systemy wyborcze
Wybory w państwach demokratycznych i niedemokratycznych
wybory rywalizacyjne - system liberalno-demokratyczny;
wybory semirywalizacyjne - system autorytarny;
wybory nierywalizacyjne - system totalitarny.
Wolne wybory jako podstawowa kategoria demokracji
Elektoryzm - opinia zgodnie z którą sam fakt wyborów, nawet przy wykluczeniu z nich określonych partii politycznych czy kandydatów lub pozbawieniu prawa głosu części ludności i niezależnie od sposobu przeprowadzenia głosowania oraz wymagań dotyczących uczestników wyborów, wystarczą aby dany ustrój uznać za demokratyczny.
Fazy procesu wyborczego:
1) sporządzenie i wyłożenie spisów wyborców — osób mających czynne prawo wyborcze (ma to podstawowe znaczenie dla korzystania przez wyborców z przysługujących im praw wyborczych);
2) zgłoszenie kandydatów i przeprowadzanie kampanii wyborczej;
3) przeprowadzenie aktu głosowania;
4) ustalenie wyników wyborów.
W demokracjach zachodnich formułuje się trzy zasadnicze priorytety wyborów:
Wybory przeprowadza się, aby:
— elektorat mógł wybrać swoich przedstawicieli,
— potwierdzić lub zmienić rządy
— legitymizować rząd.
Funkcje wyborów
kreacyjna i legitymizacyjna
Wypełnienie pierwszej prowadzi do wyłonienia reprezentacji przedstawicielskiej, która w miarę możliwości odwzorowuje preferencje wyborców. W wyniku drugiej ciała wybieralne cieszą się poparciem i zaufaniem wyborców
Rola wyborów w państwach autorytarnych i totalitarnych
Wybory stają się rodzajem plebiscytarnego poparcia dla rządzących, którzy skutecznymi środkami (nawet bezpośredniego przymusu) doprowadzają do mobilizacji społeczeństwa opowiadającego się oficjalnie najczęściej w 90—99% za sprawującymi władzę. W tym przypadku poparcie udzielone rządzącym ma jednak ograniczoną siłę legitymizacyjną.
Wybory powodujące w wyniku radykalnej zmiany preferencji elektoratu upadek dyktatur autorytarnych lub totalitarnych, zalicza się do tzw. wyborów krytycznych. Wyborów tych nie traktuje się jako stałej procedury demokracji, ale jako jej zapoczątkowanie.
Wybory w Korei Północnej
Wybory parlamentarne zostały zaplanowane na 8 marca. Lista kandydatów została ustalona według zasad Partii Pracy Korei, tj. po jednym kandydacie z każdego okręgu wyborczego. Obecnych 687 kandydatów w ostatnich wyborach w 2003 roku, uzyskało 100 proc. poparcia.
Minister obrony narodowej Korei Północnej, wicemarszałek Kim Il-chol w czasie tego spotkania stwierdził, że „XII wybory parlamentarne są wydarzeniem historycznym, które stwarza Korei Północnej okazję zwrotu w walce o pokazanie światu, że naród koreański jest potężnym i pomyślnie się rozwija”. Dodał również, że „Korea Północna pokaże potęgę rewolucyjnej jedności oraz przewagę systemu socjalistycznego w sytuacji, gdy naród koreański zjednoczony jest wokół naczelnego wodza”.
Demokracja a ograniczenia praw wyborczych
Cenzusy wyborcze czyli obowiązek spełniania określonych wymogów traktowanych jako warunek dopuszczenia do udziału w wyborach. Dotyczyły one: płci, majątku, wykształcenia, miejsca zamieszkania, rasy, narodowości, religii, języka, pochodzenia społecznego i innych cech. Przykłady: cenzus ,,dobrej moralności”, prawo wyborcze przysługiwało temu, kto miał,,dobry charakter” i zdolność do ,,rozumienia obowiązku obywatela...”, występował m.in. na Południu Stanów Zjednoczonych; cenzus zasług i często z nim powiązany cenzus zaufania, wpisany m.in. do polskiej konstytucji z 23 kwietnia 1935 roku
Współczesne ograniczenia prawa wyborczego
cenzus wieku - ustanawia granicę, od której możliwy jest udział w wyborach lub kandydowaniu na obieralne stanowisko;
cenzus zamieszkania - do uzyskania prawa wyborczego niezbędny jest określony czas zamieszkania w danej miejscowości (zasada domicylu);
Przymiotniki wyborcze
”Przymiotniki” wyborcze, zwane też zasadami wyborczymi, stanowią cechy charakterystyczne prawa wyborczego. W tym przypadku termin ten oznacza również prawo obywatela do udziału w wyborach. Przyjmuje się, że wybory powinny odbywać się z uwzględnieniem trzech pierwszych „przymiotników”: powszechności, równości i tajności. Dwa pozostałe: bezpośredniość i proporcjonalność są mniej istotne, chociaż według niektórych opinii decydują o „bardziej” demokratycznej formule wyborów.
Powszechność
Wybory powszechne oznaczają, że zarówno prawo głosowania (czynne prawo wyborcze), jak i kandydowania (bierne prawo wyborcze) przysługuje wszystkim obywatelom państwa (nieliczne ustawy wyborcze uwzględniają również apatrydów, czyli bezpaństwowców). W zasadzie jedynym ograniczeniem jest tutaj cenzus wieku głosującego i kandydata.
Bezpośredniość
Bezpośredniości wyborów nie należy mylić z głosowaniem osobistym, czyli bezpośrednim. Bezpośredniość wyborów oznacza, że wyborcy poprzez akt głosowania wybierają swoich przedstawicieli do różnych organów władzy bez szczebli pośrednich. Są to wybory jednostopniowe.
Tajność
Tajność odnosi się do korzystania z czynnego prawa wyborczego. Najczęściej przez tajność wyborów rozumie się jedynie zewnętrzne oznaki samego aktu oddawania głosu w lokalu wyborczym (m.in. kabina z kotarą, zalakowana urna). A tajność to przede wszystkim bezwzględne przestrzeganie zasady anonimowości głosu, czyli głosowanie przeprowadzone jest w sposób nie pozwalający ustalić, kto jak głosował.
Równość
Równość w wyborach ma dwa podstawowe znaczenia: formalne i materialne:
- każdy obywatel ma jeden głos.
- „waga głosu” w każdym okręgu wyborczym jest jednakowa, czyli w każdym okręgu wyborczym, aby uzyskać mandat, należy otrzymać tę samą liczbę głosów, co łączy się z wyznaczeniem normy przedstawicielskiej.
Norma przedstawicielska
Ustala proporcje między liczbą mieszkańców lub wyborców w danym okręgu wyborczym a liczbą wybieranych w tym okręgu przedstawicieli.
Przykłady
W Belgii, gdzie konstytucja określała, że jeden mandat przypada na 40 000 mieszkańców.
W roku 1839 Izba Reprezentantów składała się z 95 deputowanych, a w 1949 roku z 212, zaś liczba senatorów wzrosła z 47 w 1900 do 178 w latach 60 XX wieku.
W Wielkiej Brytanii według stanu z 1989 roku na jeden mandat przypadało ponad 700 000 mieszkańców, a w Luksemburgu 52 000.
Mandat przedstawicielski
Termin mandat pochodzi z łacińskiego mandatus oznaczającym zlecenie. Określa stosunek prawno-polityczny, jaki zachodzi między osobą piastującą funkcję z wyboru a wyborcami. Pod tym pojęciem zazwyczaj rozumie się pełnomocnictwo udzielone przez wyborców określonemu przedstawicielowi do reprezentowania ich w sprawowaniu władzy państwowej. W doktrynie prawa konstytucyjnego rozróżnia się nabycie mandatu przedstawicielskiego od jego objęcia. Nabycie następuje z chwilą stwierdzenia wyboru danego kandydata, natomiast po złożeniu odpowiedniego ślubowania (przyrzeczenia) rozpoczyna on pełnienie swoich funkcji, tj. obejmuje mandat
mandat imperatywny
1) przedstawiciel jest jedynie reprezentantem swojego okręgu wyborczego, a nie całego zbiorowego podmiotu suwerenności;
2) przedstawiciel jest zobowiązany do uwzględnienia opinii i oczekiwań własnego elektoratu;
3) może być odwołany przed upływem kadencji.
Mandat wolny
1) przedstawiciel jest reprezentantem całego narodu, nie zaś tych, którzy go wybrali;
2) zachowuje prawo do działania zgodnie z własnymi poglądami i orientacjami politycznymi;
3) nie może zostać odwołany przez wyborców przed upływem kadencji.
PRAWNE REGULACJE SYSTEMU WYBORCZEGO1. Pojęcie systemu wyborczego
system wyborczy to zespół reguł rządzących:
- procesem artykulacji preferencji wyborczych wyrażonych w postaci głosów,
- procesem transformacji proporcji głosów oddanych na poszczególne partie w propozycję uzyskanych przez nie mandatów
rozróżniamy pięć charakterystycznych zmiennych systemu wyborczego:
wielkość okręgów, kształt i granice okręgów, przeciętny koszt uzyskanie jednego mandatu, struktura głosowania oraz formuła wyborcza.
Wielkość okręgów
W systemach wyborczych istotną rolę odgrywa wielkość okręgów wyborczych, która implikuje ich ważność, a wyraża się liczbą mandatów. Okręgi mogą być jednomandatowe, wielomandatowe. Wyjątkowo, cały kraj może stanowić okręg wyborczy (Izrael).
Kształt i granice okręgów
Kształt i granice okręgu mają związek z charakterem struktury socjoekonomicznej wyborców w danym okręgu. Podział na okręgi wyborcze odbywa się z uwzględnieniem czynnika geograficznego, czyli wielkości terytorium oraz czynnika demograficznego, czyli liczebności elektoratu. Granice okręgów najczęściej pokrywają się z granicami jednostek podziału administracyjno-politycznego lub tworzone są specjalnie granice przez określony organ ustawodawczy lub też wykonawczy. Kształt i granice okręgu mogą być przedmiotem manipulacji w celu uprzywilejowania określonej grupy wyborców kosztem innej.
Przeciętny koszt uzyskania jednego mandatu w okręgu wyborczym
Wzór Victora d'Hondta
Q = V-1/S+P-1
Q — liczba głosów potrzebnych do zdobycia mandatu
V — liczba ważnie oddanych głosów w okręgu wyborczym
S — liczba mandatów przypadających na okręg wyborczy
P — liczba partii politycznych (kandydatów) biorących udział w wyborach w okręgu wyborczym
Przeciętny koszt uzyskania mandatu:
Obniża się, gdy zwiększa się wielkość okręgu (wzrost liczby mandatów) lub zwiększa się liczba partii politycznych (kandydatów) rywalizujących w okręgu.
Wzrasta wraz z przyrostem liczby ważnie oddanych głosów. Przy jednomandatowych okręgach oraz dwóch, trzech partiach politycznych rywalizujących w okręgu, przeciętny koszt uzyskania mandatu jest wyższy niż w okręgach wielomandatowych, w których startuje w wyborach wiele partii politycznych. Przy tej samej liczbie rywalizujących (wielu) partii, a zróżnicowaniu wielkości okręgów wyborczych koszt ten będzie większy w małych okręgach wyborczych.
Przeciętny „koszt” uzyskania jednego miejsca w parlamencie
Mierzony jest liczbą głosów potrzebnych do jego zdobycia
liczba oddanych w okręgu głosów - 1 / liczba miejsc w okręgu + liczba partii - 1
Pod pojęciem „struktury głosowania” należy rozumieć sposób oddania głosu.
Z tego punktu widzenia, wyodrębnia się „głosowanie kategoryczne, gdzie wyborca oddaje głos na jednego lub więcej kandydatów jednej partii politycznej oraz głosowanie zwykłe, zwane też porządkującym, gdzie wyborcy pozwala oddać głos na różne partie lub kandydatów różnych partii politycznych.
Formuła wyborcza
Zespół reguł rozstrzygających o tym, który kandydat zostanie wybrany w danym okręgu oraz w jaki sposób następuje przetworzenie liczby uzyskanych przez daną partię głosów w liczbę przypadających jej mandatów
Jest to również źródło deformacji systemu wyborczego czyli niezgodności podziału mandatów z faktycznymi preferencjami wyborców wyrażonymi w głosowaniu
Klauzula zaporowa
Sztuczny próg poparcia, którego przekroczenie jest niezbędne dla udziału w podziale mandatów
FORMUŁA WYBORCZA
(= reguła rozstrzygnięcia)
metoda przeliczania głosów
na mandaty EFEKT MATEUSZA =
EFEKT NADREPREZENTACJI
Większościowe systemy wyborcze
Istota większościowych systemów wyborczych
Istota wyborów większościowych sprowadza się do tego, że mandat (mandaty) przypada temu stronnictwu (kandydatowi), które zdobywa większą liczbę głosów. W systemie tym dominuje zasada ”zwycięzca bierze wszystko”. Pozostali kandydaci, bez względu na liczbę uzyskanych głosów, nie otrzymują mandatów.
Podział ordynacji większościowych ze względu na liczbę mandatów w okręgu:
- jednomandatowe okręgi wyborcze - Wielka Brytania (do Izby Gmin), Australia (do izby niższej), Francja, Stany Zjednoczone, Indie, Kanada
- wielomandatowe okręgi wyborcze - np. do polskiego Senatu, Tajlandia, Mauritius
Ze względu na sposób wyboru mandatu
-jednoturowe - Wielka Brytania, Indie, Kanada, Stany Zjednoczone
- dwu- lub wieloturowe - Francja, Iran, Kuba, Ukraina
- alternatywnego głosu (Alternative Vote) - Australia
System większości względnej
W wyborach zwycięża ten kandydat, który zgromadził w danym okręgu wyborczym więcej ważnych głosów niż każdy inny kandydat, czyli do uzyskania mandatu może wystarczyć większość zwykła. W skrajnych przypadkach, gdy o mandat walczy kilku lub kilkunastu kandydatów, do zwycięstwa wystarczy około 20—30%, a nawet mniej ogółu głosów.
przykłady
Wybory w systemie większości względnej przeprowadzane są w większości państw anglosaskich, np. do izb niższych parlamentów w W. Brytanii (Izba Gmin), Stanach Zjednoczonych (Izba Reprezentantów), Kanadzie (Izba Gmin) i do niedawna w Nowej Zelandii (Izba Reprezentantów) oraz znacznie częściej do izb wyższych parlamentów (Od 1991 roku zwykłą większością głosów wybiera się Senat RP).
Głosowanie w systemie większości względnej
Głosowanie jest dla wyborcy proste i przejrzyste, dotyczy to też wyrażania preferencji politycznych. Są one jednoznaczne, gdyż w wyborach dominują z reguły dwie liczące się opcje polityczne.
w przypadku gdy wyborca nie jest zwolennikiem żadnego z dwóch najsilniejszych kandydatów (partii politycznych)
Głosowanie „taktyczne” wyborca nie widząc szans na zwycięstwo swojego kandydata, wybiera kandydata, który jest mu bliższy ze względów politycznych.
Głosowanie „negatywne” wyborca oddaje głos, aby nie dopuścić do zwycięstwa niechcianego kandydata.
Oba rodzaje głosowania nazywane są również głosowaniem strategicznym.
system większości bezwzględnej
Wymogiem uzyskania mandatu jest zdobycie 50%+ 1 ważnych głosów, Gdy w wyborach bierze udział więcej niż dwóch kandydatów i żaden z nich nie uzyska takiej liczby głosów, przeprowadza się z reguły kolejne głosowania, zwane popularnie turami wyborów. Po każdej turze eliminowany jest ten z kandydatów, który uzyskał najmniejszą liczbę głosów.
Współcześnie wybiera się za pomocą tego systemu przedstawicieli głównie na stanowiska jednoosobowe, a przede wszystkim na urząd prezydenta w niektórych państwach Europy Zachodniej (m.in. w Austrii od 1951 roku, Finlandii od 1988 roku, Francji od 1962 roku, Portugalii od 1976 roku) i Azji (m.in. w państwach powstałych po rozpadzie ZSRR, na Filipinach, w Korei Południowej, Mongolii i na Tajwanie — oficjalnie Republika Chińska) oraz w większości państw Ameryki Łacińskiej i Afryki.
System większości bezwzględnej II cz.
Najczęstsze zastosowanie ma jednak system z II turą wyborów jako głosowaniem ostatecznym. Udział w niej biorą dwaj kandydaci, którzy zebrali podczas I tury największą liczbę głosów. W II turze zwycięża ten z dwóch kandydatów, który uzyskał więcej ważnych głosów.
System większości bezwzględnej, w przypadku II tury, wymusza na części wyborców zmianę preferencji politycznych. np. w Polsce podczas wyborów prezydenckich w 1990 roku. Wyborcy popierający w I turze Tadeusza Mazowieckiego, w związku z jego wyeliminowaniem z dalszej gry wyborczej, uczestnicząc w II turze, ,,przenieśli” swoje głosy na Lecha Wałęsę.
System dwuetapowych wyborów
System ten jest odmianą „czystego” systemu większości bezwzględnej. Jest stosowany przy wyborze deputowanych do francuskiej izby „niższej” parlamentu — Zgromadzenia Narodowego od 1958 roku. Charakterystyczną są dwie tury wyborcze, przedzielone tygodniową przerwą. W I turze, aby być wybranym, należy nie tylko uzyskać większość bezwzględną, ale uzyskany wynik musi stanowić co najmniej 25% ogólnej liczby zarejestrowanych wyborców w okręgu. W I etapie wyborów zostaje obsadzonych przeciętnie 20% ogółu mandatów. Do II tury dopuszczeni są kandydaci, którzy uczestniczyli w I turze i uzyskali co najmniej 12,5% głosów ogółu uprawnionych.
cz. II
Wymóg ten wprowadzony od 1976 roku w warunkach francuskich oznacza polaryzację programów i postaw, zaś dla kandydatów osiągnięcie poparcia około 18% głosujących. W porównaniu z „czystym” systemem większości bezwzględnej do II tury wyborów może przystąpić więcej niż dwóch kandydatów. Do zwycięstwa wystarczy uzyskanie większości względnej, ale tak jak w I turze musi to stanowić co najmniej 25% głosów elektoratu uprawnionego do głosowania. W przypadku, gdy dwóch kandydatów uzyska tę samą liczbę głosów, mandat przypada temu, który jest starszy wiekiem.
System głosu alternatywnego
System ten jest odmianą systemu większości bezwzględnej i stosowany w wyborach do izby niższej parlamentu australijskiego — Izby Reprezentantów (z wyłączeniem Tasmanii) oraz w wyborach prezydenckich w Irlandii.
W okręgach jednomandatowych wyborcy pokazują skalę swoich preferencji wobec kandydatów, tzn. - 1, 2, 3, itp.). Jeśli jeden kandydat uzyskuje 50% i więcej głosów z oznaczeniem 1 to ten kandydat wygrywa. Jeśli nie, odpada kandydat z najmniejszym poparciem, a jego głosy rozdziela się według dalszych preferencji wyborców. Ten proces jest powtarzany, aż jeden z kandydatów uzyska bezwzględną większość. System ten pozwala zlikwidować „wieloturowość” wyborów i lepiej oddaje preferencje wyborcze obywateli niż pozostałe ordynacje większościowe.