OSOBOWOŚĆ DYSSOCJALNA - ASPOŁECZNA
Autor : Natalia Grabowska, Danuta Słoma
Przedmiot: psychologia kliniczna
Studia podyplomowe z oligofrenopedagogiki
Powszechna Wyższa Szkoła Humanistyczna
„Pomerania” w Chojnicach
Wstęp
Osobowość dyssocjalna to inaczej osobowość antyspołeczna, psychopatia. Osobowość dyssocjalna to trwałe zaburzenie osobowości, związane z deficytami psychicznymi lęku, uczenia się i relacji interpersonalnych. Przejawia ona zaburzenia w zakresie uczuciowości wyższej i nie jest w stanie nawiązać głębszych kontaktów z otoczeniem, traktując innych instrumentalnie i wykorzystując ich, by osiągnąć korzyści dla siebie. Osobowość ta. to antyspołeczne zaburzenie osobowości, a cierpiący na nie wyznają zasadę, że najważniejsze jest zaspokajanie własnych potrzeb, bez względu na koszty i dobro innych. Ich działania są wynikiem chłodnej kalkulacji i dobrowolnego wyboru. Zdaniem biegłych osobowość dyssocjalną ma Katarzyna Waśniewska, skazana na 25 lat więzienia za zabicie półrocznej córki Magdy. Psycholodzy twierdzą, że nie ma prostego wytłumaczenia tego, jak kształtuje się osobowość dyssocjalna. Jedno wiemy: w życiu codziennym, często też w praktyce szkolnej obserwujemy występowanie osób z osobowością dyssocjalną. Obserwując rozwój uczniów możemy zauważyć przejawy zachowań aspołecznych.
Czym jest osobowość?
Najogólniej rzecz ujmując osobowość jest tym, co potocznie określamy jako „charakter” danej osoby. W ogromnej mierze to właśnie ona decyduje o tym, jak konkretna osoba radzi sobie
w życiu, jak układają się jej stosunki z bliższym i dalszym otoczeniem, w jaki sposób zaznacza swą obecność w towarzystwie i w świecie, jakie robi wrażenie na osobach, które miały z nią kontakt
i wreszcie-jakie zachowania generuje w odpowiedzi na zmieniające się warunki zewnętrzne. Osobowość jest dynamicznym i dość skomplikowanym zespołem psychologicznych cech osobistych, pozostających we wzajemnych relacjach i zależnościach, decydującym o tym, że i jak ludzie różnią się między sobą.
Osobowość człowieka kształtuje się od najwcześniejszego dzieciństwa i jej rozwój teoretycznie trwa prze całe życie. Mimo, że nawet bardzo małe dziecko przejawia określone cechy psychologiczne, do momentu zakończenia okresu dojrzewania, a więc standardowo do mniej więcej 18 roku życia, nie mówimy o osobowości, ponieważ osobowość dopiero się tworzy. Z tego również względu u osób młodocianych nie rozpoznaje się zaburzeń osobowości - w myśleniu klinicznym właściwie przyjmuje się, że młodociani nie mają jeszcze czegoś takiego, jak osobowość w ścisłym sensie. Po osiągnięciu dojrzałości osobowość jest względnie trwała konstrukcją, jednak zmiany
w obrębie charakteru są jak najbardziej możliwe. Im starszy jest człowiek, tym mniej podatna na zmiany jest jego osobowość, stanowi ona już bowiem coraz bardziej utrwaloną, zintegrowaną
i dojrzałą konstrukcję, na której w normalnych warunkach opiera się całość życia psychicznego
i emocjonalnego.
Zaburzenia osobowości
Są tacy ludzie, którzy zachowują się dziwnie, ale trudno określić, co z nimi jest nie
w porządku. Są np. bardzo podejrzliwi, sądzą że wszyscy starają się im zaszkodzić, nikomu nie ufają. Inni są bez żadnego powodu agresywni, trudno im porozumieć się z kimkolwiek, popełniają wykroczenia lub przestępstwa, ale korzyść, jaką im one przynoszą, jest minimalna w porównaniu z ewentualnymi karami. Popełniają czasem ciężkie zbrodnie i wydaje się, że nie rozumieją, co zrobili. Ten brak zrozumienia cudzych i własnych przeżyć jest bardzo charakterystyczną cechą ludzi
o zaburzonej osobowości.
Zaburzenie osobowości jest to długotrwały (chroniczny), sztywny i nieprzystosowawczy wzorzec postrzegania, myślenia i zachowania. Takie wzorce mogą poważnie upośledzać zdolność jednostki do funkcjonowania w środowisku społecznym lub zawodowym i powodować znaczne cierpienie. Są one zwykle do rozpoznania, gdy jednostka wchodzi w okres dojrzewania lub wczesnej dorosłości.
Do specyficznych zaburzeń osobowości, do których zalicza się m. in. osobowość dyssocjalną zalicza się głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań, typowych dla danej kultury. Odmienność przejawia się w wielu wymiarach funkcjonowania jednostki: w odmiennym spostrzeganiu, myśleniu, przeżywaniu emocjonalnym, a przede wszystkim w odnoszeniu się
do innych ludzi. Powoduje to często poważne trudności w funkcjonowaniu społecznym jednostki
i stanowi dla niej źródło subiektywnego cierpienia. Zaburzenia te ujawniają się już w okresie dzieciństwa lub dojrzewania i utrzymują się w okresie dorosłego życia.
Najczęściej opisywanym, ujmowanym w statystykach i społecznie najbardziej kłopotliwym jest antyspołeczne zaburzenie osobowości.
Osobowość dyssocjalna
Dla osobowości dyssocjalnej używa się kilku synonimicznych określeń: osobowość psychopatyczna, osobowość antysocjalna, osobowość antyspołeczna, osobowość amoralna, osobowość socjopatyczna , dyssocjalne zaburzenie osobowości, osobowość dyssocjalna, psychopatia.
Zgodnie ze wskazówkami diagnostycznymi zawartymi w ICD-10 WHO - międzynarodowej klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania - osobowość antyspołeczna
to zaburzenie , manifestujące się dużą niewspółmiernością między zachowaniem a obowiązującymi normami społecznymi.
Uwarunkowaniem wrodzonym osobowości dyssocjalnej, rozumianej jako różnego typu uszkodzenia układu nerwowego w okresie płodowym lub okołoporodowym, sprowadza się najczęściej do hipotetycznych zmian ”mikroorganicznych” w ośrodkowym układzie nerwowym, jakie mają być odpowiedzialne za jego opóźnione dojrzewanie.
Osobowość dyssocjalna jest to najpowszechniej występujące zaburzenie osobowości, rozpoznawane często wśród pacjentów oddziałów i szpitali psychiatrycznych. Osobowość dyssocjalna jest tym , co mamy na myśli, kiedy mówimy o kimś, że jest psychopatą.
Dyssocjalne zaburzenie osobowości to niezwykle częste nieprawidłowości osobowościowe, występujące powszechnie u wielu osób. Tak naprawdę jest to chyba jedyna forma zaburzeń osobowości, której istnienie jest ponad wszelką wątpliwość udowodnione w wielu badaniach.
Dyssocjalne zaburzenie osobowości obejmuje zestaw następujących objawów:
Brak poszanowania dla norm społecznych
Psychopata, jako człowiek zdrowy psychicznie, często wykształcony i obyty, rozumie treść
i sens norm społecznych i obyczajowych, jednak nagminnie i z premedytacją normy takie ignoruje. W związku z tym psychopaci mają szczególną skłonność do zachowań ekscentrycznych, dziwacznych, często szokujących i obrazoburczych, obrażających cudze uczucia etyczne
i estetyczne. Ignorują wszelkie przepisy prawa, które przecież też są pewną formą społecznej umowy. Stąd między innymi bierze się skłonność psychopatów do popadania w tarapaty natury prawnej. Wielu z nich mana sumieniu jeśli nie przestępstwa, to przynajmniej liczne wykroczenia
i wybryki karalne. Charakterystyczną cechą życiorysu psychopaty są więc częste wagary szkolne, ucieczki z domu, drobne kradzieże, bójki, epizody znęcania się nad zwierzętami i rówieśnikami.
Brak umiejętności wyciągania wniosków z doświadczeń, zwłaszcza z doświadczanych kar
Analizując życiorys psychopaty nietrudno zauważyć, że w sposób wręcz uporczywy popełnia on te same błędy, nie wyciągając czasem żadnych wniosków z odnoszonych porażek. Najbardziej wyraźnie tendencja ta występuje chyba u recydywistów, którzy natychmiast po odbyciu kary pozbawienia wolności popełniają kolejne przestępstwo. W gruncie rzeczy każdy rasowy psychopata wykazuje niewiarygodną skłonność do powracania do błędnych i nieskutecznych schematów postępowania, dotyczy to nie tylko przestępczości.
Brak umiejętności przewidywania konsekwencji własnych zachowań i decyzji
Często już na etapie planowania rozmaitych zachowań psychopata decyduje się na działania w sposób oczywisty skazane na niepowodzenie. Wynika to z - potocznie rzecz ujmując - braku wyobraźni. Osoba z dyssocjonalnym zaburzeniem osobowości nie potrafi przewidywać konsekwencji własnego zachowania lub jej przewidywania są nierealne. W powiązaniu z tą cechą występuje również brak umiejętności, a nawet chęci długotrwałego planowania. Psychopata rzadko kiedy myśli w sposób konkretny i rozsądny o swojej przyszłości, często żyje dniem dzisiejszym, jeszcze częściej po prostu chwilą, koncentrując się na doraźnych korzyściach, gratyfikacjach
i przyjemnościach.
Upośledzenie rozumowania w kategoriach moralnych, deficyt sumienia i brak poczucia winy
Cechą bardzo szczególną jest u wszelkiej maści psychopatów upośledzenie lub nawet niemal całkowity brak czegoś, co na co dzień nazywamy „kręgosłupem moralnym”. W związku z tym psychopaci nie przeżywają poczucia winy lub przeżywają je niezmiernie rzadko. Bardzo ciężko jest doszukać się u nich autentycznego żalu za wszelkie popełnione grzechy i nieprawidłowości.
U psychopatów nie występuje coś takiego, jak sumienie, które jest integralną i niezbędną częścią konstrukcji każdej zdrowej osobowości lub też sumienie to jest skarlałe, upośledzone, prymitywne
i egoistyczne.
Chroniczne poczucie pustki i nudy
Psychopata odbiera rzeczywistość jako bezbarwną i matową, zaś rozrywki, jakim w wolnym czasie oddają się wolni ludzie, uważa za nudne i niewarte uwagi. Stąd czasami popełnianie przestępstw, eksperymenty z narkotykami lub przemoc i agresja są uważane za pożądane urozmaicenie codziennego życia.
Brak odporności na odraczanie gratyfikacji. Niska tolerancja frustracji
Człowiek dojrzały i emocjonalnie zrównoważony wie dobrze, że nie wszystko i nie zawsze można mieć. Potrafi konsekwentnie realizować zamierzone cele i cierpliwie czekać na owoce nawet długotrwałego, ciężkiego wysiłku. Psychopata pragnie natychmiast zaspokoić wszelkie możliwe potrzeby, bez względu na cechy sytuacji i możliwe konsekwencje. Nie dla niego uczciwa, ciężka praca przez cały miesiąc - po co bowiem pracować i czekać do dnia wypłaty, skoro pieniądze stale leżą w bankach, sklepach i portfelach przechodniów? Prawdziwy psychopata to człowiek, który pragnie mieć wszystko, w nadmiernej ilości i natychmiast.
Brak odpowiedzialności i beztroska
Już z punktów poprzednich wyłania się wstępnie obraz psychopaty jako człowieka skrajnie nieodpowiedzialnego i beztroskiego. Osoby z dyssocjonalnym zaburzeniem osobowości raczej nie nadają się do wypełniania wysokiej wagi obowiązków ani piastowania odpowiedzialnych funkcji. Nigdy nie wiadomo, jaki będzie finał realizowanych przy ich udziale przedsięwzięć, ponieważ nigdy nie można liczyć na ich poczucie obowiązku i odpowiedzialności.
Problemy z kontrolą sfery emocjonalno - popędowej. Niski próg wyzwalania agresji
Ze względu na swą specyficzną konstrukcję osobowościową i emocjonalną psychopaci łatwo reagują wybuchem niekontrolowanej agresji. W związku z opisanymi już powyżej cechami często przejawiają skłonność do stosowania przemocy, ponieważ w ich ocenie daje ona szybkie
i pożądane rezultaty. Ze względu na niski próg wyzwalania agresji psychopata reaguje wybuchem wrogich zachowań dużo łatwiej i wcześniej niż człowiek o zdrowej osobowości. To tłumaczy, dlaczego psychopaci bywają sprawcami brutalnych pobić i morderstw.
Czerpanie satysfakcji z krzywdzenia innych
Ważną cechą osobowości dyssocjalnej jest skłonność do czerpania przyjemności
z zadawania cierpienia. Przeciętny psychopata lubi obserwować bójki, tortury, widok cierpiących ludzi, pasjonują go filmy sensacyjne zawierające sceny przemocy itd.
Bardzo wielu psychopatów to osoby, które w dzieciństwie doznały licznych krzywd. Były zaniedbywane emocjonalnie, a nawet pozbawione pewnych podstawowych, niezbędnych
do egzystencji dóbr, czasem zaś były ofiarami brutalnego znęcania się. Zamiast umiejętności okazywania uczuć, kochania i przyjaźni zostały nauczone przemocy, znęcania się i zadawania cierpienia.
Nieliczenie się z uczuciami innych
Skrajny egoizm wielu psychopatów jest również egoizmem emocjonalnym.
W dyssocjonalnym postrzeganiu świata uczucia i potrzeby innych osób zupełnie się nie liczą. Ważne są wyłącznie własne cele i dążenia. Sprawia to, że psychopata wchodzący w związki uczuciowe zazwyczaj w ten lub inny sposób krzywdzi partnera - wykorzystując cudze zaangażowanie emocjonalne zaspokaja własne potrzeby nie dając w zamian nic poza bólem, żalem i rozczarowaniem. Porzucając partnera zazwyczaj nie przejmuje się losem porzuconego - zajęty własnymi sprawami i problemami szybko o całej sprawie zapomina.
Tendencje do manipulowania innymi. Granie na najwyższych uczuciach. Zdolności aktorskie i mitomania
Psychopaci bywają niezwykle uzdolnionymi aktorami. Realizując własne interesy nader często uciekają się do wchodzenia w rozmaite role. Szczególnie łatwo przychodzi im granie na wysokich uczuciach otoczenia - starają się więc wchodzić w rolę pokrzywdzonych ofiar, wzbudzając litość i współczucie, cynicznie wykorzystują altruizm wszelkich fundacji i instytucji charytatywnych, a zwłaszcza pojedynczych osób w sytuacjach prywatnych.
Ważnym elementem dyssocjalnego zaburzenia osobowości jest mitomania jako skłonność do opowiadania niesamowitych i niewiarygodnych historii. Często opowieści takie mają służyć celom czysto manipulacyjnym.
Instrumentalne traktowanie innych osób
Analizując bliższe otoczenie społeczne psychopaty nietrudno zauważyć, że składa się ono często z osób mu potrzebnych i przydatnych. Osoba dyssocjalna nie zawiera przyjaźni i nie koleguje się z nikim dla samego towarzystwa - ludzie przedstawiają konkretną wartość, przeliczalną na korzyści, jakie można z nimi ewentualnie wiązać.
Konfliktowość
Łatwo zauważyć, że psychopaci mają ogromne problemy nie tylko z utrzymaniem stałego związku, lecz również z utrzymaniem na przykład stałego miejsca zatrudnienia. Powodem jest nierzadko skrajnie nasilona konfliktowość i brak skłonności do kompromisu. Czasami psychopata nie może utrzymać również stałego miejsca zamieszkania. Częste spięcia z właścicielem czy administratorem posesji (mieszkania) lub z sąsiadami zazwyczaj zmuszają do częstych przeprowadzek.
Racjonalizacja własnego zachowania irracjonalnego
W osobowości dyssocjonalnej cechą rzucającą się w oczy jest często wyjątkowa przemądrzałość. Psychopata często jest niezwykłym mądralą - uwielbia pouczać wszystkich
i wszystkim doradzać, wygłaszać światłe i wydumane poglądy na wszelkie sprawy życiowe.
W swoich zapędach usiłuje nadawać racjonalne motywy i przesłanki swoim nawet najgłupszym
i najbardziej bezsensownym zachowaniom. Dla przykładu, wszelkie posunięcia życiowe, w rodzaju napadów czy kradzieży, próbuje uzasadnić okolicznościami, które go do tych posunięć zmusiły.
Niewrażliwość i wysoki próg wzbudzania lęku
Cecha kompletnej niewrażliwości emocjonalnej dotyczy rasowych, „urodzonych”, stuprocentowych rzec można, psychopatów Są to jednostki bardzo głęboko zaburzone emocjonalnie, całkowicie obojętne wobec zmieniających się kolei losu W szczególności - próg wyzwalania lęku jest u nich bardzo wysoki. Konsekwencją niewrażliwości emocjonalnej jest cały szereg emocjonalnych upośledzeń - życie uczuciowe skrajnych psychopatów jest martwe, są to jednostki całkowicie niezdolne do wszelkich ludzkich uczuć, czyniących nasze życie tak barwnym. Obce są im uczucia miłości, przywiązania, przyjaźni i troski o innych.
Chłód emocjonalny i deficyt lub brak uczuciowości wyższej
Uczucia wyższe (obok inteligencji) są to zjawiska, które, mówiąc najprościej, czynią nas biologicznie najwyższym osiągnięciem ewolucji. Do tej kategorii należą emocje, takie jak miłość, przyjaźń, współczucie, litość, tęsknota. Wydaje się, że życie psychiczne skrajnego psychopaty jest niewiarygodnie proste i ubogie - ogranicza się do realizacji potrzeb i nie zawiera niemal żadnych szczególnych refleksji.
Skłonność do nadużywania substancji psychoaktywnych i uzależnień od nich
Psychopaci są osobami szczególnie podatnymi na uzależnienia. Jest tak z przynajmniej kilku powodów. Po pierwsze - chroniczne poczucie nudy i pustki skłania do poszukiwania mocnych wrażeń. Po drugie - pomimo znacznego rozluźnienia norm i ograniczeń społecznych nadużywanie substancji psychoaktywnych jest nadal formą występku i nadużycia, jest aspołeczne, a więc jak najbardziej odpowiednie dla prawdziwego psychopaty. Po trzecie - brak umiejętności przewidywania konsekwencji własnych zachowań oraz upośledzenie procesu wnioskowania
z własnych doświadczeń również wspomagają rozwój wszelkich nałogów. Po czwarte brak odpowiedzialności i beztroska powoduje, że psychopata niezwykle łatwo angażuje się we wszelkie
i niebezpieczne formy aktywności, w tym również nadużywanie substancji psychoaktywnych.
Brak wytrwałości i konsekwencji w działaniu
Charakterystyczna, trudną do wyjaśnienia cechą osób dyssocjalnych jest uderzający brak konsekwencji w zakresie podejmowanych, zwłaszcza konstruktywnych działań. Dla przykładu - psychopata prowadzący dobrze prosperującą firmę, krok przed wielkim sukcesem porzuca wszystko i wyjeżdża za granicę. Budzi to zrozumiałe zdumienie otoczenia. Dlaczego tak jest - do końca nie wiadomo. Jednak brak konsekwencji jest ważną cechą osobowości dyssocjalnej.
Przyczyny
Jasne i jednoznaczne przyczyny dyssocjalnego zaburzenia osobowości nie zostały dotąd określone. Należy jednak zwrócić uwagę na dwie istotne kwestie. Po pierwsze, przypuszczać należy, iż u podłoża osobowości dyssocjalnej leżą współwystępujące ze sobą czynniki o charakterze wrodzonym (biologicznym) oraz czynniki zewnętrzne (środowiskowe). Po drugie, dużo łatwiej wskazać możliwe przyczyny poszczególnych przejawów zaburzonej osobowości niż stworzyć spójny oraz wyczerpujący model wyjaśniający i odnoszący się do osobowości dyssocjalnej jako strukturalno-funkcjonalnej całości.
Wśród czynników biologicznych najczęściej wymienia się nieprawidłowe funkcjonowanie sieci neuronalnych związanych z ogólnie pojętą emocjonalnością, powodujące trudności w kontroli impulsów oraz zachowań agresywnych, nieodczuwanie empatii ani wyrzutów sumienia. Ponadto wskazuje się na zmniejszoną reaktywność autonomicznego układu nerwowego związaną z tendencjami osób dyssocjalnych do poszukiwania wrażeń („adrenaliny”), przejawiania nieodpowiedzialnych, choć „ekscytujących” zachowań. W dalszej kolejności pojawia się hipoteza zaburzonej regulacji neuroprzekaźników (serotoniny) oraz hormonów (kortyzolu, testosteronu) w powstawaniu agresywności i zachowań antyspołecznych, nie ma jednak wystarczających dowodów definitywnie potwierdzających to przypuszczenie.
Jednocześnie podkreśla się rolę możliwych czynników środowiskowych mogących wpływać na powstanie i rozwój dyssocjalnego zaburzenia osobowości, takich jak: brak poczucia bezpieczeństwa i niezaspokojona podstawowa potrzeba miłości w dzieciństwie - dzieciństwo ubogie w uczucia, instrumentalne relacje w rodzinie, chaos oraz niejednokrotnie przemoc, a także problem uzależnienia od alkoholu i innych substancji psychoaktywnych, blokują naturalny rozwój dziecięcej omnipotencji i poczucia, iż w otoczeniu można znaleźć oparcie. Brak lub niewłaściwie wykształcony wzorzec przywiązania (więzi z rodzicem/opiekunem), nieokazywanie dziecku uczuć uniemożliwiające mu nauczenie się rozpoznawania stanów emocjonalnych, nazywania ich i korzystania z nich na co dzień, prowadzące w konsekwencji do „blokady afektu” i wyrażania siebie jedynie z zachowaniem pełnej kontroli emocjonalnej oraz pojawieniem się przeświadczenia, iż każda forma przeżywanych uczuć jest oznaką słabości - tak u osoby dyssocjalnej, jak i u innych.
Bibliografia:
1) W. IMIELSKI, ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZACHOWANIA (W:) ZABURZENIA PSYCHICZNE I EMOCJONALNE, W-WA. WYDAWNICTWO SCHOLAR 2010, S.192, ISBN 978-83-7383-440-8
2) K. KLIMASIŃSKI, ZABURZENIA OSOBOWOŚCI (W:) ELEMENTY PSYCHOPATOLOGII I PSYCHOLOGII KLINICZNEJ, KRAKÓW, WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO 2000, S.111, ISBN 83-233-1414-4
3) P. G. ZIMBARDO, ZABURZENIA PSYCHICZNE (W:) PSYCHOLOGIA I ŻYCIE, W-WA, PWN 2006, S.484, ISBN 978-83-01-14632-0
4) J. STRELAU (RED. NAUK.), PSYCHOLOGIA. PODRĘCZNIK AKADEMICKI, TOM 3 - JEDNOSTKA W SPOŁECZEŃSTWIE I ELEMENTY PSYCHOLOGII STOSOWANEJ, GDAŃSK, GDAŃSKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE 2007, S.484, ISBN 978-83-7489-084-7
5) RÓŻYCKA EWA (RED.), OSOBOWOŚĆ ANTYSPOŁECZNA (W:), ENCYKLOPEDIA PEDAGOGICZNA XXI WIEKU, TOM 3 - M-O, W-WA, WYDAWNICTWO AKADEMICKIE „ŻAK” 2004, S. 959, ISBN 83-89501-24-4
6) A. BILIKIEWICZ (RED.), PATOGENEZA I EPIDEMIOLOGIA (W:), PSYCHIATRIA. PODRĘCZNIK DLA STUDENTÓW MEDYCYNY, W-WA, WYDAWNICTWO LEKARSKIE PZWL 2006, S.416, ISBN 83-200-3388-8
W. IMIELSKI, ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZACHOWANIA (W:) ZABURZENIA PSYCHICZNE I EMOCJONALNE, W-WA. WYDAWNICTWO SCHOLAR 2010, S.192, ISBN 978-83-7383-440-8
TAMŻE S.194
K. KLIMASIŃSKI, ZABURZENIA OSOBOWOŚCI (W:) ELEMENTY PSYCHOPATOLOGII I PSYCHOLOGII KLINICZNEJ, KRAKÓW, WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO 2000, S.111, ISBN 83-233-1414-4
P. G. ZIMBARDO, ZABURZENIA PSYCHICZNE (W:) PSYCHOLOGIA I ŻYCIE, W-WA, PWN 2006, S.484, ISBN 978-83-01-14632-0
J. STRELAU (RED. NAUK.), PSYCHOLOGIA. PODRĘCZNIK AKADEMICKI, TOM 3 - JEDNOSTKA W SPOŁECZEŃSTWIE I ELEMENTY PSYCHOLOGII STOSOWANEJ, GDAŃSK, GDAŃSKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE 2007, S.484, ISBN 978-83-7489-084-7
K. KLIMASIŃSKI, TAMŻE S.112
W. IMIELSKI, TAMŻE S. 207
RÓŻYCKA EWA (RED.), OSOBOWOŚĆ ANTYSPOŁECZNA (W:), ENCYKLOPEDIA PEDAGOGICZNA XXI WIEKU, TOM 3 - M-O, W-WA, WYDAWNICTWO AKADEMICKIE „ŻAK” 2004, S. 959, ISBN 83-89501-24-4
A. BILIKIEWICZ (RED.), PATOGENEZA I EPIDEMIOLOGIA (W:), PSYCHIATRIA. PODRĘCZNIK DLA STUDENTÓW MEDYCYNY, W-WA, WYDAWNICTWO LEKARSKIE PZWL 2006, S.416, ISBN 83-200-3388-8
W. IMIELSKI, TAMŻE S. 206
W.. IMIELSKI, TAMŻE S.207
W. IMIELSKI, TAMŻE S. 209
w. IMIELSKI, TAMŻE S. 210
W. IMIELSKI, TAMŻE S. 211
W. IMIELSKI, TAMŻE S. 212
W. IMIELSKI, TAMŻE S.213
W. IMIELSKI, TAMŻE S.214
W. IMIELSKI, TAMŻE S.214
W. IMIELSKI, TAMŻE S. 215
W. IMIELSKI, TAMŻE S.216
W. IMIELSKI, TAMŻE S. 217
W. IMIELSKI, TAMŻE S. 217
W. IMIELSKI, TAMŻE S. 219
W. IMIELSKI, TAMŻE S. 220
W. IMIELSKI, TAMŻE S.220
W. IMIELSKI, TAMŻE S.221
W. IMIELSKI, TAMŻE S. 222
W. IMIELSKI, TAMŻE S.222
W. IMIELSKI, TAMŻE S.223