WYBORY, SYSTEMY WYBORCZE
WYBORY - podjęcie zbiorowej decyzji co do zaistnienia na arenie parlamentarnej określonych partii politycznych i rozmiaru ich reprezentacji, decydują o osiągnięciu przez partie progu reprezentacji; są podstawową formą uczestnictwa politycznego we współczesnych demokracjach.
Tylko w przypadku systemów dwóch partii rezultat głosowania przesądza o tym kto obejmuje rządy, a kto pozostaje w opozycji, w warunkach wielopartyjności nie ma takiego jasnego bezpośredniego wpływu elektoratu na uformowanie koalicji oraz powołanie rządu.
FUNKCJE WYBORÓW:
- kreacyjna - wybór rządzących, odzwierciedlenie preferencji społecznych, struktury opinii publicznej,
- legitymująca - legitymują organ przedstawicielski
- kontrolna - możliwość cofnięcia aprobaty lub potwierdzenia danej legitymacji
- integracyjna - zespolenie wyborców
- edukacyjna - poprzez prowadzenie kampanii wyborczych
- ludyczna - zabawowa, są one niczym igrzyska ludowe, mobilizacja w większym stopniu sfery emocji niż rozumu
CECHY :
WOLNE - wolność kandydatur tj. wolność ich przedkładania i wolną ich konkurencje; wolność warunków tj. powszechność i równość w odniesieniu do wyborców - brak cenzusów jak wiek, płeć itp., gwarancja maksimum wolności w wyborach, swobody wyboru, wolność głosowania, równe warunki podejmowania decyzji wyborczej, tajność aktu
POWSZECHNE - krąg podmiotów którym przysługują prawa wyborcze
LOKALNE
UZUPEŁNIAJACE
RÓWNE - jeden człowiek = jeden głos; każdy głos ma taka samą moc
BEZPOŚREDNIE - oddając głos na osobę decydowanie bezpośrednio o składzie organu przedstawicielskiego,
TAJNOŚĆ GŁOSOWANIA - gwarancja że treść decyzji wyborcy nie będzie mogła być ustalona i ujawniona, tajność aktu głosowania,
PROPORCJONALNOŚĆ - zasada ustalania wyników, alternatywna do zasady większości.
SYSTEM WYBORCZY - zespół reguł rządzących:
~ procesem artykulacji preferencji wyborczych wyrażonych w postaci głosów
~ procesem transformacji proporcji głosów oddanych na poszczególne partie w proporcję uzyskanych przez nie mandatów
Każdy system konstruowany jest tak by zapewnić:
- uformowanie legislatywy odzwierciedlającej główne tendencje opinii występujących wśród wyborców,
- stworzenie rządu, który odpowiada życzeniom wyborców,
- stabilność i trwałość rządu,
- dobór takich ludzi, których osobiste możliwości i zdolności kwalifikują do realizacji zadań stawianych przed legislatywą i egzekutywą,
e l e m e n t y:
- kształt i rozmiar okręgu wyborczego (ogół wyborców zamieszkujących dane terytorium uprawnionych do głosowania na tych samych kandydatów; kształt - gęstość zaludnienia, miejskość, wiejskość, ludności, rozmiar - liczba mandatów, które rozdziela ta sam grupa wyborców)
- koszt uzyskania jednego miejsca w parlamencie - (w/g wzoru obliczany)
- uprawnienia wyborcy w akcie głosowania -(kategoryczne - posiadanie jednego głosu, porządkujące - możliwość oznaczenia kolejności kandydatów na liście)
- formuła wyborcza (reguła rozstrzygająca który kandydat zostaje wybrany w danym okręgu oraz w jaki sposób następuje przetworzenie liczby uzyskanych przez daną partię głosów na liczbę przypadających jej mandatów, to główne źródło deformacji wyniku wyborczego, oprócz metody przeliczania głosów w jej skład wejść mogą dodatkowo:
- klauzula zaporowa (sztuczny próg poparcia)
- wyrównawcza dystrybucja mandatów (możliwość dokonania korekty wyników na poziomie krajowym, aby zmniejszyć straty partii które są podreprezentowane)
TYPOLOGIA SYSTEMÓW WYBORCZYCH: w/g formuł wyborczych
1. większościowe :
a) w. względnej (pluralistyczny) - okręgi jedno/wielomandatowe, istota większości względnej polega na premiowaniu partii politycznych zdolnych do pokonania swych konkurentów w możliwe znacznej liczbie okręgów, niezależnie od % głosów uzyskanych w skali kraju; wyłącza to te ugrupowania które koncentrują się w jednym lub kilku regionach; system dostosowany do sytuacji w której rywalizują dwie silne ogólnokrajowe partie polityczne; przy rywalizacji większej liczby ugrupowań ten system ma wady; wybrany zostaje ten, kto uzyskał największą liczbę głosów, należy uzyskać więcej głosów niż inni kandydaci, niż każdy z pozostałych. - ten typ systemu wyborczego obowiązywał w Polsce podczas wyborów samorządowych w 1990 i 1994r.
b ) w. absolutnej - w okręgach jednomandatowych, kandydat musi zdobyć poparcie ponad 50% głosujących w danym okręgu, gdy żaden z kandydatów nie uzyska tego to są dwie możliwości: system powtórnego głosowania (przeprowadzenie drugiej tury) lub alternatywnego głosowania (wyborca musi wybrać któremu daje 1 2 3... miejsce a suma preferencji pozwala na ustalenie, kto ma największe poparcie); wyżej niż 50%.
2. proporcjonalne :
a) p. właściwe- w okręgach wielomandatowych, rozdział mandatów w okręgu proporcjonalnie do odsetka głosów, im więcej mandatów do obsadzenia tym wyraźniej realizowana jest proporcjonalność, tylko jedna tura bo zawsze jest możliwe rozdzielenie mandatów; są z reguły uzupełniane instytucją listy ogólnokrajowej.
b) semiproporcjonalne - w okręgach wielomandatowych, każdy wyborca dysponuje tylko jednym głosem, mandaty otrzymują ci, którzy uzyskali kolejno największą liczbę głosów
Metoda podziału mandatów - d'Hondta
Polega na podzieleniu liczby głosów uzyskanych przez poszczególne partie w okręgu wyborczym, przez kolejne liczby całkowite (1,2,3,4...), mandaty otrzymują te partie które legitymują się kolejno najwyższymi wynikami uzyskanymi z tej operacji.
Systemy większościowe preferują partie silne, duże, sprzyjają silnemu gabinetowi, zapewniają stabilność rządów, ale deformują wyniki wyborów w większym stopniu i gorzej chronią interesy małych partii. Najbardziej deformujący jest system większości bezwzględnej.
Systemy proporcjonalne sprzyjają rozdrobnieniu partii, dają mniejszą stabilność rządów, ale mniej deformują. Krytycy systemu proporcjonalnego uważają, że stanowią one zachętę do mnożenia partii politycznych oraz podziału już istniejących na frakcje, co może prowadzić do destabilizacji politycznej. W związku z tym stosuje się systemy mieszane proporcjonalno -większościowe czyli połączenie list krajowych z podziałem na okręgi.
Potrzebę wprowadzenia systemu proporcjonalnego widział Kelsen, gdyż według niego to wymóg sprawiedliwej reprezentacji i sprzyja on osiąganiu kompromisu, stając się narzędziem tworzenia rządu opartego o konsens oraz narzędziem powstawania decyzji politycznych wyłaniających się z dyskusji, a Mill wskazywał iż system proporcjonalny gwarantuje reprezentacje wielu nurtów opinii, zapewniając reprezentację mniejszości w parlamencie.
POLITYCZNE KONSEKWENCJE SYSTEMU WYBORCZEGO - DEFORMACJA WYNIKU WYBORÓW
Powodują deformację wyników, pewne partie wtedy są nadreprezentowane inne podreprezentowane. Deformacja jest silniejsza w systemach większościowych, a słabsza w proporcjonalnych. Świadomość tego faktu wpływa na zachowania w toku wyborów. Prawidłowość tę sformułował DUVERGER wyróżniając:
- mechaniczny efekt prawa wyborczego, polegający na tym, że wszystkie uczestniczące w wyborach partie, z wyjątkiem dwóch najsilniejszych są permanentnie podreprezentowane,
- psychologiczny efekt prawa wyborczego, sprowadzający się do tego, że wyborcy skłonni są głosować na partie silniejsze, w obawie przed obniżeniem znaczenia swego głosu.
Najmniejsza deformacja
- alokacja wyrównawcza
- duży rozmiar okręgu wyborczego
- proporcjonalna formuła wyborcza
- stabilizacja systemu partyjnego