Twórca- psychopata w dziedzinie artyzmu?
Starając się zrozumieć zachowania psychopatyczne, musimy przede wszystkim zdefiniować zagadnienie i pojęcie psychopatii. Słowo psychopathia oznacza cierpienie psychiczne (patos - cierpienie). Wybitny psychiatra niemiecki - Kurt Schneider, jako psychopatę określa człowieka, który sam cierpi i (lub) u innych cierpienie wywołuje. Psychopatia to nieprawidłowa osobowość nie naruszająca inteligencji, występuje niewłaściwie ukształtowany system wartości i nieprzystosowanie społeczne - jest to najprostsza definicja. Osobowość psychopatyczna może kształtować się pod wpływem niekorzystnych warunków środowiska (socjopatia) lub w wyniku ograniczonego uszkodzenia, choroby układu nerwowego (charakteropatia, psychopatia organiczna). W Polsce, według K. Dąbrowskiego (1975) psychopatia to “integracja prymitywnej na niskim poziomie struktury dążeniowo - uczuciowej (…) upośledzenie uczuć wyższych”. Przychylając się do tej definicji możemy mówić o chłodzie uczuciowym, który charakteryzuje się osłabieniem lub brakiem pozytywnych związków uczuciowych z innymi ludźmi. Może być objawem schizofrenii, występuje również u psychopatów, często łączy się ze skłonnością do przestępstw, zwłaszcza agresywnych, jak zabójstwa lub przestępstwa seksualne. Psychopatia, wrodzone zaburzenia osobowości, popędów, woli, temperamentu. Współcześni badacze podają w wątpliwość uwarunkowania genetyczne, wysuwając na pierwszy plan czynniki środowiskowe lub organiczne. Na ogół przyjmuje się, że psychopatia nie jest chorobą, ale stanem mieszczącym się w szeroko rozumianej normie zdrowia psychicznego.
Typowe cechy osobowości nieprawidłowej (psychopatii) jako chorobowego niedorozwoju moralnego to :
brak trwałych związków uczuciowych(niedobór uczuciowości wyższej)
niezdolność do przewidzenia skutków własnego działania
zmienność i nietrwałość dążeń
brak zdolności oceny samego siebie oraz egocentryzm i narcyzm
impulsywność, popędliwość reakcji-potrzeba silnych wrażeń
niski poziom lęku przed karą
agresywne, aspołeczne zachowania i konflikty z prawem
K. Pospiszyl w swojej książce „Psychopatia” przytacza między innymi teorię Lange-Eichbauma, który podzielił psychopatów na agresywnych, nieadekwatnych(czyli tzw. dziwaków) i twórczych. Ci ostatni według tej teorii dzięki swojemu psychopatycznemu niepokojowi, który połączony z wyobraźnią i odwagą w realizowaniu najbardziej kontrowersyjnych pomysłów daje możliwość pełnego rozwoju posiadanych potencjalnych talentów.
Tą tezę postaram się potwierdzić przedstawiając sylwetkę znanego i kontrowersyjnego artysty lat 70-tych Jima Morrisona.
Rozwój cech psychopatycznych należy doszukiwać się już we wczesnym dzieciństwie w tzw. procesie niedorozwoju superego. Jak wiadomo superego-termin zaczerpnięty od Freuda, stanowi cenzor moralny. Jest on uwarunkowany działaniem otoczenia i efektem oddziaływań wychowawczych.
Ainchhorn wykolejenia dopatruje się w niedorozwoju superego które może nastąpić w sytuacji gdy:
dziecko nie ma się z kim identyfikować,
dziecko identyfikuje się z nieodpowiednimi wzorcami(np. z jednostką pozbawioną zasad i wartości),
Z biografii Morrisona dowiadujemy się, że ojciec Jima- Steve Morrison był oficerem i pilotem, którego bardzo często nie było w domu. Dodatkowo dzieciństwo Jima wypełniały przede wszystkim liczne przeprowadzki. Psycholodzy badający ruchliwą społeczność marynarską odkryli w niej wiele zjawisk patologicznych. Rola matki zmienia się ciągle, w zależności od tego czy ojciec jest akurat w domu czy nie, a dzieci często odczuwają zagubienie i niechęć do władzy.
Osoby psychopatyczne często charakteryzują się wysokim poziomem inteligencji, natomiast w przypadku twórców poziom inteligencji koreluje dodatnio, ale na wyższym poziomie korelacja ta zanika. Inteligencja jest potrzebna w twórczości ale nie wystarczająca. Morrison w latach nauki miał średnią ocen 88,32(w skali 1-100).Jego współczynnik inteligencji wynosił 149. Według obliczeń szkoły przekraczał nieco krajową średnią ocen z matematyki(528 w stosunku do średniej 502) i o wiele z przedmiotów humanistycznych-(630 do 478)
Według badań pomostem pomiędzy twórcami w szerokim znaczeniu a osobowościami psychopatycznymi, są między innymi nasilony poziom narcyzmu, będący jądrem psychopatii, osobowości manipulatora przeświadczonego, że cały świat łącznie z wszystkimi ludźmi stworzony jest po to, by służyły przede wszystkim zaspokojeniu jego potrzeb.
Według Fromm'a „W osobniku narcystycznym widzi człowiek współczesny kogoś kto kocha prawdziwie przynajmniej jedną osobę-siebie samego” i taki właśnie był Morrison. Pozbawiony całkowicie kompleksów i wątpliwości. Zakochany w swoim wyglądzie. Dbał o kondycję fizyczną i wręcz przesadnie o włosy i fryzurę. To natomiast związane jest w dużej mierze z wysoką samooceną. Wyniki pokazują, że osoby wybitnie uzdolnione wykazują wysoką i pozytywną samoocenę wynikającą ze zróżnicowanego obrazu samego siebie zarówno w wersji realnej jak idealnej. Należy tu dodać, że samoocena powstaje w wyniku interakcji z otoczeniem, które udziela informacji na temat uzdolnień, czy wytworów danej osoby. Twórcy bardzo często nie potrzebują informacji zwrotnej z otoczenia, gdyż sam akt tworzenia jest dla nich najważniejszy. Najwyższy stopień akceptacji występuje właśnie u psychopatów, którzy mają najmniejszą rozbieżność pomiędzy „ja” realnym, a „ja” idealnym.
Psychoanalitycy postulują zarówno u psychopaty jak i artysty niezależność i samotność. Morrison w okresie szkolnym miał wiele propozycji wstąpienia do modnych ówcześnie bractw, ale do żadnego nie przystąpił. Miał niewielkie grono przyjaciół czy raczej znajomych, przez których traktowany był jak guru. Według Bursten'a psychopata ceni innego człowieka kiedy ten przedstawia dlań wartość jako narzędzie „narcystycznego podtrzymania” tj. między innymi osoby potwierdzające jego wspaniałość. Poddaje ich stałej ignorancji, która wyzwala w tych osobach zachowania, które zaspokajają potrzeby psychopaty. Twórcy charakteryzują się niezależnością i nonkonformizmem, co pozwala na dystansowanie się od otoczenia.
Dla twórców aprobata społeczna ma jedynie charakter instrumentalny. Zarówno psychopata jak i jednostka twórcza wykazują tendencję do manipulowania innymi i narzucania im swej woli. Pomimo, że w zespole The Doors było wielu świetnych muzyków, to liczył się jedynie głos Jima. Istnieje głośna historia, o jednej z piosenek, pod którą podpisał się Jim, a która była tak naprawdę oryginalnym pomysłem gitarzysty tegoż zespołu. Kiedy Jim zmienił nieco melodię, nikt oprócz autora, nie maił mu tego za złe. Psychopaci mają niezwykłą zdolność czynienia z siebie osób popularnych, tworzenia własnej legendy. W roku 1967 roku po ukazaniu się pierwszej płyty cała Ameryka znała Jima i jego The Doors. Stał się prawdziwą legendą jeszcze za życia. Sądzę jednak, że popularność artystów w towarzystwie może wynikać z ich nonkonformizmu i ze słabo rozwiniętego motywu afiliacji, aniżeli z zaznaczonego narcyzmu. Bardziej mogą budzić podziw u ludzi tym, że tworzą i są doceniani, co niestety nie dla każdego jest dostępne, a po drugie wysoka samoocena i niezależność jest marzeniem wielu zwykłych osób. Pozostając przy osobie Morrisona , ale też przy paru innych gwiazdach sceny muzycznej i panującej wówczas awangardowej grupie twórców, należy zwrócić uwagę na potrzebę silnych wrażeń. Większość z nich była uzależniona od alkoholu lub narkotyków. Morrison uwielbiał ryzykować chodząc po balustradach, parapetach i poręczach wysokich budynków i wieżowców. Tutaj kłóci się nam psychopatyczna koncepcja twórcy o czym donoszą badania R. Cattella, które sugerują raczej, że twórca odznacza się introwersją, samowystarczalnością, zamknięciem w sobie, stronieniem od towarzystwa. Według szeregu teorii introwersja kojarzy się raczej ze słabym, a więc reaktywnym typem układu nerwowego, co implikuje raczej spokój i brak skłonności do poszukiwania silnych wrażeń i podniet w przeróżnych środkach stymulujących i odurzających. Eysenck skonstruował skalę P mającą mierzyć psychotyzm jako oddzielny wymiar osobowości. Skala ta została stworzona do badania cech raczej patologicznych, jak się później okazało jest dobrym narzędziem pomiarowym tzw. myślenia dywergencyjnego, które jest charakterystyczne dla twórców. Na tym właśnie narzędziu cechy twórcze i psychopatyczne krzyżują się.
Jak widać do tej pory artyści i psychopaci byli często postrzegani jako bliskie sobie grupy społecznych odmieńców, przejawiający wiele zachowań aspołecznych i nie do przyjęcia. Potoczny obraz twórcy to ekscentryczny dziwak, którego można by posądzić o wiele rzeczy, na które nie odważyłby się przeciętny człowiek. Dzieje się tak, bo ludzie lubią zazwyczaj rzeczy niesamowite, spekularne i być może dostrzegamy właśnie tych którzy dopuszczają się większych i bardziej skandalicznych wybryków w procesie tworzenia. W tej kwestii pozostaje nadal bardzo wiele pytań. Nie wiemy jakie cechy posiadali wcześniejsi twórcy jak Michał Anioł czy V. Van Gogh, których dzieła podziwiane są po dzień dzisiejszy i za pewne będą podziwiane jeszcze przez wiele pokoleń.
Bibliografia:
K. Pospiszyl, “Psychopatia”, PWN, Warszawa 1992
J. Strelau, „Psychologia Podręcznik Akademicki” , tom III GWP 1999
J. Trzebiński “Osobowościowe Warunki Twórczości” w Reykowski . “Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi” , Warszawa 1976
J. Strelau „Psychologia Podręcznik Akademicki” tom II GWP 2000
J. Hopkins, D. Sugerman, „Nikt nie wyjdzie stąd żywy-Historia Jima Morrisona” , Poznań 1992