Wykład 3

1. Medycyna klasztorna w Europie po upadku Cesarstwa Rzymskiego.

2. Bizancjum a medycyna.

3. Państwo arabskie - kolebka nowoczesnej medycyny.

4. Obraz medycyny średniowiecznej.

MEDYCYNA KLASZTORNA

Średniowiecze jest jedną z najdłuższych epok w dziejach trwająca od upadku cesarstwa rzymskiego aż do początku odrodzenia. Jest ona często kojarzona z ciemnotą i inkwizycją pomimo, że stosy z rzekomymi czarownicami pojawiły się w zasadzie w renesansie. Jakkolwiek na polu nauk przyrodniczych nastąpił faktycznie regres, epokę cechuje fanatyczny wręcz teocentryzm i zepchnięcie człowieka do bardzo marginalnej roli (był on narzędziem w ręku Boga). W tym czasie tworzono nowe prawo, zasady etyczne, powstawały języki narodowe współczesnej Europy.

Upadek Cesarstwa Rzymskiego to wynik załamania się jego wewnętrznego porządku i ładu oraz przede wszystkim najazdy barbarzyńców: Gotów, Hunów (w czasie najazdu nie zniszczyli Rzymu, gdyż papież Leon III wystąpił przed ich przywódcą - Atyllą - błagając o oszczędzenie miasta i rzeczywiście jego prośby zostały wysłuchane) oraz Wandalów w 477 r. kiedy to Rzym został zburzony. Wydarzenie to rzutowało na dalsze losy miasta w aspekcie medycznym. Zniszczenie miasta pociągnęło za sobą zniszczenie sieci kanalizacyjno-wodociągowej przez co wody rozlewały się wokół metropolii tworząc potężne bagna i rozlewiska. Stanowiły one doskonałą wylęgarnie komarów będących nosicielami malarii, dlatego tereny Rzymu były często nawiedzane przez epidemie tej choroby a tamtejsi ludzie je po prostu opuszczali. Bagna osuszył dopiero Banito Mussolini umożliwiając rozwój Rzymu.

Religia chrześcijańska to pewnego rodzaju pomost i przenośnik wiedzy pomiędzy czasami starożytnymi a średniowieczem. W opisywanych czasach jedynymi osobami wykształconymi byli duchowni, tylko oni umieli pisać (np. mnisi klasztorach kopiowali księgi), byli więc jedynymi przenośnikami kultury. Wówczas powstał nowy system oświaty odmienny od poprzednich obejmujący kształcenie podstawowe tzw. trivium (gramatyka, retoryka i dialektyka) oraz wyższe tzw. quadrivium (geometria, arytmetyka, astronomia i muzyka) - nie jednak w znaczeniu uniwersytetu. Nauczanie medycyny mieściło się w zakresie arytmetyki obok np. fizyki czy geodezji. Ówcześni lekarze byli często także szefami okręgów geodezyjnych czy nauczycielami matematyki. Należy oczywiście pamiętać, że nauczanie teologii stało na czele tamtego systemu kształcenia. Ludźmi wykształconymi byli w 95% duchowni - mnisi, księża, dostojnicy kościelni.

Pierwsze „szkoły” medyczne średniowiecza europejskiego połączone były ze „szpitalami”. Należy pamiętać, że szpitale te nie miały wiele wspólnego placówkami tego typu powstającymi np. w Arabii czy wcześniej w Rzymie. Były to bardziej zakłady opieki pewnego rodzaju przytułki. Powstawały one przy klasztorach zakładanych od VI w. przez benedyktynów (pierwszy klasztor i „szpital” założony został przez św. Benedykta na górze Cassino w miejscu dawnej świątyni Apollona we Włoszech). Reguła zakonu była prosta „Módl się i pracuj” dlatego też braciszkowie zajmowali się pracą na roli, hodowlą zwierząt, rzemiosłem a także kopiowaniem ksiąg. Jednocześnie prowadzili przytułki w których początkowo jedynie przygarniano najczęściej starych, ciężko chorych i biednych dając im jednocześnie otuchę życiową, ułatwiając znoszenie choroby lub najczęściej pozwalając na godną śmierć. Jednocześnie braciszkowie byli ludźmi wykształconymi, znali różne pisma a więc także księgi medyczne dlatego podejmowali próby leczenia. Z czasem osiągano coraz lepsze efekty - powstawały klasztory specjalizujące się w leczeniu czy takie w których prowadzono hodowlę roślin leczniczych. W późniejszym okresie oprócz benedyktynów szpitale zakładano przy klasztorach zgromadzeń powstałych później (np. dominikanie, paulini).

W VI w. Kasjodor senator rzymski i mnich postanowił zebrać i odtworzyć starożytną wiedzę medyczną. W tym celu stworzył w klasztorach warunki do kopiowania i czytania ksiąg Galena oraz Hipokratesa. Jednocześnie kontynuował ich dzieła zwłaszcza w zakresie ziołolecznictwa i badania chorych. Rozwiną on medycynę klasztorną, która opierała się głównie na lekach roślinnych, stosowano dokładny wywiad. Ze względu na powszechny teocentryzm chorzy i lekarze często odwoływali się do opatrzności boskiej jako czynnika leczącego. Z tego powodu stosowano powszechnie modlitwy za chorych, dotykanie ich relikwiami, kropienie wodą święconą czy odprawianie egzorcyzmów. Tak więc odwoływano się do czynników nadnaturalnych w toku leczenia.

MEDYCYNA W BIZANCJUM

Lekarze bizantyjscy nie wnieśli w zasadzie niczego nowego do medycyny. Bazowali na osiągnięciach poprzedników, komentując ich dzieła. Najbardziej znani lekarze to:

• Oribarius IV w. - korzystał z dzieł Galena tworząc pewnego rodzaju „skrypty” z jego ksiąg, uważając jego teorie oraz wnioski z prowadzonych badań za nieomylne. Dlatego nie poprawiał błędów tam zawartych. Poprzez taka postawę (która prezentował nie tylko on ale wielu innych lekarzy średniowiecza) powstawał mit o nieomylności Galena - stał się on największym autorytetem ówczesnej medycyny. Oribarius był biegłym chirurgiem leczył nawet Gotów - najeźdźców Rzymu - zjednując sobie ich łaskę.

• Aleksander z Tralles VI w. - zajmował się patologią i terapią chorób wewnętrznych, w swoich działach bardzo delikatnie krytykował Galena wprowadzając zamiast tego swoje własne poglądy.

• Paweł z Eginy VII w. - był komentatorem i kompilatorem (łączył dzieła) dzieł starożytnych. Opracował pewnego rodzaju encyklopedię medycyny, w której zawarł także poglądy medyczne innych kultur. Działo to było popularne w medycynie arabskiej oraz europejskiej.

MEDYCYNA ARABSKA

Szczyt kultury arabskiej przypada na VII w. (wystąpienie Mahometa) do XIII w. (wyparcie arabów z Hiszpanii). Bagdad stał się największym miastem tego okresu, mieściła się tam największa biblioteka ówczesnego świata. Drugim miastem arabskim była Kordoba bogata do dzisiaj w budowle arabskie. Było w niej 500 meczetów, 1000 łaźni, 17 uczelni i kilkadziesiąt bibliotek. Nawet przyszły papież - Sylwester - wybrał to pogańskie dla niego miasto na miejsce edukacji ze względu na jego bogactwo kulturowe.

Rozkwit kultury arabskiej znalazł także odzwierciedlenie w rozwoju medycyny. Arabska medycyna średniowieczna była o wiele bardziej zaawansowana niż poprzedzająca ją wiedza śródziemnomorska a także współczesna jej medycyna europejska. Ekspansja muzułmańska rozwinęła zarówno handel środkami leczniczymi jak również wymianę wiedzy medycznej. Odtąd medycyna staje się spadkobiercą dziedzictwa perskiego, hinduskiego, syryjskiego, mezopotamskiego, greckiego i egipskiego. Powstają liczne szkoły medyczne. Jedną z bardziej znanych jest akademia w Dżondisabur, w której obok arabskich działali lekarze i wykładowcy europejscy (w świecie islamu nie było zasady, że lekarzem mógł być tylko muzułmanin) co świadczy o dużym zaufaniu jakim darzyli oni lekarzy europejskich o odmiennym przecież wyznaniu.

Kultura arabska bogata była w literaturę. Tłumaczona dzieła innych cywilizacji na arabski. W biblii islamu „Koranie” odnajdujemy natomiast przepisy chirurgiczne. Tu powstają pierwsze podręczniki dla uczących się medycyny. Szkoły lekarskie istnieją przy każdym szpitalu a studenci uczyli się także przy łóżku chorego co możemy traktować jako pierwsze kliniki (klinika = szpital podlegający uczelni). Tok zajęć w arabskiego studenta wyglądał następująco:

Czytanie o chorobie dyskusja z nauczycielem problem do zbadania

oglądanie chorego praca w ogrodzie botanicznym poznawanie roślin leczniczych

Nauka kładła naciska na dokładną diagnozę i prognostykę a także pierwszy raz w historii uczono sympatologii chorób seksualnych i nerwowych. Zakończona była wydaniem świadectwa zawodowego, tak więc arabowie wprowadzili pierwsze dyplomy lekarskie.

W każdym mieście znajdował się szpital w którym pracowało co najmniej 20 lekarzy a także mieściła się biblioteka. Ze względu na konkurencję pomiędzy sobą lekarze zaczęli specjalizować się w różnych dziedzinach dzięki czemu każdy pracował w innej branży nie konkurując z innym. W ten sposób powstały też pierwsze oddziały szpitalne. Najpowszechniejsze to:

• Chirurgiczny

• Chorób oczu

• Zakaźny

• Psychiatryczny

• Neurologiczny

Z czasem zaczęły powstawać specjalistyczne szpitale psychiatryczne czego Europa nie znała aż do czasów rewolucji francuskiej chorych psychicznie nie leczono gdyż nie uważano ich za chorych ale za wariatów do zamknięcia. W szpitalach powstają oddzielne kuchnie gdyż zwracano uwagę na higienę żywienia, poza tym różni chorzy byli różnie żywieni (zwracano uwagę na dietę w różnych schorzeniach). Lekarze opisywali badanie chorego, rokowania i przebieg leczenia w specjalnych księgach, które możemy traktować jako pierwsze historie choroby. System lecznictwa pozwalał na wypuszczenie chorego ze szpitala tylko gdy ten był całkowicie zdrowy (tak więc mógł on leżeć nawet kilka miesięcy czy nawet lat!!!). Wówczas również uposażano (było to zadośćuczynienie, gdyż będąc w szpitalu nie mógł zarabiać) taką osobę by ułatwić jej powrót do normalnego życia.

Rhasesm (850 - 923) - był założycielem szpital w Bagdadzie, twórcą dzieł wykorzystywanych potem w Europie. Cechowała go wielka światłość umysłu, bardzo dokładna diagnostyka unikająca jakichkolwiek spekulacji. Opisał wiele chorób zakaźnych oraz uszkodzenia kręgosłupa, uważał, że środowisko ma wielki wpływ na zdrowie - gdy budował szpital w Bagdadzie rozwiesił na drzewach w różnych częściach miasta kawałki mięsa, a szpital lokował w miejscu gdzie mięcho najpóźniej zgniło.

Ibn en Nafis (1210 - 1290) - opisał układ krążenia, jednakże jego dzieło nie zostało docenione i nie było brane przez potomnych pod uwagę. Podobny opis jaki stworzył powstał dopiero kilkaset lat potem.

Abu Ali al-Husayn Ibn Abd Allah Ibn Sina znany jako Awicenna z Buchary (985 - 1036) - był najsłynniejszym lekarzem arabskim a także filozofem. Pochodził z Tadżykistanu. Studiował logikę, gometrię, metafizykę, filozofię, astronomię i inne nauki przyrodnicze oraz medyczne. Sławę znakomitego medyka zdobył w wieku 18 lat Napisał ponad 160 ksiąg z matematyki, fizyki,
filozofii, sztuki i oczywiście medycyny. Jego „Kanun fi't-tib” („Kanon medycyny”), znany w tłumaczeniu łacińskim jako „Canon medicinae” był podstawą teorii i praktyki medycznej przez wiele stuleci. Poglądy Awicenny zrywały ze wszelkimi błędnymi dogmatami i stereotypami ówczesnej medycyny. Niestety nie odważył się skrytykować błędów Galena i powtórzył je w swojej księdze. Podał oryginalne opisy chorób zakaźnych, dzięki czemu wiemy jakie choroby wówczas panowały. Pisał o czynnikach chorobotwórczych i drogach ich przenoszenia, wprowadził termin epilepsja. Jako pierwszy wprowadził diety całkowicie owocowe, wynalazł wyciągi do nastawiania złamanych kończyn oraz masaże leczące i zapobiegające bólom pleców. Opisał także wiele różnych technik masażu. Podał opis 800 leków roślinnych bazując nie tylko na lekach rodzimych ale także na pochodzenia perskiego, hinduskiego, syryjskiego, mezopotamskiego, greckiego, egipskiego oraz tadżyckiego (ze względu na jego pochodzenie). Awicenna znany był z nieufności wobec innych lekarzy, zmarł natomiast w niesławie w wyniku błędnej diagnozy jaką sobie postawił (nie chciał konsultować się z innymi lekarzami w swojej sprawie). Jemu przypisuje się znany aforyzm:

"Ten co wie, że wie - jego słuchajcie;

ten co wie, że nie wie - jego pouczcie;

ten co nie wie, że wie - jego obudźcie;

ten co nie wie, że nie wie - zostawcie go samemu sobie."

MEDYCYNA W ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPIE

Obraz średniowiecznej Europy to powszechny upadek kultury miejskiej, pożary, epidemie i fale głodu. Nie dziwi więc, że w tej teocentrycznej epoce ludzie szukali otuchy w Bogu, który był jedyną ostoja i zapewniał szczęście. Ludzie we wszystkich wydarzeniach widzieli stałe działanie sił nadnaturalnych - Boga, diabła, aniołów - i nimi tłumaczyli wszystko. Dlatego tez można był na nie wpłynąć tylko przez modlitwę, ofiary, post, egzorcyzmy, relikwie, słowem i znakiem krzyża. Dotyczyło to także spraw zdrowotnych. Niektóre choroby miały swoich patronów, do nich się uciekano w razie pogorszenia stanu zdrowia:

Chroba	Patron	Choroba	Patron
Róża	Artur
Trądzik	Walenty

Higieny nie było wcale, gdyż ciało utożsamiano z grzechem a więc trzeba je dręczyć, nie wolno myć i pokazywać. Najbardziej zatwardziali nie myli się całe życie, gdyż obmywanie ciała było dla nich równoznaczne ze chrztem, który mógł się odbyć tylko raz w życiu.

Nauka medyczna była typowo scholastyczna (scholastyka = wyjaśnianie czegoś w oparciu o prawdy wiary) odnoszono ją do Boga. Najwyższym autorytetem i wzorem był Galen i do jego dzieł się odwoływano.

W VII w. we włoskim Salerno powstał najsłynniejszy klasztor i szpital a wkrótce potem szkoła medyczna tamtych czasów. W tamtejszej szkole uczono aż w czterech językach: greckim, hebrajskim, łacińskim i arabskim co świadczyło o wielkim zakresie nauczania medycy. Co ciekawe mogły tam się kształcić a nawet wykładać kobiety (np. Trotula - w trzech księgach o tematyce ginekologicznej opisała cykl miesiączkowy, mechanikę porodu i ułożenie płody podczas akcji porodowej). To w Salermo powstał pierwszy duży wydział lekarski. O wysokim poziomie nauczania świadczy postanowienie cesarza Fryderyka II. wydał on edykt który głosił, że każdy lekarz musi mieć dyplom ukończenia właśnie tamtej szkoły.

Jedną z ciekawszych postaci tego okresu była Święta Hildegarda z Bingen. Od 14 roku życia przebywała w zakonie. Jako nieliczna krzewiła ostrą higienę - będąc przeoryszą jej siostrzyczki musiały się codziennie myć i prać swoje szaty. Była jednocześnie wizjonerką - miła wizje medyczne dotyczące fizjologii i patrologii. Spisane są w dziele „Causa et cure” traktującym o patologii humoralnej połączonej z medycyną ludową i doprawione astrologią. Dotyczą one bólów głowy, cyklom miesiączkowym, czasie porodu, bólów żołądka, złemu trawieniu, podagry i porażeniom.

Arnold de Villanowa (ok. 1235 - ok. 1311) - dominikanin, lekarz, alchemik, filozof i dyplomata kataloński, pochodzący z okolic Walencji, był największym lekarzem średniowiecza. Wykształcenie medyczne i teologiczne zdobył w klasztorze Dominikanów w Barcelonie, doktorat z medycyny uzyskał w Montpellier. Pracował na Uniwersytecie Paryskim. Był lekarzem królów, książąt i papieży (m.in. Bonifacego VIII). Jego głównym dziełem jest „Breviarium practicae” („Brewiarz medycyny od stóp do głów”), przedstawiający całość ówczesnej medycyny oraz spostrzeżenia z jego własnych operacji. Przeciwnik scholastyki i autorytetów starożytnych i arabskich; jego pisma filozoficzne zostały spalone przez inkwizycję. Napisał też interesujący komentarz do poglądów słynnej szkoły medycznej w Salerno. Krytykował uniwersalizm w medycynie, proponował powrót do wyczekującej medycyny Hipokratesa. Jego poglądy wynikały ze świadomości o bezsilności wobec wielkich epidemii. Dlatego też chirurgię uznawał za najlepszą dziedzinę medycyny, która od razu potrafi pomóc.

Ogólny obraz medycyny średniowiecznej nie był zbyt różowy - lekarzy było mało zaczynały się dopiero tworzyć początkowa pierwsze szkoły medyczne i potem uniwersytety. Cała wiedza lekarska oparta był na Galenie (np. anatomia, zwyczaj upuszczania krwi) skądinąd pełnym błędów. W badaniu stosowano pomiar tętna i uroskopię (oglądając mocz lekarze diagnozowali choroby). Wzrosła liczba leków. W terapii powszechni stosowano upusty krwi co posunięte było do granic absurdu, powstawały podręczniki upuszczania wg. których: należało wykonać 3 - 5 upustów rocznie, upust 1 maja zawsze był skuteczny, skuteczniejszy był im młodszy pacjent (upuszczano nawet niemowlętom). Ze względu na epidemii wydawano pierwsze nakazy izolacji chorych zakaźnie, przeprowadzano pierwsze dezynfekcje miejsc po chorych, palono rzeczy po nich. Domy budowano frontem na północ gdyż z południa szło morowe powietrze. Jednocześnie medycyna zawierał elementy supranaturalne, astrologiczne, teologiczne. Nastąpił także rozdział chirurgii od medycyny - powstawały cechy cyrulików trudniących się strzyżeniem, goleniem i wykonywaniem zabiegów chirurgicznych!!!

Historia Medycyny 2004 W 3 - 5

___<>________<>__ PIOTR WOLAK - trampek

/0|O| 0 00 0 |O|0\ Kraków, mobile [phone]

\_|_|____ET22___|_|__/ e-mail: [e-mail]

/=ooo |____| ooo=\ GG: 5898291

---