SPÓŁKA CYWILNA
Spółka jest prawną formą współdziałania dwóch lub większej liczby osób dla łatwiejszego osiągnięcia danego celu gospodarczego i dzięki temu odgrywa ona bardzo istotną rolę w stosunkach gospodarczych krajów o gospodarce rynkowej. W formie spółek występuje większość przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych, usługowych, transportowych i innych a także banków, instytucji ubezpieczeniowych itd.[3]
Biorąc pod uwagę kryterium jakim, jest form prawna, wyróżniamy następujące spółki:
spółka cywilna (art. 860 - 875 k.c.)
spółka jawna (art. 75 - 142 k.h.)
spółka komandytowa (art. 143 - 157 k.h.)
spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (art.158 - 306 k.h.)
spółka akcyjna (art. 307 - 490 k.h.)
Przyjęte w polskim ustawodawstwie uregulowania prawne pozwalają na wyróżnienie spółki cywilnej, uregulowanej przepisami kodeksu cywilnego oraz spółek handlowych unormowanych w kodeksie handlowym.
Inne kryterium pozwala wyróżnić spółki osobowe, którymi są obecnie w Polsce: spółka cywilna, spółka komandytowa i spółka cicha oraz spółki kapitałowe, do których zalicza się spółka z ograniczona odpowiedzialnością i spółka akcyjna.[1]
Forma prawna spółki cywilnej
Spółka cywilna regulowana jest przepisami kodeksu cywilnego i powstaje przez zawarcie umowy między dwoma lub większą liczbą wspólników. Wspólnikami mogą być zarówno osoby fizyczne jak i prawne choć w praktyce najczęściej spółkę cywilną zawiązują osoby fizyczne. Tego rodzaju spółka może być zawiązana dla osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego zarówno długotrwałego jak i jednorazowego, a uczestnicy zobowiązują się wobec siebie do zaangażowana określonych środków materialnych i pracy dla realizowania wspólnego interesu.[4]
Taka forma spółki stała się w Polsce podstawową formą działalności gospodarczej, gdyż do jej rozpoczęcia wystarczy, zgodnie z ustawą z 1988 r., zgłoszenie oraz wpis spółki do ewidencji działalności gospodarczej we właściwym urzędzie gminy. Konsekwencją wpisania spółki cywilnej do ewidencji jest uzyskanie przez nią statusu tzw. podmiotu gospodarczego.[2]
Umowa
Umowa spółki cywilnej powinna być zawarta w formie pisemnej, podobnie jak późniejsze wszelkie zmiany postanowień. Forma pisemna nie jest obowiązkowa a jej brak nie czyni umowy o spółkę nieważną, to jednak niezachowanie formy pisemnej może stwarzać wiele kłopotów, zwłaszcza w sporze przed sądem.
Koniecznymi elementami umowy spółki cywilnej są:
wyszczególnienie wspólników (tj. imion, nazwisk lub nazw prawnych oraz sposób reprezentacji osób prawnych)
określenie wspólnego celu gospodarczego (najczęściej celem tym jest osiąganie zysku z prowadzonej wspólnie działalności - w takich przypadkach w umowie należy określić rodzaj działalności)
określenie działań do podjęcia których zobowiązani są poszczególni wspólnicy
Oprócz postanowień obligatoryjnych umowa spółki może zawierać postanowienia dodatkowe, które często usprawniają funkcjonowanie spółki, precyzują pozycję prawną i faktyczną wspólników. Możemy zaliczyć tu:
określenie wartości wkładów poszczególnych wspólników, jeżeli są one nierówne
określenie czasu trwania spółki jeżeli ma być nieograniczony
określenie sposobu podejmowania uchwał przez wspólników
postanowienia szczegółowe w zakresie reprezentowania i prowadzenia spraw spółki
określenie udziału danego wspólnika w zysku lub stratach spółki w sposób odmienny od reguły przewidzianej w art.867 § 1 k.c.
określenie powodów rozwiązania spółki [4]
Umowa przeważnie zawiera zobowiązanie wspólników do wniesienia wkładów - własności lub innych praw majątkowych, albo świadczenia usług. Określone wkłady poszczególnych wspólników nie muszą być równe. Powinna też określać sposób działania każdego ze wspólników, zmierzający do osiągnięcia wspólnego celu.
Umowa spółki cywilnej jest umową o charakterze ciągłym, nawet wówczas gdy zawarto ją dla przeprowadzenia tylko jednej transakcji. Może być zawarta na czas nieoznaczony lub na czas oznaczony i jeżeli z umowy spółki nie wynika zawarcie jej na czas oznaczony należy przyjąć, że została zawarta ona na czas nieoznaczony.[2]
W treści umowy spółki cywilnej można określić również ewentualne następstwo prawne spadkobierców w spółce, kwestie związane z wystąpieniem wspólnika ze spółki w drodze wypowiedzenia udziału i możliwość ewentualnego rozporządzenia przez takiego wspólnika swoimi prawami.[1]
Ponieważ spółka cywilna działa na zasadzie wzajemnego zaufania wspólników i ścisłego ich współdziałania, jest niedopuszczalna zmiana jej składu osobowego. Nowy wspólnik może przystąpić do spółki tylko poprzez zmianę umowy. Wystąpienie wspólnika ze spółki może nastąpić za wypowiedzeniem, a to, zgodnie z art.869 § 1 k.c., możliwe jest tylko w przypadku , gdy spółkę zawarto na czas nieokreślony.
Założenie spółki
Zakładając spółkę cywilną należy uiścić we właściwym urzędzie skarbowym opłatę skarbową od wartości umowy (tj. sumy wartości wkładów poszczególnych wspólników). Wysokość opłaty skarbowej reguluje rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 9 grudnia 1994 r. w sprawie opłaty skarbowej. Opłatę należy uiścić w terminie 14 dni od daty zawarcia umowy spółki. Obowiązek uiszczenia opłaty skarbowej może powstać również później, jeżeli wspólnicy w umowie spółki podwyższą kapitał zakładowy spółki. Po opłaceniu umowy spółki we właściwym urzędzie skarbowym należy zgłosić podjęcie działalności gospodarczej do ewidencji działalności gospodarczej na podstawie ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej. Organ ewidencyjny wydaje wspólnikom zaświadczenie o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej w terminie 14 dni od zgłoszenia, przekazuje również kopie zaświadczenia właściwemu organowi podatkowemu. Kolejny etap, to zgłoszenie do ubezpieczenia wspólników, którzy przed zawarciem umowy spółki nie byli objęci ubezpieczeniem społecznym. Zgłoszenia tego należy dokonać we właściwym miejscowo oddziale ZUS w terminie 10 dni od dnia rozpoczęcia działalności gospodarczej. Następnie wspólnicy spółki cywilnej, będący zarazem podmiotem gospodarczym, powinni złożyć wniosek o nadanie numeru identyfikacji statystycznej REGON - w terminie 14 dni od daty zawarcia umowy spółki. Nadany numer REGON należy zgłosić w organie ewidencyjnym. Następnie należy udać się do urzędu skarbowego celem uzyskania dla spółki numeru identyfikacji podatkowej (NIP). Wszelkie zmiany dotyczące danych objętych zgłoszeniem należy zgłosić w terminie 60 dni od ich nastąpienia.[1]
Wkłady
Zgodnie z obowiązującymi uregulowaniami normatywnymi (art.860 § 1 k.c.), podstawowym obowiązkiem wspólników związanym z istotą spółki, a także kosztami jej zawiązania, jest wniesienie wkładów służących osiągnięciu celu gospodarczego spółki. Wkład wspólnika polega na wniesieniu do spółki prawa własności lub innych praw zbywalnych, albo na świadczeniu usług. Wg art.861 § 2 k.c. wkłady wspólników mają jednakową wartość i przepis ten obowiązuje jeżeli wspólnicy w umowie nie postanowili inaczej.
Z reguły wszyscy wspólnicy wnoszą wkłady, jednakże obowiązek ten nie musi obciążać wszystkich wspólników . Niektórzy mogą wnieść wkłady, a inni mogą zobowiązać się jedynie do odpowiedniego współdziałania w osiągnięciu celu spółki. Jednak zarówno o rodzaju wkładu, jak i wysokości, terminie i sposobie ich wniesienia decydują wspólnicy w umowie spółki.
Majątek spółki
Na majątek spółki składają się wkłady wniesione przez wspólników w różnych postaciach (własność i inne prawa majątkowe zarówno rzeczowe jak i wierzytelności wniesione jako wkład, a także roszczenia o wniesienie tych wkładów), z czasem zalicza się do majątku również wszystkie dochody wypracowane przez wspólników w ramach wspólnego działania.
Majątek spółki jest z prawnego punktu widzenia majątkiem wspólnym wspólników, powstałym w wyniku zawarcia i wykonywania umowy spółki. Przepisy k.c. mówią o majątku wspólnym jako o sumie aktywów. Majątek ten jest nienaruszalny i niepodzielny, co oznacza, że wszystko co wspólnicy wnieśli do spółki stanowi ich wspólną własność. Na podstawie art. 863 § 2 k.c., wspólnik nie może domagać się podziału wspólnego majątku dopóki istnieje spółka. Może on jedynie w określonych przypadkach, wystąpić ze spółki wypowiadając swój udział lub też z ważnych powodów żądać rozwiązania spółki przez sąd (art.874 k.c.).[1]
Wspólnicy mogą korzystać ze wspólnego majątku tylko dla realizacji wspólnego określonego umową spółki celu gospodarczego.
Prowadzenie spraw spółki i jej reprezentacja
Z art. 860 § 1 k.c. wynika, że stosunki w spółce cywilnej oparte są na obowiązku współdziałania w dążeniu do osiągnięcia wspólnego celu. W związku z tym, każdy wspólnik ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki, jednak nie może on z tego tytułu żądać dodatkowego wynagrodzenia, może jednak żądać zwrotu wydatków. Kwestię prowadzenia spółki można odmiennie uregulować w umowie spółki. Wspólnicy mogą również obowiązek ten powierzyć osobie trzeciej na podstawie umowy zlecenia, podpisanej przez wszystkich wspólników. Potwierdzeniem prawa do reprezentacji spółki jest pełnomocnictwo, które może być z kolei odwołane przez każdego z wspólników.
Prowadzenie spraw spółki oznacza dokonywanie wszelkich czynności faktycznych i prawnych potrzebnych do osiągnięcia celu spółki. Zgodnie z art.865 k.c. każdy wspólnik może bez uprzedniej uchwały wspólników prowadzić sprawy, które nie przekraczają zwykłych czynności spółki. Są nimi wszelkie bieżące sprawy zwykłe załatwiane w związku z działalnością spółki, odnoszące się do utrzymania lokalu, zakupu materiałów handlowych czy biurowych, zawieranie bieżących umów z klientami, dokonywanie normalnych płatności z tytułu kosztów bieżącego działania itp. W praktyce tego typu czynności określa się nominalną wartością zobowiązań, jaki może zaciągnąć jeden ze wspólników indywidualnie.
W sprawach przekraczających zwykłe czynności , jak np. odnośnie podjęcia nowej działalności, wynajęcia lokalu na magazyn dla spółki, ustanowienia pełnomocnika itp., konieczna jest uprzednia uchwała pozostałych wspólników. Konieczna jest ona również, gdy którykolwiek ze wspólników sprzeciwił się sposobowi prowadzenia spraw spółki przez wspólnika (art. 865 § 2 k.c.).
Podkreślić należy, że przepisy kodeksu cywilnego zezwalają na dokonanie każdemu ze wspólników czynności nagłej przekraczającej zwykłą czynność, jeżeli jej zaniechanie mogłoby narazić spółkę na straty (art. 865 § 3 k.c.). i tak wspólnik może podjąć decyzję np. o sprzedaży części towaru po obniżonej cenie, aby uzyskane środki zainwestować w realizację dostawy, której wartość nagle wzrosła na skutek zmiany ceł, a opóźnienie jej naraziłoby spółkę na wysokie kary umowne i utratę kontrahenta. Jest to jednak sytuacja wyjątkowa i usprawiedliwiona tylko wówczas, gdy wspólnik działa w celu ratowania interesów spółki, a nagła i zaskakująca okoliczność nie pozwalała na podjęcie uchwały przez wspólników. [1]
Jeżeli wspólnik bez stosownego upoważnienia samodzielnie podejmie czynności przekraczające zakres zwykłych czynności spółki lub dokona czynności mieszczącej się wprawdzie w zwykłym zakresie czynności, lecz w stosunku do której zgłoszony został sprzeciw przez innego wspólnika, to uznaje się, że działał on ponad posiadane z mocy ustawy kompetencje, a skutki jego czynności należy oceniać według zasad dotyczących tzw. Rzekomego pełnomocnika. W takim przypadku ważność zawartej umowy będzie zależeć od jej potwierdzenia przez pozostałych wspólników. W przypadku braku potwierdzenia, wspólnik zobowiązany jest do naprawienia szkody, którą doznała druga strona przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania lub o przekroczeniu jego zakresu. Ponadto wspólnik taki powinien zwrócić drugiej stronie umowy wszystko to, co otrzymał od niej w wyniku wykonania umowy.[1]
Od prowadzenia spraw spółki należy odróżnić jej reprezentację, która polega na reprezentowaniu przez jednego lub kilku wspólników (albo przez osobę trzecią) wszystkich pozostałych wspólników w stosunkach z innymi osobami (organizacjami). W przypadku braku odmiennej umowy lub uchwały, każdy wspólnik jest zobowiązany do reprezentowania spółki w takich granicach, w jakich jest uprawniony do prowadzenia jej spraw (art.866 k.c.). W praktyce wspólnicy najczęściej upoważniają, już w umowie spółki, jedną albo dwie osoby ze swojego grona do jej reprezentowania. [2]
Odpowiedzialność za zobowiązania spółki
Umowa spółki cywilnej nie wprowadza żadnego ograniczenia odpowiedzialności majątkowej wspólników. Zgodnie z art. 864 k.c. przyjmuje się, że za zobowiązania spółki zaciągnięte w czasie jej trwania wspólnicy odpowiadają solidarnie i bez ograniczeń, czyli zarówno swym majątkiem wspólnym, tj. majątkiem spółki, jak i każdy z wspólników z osobna, swym majątkiem osobistym, nie należącym do wspólności. Nie ma też przepisu, który by nakazywał wierzycielom sięgnięcie najpierw do majątku spółki, a dopiero wówczas, gdy nie wystarcza on na zaspokojenie ich wierzytelności - do indywidualnego majątku wspólnika. Wierzycielowi przysługuje prawo swobodnego wyboru majątku, z którego chce uzyskać zaspokojenie. Może on nawet jednocześnie sięgać tak do majątku spółki jak i do indywidualnych majątków wspólników.
Za zobowiązania indywidualne wspólników nie będące zobowiązaniami spółki, spółka nie odpowiada majątkiem wspólnym; za te zobowiązania każdy wspólnik odpowiada swoim majątkiem indywidualnym oraz prawami wynikającymi z członkostwa w spółce, którymi może rozporządzać, np. roszczeniem o udział w zyskach.[2]
Odpowiedzialność byłego wspólnika za zobowiązania z okresu jego uczestnictwa w spółce nie ustaje przez wystąpienie ze spółki ponieważ chodzi tu o zobowiązania, które powstały w czasie trwania spółki kiedy ustępujący ze spółki był jej wspólnikiem. Podobnie odpowiedzialność nowego wspólnika majątkiem osobistym za zobowiązania spółki nie rozciąga się na zobowiązania, które powstały przed jego przystąpieniem do tejże spółki.[4]
Prawa i obowiązki wspólników
Prawa i obowiązki wspólników mogą mieć charakter majątkowy lub niemajątkowy. Wśród uprawnień i obowiązków majątkowych , które są uregulowane przepisami kodeksu cywilnego należy wymienić:
obowiązek wniesienia wkładu (art. 860 § 1, 861, 862 k.c.)
obowiązek innych oznaczonych działań na rzecz spółki(art. 860 § 1 k.c.)
prawo żądania podziału i wypłaty zysku (art. 868 k.c.)
uprawnienie do części majątku w razie wystąpienia wspólnika(art. 871 k.c.)
uprawnienie do części majątku w przypadku rozwiązania spółki (art. 875 k.c.)
Do niemajątkowych praw i obowiązków wspólników należy:
prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki (art. 865 § 7 k.c.)
prawo reprezentowania spółki (art. 866 k.c.)
prawo wspólnika do wystąpienia ze spółki (art. 869 k.c.)
prawo żądania rozwiązania spółki przez sąd w przypadku zaistnienia ku temu ważnych powodów (art. 874 k.c.)
Ustąpienie wspólnika
Ustąpienie wspólnika oznacza wszelkie zdarzenia prawne, których skutkiem stosunek spółki ustaje tylko względem poszczególnego wspólnika, przy dalszym trwaniu stosunku spółki co do pozostałych wspólników. Ustąpienie wspólnika może nastąpić wskutek wypowiedzenia udziału przez wspólnika, wypowiedzenia udziału przez wierzyciela wspólnika oraz na skutek śmierci wspólnika.
Jeżeli spółka została zawarta na czas nie oznaczony, każdy wspólnik może z niej wystąpić wypowiadając swój udział na trzy miesiące naprzód na koniec roku obrachunkowego (art. 869 § 1 k.c.). Umowa spółki może przewidywać inny termin wypowiedzenia. Wypowiedzenie powinno być pisemne i skierowane do wszystkich pozostałych wspólników. Wspólnik występujący ze spółki z zachowaniem terminu wypowiedzenia nie musi ujawniać powodów swojej decyzji.[4]
Z ważnych powodów wspólnik może wypowiedzieć swój udział bez względu na to, na jaki czas zawarto spółkę i bez zachowania jakichkolwiek terminów wypowiedzenia (art. 869 § 2 k.c.). Zastrzeżenie przeciwne jest nieważne.
Występujący ze spółki wspólnik nadal ponosi odpowiedzialność solidarnie z pozostałymi wspólnikami za długi powstałe do chwili wystąpienia przez niego ze spółki. Przestaje on jednak odpowiadać za zobowiązania spółki, zaciągnięte po dacie wystąpienia wspólnika.[4] Sposób rozliczenia ze wspólnikiem występującym ze spółki ustala art.871 k.c. gdy nie ma innych ustaleń wynikających z umowy spółki lub uchwały wspólników. Według tego art. wspólnikowi zwraca się w naturze rzeczy, które wniósł do spółki oraz wypłaca się w pieniądzu wartość jego wkładu oznaczoną w umowie, w braku zaś takiego oznaczenia - tę wartość, którą wkład miał w chwili jego wniesienia. Nie ulega zwrotowi wartość wkładu polegającego na świadczeniu usług lub na używaniu przez spółkę rzeczy należących do wspólnika.
W skutek śmierci wspólnika ustaje stosunek spółki względem zmarłego wspólnika. Umową spółki lub uchwałą wspólników można jednak zastrzec, że do spółki wejdą na miejsce zmarłego wspólnika jego spadkobiercy. W takim wypadku wchodzą oni do spółki z mocy samego prawa z chwilą śmierci wspólnika i w jego miejsce w spółce. W stosunku do spółki są oni jednym wspólnikiem i zgodnie z art.872 k.c. powinni oni wskazać jedną osobę, która będzie reprezentowała ich prawa. Wejście spadkobierców wspólnika na jego miejsce do spółki nie jest dziedziczeniem.[2]
Rozwiązanie spółki
Przez rozwiązanie spółki należy rozumieć wszelkie zdarzenia prawne, wskutek których stosunek spółki ustaje jednocześnie względem wszystkich wspólników. Spółka cywilna może ulec rozwiązaniu na podstawie:
porozumienia wspólników o rozwiązaniu spółki
wskutek zaistnienia przewidzianych w umowie spółki okoliczności przewidujących jej rozwiązanie
z powodu śmierci lub wystąpienia ze spółki wspólników, co sprawia, że pozostanie w niej tylko jeden wspólnik
na podstawie orzeczenia sądu o rozwiązaniu spółki z ważnych powodów, wydanego na wniosek złożony przez jednego ze wspólników
Przyczyny rozwiązania spółki mogą być z góry określone w treści umowy i najczęściej są to:
upływ czasu, na jaki spółka została zawarta,
wystąpienie określonego zysku lub strat w oznaczonym okresie czasu,
zrealizowanie określonego w umowie celu powołania spółki.
Równocześnie wspólnicy mogą wyraźnie albo w sposób dorozumiany postanowić dalsze trwanie spółki. Mogą więc oni jeszcze przed nadejściem zdarzenia powodującego jej rozwiązanie odpowiednio zmienić umowę, postanawiając dalsze istnienie spółki. Mogą też po nadejściu przyczyny rozwiązania po prostu kontynuować działalność, zaświadczając w ten sposób o dalszym trwaniu spółki.[2]
Likwidacja spółki
Najczęściej w umowie spółki cywilnej brak jest stosownych postanowień odnoszących się do postępowania likwidacyjnego po rozwiązaniu spółki. Wówczas znajdują zastosowanie reguły określone w art. 875 k.c., w myśl którego stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 195 - 221 k.c.), z zachowaniem zasady, że z majątku pozostałego po spłaceniu długów spółki zwraca się wspólnikom ich wkłady, stosując odpowiednio przepisy o zwrocie wkładów w razie wystąpienia wspólnika, a pozostałą nadwyżkę majątku wspólnego dzieli się między wspólników w takim stosunku, w jakim uczestniczyli w zyskach. Ten tryb likwidacji majątku spółki może mieć zastosowanie we wszystkich przypadkach rozwiązanie spółki.
Jeżeli między wspólnikami istnieje spór odnośnie podziału majątku wspólnego po rozwiązaniu spółki, każdy z nich może wystąpić do sądu o dokonanie tego podziału. Sąd dokona podziału majątku w postępowaniu nieprocesowym właściwym dla zniesienia współwłasności, stosując przepisy art. 617 - 621 kodeksu postępowania cywilnego. Sprawy o rozwiązanie spółki i sprawy o likwidację majątku nie mogą być rozstrzygane łącznie, gdyż inny jest tryb dla każdej z tych spraw (dla sprawy o rozwiązanie spółki właściwy jest tryb procesowy, zaś dla sprawy o likwidację majątku tryb nieprocesowy).stąd też wspólnik żądający rozwiązania spółki przez sąd z ważnych powodów oraz podziału majątku spółki, musi w pierwszej kolejności wnieść sprawę o rozwiązanie spółki w trybie procesu, a dopiero później po prawomocnym orzeczeniu sądu rozwiązującym spółkę, wnieść drugą sprawę o likwidację majątku spółki i przyznanie mu jego części.[1]
Natomiast jeżeli rozwiązanie spółki z ważnych powodów nastąpiło w wyniku orzeczenia sądu na podstawie art.874 k.c., wspólnik który wystąpił z takim żądaniem, może żądać od drugiego ze wspólników, którego nielojalne postępowanie stanowiło podstawę rozwiązania spółki, nie tylko zwrotu wkładu i innych należności wynikających z wzajemnego rozliczenia wspólników, ale i odszkodowania za szkodę poniesioną na skutek tego, że wspólnik ten, działając nieuczciwie w stosunku do niego, uniemożliwił osiągnięcie wspólnego celu spółki i przez to wyrządził mu konkretną szkodę w postaci utraty zakładanych zysków.[1]
Literatura:
A.M. Dereń „Spółki w obrocie gospodarczym - jak dokonać trafnego wyboru” Bydgoszcz 1998
A. Jakubecki, A. Kidyba, J. Mojak, R. Skubisz „ Prawo spółek zarys” Wydawnictwo Prawnicze PWN Warszawa 1992
J. Kufel, W. Siuda „Prawo gospodarcze dla ekonomistów” Scriptus Poznań 1998
Pod red. S. Naruszewicza „ Prawo spółek” Białystok 1999
Kodeks cywilny