Przyczyna otyłości jest nieznana ale mechanizm jej powstawania jest prosty. Otyłości zawsze jest spowodowana pobieraniem większej ilości energii pod postacią spożywanych pokarmów niż wynoszą łączne wydatki energetyczne ponoszone przez nasz organizm. Wyróżniamy dwa typy otyłości w zależności od etiopatogenezy:
otyłość pierwotną - pokarmową powstającą w wyniku współdziałania czynników genetycznych i środowiskowych
otyłość wtórną - będącą objawem chorób metabolicznych, chorób ośrodkowego układu nerwowego, wad chromosomalnych oraz jako działanie leków
Przyczyny otyłości wtórnej
Wśród czynników, które powodują rozwój otyłości należy wymienić:
zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego: urazy czaszki, guzy mózgu, dystrofia tłuszczowo-płciowa Froehlicha, zespół Blounta
endokrynopatie: niedoczynność tarczycy, hiperinsulinizm pierwotny, choroba lub zespół Cushinga, zespół Stein-Leventhala, stan po usunięciu jajnikówi, niedobór hormonu wzrostu, zespół przekwitania, hipogonadyzm hipogonadotropowy i inne.
stosowanie leków: glikokortykoidów, estrogenów, progesteronu, środków uspokajających, pochodnych fenotiazyny.
wady chromosomalne: zespół Turnera, zespół Downa.
Przyczyny otyłości pierwotnej
W powstawaniu nadwagi i rozwoju otyłości pierwotnej bierze udział wiele czynników wśród których najważniejszą rolę odgrywają:
Czynniki genetyczne
Otyłość wykazuje charakter rodzinny, gdzie dużą rolę odgrywają wspólne dla rodzin nawyki żywieniowe i życiowe. Czynniki genetyczne mogą stanowić do 40% przyczyn prowadzących do otyłości. W procesie tym zaangażowanych może być kilka genów wpływających na przyjmowanie pokarmów i wydatkowanie energii. Dokładny mechanizm pozostaje jednak nieznany. Uważa się, że leptyna kodowana przez gen ob jest przekaźnikiem pomiędzy adipocytem (komórką tłuszczową) a mózgiem dostarczającym informacji o rozmiarach zmagazynowanego tłuszczu. Leptyna hamuje również syntezę i uwalnianie neuropeptydu Y (NPY), który zwiększa apetyt, obniża termogenezę oraz podwyższa poziom insuliny. Podejrzewa się, że mózg osoby otyłej otrzymuje mylącą informację, zaniżającą zasoby tłuszczu w ustroju.
Wydaje się również, że u ludzi czynnik dziedziczny może odgrywać rolę w dziedziczeniu konstytucji psychofizycznej oraz chorób powodujących otyłość wtórną takich jak cukrzyca lub hiperlipoproteinemiarodzinna. Genetycznie uwarunkowana skłonność do tycia może polegać na zwiększonej podatności nabodźce środowiskowe sprzyjające zwiększenu masy ciała.
Czynniki fizjologiczne
Częstość występowania otyłości wzrasta wraz z wiekiem, ulegając jedynie obniżeniu na starość. Odżywianie człowieka regulowane jest przez ośrodkowy układ nerwowy a w szczególności ośrodki podwzgórzowe, węchomózgowie, układ limbiczny, twór siatkowaty, jądra migdałowate i korę mózgową. Ośrodki te przez cały czas otrzymują bodźce typu psychicznego, nerwowego, hormonalnego i metabolicznego informujące o stanie odżywienia tkanek. Po przeanalizowaniu ośrodki te kształtują uczucie głodu, apetyt, sytość itp. Apetyt jest regulowany wielkością posiłków, ich częstością, składem, smakiem, czynnością. Na łaknienie w najwiekszym stopniu wpływają neurotransmitery, głównie monoaminy:
serotonina - zmniejsza apetyt na węglowodany
dopamina - reguluje łaknienie poprzez wpływ hamujący na przyjmowanie tłuszczów
noradrenalina - zwiększa apetyt na węglowodany
Każde zaburzenie organiczne lub czynnościowe tych ośrodków może zmienić zachowanie się człowieka w zakresie nawyków żywieniowych co może być przyczyną rozwoju otyłości.
Styl życia
Otyłość powstaje przede wszystkim w wyniku spożywania nadmiaru tłuszczu oraz zbyt małej aktywności fizycznej. Zmniejszona aktywność fizyczna w zasobnych społeczeństwach jest ważnym czynnikiem powodującym otyłość. Chociaż spożywanie pokarmu zwiększa się wraz ze zwzrastającym wydatkiem energetycznym to jednak nie zmniejsza się ono proporcjonalnie, kiedy aktywnośc fizyczna spada poniżej pewnego poziomu. U niektórych osób zmniejszenie aktywności fizycznej może wręcz powodować zwiększenie spożywania pokarmu. Kobiety prowadzące siedzący tryb życia są siedmiokrotnie bardziej narażone na przybierania na wadze, natomiast mężczyźni czterokrotnie.
Duże znaczenie na rozwój otyłości ma stosowanie używek:
alkohol - spożywany w nadmiernych ilościach dostarcza tzw pust kalorie, prowadzi do chorób, chorób wątroby i trzustki.
palenie papierosów - chociaż palenie papierosów obniża apetyt to nie jest to metoda pozwalająca utrzymać prawidłową masę ciała i zachować zdrowie, gdyż palenie jest jednym z głównych czynników chorób sercowo-naczyniowych.
Czynniki psychologiczne
Otyłość traktowana jako uzależnienie, wewnętrzny przymus jedzenia negatywnie wpływa na życie i sprawia ze osoby otyłe unikają kontaktu z ludźmi, boją się odrzucenia, często czują się gorsze od innych osób. Otyłość u takich osób może stać się sposobem na życie, wytłumaczeniem wszelkich osobistych niepowodzeń natomiast jedzenie może być sposobem na odreagowanie złości, smutku i sposobem na nudę. Typowa dla ludzi otyłych jest złudna nadzieja, że wszystko w życiu się uda jeśli tylko dana osoba schudnie.
Nadmierne spożycie tłuszczu
Istnieje dodatnia korelacja między spożyciem tłuszczu a jego ilością w organizmie. Ilość spożywanego tłuszczu w diecie świadczy o jej jakości zdrowotnej tzn im więcej tłuszczu, tym jest ona mniejsza. Osoby otyłe szczególnie powinny zwracać uwagę na ilość przyjmowanego tłuszczu gdyż u tych osób mechanizmy kontrolujące łaknienie są zaburzone. Otyli mężczyźni częściej spożywają smażone mięsa, kiełbasy, hamburgery, pizzę podczas gdy kobiety lody, czekoladę, ciasta i kremy. Produkty te są źródłem zbędnych kalorii, nasyconych kwasów tłuszczowych, kwasów tłuszczowych trans, a także cholesterolu i spożywane w nadmiarze podnoszą poziom w surowicy cholesterolu całkokwitego, złego cholesterolu (LDL) i triglicerydów. U osób tych w przeciwieństwie do osób szczupłych u których po spożyciu posiłku obfitującego w tłuszcz następuje ograniczenie ilości przyjmowanych kalorii w następnych posiłkach nie obserwuje się tego zjawiska, co sprzyja niekontrolowanemu przyjmowaniu energii i postępującemu tyciu. Wraz ze wzrostem procentowej zawartości tłuszczu w diecie zwiększa się wartość wskaźnika masy ciała.
W przeprowadzonych badaniach wykazano, że nadmiar spożywanej energii w stosunku do zapotrzebowania powoduje większy wzrost masy ciała po przyjmowaniu tłuszczu w porównaniu z węglowodanami. Dochodzi do tego, gdyż kalorie pochodzące z tłuszczu są łatwiej magazynowane (koszt magazynowania wynosi 4% energii), natomiast pochodzące z węglowodanów potrzebują dodatkowej energii na przekształcenie w tłuszcz zapasowy tj. około 23% energii dla de-novo lipogenezy i 12% dla procesów glikogenezy.
Przyczynami nadmiernej podaży energii w wyniku spożywania produktów obfitujących w tłuszcz może być:
rozciąganie ścian żołądka -tłuszcz przyspiesza opróżnianie żołądka;
" uczucie sytości po pokarmach obfitujących w tłuszcz u otyłych jest słabo wyrażone;
tłuszcz poprawia walory smakowe pożywienia;
potrawy bogate w tłuszcz - wymagają w niewielkim stopniu żucia cosprzyja szybkiemu przyjmowaniu nadmiaru energii, w odróżnieniu od produktów obfitujących w błonnik;
W ostatnich latach obserwuje się korzystne zmiany w strukturze spożycia tłuszczu, co wyraża się zwiększonym spożyciem olejów roślinnych, a zmniejszonym tłuszczów pochodzenia zwierzęcego.Jednocześnie zwraca uwagę ciągle wysokie spożycie tzw. tłuszczu ukrytego.
W zależności od rozmieszczenia tkanki tłuszczowej w organiźmie na który wpływa wiele czynników hormonalnych oraz genetycznych rozróżniamy dwa podstawowe rodzaje otyłości:
otyłość typu "gruszka" - (udowo-pośladkowa) - Wskaźnik WHR jest poniżej 0,8 kobiet, a u mężczyzn poniżej 1,0.
otyłość typu "jabłko" - (otyłość brzuszna, wisceralna) - Wskaźnik WHR jest równy lub wyższy od 0,8 u kobiet, a u mężczyzn równy lub wyższy od 1,0
U kobiet częściej występuje otyłość "typu gruszki" (udowo-pośladkowa) natomiast mężczyźni są bardziej predestyponowani do występowania otyłości typu "jabłko" w której tkanka tłuszczowa gromadzi się wewnątrz jamy brzusznej (tłuszcz brzuszny, trzewny) której towarzyszy większe ryzyko rozwoju zaburzeń metabolicznch, prowadzących do nadciśnienia tętniczego, choroby wieńcowej, cukrzycy i innych chorób układu krążenia.
U kobiet w okresie pomenopauzalnym w związku z ustaniem produkcji żeńskich hormonów płciowych przez jajniki ryzyko wystąpienia otyłości brzusznej staje się podobne jak w grupie mężczyzn.
Osoby mające dużą ilość tłuszczu brzusznego najłatwiej się go pozbywają przy ujemnym bilansie energetycznym. Już przy utracie 5-10% masy ciała obserwuje się znaczną redukcję ilości tłuszczu brzusznego, a co za tym idzie poprawę stanu klinicznego.
4