BHP Z ELEMENTAMI ERGONOMII - Czynniki fizjologiczne - Wykład IV

1. Wprowadzenie do fizjologii

Fizjologia jest to nauka zajmująca się czynnościami i procesami zachodzącymi w żywym organizmie (także człowieka) obejmująca jego narządy i układy.

Fizjolodzy zajmują się głównie badaniem mechanizmów adaptacji organizmu człowieka w wielu sytuacjach. Na przykład w sytuacji:

• deficytu energetycznego spowodowanego np. głodem;

• nadmiaru energetycznego spowodowanego np. otyłością ;

• zaburzeń w gospodarce wodno-elektrolitowej;

• zmian zachodzących podczas wysiłków fizycznych i bezczynności ruchowej;

• zmian środowiska gazowego i termicznego.

Oprócz mierzalnych czynników fizycznych, mających wpływ na organizm człowieka, fizjologia zajmuje się również jego sferą emocjonalną (stresem). Znajomość podstaw fizjologii człowieka jest niezbędna do zrozumienia, czym jest ergonomia. Pozwala również w sposób optymalny kształtować warunki pracy. Z fizjologii wyłoniła się fizjologia pracy, która bada wpływ wysiłku i czynników środowiska pracy na organizm człowieka.

Optymalne rozwiązania w urządzaniu wielu stanowisk pracy, zwłaszcza przy pracy ciężkiej fizycznie, polegają na umożliwieniu najkorzystniejszego działania przy użyciu niewielkiej siły. Do tego celu służą różne urządzenia, które właściwie rozmieszczone ułatwiają pracę mięśniom. Przy projektowaniu maszyn, stanowisk pracy itp. należy stale pamiętać, że służą one człowiekowi, bowiem to on jest podmiotem i wszystkie działania związane z projektowaniem urządzeń i miejsc pracy muszą być tak prowadzone, aby zapewniały człowiekowi nie tylko pracę bezpieczną, lecz także gwarantującą utrzymanie zdrowia. Pomiar sprawności adaptacyjnej organizmu staje się podstawowym kryterium w ocenie zdolności człowieka do wykonywania pracy zawodowej i czynności życia codziennego. Zdolność organizmu do zwiększonego wysiłku fizycznego wzrasta pod wpływem treningu, czyli powtarzających się wysiłków fizycznych. Prowadzi to do zmian ultrastrukturalnych, morfologicznych, biochemicznych i czynnościowych organizmu. Zmiany te, rozwijające się w toku treningu i pod jego wpływem mają charakter adaptacyjny. Podczas wysiłków fizycznych wzrasta zapotrzebowanie mięśni na tlen i materiały energetyczne oraz zwiększa się wytwarzanie metabolitów i ciepła w organizmie. Procesy te można określić mianem obciążenia fizjologicznego.

Wielkość obciążenia fizjologicznego podczas wysiłków fizycznych zależy nie tylko od cech samego wysiłku, jego intensywności i czasu trwania oraz odpowiadających im wymienionych wyżej fizjologicznych wykładników obciążenia zewnętrznego, lecz także od stanu czynnościowego organizmu. Wywoływane przez trening zmiany w organizmie zwiększają ponadto zakres obciążeń wysiłkowych, jakim może on sprostać. Na tym polega adaptacyjny charakter zmian wywoływanych w organizmie przez trening. Ma to również istotne znaczenie przy wykonywaniu pracy zawodowej.

Zwiększenie zdolności do wysiłku, osiągane w wyniku treningu i stanowiące podstawowy jego cel, ma podwójne znaczenie. Z jednej strony umożliwia ono człowiekowi wykonywanie wysiłków o większej intensywności i dłuższym czasie trwania lub osiąganie doskonalszej precyzji ruchów niż przed treningiem. Z drugiej strony, wszystkie obciążenia, które mieściły się w zakresie możliwości danego człowieka przed treningiem, mogą być po treningu pokonywane mniejszym kosztem. Nie chodzi tu o koszt energetyczny, choć i ten może się zmniejszyć, ale o „koszt fizjologiczny” wysiłku. Termin ten oznacza, jak wspomniano, obciążenie mechanizmów fizjologicznych zaangażowanych w przystosowanie organizmu do wysiłku i wielkość spowodowanych przez wysiłek zmian zmęczeniowych. Z punktu widzenia zdrowego człowieka ten ostatni efekt treningu ma szczególnie duże znaczenie.

Zdolność do wysiłku zwiększa się pod wpływem treningu dzięki zwiększeniu:

• sprawności aparatu ruchowego i siły mięśniowej,

• zdolności pokrywania zapotrzebowania pracujących mięśni na tlen i substraty energetyczne.

2. Rola higieny w kształtowaniu warunków pracy

Pojęcie higieny jest nierozłącznie związane z pojęciem zdrowia. Nazwa `higiena' wywodzi się prawdopodobnie od greckiego hygieinos `zdrowy'. Zachowanie zdrowia powinno zawsze stanowić cel nadrzędny we wszystkich działaniach w dziedzinie higieny, w tym także fizjologii i higieny pracy. W tym miejscu przywołajmy definicję zdrowia według WHO.

Zdrowie, to według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), stan pełnej harmonii trzech dobrostanów: fizycznego, psychicznego i społecznego.

Definicja ta najpełniej określa warunki niezbędne do zachowania zdrowia. Brak chociaż jednego z wymienionych w niej elementów może powodować upośledzenie zdrowia. Sytuacje takie zdarzają się w miejscu pracy, gdzie dochodzi najczęściej do zaburzeń dobrostanu fizycznego, co również może prowadzić do stanów kończących się chorobą.

Obecnie higiena pracy zajmuje się głównie określaniem zagrożeń zdrowia w środowisku pracy, pomiarem stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia, profilaktyką w zakresie działań prozdrowotnych w miejscu pracy oraz, wspólnie z epidemiologią, oceną ryzyka zdrowotnego na stanowisku pracy. Specjaliści z zakresu higieny pracy biorą aktywny udział w kształtowaniu ergonomicznego stanowiska pracy. W zaleceniach określonych w dyrektywie Rady 89/391/EEC o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy, wymaga się, aby przy ocenie zagrożeń i związanego z nim ryzyka dla zdrowia pracownika, zaangażowani byli specjaliści z zakresu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia.

3. Fizjologia wysiłku fizycznego

W specjalnościach inżynierskich, szczególnie przy projektowaniu maszyn, urządzeń, a także całych stanowisk pracy, duże znaczenie mają te aspekty fizjologii człowieka, które związane są z pracą, zarówno dynamiczną, jak i statyczną. Układ ruchowy człowieka, obejmujący mięśnie szkieletowe i układ nerwowy, pobudza i kontroluje czynności mięśni oraz część bierną, czyli kości, stawy i wiązadła.

Wyróżnia się trzy typy mięśni.
Do pierwszego zaliczane są mięśnie szkieletowe (tzw. poprzecznie prążkowane), znajdujące się pod kontrolą mózgu. Ich działanie zależy od naszej woli. Współdziałając z kośćmi i ścięgnami odpowiadają za określone ruchy ciała, np. uśmiech i wbieganie po schodach.

Drugi typ to mięśnie gładkie (tak wyglądają pod mikroskopem — stąd ta nazwa), związane z niezależnymi od woli czynnościami narządów wewnętrznych, takimi jak ruchy jelita czy pęcherza.

Trzeci typ to mięsień sercowy, z którego zbudowane jest serce.

Z układem ruchowym człowieka związane jest pojęcie wydolności fizycznej. Wydolność fizyczną definiujemy jako zdolność organizmu do wykonywania długotrwałego lub ciężkiego wysiłku, który angażuje duże grupy mięśni, bez szybko narastającego zmęczenia. Wydolność fizyczna w znacznym stopniu zależy od zdolności pobierania tlenu przez organizm.

O zmęczeniu ośrodkowym możemy mówić, gdy narasta odczucie ciężkości pracy, pojawia się ból mięśni, zmniejszenie motywacji, koncentracji uwagi i sprawności psychomotorycznej. Zmęczenie obwodowe to zmęczenie pracujących mięśni, prowadzące do zmniejszenia siły i szybkości ich skurczów, co w konsekwencji może doprowadzić do całkowitej utraty zdolności do pracy.

Zmęczenie może przejść w stan przewlekły. Taka sytuacja jest bardzo niebezpieczna dla zdrowia. Procesy fizjologiczne zostają wówczas zaburzone, gdyż przestają działać mechanizmy je kontrolujące. Dotyczy to głównie układu nerwowego. Układ nerwowy jest zaangażowany przez cały czas wykonywania przez nas czynności, w tym także bierze udział w zarządzaniu ruchem. Jego elementami są neurony, które wychwytują sygnały z różnych części organizmu lub otoczenia, analizując zapoczątkowują jakąś czynność (np. skurcz mięśni). Układ nerwowy składa się z dwóch zależnych od siebie części: centralnego i obwodowego. Zarządzanie i kontrolowanie naszych ruchów przez mózg i układ nerwowy nie zostaną wykonane prawidłowo, jeśli nasze mięśnie nie będą sprawne. Mięśnie są tkanką, której funkcjonowanie zależy od dostarczania w odpowiednich ilościach przenoszonych przez krew składników odżywczych oraz tlenu. W czasie pracy mięśni pojawiają się produkty przemiany materii, które także usuwa układ krwionośny.

4. Udział higieny w kształtowaniu warunków pracy

Oprócz aspektów fizjologicznych w ocenie ergonomicznej ważną rolę odgrywają czynniki higieniczne, w tym szczególnie higiena i medycyna pracy.

Bezpieczne dla zdrowia warunki pracy to jeden z poważniejszych problemów w medycynie zapobiegawczej. Według szacunkowych danych WHO z połowy lat dziewięćdziesiątych, każdego roku na świecie ponad 300.000 tys. osób ulega wypadkom, z tego 10% ulega wypadkom ciężkim. Rocznie rozpoznawanych jest do 150 mln nowych przypadków chorób związanych z warunkami pracy. Kilkadziesiąt milionów pracowników jest narażonych na działanie substancji o udowodnionym epidemiologicznie działaniu rakotwórczym. Szacuje się, że kilkaset milionów mieszkańców Ziemi doznało trwałego uszczerbku na zdrowiu w wyniku wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Ta, z konieczności, pobieżna statystyka dobitnie świadczy o randze problemu.

Higiena pracy zajmuje się badaniem wpływu czynników środowiska pracy na zdrowie zatrudnionych. Środowisko pracy jest pojęciem bardzo szerokim i obejmuje praktycznie wszystkie branże zawodowe. W zależności od charakteru stanowiska pracy mamy do czynienia z różnego typu zagrożeniami.

W ocenie zagrożenia zdrowia na stanowisku pracy można mówić o występowaniu czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych. W tym miejscu należy wymienić przede wszystkim czynniki fizyczne, do których należą:

• zagrożenia pyłami,

• zagrożenia hałasem,

• zagrożenia wibracją,

• zagrożenia mikroklimatem gorącym i zimnym,

• zagrożenia promieniowaniem podczerwonym, nadfioletowym i laserowym,

• zagrożenia polem magnetycznym stałym, polem elektrycznym i magnetycznym o częstotliwości przemysłowej, polem elektromagnetycznym z zakresu 1 kHz - 300 GHz,

• zagrożenia nieprawidłowym oświetleniem,

• zagrożenia czynnikami chemicznymi i biologicznymi.

Istotną rolę w ocenie obciążeń i zagrożeń dla zdrowia pracownika występujących na stanowisku pracy odgrywa także analiza charakteru wykonywanej pracy. Bierze się w niej pod uwagę obciążenie fizyczne (dynamiczne, statyczne, monotypię ruchów) i ocenia jego poziom. Dokonuje się oceny obciążenia psychicznego, uwzględniając przeciążenie, niedociążenie oraz monotonię w czasie wykonywanej pracy.

5. Termodynamika organizmu człowieka

Z termodynamicznego punktu widzenia, organizm człowieka jest pewnego rodzaju silnikiem. Wymaga on, podobnie jak w silnikach technicznych, dostarczania paliwa. Paliwem są w tym przypadku pokarmy, tj. węglowodany, białka i tłuszcze. Po wprowadzeniu do organizmu, substancje pokarmowe zostają wciągnięte w tryby metabolizmu (przemiany materii) i spalone do prostych związków, głównie CO₂ i H₂O. W procesie tym jest wyzwalana energia. W mięśniach może ona zostać częściowo przekształcona w energię mechaniczną, ujawniając się w postaci skurczów izometrycznych lub izotonicznych. Znaczną większość (ponad 80%) stanowi, podobnie jak w silniku, ciepło. Nazywamy je ciepłem własnym albo ciepłem endogennym. Jest ono fizycznie identyczne z ciepłem otrzymywanym ze źródeł pozaustrojowych, np. ze Słońca, żarówki, pieca, grzałki itp., które określamy jako ciepło egzogenne. Nazwy endogenne i egzogenne wprowadzono celem ułatwienia dalszej dyskusji.

Wyzwalanie ciepła nie jest jednakowe w całym organizmie. Jedne narządy wyzwalają go mniej, inne więcej. Zależy to m.in. od sytuacji, w jakiej znajduje się człowiek. U człowieka w spoczynku głównym źródłem ciepła są narządy jamy brzusznej, przede wszystkim wątroba, z której pochodzi około 50% ciepła wyzwalanego w tych warunkach. Podczas wysiłku fizycznego metabolizm się nasila, a wyzwalanie ciepła wzrasta. Wtedy ponad 75% ciepła pochodzi z kurczących się mięśni szkieletowych.

Wracając do analogii organizmu ludzkiego z silnikiem, warto podkreślić, że w przeciwieństwie do silnika, organizm nie może zostać całkowicie zatrzymany, a potem znów uruchomiony. W żywym organizmie funkcja jest do tego stopnia sprzężona ze strukturą, że zatrzymanie go powoduje natychmiast rozpad struktury. Istnieje dolna granica, poniżej której nie może być spowolniona przemiana materii. Tę granicę nazywamy podstawową przemianą materii PPM. Obniżenie metabolizmu poza tę granicę powoduje zgon.

Przemiana materii wymaga udziału specyficznych katalizatorów, zwanych enzymami. Aktywność enzymów jest w znacznym stopniu funkcją temperatury tkanek. Jeśli spadnie ona lub wzrośnie poza dopuszczalny zakres (kilka stopni Celsjusza), wtedy enzymy przestają działać prawidłowo, powodując zakłócenia metabolizmu. Z tego powodu temperatura ciała, tzn. równowaga między uwalnianiem ciepła i oddawaniem go do otoczenia, musi być względnie stała. Nie jest ona wszakże jednakowa w całym organizmie. O stałej temperaturze, która mierzona w odbytnicy wynosi 37±0,5^oC, można mówić tylko w odniesieniu do wnętrza ciała. Natomiast temperatura zewnętrznych warstw ciała, oddalonych o około 10 mm od powierzchni, jest na ogół niższa i może różnić się od temperatury wnętrza nawet o kilka stopni. Samopoczucie człowieka w sensie termicznym zależy od temperatury wnętrza jego ciała.

6. Termoregulacja

Jak wynika z dotychczasowych rozważań, utrzymanie prawidłowej temperatury ciała wymaga nieustannej wymiany ciepła z otoczeniem. Jeśli człowiek przebywa w niskiej temperaturze, gdy jego własne (endogenne) ciepło nie wystarczy do zapewnienia mu odpowiedniej temperatury ciała, to trzeba go dogrzewać, doprowadzając ciepło z zewnątrz. Jednocześnie należy zmniejszać utratę ciepła endogennego, stosując odpowiednią izolację, np. odzieży. Jeśli natomiast człowiek przebywa w gorącym otoczeniu, to ciepło egzogenne wnika do organizmu, dodaje się do ciepła endogennego, co grozi przegrzaniem. W takiej sytuacji zachodzi potrzeba ochrony pracującego przed naporem ciepła z zewnątrz.

Wiadomo jednak, że organizm człowieka posiada pewną autonomię, jeśli chodzi o przetrwanie niekorzystnych warunków termicznych. Inaczej mówiąc, jest on wyposażony w fizjologiczne urządzenia termoregulacyjne, dzięki którym może przez pewien czas bronić się skutecznie przed nadmiarem albo niedoborem ciepła. Dzieje się tak za sprawą tzw. ośrodka termoregulacji, kontrolującego temperaturę ciała i sterującego mechanizmami uwalniania i oddawania ciepła. Wspomniany ośrodek jest zlokalizowany w niewielkiej części mózgowia zwanej podwzgórzem. Ośrodek ten składa się z komórek nerwowych, tworzących serwomechanizm, który na zasadzie sprzężenia zwrotnego przeciwdziała zmianom mogącym spowodować wzrost lub spadek temperatury ciała poza dopuszczalny zakres. Podstawową wielkością regulowaną i regulującą jest temperatura wnętrza ciała. Regulacja może odbywać się na różnym poziomie. W spoczynku jest to temperatura około 37°C, podczas intensywnej pracy i ćwiczeń sportowych poziom może wzrosnąć do 39^oC, a podczas gorączki utrzymywać się powyżej 40°C.

Informacje o temperaturze ciała docierają do ośrodka termoregulacji dwoma rodzajami kanałów. Jeden to kanał nerwowy. Zaczyna się od termoreceptorów (czujników temperatury) umiejscowionych w skórze i śluzówkach, które w zależności od temperatury otaczającej tkanki, wysyłają po nerwach zakodowaną w postaci impulsów nerwowych, odpowiednią informację do ośrodka.

Drugi kanał to strumień krwi, która przepływając przez tkankę może się dogrzać lub ochłodzić — i która wyrównując różnice temperatur podobnie jak woda w centralnym ogrzewaniu — jednocześnie informuje ośrodek o tych różnicach. Na podstawie otrzymanych informacji ośrodek, również w postaci impulsów nerwowych, wysyła rozkazy do termoregulacyjnych narządów wykonawczych. W sytuacji, gdy organizmowi grozi oziębienie, naczynia skóry silnie się kurczą, w następstwie czego przepływ krwi znacznie się zmniejsza. Krew, przepływając wolno przez skórę ulega znacznemu odtlenowaniu, hemoglobina staje się błękitnawa, a skóra sinieje. Temperatura skóry obniża się, co zmniejsza oddawanie przez nią ciepła. Kurczą się mięśnie przywłośne. Powoduje to chropowatość skóry („gęsia skórka”) oraz jeżenie się włosów na skórze. Jednocześnie wzrasta wyzwalanie ciepła endogennego, szczególnie w mięśniach szkieletowych. Występuje w nich zjawisko zwane dreszczami, polegające na asynchronicznych skurczach włókien mięśniowych. Mięśnie wyzwalają ciepło, ale nie kurczą się jako całość. Zmienia się również zachowanie człowieka — kuli się, szuka schronienia przed zimnem, zakłada ciepłą odzież, rozpala ognisko itp.

Jeżeli w otoczeniu panuje wysoka temperatura, albo działają tam źródła intensywnego promieniowania cieplnego, naczynia skóry rozszerzają się i przepływ krwi przez nie wzrasta. Zwiększona zawartość wody w skórze zwiększa jej przewodnictwo cieplne, jednocześnie zapewniając korzystne warunki do procesu pocenia. Rozpoczyna się wydzielanie potu, który parując ze skóry odbiera jej ciepło niezbędne do przekształcenia się w parę wodną. Towarzyszą temu zmiany w zachowaniu — człowiek szuka cienia, zdejmuje odzież, uruchamia urządzenia chłodzące, zwalnia rytm pracy itp. Krańcowe temperatury ciała, przy jakich człowiek może utrzymać się przy życiu, to: 43^oC — górna i 25^oC — dolna.

7. Rytmy biologiczne człowieka

Istnienie zegara biologicznego — decydującego o kolejności zdarzeń życiowych w ciągu doby, regulującego przebieg snu i aktywności życiowej w ciągu dnia — jest udowodnione; znane są liczne dowody doświadczalne i naukowe wyjaśniające jego lokalizację i mechanizm działania. Zegar biologiczny umożliwia dostosowanie procesów życiowych organizmu do cyklicznie zmieniających się pór doby, tak by m.in. praca i wypoczynek przypadały na godziny dzienne, a sen następował w nocy.

Zegar biologiczny może ulegać „rozregulowaniu” w wyniku warunków środowiskowych i obyczajów współczesnego człowieka. Zmieniony tryb życia jako wynik pracy zmianowej, a zwłaszcza pracy nocnej, może przyczyniać się do nieprawidłowego biegu zegara biologicznego i w konsekwencji dolegliwości zdrowotnych.

Wykonywanie wielu zawodów jest związane z wykonywaniem pracy w stałych, ale bardzo nietypowych godzinach, np.: piekarze pieką chleb nocą, drukarze prasy codziennej, dostawcy żywności i zaopatrzenia dla dużych aglomeracji miejskich wykonują te czynności również nocą; mleczarze i pracownicy sortowni pocztowych pracują we wczesnych godzinach rannych; pracownicy służby zdrowia, średni personel i lekarze decydują o życiu i zdrowiu pacjentów w ciągu całej doby — podobnie służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo publiczne (policja, straże miejskie, straż pożarna itp.) pełnią dyżury przez 24 godziny.

Nie każdy człowiek decyduje się na podjęcie pracy zmianowej lub nocnej, a ci, którzy ją wykonują często rezygnują w wyniku problemów, jakie ona niesie. Najczęściej są to problemy psychosocjalne i zdrowotne. Poczucie izolacji od codziennego życia rodziny i znajomych, brak warunków do właściwego wypoczynku po pracy i szereg innych czynników niekorzystnie wpływają na psychikę pracownika rozpoczynając łańcuch negatywnych konsekwencji pracy zmianowej. Długotrwała praca w systemie zmianowym jest źródłem stresu, mogącego wpływać niekorzystnie na stan zdrowia pracownika. U ludzi pracujących i wypoczywających w ciągu dnia, a sypiających w nocy wykazano, że sprawność umysłowa jest największa w porze dnia i najmniejsza w środku nocy.

Przebieg dzienny charakteryzuje nieznaczne obniżenie sprawności umysłowej w porze wczesno popołudniowej. Między godzinami 14:00÷15:00 pogarsza się nieznacznie czas reakcji na dźwięk czy koordynacja wzrokowo-ruchowa. W teście dodawania podobne zjawisko występuje nieco wcześniej, bo około 12:00 godz. Trzeba zauważyć, że istnieją czynniki modyfikujące przebieg opisanych parametrów, związane z rodzajem wykonywanej pracy, a ściślej z towarzyszącym jej zmęczeniem czy znudzeniem. Suma obu czynników to znużenie, które osiąga swoje maksimum między godzinami 16:00÷18:00. W porze nocy sprawność umysłowa ulega znacznemu pogorszeniu. Najgorsze wyniki testów psychologicznych osiągane są miedzy godzinami 01:00÷03:00 w nocy. Powyższy fakt ma duże znaczenie dla osób wykonujących swą pracę w nocy, zwłaszcza gdy ma ona znamiona dużej odpowiedzialności.

- Sen zdrowego człowieka

Na podstawie badań fizjologicznych, rejestracji czynności bioelektrycznej mózgu (EEG), mięśni (EMG) oraz ruchów gałek ocznych (EOG), dokonano podziału przebiegu snu na 5 charakterystycznych faz. Fazy I-IV oznaczają stany snu o różnej głębokości, przy czym fazy I i II nazywane bywają snem płytkim, zaś fazy III-IV snem głębokim. Każdy sen inicjowany jest fazą I trwającą 10÷15 minut. Faza II snu zajmuje blisko 50% całkowitego czasu naszego snu. Nie do końca znana jest rola fizjologiczna tej fazy. Wiadomo, że brak jej we wzorze snu oznacza niemożliwość kontynuacji snu, bowiem przejście do fazy III wymaga choćby krótkiego snu w fazie II. Po okresie deficytu snu i po lekach nasennych, we wzorze snu całkowitego obserwuje się wydłużenie fazy II.

Dość niezwykły przebieg ma tzw. sen paradoksalny. Paradoksalność polega na tym, że podczas tego fragmentu snu obserwuje się aktywność bioelektryczną mózgu (w zapisie EEG), taką jak podczas czuwania przy jednoczesnym zniesieniu napięcia mięśniowego. U osoby śpiącej, znajdującej się w fazie snu paradoksalnego, można zauważyć pod zamkniętymi powiekami szybkie ruchy gałek ocznych. Są to ruchy w kierunku pionowym lub/i poziomym, od których w piśmiennictwie medycznym sen paradoksalny nazywany jest fazą REM (ang. Rapid Eye Movments — szybkie ruchy gałek ocznych). Dla każdego człowieka można opisać charakterystyczny wzór snu, tj. właściwe proporcje czasowe występowania i trwania faz I-IV oraz fazy REM. W czasie snu zachodzą procesy niezbędne do sprawnego działania człowieka w porze aktywności życiowej. Pozbawienie człowieka fazy REM we śnie, co ma miejsce, np. po przebytej intoksykacji alkoholowej, może wywoływać zaburzenia nerwowo-wegetatywne przyrównywane do stanu „kaca”. Większość stosowanych środków nasennych powoduje skrócenie lub eliminację fazy REM oraz wydłużenie fazy II.

---