Średniowiecze, Renesans, Barok
15. Poezja renesansowa „w służbie ojczyzny miłej”. Społeczne i obywatelskie zadania literatury.
Problematyka patriotycznej odpowiedzialności za losy kraju była w renesansie czymś nowym. Średniowiecze skupiało się na obronie jednej, wspólnej wiary, partykularne interesy państw nie były priorytetowe. Mieszkańcy nie utożsamiali się z narodem, państwem, interesami kraju. W Renesansie sytuacja się zmieniła. Narodziła się świadomość narodowa, historia i polityka wkroczyły na nowe tory. Rozwój demokracji szlacheckiej w Polsce, coraz większe przywileje zrodziły w co światlejszych umysłach potrzebę zwrócenia uwagi również na obowiązki wobec ojczyzny wynikające z takiego ustroju. Do takich myślicieli należą m.in. Jan Kochanowski („Pieśń o spustoszeniu Podola”, „Odprawa posłów greckich”), Piotr Skarga („Kazania sejmowe”), Andrzej Frycz Modrzewski („O poprawie Rzeczypospolitej” - całość, ale pamiętamy, że na naszych listach do przeczytania była tylko księga „O prawach”, a na egzaminie pytać będą o lektury z list), Łukasz Górnicki („Dworzanin polski”). Prawie wszystkie wymienione utwory są w opracowaniach (2 tura lektur semestr I), jedynie „Dworzanin…” jest lekturą z pierwszej tury, która jeszcze każdy czytał sam. Proponuję zajrzeć do tych opracowań.
Ksiądz Piotr Skarga w swoich słynnych "Kazaniach Sejmowych" mówił o silnym państwie, lecz zagrożonym poprzez liczne choroby. To, co najbardziej dręczy umęczone ciało Rzeczypospolitej to sześć społecznych chorób, wśród których autor wymienia karygodną obojętność na sprawy ojczyzny, czyli lekceważenie jej potrzeb na rzecz pilnowania prywatnych interesów, po drugie wskazuje na wewnętrzne cechy narodu polskiego, z których najgorsze są kłótliwość i niereligijność sięgająca herezji. Wszystko to potęgowane jest przez trzecią chorobę, która trawi samo serce narodu- tron królewski, który z każdym dniem słabnie pozbawiony realnej władzy(król z końcem XVI wieku, powoli stawał się marionetką w rękach Sejmu). O słabość Polski obwinia Skarga także czwartą chorobę- złe i niesprawiedliwe prawo, nierzadko lekceważone przez butnych szlachciców. Ostatnia choroba toczy cały już naród, a jest nią odwrócenie się od czystych, chrześcijańskich wartości, życie w grzechu i jawnej złości. Skarga występował przy tym przeciwko innym religiom, nie z racji tego ze miałyby być gorsze, lecz stąd ze powodowały zamęt w państwie. Chciał by wszyscy kierowali się wyznacznikami religii katolickiej, co mogłoby wtedy przełożyć się na dobro ojczyzny. Kaznodzieja nie tyle głosił co raczej nakazywał: posłuszeństwo Kościołowi, sprzeciw wobec reformacji. Skarga widział w Rzeczpospolitej matkę, dlatego wszystkie przewinienia wobec niej objęte były wedle niego najcięższym, śmiertelnym grzechem. Nie można też pominąć jednego z najważniejszych motywów, jaki pojawia się u księdza Skargi, a który będzie później żywy w wielu tekstach patriotycznych, przez setki lat, a mianowicie metaforycznego obrazu statku płynącego przez burzowe i sztormowe morze. Polska już na wieki stanie się takim tonącym korabiem, który co chwile schodzi na dno.
Andrzej Frycz Modrzewski „O poprawie Rzeczypospolitej”. Autor dzieła wymienia pięć podstawowych aspektów działalności państwa, które wymagają szczególnej opieki i mądrych zmian: obyczaje, prawa, prowadzenie wojen, wiara i edukacja. Każdemu z tych zagadnień poświęca Modrzewski osobną księgę. W księdze poświęconej prawom obowiązujących obywateli szczególną uwagę zwraca na konieczność stworzenia sprawiedliwego i jednorodnego prawa dla wszystkich, równych obywateli Rzeczypospolitej. Wynikało to z osobnych kodeksów karnych dla szlachciców i nieszlachciców. Według Modrzewskiego zbrodnia powinna być karana tak samo, niezależnie od statusu społecznego sprawcy. Takie same powinny być też nagrody za zasługi obywateli. Prawa mają też być jasno spisane i mają być traktowane jako ważniejsze niż rozkaz króla. Duży nacisk kładł Modrzewski na konieczność myślenia przede wszystkim o dobru ogółu mieszkańców Polski, przedkładaniu interesu państwa nad interes jednostki. Zwraca też uwagę na pijaństwo i lenistwo obywateli - uważa, że takie zachowania również powinny być karane.
Jan Kochanowski w „Pieśni o spustoszeniu Podola” pisze o rzeczywistych walkach jakie próbowało stoczyć źle przygotowane do nich wojsko polskie z najeźdźcami tatarskimi. Mistrz z Czarnolasu goryczą pisze, że jeśli nawet byli waleczni żołnierze odpierający atak Tatarów, to na nic zdało się ich męstwo, jeśli nie mieli ani wyposażenia, ani odpowiedniej liczby by obronić granice. Uważa on, że jest jeszcze czas, aby stanąć mężnie do walki. Jednak aby to uczynić, szlachta musiałaby zaprzestać swego biesiadowania, porzucić wygody, okazać męstwo, odwagę oraz wyłożyć fundusze na wojnę. Tuż za zachętą do walki dostrzegamy wytykanie przez podmiot liryczny rodakom ich braku zainteresowania sprawami kraju, krótkowzroczności oraz opieszałości w działaniu. Ostatnia zwrotka ukazuje gorzką i przykrą refleksję na temat Polaków. Poeta przestrzega przed powtarzaniem starych błędów, jednocześnie krytykuje fakt, iż Polacy nie potrafią wyciągać wniosków z historii. Odwołując się do znanego przysłowia "Mądry Polak po szkodzie" podmiot liryczny tak charakteryzuje Polaków: "Cieszy mię ten rym: "Polak mądr po szkodzie"/Lecz jesli prawda i z tego nas zbodzie,/Nową przypowieść Polak sobie kupi,/Ze i przed szkodą, i po szkodzie głupi".
Kochanowski krytykuje także poszczególne przywary Polaków w licznych pieśniach, fraszkach i drobnych utworach z czasów dworskich. Najważniejszym jednak utworem kręgu tematyki patriotycznej jest tragedia "Odprawa posłów greckich" (postać Antenora, klęska Trojan wynikająca z przedłożenia interesu osobistego Parysa nad dobro i bezpieczeństwo podległych mu ludzi). Maska historyczna opada, gdy uświadomimy sobie analogiczne ustroje Grecji i Rzeczypospolitej, warcholstwo rządzących, przekupstwo posłów ukazane w tragedii, to wszystko każe oglądać tragedię jako utwór o słabościach toczących Rzeczpospolitą, a które mogą doprowadzić do klęski równej porażce Trojan. Rzeczpospolita rządzona przez ludzi przedkładających własne interesy nad bezpieczeństwo kraju może runąć, tak jak runęły mury Ilionu. U Kochanowskiego spotykamy także elementy poezji tyrtejskiej, nawołującej do walki za ojczyznę i sławiącej tych, którzy jej obronie polegli śmiercią bohatera.
W „Dworzaninie polskim” widzimy próbę prezentacji postawy wzorowego dworzanina. Górnicki ukazuje zarówno wady jak i zalety wzorowego obywatela. Jak i wyżej wspomniani przeze mnie twórcy, Górnicki zwraca uwagę na to, by dbać o dobro ojczyzny a nie tylko swoje własne, zachować umiar w oddawaniu się przyjemnościom, pobierać wykształcenie itd.
PODSUMOWUJĄC ZADANIEM LITERATURY JEST
Zwracać uwagę na wady i nieodpowiednie zachowania obywateli
Kreować wzorce osobowe
Podkreślać zachowania i cechy jakie powinni pielęgnować w sobie obywatele
Wysuwać propozycje poprawy sytuacji Rzeczypospolitej
Czyli w skrócie ma wytykać co się da, zaznaczać problemy w państwie, pokazywać jak można poprawić sytuację w kraju i jacy powinni być ludzie.
O lekturach napisałam w skrócie to co dotyczy tematu ale jak już wspominałam dobrze by było przejrzeć opracowania i przypomnieć sobie co nieco z ich treści.