; poczucie winy,

wstyd – spowodowane przypisywaniem przyczyn choroby własnemu

postępowaniu

lub związane z następstwami choroby dla rodziny; przygnębienie,

apatia – jeśli dominuje przekonanie o własnej bezradności; smutek,

żal, a nawet rozpacz – jeśli chory uważa, że poniósł nieodwracalne

straty.

Gdy choroba lub jakiś epizod z nią związany spostrzegany jest jako

wyzwanie, pojawiają się emocje pozytywne: nadzieja, zapał,

podniecenie.

Reakcja zaprzeczania

Reakcja zaprzeczania

chorobie

chorobie

Zaprzeczenie chorobie (denial) polega na tym, że
chory
nie przyjmuje do wiadomości faktu zachorowania
lub konsekwencji choroby mimo dostępnych
informacji
i intelektualnych możliwości ich wykorzystania.

Reakcja zaprzeczania chorobie – skutecznie broniąc

przed lękiem – jest zarazem antagonistyczna w stosunku

do instrumentalnej funkcji radzenia sobie.

Nie mając świadomości choroby lub jej konsekwencji,

chorzy

nie angażują się w działania na rzecz odzyskania

zdrowia.

Aby podtrzymać zaprzeczanie, mogą nawet podejmować

aktywność dla zdrowia szkodliwą.

Adaptacja poznawcza

Adaptacja poznawcza

do zagrażających

do zagrażających

wydarzeń

wydarzeń

Shelley Taylor z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles,
jedna z czołowych postaci w amerykańskiej psychologii
zdrowia,
na początku lat osiemdziesiątych prowadziła wraz z
zespołem badania w różnych grupach osób, które przeżyły
wydarzenia zagrażające życiu. Byli wśród nich także pacjenci
chorzy na raka
i choroby kardiologiczne. Na podstawie tych badań powstała
oryginalna koncepcja przystosowania do zagrażających
wydarzeń, nazwana przez autorkę teorią adaptacji
poznawczej.

Wedle tej koncepcji, przystosowanie do zagrożenia następuje

w trzech fazach, spełniających kolejno określone funkcje.

Według Taylor, zdecydowana większość osób znajdujących

się

w zagrażającej sytuacji pomyślnie przechodzi przez

wszystkie

trzy fazy, osiągając lepsze przystosowanie w porównaniu z

okresem przed zagrożeniem.

Adaptacja poznawcza

Adaptacja poznawcza

do zagrażających

do zagrażających

wydarzeń

wydarzeń

1) Pierwsza z nich polega na poszukiwaniu znaczenia

zaistniałego wydarzenia, co dokonuje się poprzez
atrybucję przyczyn
(98% badanych) oraz przewartościowanie
dotychczasowego życia (50% badanych).

2) Druga faza ma na celu uzyskanie przynajmniej

częściowej kontroli nad sytuacją zagrażającą, co często
przybiera formę kontroli nad jej domniemaną przyczyną
(75% pacjentek wierzyło we własną kontrolę nad
przebiegiem raka, 25% przypisywało taką kontrolę
lekarzowi).

3) Ostatnia faza obejmuje wysiłki zmierzające do

odzyskania poczucia własnej wartości, przy czym
powszechnie używaną
w tym celu strategią są „porównania w dół” – z osobami
będącymi w gorszej sytuacji lub radzącymi sobie gorzej.
Takie porównania przeprowadzały wszystkie (z wyjątkiem
dwóch) badane osoby.

Ekspresja jako sposób

Ekspresja jako sposób

radzenia sobie z emocjami

radzenia sobie z emocjami

związanymi

związanymi

z chorobą

z chorobą

Formy aktywności chorych, jakie wymienić można
jako przykłady ekspresji emocji:

 w momentach szczególnie dramatycznych spotykamy się

z niekontrolowanymi wybuchami;

 opisywane są przykłady napadów paniki;
 wybuchy złości skierowanej przeciwko personelowi

medycznemu;

 częstą formą ekspresji werbalnej jest opowiadanie

o przeżyciach związanych z chorobą

Jednak niekontrolowane wybuchy emocjonalne, naruszające

normy społeczne i własne standardy osoby chorej, nawet

jeśli pozwalają na odreagowanie jednej przykrej emocji (np.

złości), mogą spowodować pojawienie się innych – wstydu

czy poczucia winy

Zachowania chorego

Zachowania chorego

ukierunkowane na cele

ukierunkowane na cele

zdrowotne

zdrowotne

Sytuację zadaniową człowieka chorego konstytuują dwie
wartości: aktualna choroba, będąca wartością
negatywną oraz potencjalne zdrowie – wartość
pozytywna. Taki układ sytuacyjny sprzyja działaniom
zmierzającym do uwolnienia się od choroby
lub przynajmniej do opóźnienia jej rozwoju (unikanie
wartości negatywnej) oraz do odzyskania zdrowia (dążenie
do wartości pozytywnej). Warunkiem podjęcia takich działań
jest w miarę adekwatny obraz własnej choroby (trafna
percepcja własnej sytuacji zdrowotnej) i przekształcenie go
na zadanie do wykonania.

Pomyślna realizacja zadania zależy od splotu możliwości –

zarówno pozytywnych (dostęp do dobrego lekarza,

posiadanie właściwych nawyków zdrowotnych), jak i

negatywnych (zła tolerancja leków, obciążenie nałogami).

Możliwości pozytywne można również rozpatrywać jako

wewnętrzne lub zewnętrzne zasoby, wykorzystywane w

pokonywaniu choroby.

Zachowania chorego

Zachowania chorego

ukierunkowane na cele

ukierunkowane na cele

zdrowotne

zdrowotne

Na zadaniowy nurt zachowania człowieka składają się
zarówno strategie poznawcze, jak i behawioralne.

 Strategie poznawcze, umożliwiające uzyskiwanie

informacji
o chorobie, są niezbędne do ukształtowania się jej obrazu.
Obecność obrazu własnej choroby decyduje o podjęciu
instrumentalnego radzenia sobie z chorobą, a
poszczególne elementy tego obrazu uczestniczą w
organizacji zachowania.

 Strategie behawioralne to obserwowalne czynności

zmierzające do poprawy stanu zdrowia, a także celowe,
wymagające wysiłku
i niekiedy bardzo trudne dla chorego powstrzymywanie się
od działań szkodliwych.

Zachowania chorego

Zachowania chorego

ukierunkowane na cele

ukierunkowane na cele

zdrowotne

zdrowotne

Z psychologicznego punktu widzenia, interesujący jest
całokształt zachowania człowieka wobec własnej choroby

oraz zasady organizacji tego zachowania i możliwości
oddziaływania na nie. Warto wyróżnić dwie kategorie
czynności pacjenta ukierunkowanych na cele zdrowotne:
wykonywanie zaleceń lekarskich i aktywność
podejmowana z własnej inicjatywy.

Zagadnienie postrzegania przez pacjentów zaleceń budzi

ostatnio duże zainteresowanie w krajach zachodnich ze

względu na alarmujące odstępstwa zachowania

pacjentów od oczekiwań lekarzy. Szacuje się, że mniej

więcej połowa pacjentów odstępuje od zaleceń w takim

stopniu, że może to uniemożliwiać osiągnięcie

zamierzonych efektów terapeutycznych.

Zachowania chorego

Zachowania chorego

ukierunkowane na cele

ukierunkowane na cele

zdrowotne

zdrowotne

W latach osiemdziesiątych przeprowadzone zostały w Polsce
wywiady na temat przestrzegania zaleceń wśród pacjentów
cierpiących na choroby przewlekłe. Przy podziale zaleceń
lekarskich na dwie kategorie: a) udział w leczeniu i b) zmiany
w trybie życia – okazało się, że trudniejsze dla pacjentów jest
wykonanie zaleceń należących do drugiej grupy.

Prowadzono równocześnie badania nad wprowadzaniem

własnych czynności zdrowotnych przez pacjentów

cierpiących na choroby przewlekłe. Okazało się, że

wykazywanie własnej inicjatywy

w leczeniu jest powszechną formą instrumentalnego

radzenia sobie z chorobą. Na ogół polega ono na zmianach w

trybie życia,

jak oszczędzanie się, lepsze odżywianie, sporządzanie

preparatów odżywczych według określonej, sprawdzonej w

danej grupie chorych receptury. Pacjenci stosują też

ziołolecznictwo, a część z nich przyjmuje dodatkowe leki.

Indywidualne style radzenia

Indywidualne style radzenia

sobie z chorobą i ich

sobie z chorobą i ich

efektywność

efektywność

1) Zachowanie celowe, zmierzające do przezwyciężenia

choroby,
w całości opiera się na uzyskaniu i korzystaniu z
informacji (spostrzeganie objawów choroby, korzystanie z
różnych źródeł wiedzy medycznej, porównywanie uzyskanych
informacji
z istniejącym systemem przekonań zdrowotnych, ich
ocenianie
i wykorzystywanie w działaniu).

2) Pacjent nie będzie w stanie stosować się do zaleceń

lekarskich,
jeśli ich nie wysłucha, nie zrozumie, nie zapamięta i nie
uzgodni
z własnym systemem przekonań zdrowotnych. Także druga
kategoria czynności ukierunkowanych na cele zdrowotne –
działania podejmowane z własnej inicjatywy – wymaga
przyjęcia pewnych informacji, często poszukania informacji
dodatkowych, porównania ich z własnym punktem widzenia i
podjęcia decyzji.

3) Krańcowa forma unikania informacji wyraża się w

przedstawionej wcześniej reakcji zaprzeczania chorobie.
Ignorowanie nieistotnych, przejściowych niedomagań może
dobrze służyć adaptacji.

Indywidualne style radzenia

Indywidualne style radzenia

sobie z chorobą i ich

sobie z chorobą i ich

efektywność

efektywność

Pacjenci stosujący różnorodne formy radzenia sobie
zarówno te określane jako zorientowane na problem,
czujne czy aktywne, jak i strategie nazywane
zorientowanymi na emocje czy unikowymi, osiągali
pod różnymi względami lepsze przystosowanie niż
pacjenci bierni lub posługujący się tyko jednym
rodzajem strategii.

Przy czym korzystne okazało się elastyczne radzenie

sobie, czyli posługiwanie się różnorodnymi

strategiami, zmieniającymi się z upływem czasu.

Wprowadzenie

Wprowadzenie

do psychologii klinicznej

do psychologii klinicznej

Psychologię kliniczną określamy jako dziedzinę

psychologicznych badań i zastosowań, która

zajmuje się opisem i wyjaśnieniem zdrowych

oraz zaburzonych form zachowania i

funkcjonowania somatycznego. Zadania

praktyczne polegają na diagnozie zdrowia i/lub

zaburzeń oraz na profesjonalnej pomocy

i interwencji.

Wprowadzenie

Wprowadzenie

do psychologii klinicznej

do psychologii klinicznej

W obszarze zainteresowań psychologa
klinicznego znajdują się więc zjawiska
pojawiające się na
co najmniej dwóch wymiarach:

1) zdrowie-choroba
2) jednostka-

społeczeństwo

Wprowadzenie

Wprowadzenie

do psychologii klinicznej

do psychologii klinicznej

Psycholog kliniczny, wykonujący zadania praktyczne, nie
bada abstrakcyjnych procesów i ich zaburzeń, ale spotyka
się
z człowiekiem żyjącym w określonym środowisku i stara się
go zrozumieć. To ujęcie pokazuje także, jak ważne w
psychologii klinicznej są specyficzne metody, najczęściej –
metody badania osobowości.

Psychologię kliniczną definiowano także jako dziedzinę

zajmującą się zaburzeniami przystosowania i ich

psychospołecznymi determinantami.

Charakteryzując zadania praktyczne psychologa
klinicznego, można wyróżnić zadania związane z diagnozą
zdrowia i zaburzeń
oraz z działaniami interwencyjnymi (pomocnymi): promocją,
prewencją, interwencją w kryzysie, poradnictwem i terapią.
Do zadań psychologa klinicznego należy też współpraca
z grupami samopomocy.

Wprowadzenie

Wprowadzenie

do psychologii klinicznej

do psychologii klinicznej

Wyraźnie zmienia się model pracy psychologa.
Początkowo dominował model kliniczno-opiekuńczy.
Zgodnie z nim, psycholog koncentrował się na pracy z
pacjentem (najczęściej hospitalizowanym) w oderwaniu
od jego środowiska, spostrzeganym przez pryzmat
zaburzeń i różnych dysfunkcji.

Z czasem wyłonił się model środowiskowo-

profilaktyczny,

w którego ramach psycholog ujmuje pacjenta lub klienta

w relacji do jego środowiska życia i działania; spostrzega

go jako osobę zdolną do zmian i do zachowania lub

odzyskiwania pełnej samodzielności.

Wprowadzenie

Wprowadzenie

do psychologii klinicznej

do psychologii klinicznej

Psychopatologia jest dziedziną podstawową zarówno
dla psychiatrii, jak i dla psychologii klinicznej. Jest to
wiedza opisująca zaburzenia psychiczne – objawy i
zespoły objawów – oraz wskazująca na czynniki
etiologiczne i patomechanizm zaburzeń.

W psychopatologii można wyróżnić podejście opisowe,

zwane patopsychologią procesów psychicznych

oraz dynamiczno-wyjaśniające, określane mianem

patopsychologii mechanizmów przystosowawczych.

Wprowadzenie

Wprowadzenie

do psychologii klinicznej

do psychologii klinicznej

W pierwszym podejściu mamy do czynienia z
wyodrębnieniem
i dokładnym opisem takich zjawisk, jak omamy,
natręctwa, zaburzenia myślenia i wiele innych. Z tym
podejściem związana jest patopsychologia
eksperymentalna.

Zaburzenia psychiczne ujmuje się jako wyraz błędnego

przystosowania jednostki, jako wyraz stosowania

mechanizmów obronnych osobowości, jako specyficzne

komunikowanie się

lub jako przejaw radzenia i nieradzenia sobie ze stresem

i kryzysem.

Norma a patologia

Norma a patologia

psychiczna

psychiczna

Stwierdzenie patologii psychicznej wymaga określenia tego,
co patologią nie jest, czyli zdefiniowania normy
psychicznej. Pojęcie „normy” czy „normalności” również nie
jest jednoznaczne.

Normalność może być rozumiana jako:
1) powszechność, masowość, częstość występowania w

danej populacji;

2) zgodność z oczekiwaniami, konwencją, wzorami

zachowań właściwymi dla danej populacji;

3) zgodność z normami obowiązującymi w danej populacji.

Odstępstwo od normy w postaci częstości występowania

jakiejś cechy czy zachowania niezgodnego z oczekiwaniami

większości albo z aktualnie obowiązującymi normami może

zostać nazwane patologią.

Norma a patologia

Norma a patologia

psychiczna

psychiczna

Patologię (abnormal behavior) odróżniać od
normy można
na podstawie następujących kryteriów:

1) Wskaźniki statystyczne

Określenie normy statystycznej odbywa się przez pomiar
jakiejś cechy w danej populacji i wyliczenie rozkładu
liczebności danej cechy w postaci krzywej minimalnej.
Wszystkie osoby znajdujące się w przedziale wyników
średnich opisywane są jako normalne.

2) Zachowania niespodziewane

Jako odbiegające od normy określa się takie zachowania,
które w określonych sytuacjach są odmienne od
typowych reakcji na daną sytuację. Na przykład, reakcja
lęku na sytuację poruszania się windą jest reakcją
odbiegająca od reakcji większości ludzi,
u których przejazd windą nie wzbudza takich emocji.

Norma a patologia

Norma a patologia

psychiczna

psychiczna

3) Naruszanie norm

Przykładem takich zachowań są zachowania odmienne od
przyjętych norm społecznych, takie jak:
nieprzestrzeganie zasad higieny osobistej przez niektóre
osoby chore psychicznie, nastrój wesołości
niedostosowany do sytuacji (w czasie pogrzebu) –
co zdarza się u chorych na zaburzenia maniakalne.

4) Poczucie subiektywnego dyskomfortu

Za patologiczne uważa się takie stany, które wywołują
bardzo duże poczucie cierpienia, na przykład cierpienie
spowodowane depresją czy zaburzeniami lękowymi.

5) Niesprawność

Za patologiczne stany czy zachowania uważa się takie,
które prowadzą do niepełnej sprawności, na przykład:
niezdolność do wykonywania pracy, niezdolność do
poruszania się środkami lokomocji, niezdolność do
współżycia seksualnego, niezdolność do pokierowania
swoimi uczuciami.

Norma a patologia

Norma a patologia

psychiczna

psychiczna

Inne kryteria pozwalające
odróżnić
patologię od normy to:

 trudności w przystosowaniu;
 nieracjonalność i dziwaczność;
 wyrazistość i

konwencjonalność;

Normę od patologii odróżnia to, czy zachowanie

jest funkcjonalne i czy służy osiągnięciu

określonych, pożądanych przez osobę celów.

Zdrowie psychiczne

Zdrowie psychiczne

Zdrowie psychiczne to orientacja życiowa, polegająca
na spostrzeganiu świata jako zrozumiałego,
sterowalnego oraz mającego sens i wobec tego wartego
podejmowania wysiłku
i inwestowania emocjonalnego w życie. Te trzy wymiary
osobowościowe sprzyjają lepszemu radzeniu sobie z
realizacją zadań życiowych, z procesem zaspokajania
potrzeb psychicznych, a przede wszystkim łączą się ze
stosowaniem adekwatnych mechanizmów radzenia sobie
z trudnościami.

Cechy, które warunkują utrzymanie zdrowia

psychicznego to: przystosowanie do środowiska

społecznego,

dojrzałość psychiczna, poczucie zadowolenia i

szczęścia, brak konfliktów i napięć, równowaga,

harmonia i integracja funkcji psychicznych.

Dziękuję

Dziękuję

za

za

uwagę!

uwagę!