Gaston Bachelard
ur. 1884 r.
zm. 1962 r.
filozof i historyk nauki, członek Akademii Francuskiej.
jego studia nad filozofią nauki stanowiły wizję epistemologii historycznej jako psychoanalizy umysłu naukowego.
stworzył pojęcia takie, jak „przeszkoda epistemologiczna” oraz „pęknięcie epistemologiczne”
we wczesnych pracach twierdził, że uczeni często wpadają w pułapkę: zamiast ujmować wiedzę naukową w czystej abstrakcji pojęć, projektują na nią własne kompleksy i marzenia
później uświadomił sobie pozytywną wartość marzącej wyobraźni
w poezji marzenie nie jest przeszkodą, ale dobrodziejstwem: w marzeniu doświadczamy bytu jako pełni i wartości
wykorzystywana do tej pory metoda psychoanalityczna wydała się badaczowi nieodpowiednia do opisania marzenia, sięgnął więc do fenomenologii, modyfikując jej pojęcia stosownie do własnych potrzeb "filozofa, który marzy"
Wstęp do „poetyki przestrzeni”
1957
jeśli filozof chce badać problemy, jakimi zajmuje się wyobraźnia poetycka, to musi zapomnieć o wszystkim co wie w zakresie nauk ścisłych etc.
jeśli filozofia istnieje w poezji, to musi się rodzić i odradzać przy każdym wybitnym wierszu
obraz poetycki to nagły zarys psychiki - nie da się go należycie zbadać poprzez drugorzędne uwarunkowania psychologiczne
nic, co ogólne i uporządkowane nie może stanowić podstawy filozofii poezji
refleksja filozoficzna: wymaga, by nowa idea znalazła swe miejsce w sprawdzonej budowli pojęciowej
filozofia poezji musi uznać, że akt poetycki nie ma przeszłości pozwalającej prześledzić jego przygotowanie i dojrzewanie
związek nowego obrazu z archetypem nie jest przyczynowy
obraz poetycki nie podlega żadnemu naciskowi; nie jest echem przeszłości
dzięki blaskowi obrazu odległa przeszłość odbrzmiewa tysiącem ech - nie wiadomo na jakiej głębokości się odbijają i zanikają
obraz poetycki posiada sobie właściwe istnienie i własny dynamizm, opiera się na ontologii bezpośredniej
prawdziwy wymiar bytowy obrazu poetyckiego odnajdujemy w oddźwięku (a nie w przyczynowości)
w oddźwięku obraz poetycki zyskuje dźwięczność istnienia
obrazy oddziaływają same, ale nie są rezultatami oddziaływania wewnętrznego
żeby filozoficznie wyjaśnić problem obrazu poetyckiego, trzeba sięgnąć do fenomenologii wyobraźni → badanie zjawiska obrazu poetyckiego w chwili, gdy wyłania się ze świadomości jako bezpośredni wytwór serca, duszy
fenomenologia = początek obrazu
2.
oddźwięk: zmiana w myśleniu - to, co należało do poety, należy też do nas
odbicie: dociera do odbiorcy bez wywołania zmian w percepcji postrzeganych obrazów
od czytelnika wymaga się, by nie traktował obrazu jako przedmiotu, ale aby uchwycił jego rzeczywistość
obraz łączy subiektywność z rzeczywistością
dzięki swej prostocie obraz nie wymaga żadnej wiedzy → stanowi dobro świadomości naiwnej
fenomenologia obrazu jest fenomenologią duszy, nie ducha → trzeba zebrać dokumenty dotyczące świadomości marzącej; dusza ≠ duch
dusza posiada światło wewnętrzne, światło „wizji wewnętrznej”
światło wewnętrzne nie jest odbiciem światła zewnętrznego
poezja to zaangażowanie duszy → świadomość zespolona z duszą jest świeższa, mniej zintencjonalizowana niż świadomość zespolona ze zjawiskami umysłu
marzenie: proces psychiczny często mylony ze śnieniem → marzenie poetyckie nie jest tym, co śnienie
dusza ujawnia swoją obecność w obrazie poetyckim
Pierre Jean Jouve: Poezja jest duszą, która uświęca formę → zanim powstało dzieło, znana forma była tylko przedmiotem
3.
fenomenologiczna dwoistość odbić i oddźwięku
oddźwięk: zmiana w myśleniu - to, co należało do poety, należy też do nas
odbicie: dociera do odbiorcy bez wywołania zmian w percepcji postrzeganych obrazów
pełnia i głębia dzieła, to zawsze zjawiska dwoistości odbicie-oddźwięk
przy pomocy oddźwięku jednego obrazu poetyckiego odbywa się prawdziwe przebudzenie twórczości poetyckiej, sięgającej aż w duszę czytelnika
oddźwięk pozwala odczuć czytelnikowi siłę poetycką, budzącą się w nim samym → obraz zakorzenia się w nas, został dany, ale rodzi wrażenie, że powinniśmy byli sami go stworzyć
obraz jest równocześnie stawaniem się ekspresji i stawaniem się naszego istnienia → ekspresja tworzy istnienie
sądzimy, ze wszystko, co w człowieku specyficznie ludzkie, to logos, nie umiemy myśleć o tym, co istniałoby przed czasami języka; tezę tę trzeba przyjąć jako hipotezę roboczą
obraz poetycki, wydarzenie przynależne do logos działa odnawiająco na osobowość→ nie jest już „przedmiotem”
psycholog: chce opisywać uczucia
psychoanalityk: próbuje rozplątać zawiłości własnych interpretacji i gubi oddźwięk, intelektualizuje obraz, dla niego obraz poetycki zawsze ma kontekst → tłumacz to zdrajca
obraz poetycki rozważamy w chwili, gdy przemyka z duszy do duszy i umyka przyczynowości
psychologia i psychoanalityka nie mogą określić ontologii tego, co poetyckie: nic nie przygotowuje obrazu poetyckiego, zwłaszcza nie kultura w sensie literackim, nie postrzeżenie w sensie psychologicznym
nowość obrazu poetyckiego stawia problem siły twórczej istoty mówiącej → ta siła ukazuje, że jest źródłem
fenomenologia wyobraźni poetyckiej, badając wyobraźnię, musi odsłonić tę pierwotną wartość różnych obrazów poetyckich
4.
w kompozycję wiersza wkraczają złożone elementy psychologiczne łączące kulturę literacką z ideałem literackim danego czasu
fenomenolog powinien być skromny
krytyk literacki: ocenia dzieło, którego nie byłby w stanie stworzyć
fenomenolog: nie czyta, lecz odczytuje z małą pychą i zapałem to, co mu się podoba → czytając przeżywa pokusę stania się poetą → odkrywa, że to co czyta go obchodzi
sympatia czytelnicza jest nieodłącznym elementem podziwu, zawsze gdy chcemy fenomenologicznie przyswoić sobie obraz poetycki, potrzebny jest szczery podziw
radość czytania jest jakby odbiciem radości pisania; czytelnik uczestniczy w radości tworzenia
przeżycie wiersza stanowi zbawienne doświadczenie wynurzenia się
wspaniały wiersz może wywrzeć wielki wpływ na duszę języka, budzi zatarte obrazy, sankcjonuje nieprzewidywalność słów
wolność poezji w korpusie językowym → poezja jako zjawisko wolności
5.
w samym stawaniu się ekspresji, jaką jest wiersz, może pojawić się oddźwięk fenomenologiczny, który daje nam panowanie nad językiem
w pierwszym fenomenologicznym badaniu wyobraźni poetyckiej obraz, fraza poetycka, wiersz, strofa - tworzą przestrzenie językowe, które powinna badać typo-analiza
wiersz zawsze ma w sobie ruch
Podmiot mówiący jest całkowicie podmiotem podmiot mówiący cały mieści się w obrazie poetyckim → oddając mu się bez zastrzeżeń można wejść w poetycką przestrzeń obrazu
obraz poetycki - źródło świadomości → czyli należy do fenomenologii
przedmioty przemawiają do nas i możemy nawiązać z nimi kontakt, jeśli przyznamy pełną wartość ich językowi; nieustannie przeżywamy rozwiązanie problemów, których nie potrafi rozwinąć refleksja
6.
sfera sublimacji czystej: sublimacja, która wyzbyła się ładunku namiętności i jest wyzwolona z porywu pragnień, przez co niczego nie sublimuje
kiedy obrazy tracą znaczenie psychologiczne, osobiste, psychoanalityczne, mają znaczenie poetyckie
fenomenolog stara się ująć obraz poetycki w jego bycie, związki między przeszłością a teraźniejszością tracą znaczenie
obraz poetycki pod znakiem nowej istoty → tą nową istotą jest człowiek szczęśliwy
psychoanalityk uważa, że jeśli człowiek jest szczęśliwy w słowach, to jest nieszczęśliwy w życiu (tłumaczy kwiat nawozem)
fenomenolog: zajmuje się obrazem, słowami, które mówią, nie analizuje cierpień autora
w poezji sublimacja wznosi się ponad psychologię duszy nieszczęśliwej na ziemi
fenomenolog nie odrzuca tego, co pokazuje psychoanalityk, ale chodzi o to, by przejść do obrazów nie przeżytych, nie wynikających z życia, ale z poezji
w obrębie „czystej formy języka” przyczyny psychoanalitycznie nie pozwalają przewidzieć nowości obrazu poetyckiego
poezja jest zaskakująca, bo trudno przewidzieć jej obrazy
poeta, to ten, który zna, a więc przerasta i nazywa to, co zna → nie ma poezji bez twórczości absolutnej
bez obszaru absolutnej sublimacji nie sposób dostrzec wyraźniej dwubiegunowości poezji
trudno dokładnie określić płaszczyznę „rozerwania”; poziom wyznaczający czystą sublimację jest różny dla różnych dusz
psychoanalityk może badać ludzką naturę poetów, ale nie jest przygotowany do badania obrazów poetyckich na ich szczytach → odwraca się uwagę od dzieła sztuki, by zająć się zdarzeniami poprzedzającymi powstanie tego dzieła
7.
fenomenologia z zasady nie troszczy się o przeszłość i zwraca się ku nowości; nawet w malarstwie
wiedzy towarzyszyć musi równe o niej zapomnienie; niewiedza to nie ignorancja, ale trudny akt przekroczenia wiedzy → wyzbyć się racjonalności
w poezji niewiedza jest warunkiem podstawowym
życie obrazu tkwi w przekroczeniu wszystkich danych zmysłowych
8.
psychologia klasyczna często myli obraz z metaforą
wyobraźnia twórcza: główna siła natury ludzkiej
wyobraźnia to zdolność tworzenia obrazów
wyobraźnia w swym żywym działaniu odrywa nas zarówno od przeszłości, jak i od rzeczywistości; otwiera się ku przyszłości
funkcja realności i irrealności: ożywia język podwójnym działaniem znaczenia i poezji
poezja przenosi wyobraźnię w tę strefę pogranicza, gdzie funkcja irrealności zawsze rozbudza istotę zasklepioną we własnych automatyzmach → wyobraźnia odtwórcza jest prozą wyobraźni twórczej
9.
zapowiedź kolejnych rozdziałów książki (bo to był wstęp ☺ )
topofilia: określenie przestrzeni szczęścia → przestrzeni posiadania, przestrzeni bronionych przed wrogimi siłami, przestrzeni kochanych
przestrzenie sławione→ ich rzeczywiste niekiedy wartości opiekuńcze łączą się z wartościami wyimaginowanymi
przestrzeń uchwycona wyobraźnią nie jest obojętna
problem poetyki domu: główna zasada integracji psychologicznej → trzon doktryn → typoanalizy
dom: topografia naszej intymnej istoty
pojęcie domu można uznać za narzędzie analizy ludzkiej duszy→ pociecha jaskini → dusza naszym mieszkaniem
wspominając domy i pokoje uczymy się zamieszkiwać samych siebie
domy rzeczy: szuflady, kufry → pusta szuflada jest niewyobrażalna, może zostać tylko pomyślana
gniazda i muszle: świadectwo pracy wyobraźni z trudem hamowanej rzeczywistością przedmiotów
obrazy w których stalibyśmy się zupełnie mali → w domach mamy komórki i kąty, gdzie można „przycupnąć”
naprawdę mieszka tylko ten, który umiał „przycupnąć”
zapas obrazów i wspomnień, które nie każdemu chętnie ujawniamy
Miniatura i Ogrom: dialektyka małości i wielkości
małość i wielkość nie muszą być ujmowane w swej obiektywności → rozdziały nie są tak przeciwstawne jakby się mogło wydawać
chodzi o intymny udział w ruchu obrazów → ogrom może tkwić w nas i niekoniecznie wiąże się z przedmiotem
dialektyka wewnętrzności i zewnętrzności, która odbija się na dialektyce otwartości i zamkniętości
powyższym bliski jest rozdział Fenomenologia okrągłości → wyjście od intymnego uczucia tego, co okrągłe → obrazy te nie są zwykłymi metaforami
Eugene Minkowski - pomysłodawca
J.-B. Pontalis
J. H. Van den Berg
J. P. Richter
1