Ekonomika miast i regionów

WYKŁAD 1 - 07 X 2008

Egzamin - test na uzupełnienie

Na wykładzie nie będzie sprawdzana obecność

507D dr M. Czornik

Literatura:

• M. Czornik „Miasto - ekonomiczne aspekty funkcjonowania” wydanie 2

• P. Bury T. Markowski J. Regulski „Podstawy ekonomiki miasta” 1993

• J. Regulski „Ekonomika miasta” 1984

• Broszkiewicz „Podstawy gospodarki miejskiej”

• Markowski „Zarządzenie rozwojem miejskim”

• R. Brol „Ekonomika i zarządzanie rozwojem miejskim”

Jak powstają miasta?

Ewolucyjna koncepcja powstawania miast

1. Plemię

• skłonności do życia w grupach

• oparte o wspólnoty rodowe

• niewolnicy - najniższa siła robocza

• liczyła kilkadziesiąt do kilkuset osób

• wspólny język i religia (porządkuje cały życia)

• odrębność osób z plemienia wobec innych

• zbieractwo -> przechodzenie dalej, na nowy teren, w koło

• z czasem osoba z plemienia zakładała nowe plemię, a nowe plemiona zajmowały większy teren

Powstanie rolnictwa

• zaczęto produkować żywność - przestali wędrować, zaczęli budować siedziby w sposób trwały (powstaje architektura, zamiast używania np. namiotów)

• karczowanie lasu -> przewrócenie ziemi -> posadzenie czegoś

3. Powstanie hodowli

• wtedy gdy pożywienia jest dość dla nas i zwierzęcia

4. Wytwarzanie dóbr i produktów nierolniczych

• grupa osób przestaje produkować żywność, by nie było nadmiarów produkcji

• rękodzieła -> przemysł

• pewne produkty powstawały wszędzie (broń) - przeciw dzikim zwierzętom, potem przeciwko sąsiadom

• biżuteria - potrzeba rozmnażania

• drewno - materiał bardzo drogi

5. Technologia wyrobu czegoś

• lider innowacji

• specjalizacja

• istnienie określonych zasobów naturalnych

• określonych produktów zaczęło być więcej, produkcja na zapas, możliwość transportu

6. Spotkania, by wymienić towary

• odbywające się cyklicznie

• w miarę upływu czasu, coraz częstsze

• przemieszczenie producentów nierolniczych do miejsca zbytu -> plac stał się rynkiem -> tak powstało miasto

Cechy miast:

• w miastach nie mieszkają rolnicy

• funkcja wymiany - podstawowa cecha

• handel - funkcja miejska

Później przywożono żywność do miasta i wymieniano na różnego rodzaju towary.

Rynek istnieje dziś tylko wirtualnie

Powiat najstarszym pojęciem jednostki osadniczej.

Miasto + zaplecze rolnicze = pewność, samowystarczalność, niezależność POLIS

WYKŁAD 2 - 21 X 08

Miasto:

• większa jednostka osadnicza grupująca przede wszystkim ludność zatrudnioną w zawodach pozarolniczych (J. Regulski)

• jednostka osadnicza to miasto lub wieś

• miejsce życia i pracy, a nie miejsce przebywania

• miasteczko studenckie to miejsce przebywania ludzi

• aglomeracja w formie punktowej lokalizacji o charakterze nierolniczym (A. Losch)

• gmina miejska, która musi spełniać następujące warunki: odznaczać się przewagą zajęć przemysłowo-handlowych, mieć fortyfikacje, rynek, sądownictwo i prawo lokalne (M. Weber)

• status miasta nie ma takiego znaczenia - większe dotacje unijne dostają wsie

• ziemia w mieście kosztuje więcej niż ziemia na wsi

• działalność usługowa decyduje o rozwoju miast zamiast przemysłowo-handlowej

• rynek w Łodzi i Katowicach nigdy nie powstał, motorem rozwoju miast była kolej

• rynek to przestrzeń publiczna miasta

• przestrzenne uwarunkowania indywidualnych elementów zabudowania środowiska oraz społeczne grupy, działalność gospodarcza i instytucje publiczne (L. Bourne)

WYKŁAD 3 - 28 X 08

Cechy miasta

• zwarte skupisko ludzkie

• znaczny obszar zabudowy

• zróznicowanie zawodowe (społeczna heterogeniczność)

• zróznicowanie zabudowy

• przewaga grup wtórnych nad pierwotnymi

• przewaga kontaktów rzeczowych nad kontaktami osobistymi

• odmienne w stosunku do wsi zarysy demograficzne miejsckich społecznosci

• miejski styl życia ludności

Władza
Miasta - skupiska ludzi wolnych, zawsze musieli między sobą powoływać władzę. Ludzie decydują się na oddanie części swojej wolności w ręce kogoś w imię lepszego dobra, wybieramy władzę, by organizowała nam życie. Atrybutem władzy jest prawo. Pierwszym poziomem władzy jest władza rodzicielska.

Zasada pomocniczości

„Nigdy nie należy powierzać jednostce większej tego, co może zrobić równie wydajnie jednostka mniejsza”

Aspekty

• władza w ogóle, a państwo w szczególności nie powinno przeszkadzać osobom lub grupom społecznym w podejmowaniu ich własnych działań (tzn. możliwie najlepszym używaniu ich energii, wyobraźni, wytrwałości dla dokonania dzieł, przez które same się realizują z pożytkiem dla interesu ogólnego jak i dla interesu partykularnego)

• misją każdej władzy jest pobudzanie, podtrzymywanie, a ostatecznie, w razie potrzeby, uzupełnianie wysiłków tych podmiotów, które są niesamowystarczalne

Władza publiczna

• władza nie powinna stawiać sobie celów innych niż cele istot jej podległych

• jest niezbędna gdyż podległe jej istoty nie są całkowicie samowystarczalne

• stanowi jednak środek oddany do ich wyłącznego użytku

Władza lokalna

• zespół stosunków społecznych typowych dla rządzących i rządzonych, zachodzących w środowisku społecznym ograniczonym terytorialnie i przestrzennie do zorganizowanych społeczności lokalnych. Stanowi konsekwencje procesów decentralizacji władzy w państwie.

• to możliwosć podejmowania decyzji regulujacych zaspokajanie potrzeb lokalnej społeczności a także możność arbitrażu w sytuacjach konfliktu interesów.

Cechy wladzy lokalnej

• zgoda z zasadą podziału władzy - wyróżnia się podmioty uchwałodawcze, wykonawcze, kontrolne

• funkcjonowanie wynika z podziału władzy - nabywanie kompetencji na mocy decyzji władzy zwierzchniej

• miejsce i rola zgodne z z „podziałem od dołu do góry”

• podział kompetencji i zadań jest podziałem „zupełnym” - konkretnie zadania wykonuje jeden podmiot, jest za nie odpowiedzialny (samodzielność kompetencyjna nie wyklucza kontroli)

Samorząd terytorialny - jedna z form decentralizacji administracji, sprawowaną przez odrębne od państwa osoby prawne. Stanowi najbardziej powszechną formę samorządu utworzoną przez społeczność lokalną zamieszkałą na danym terenie, zorganizowaną w terytorialny związek samorządowy. Jest podmiotem odrębnym od państwa, posiada odrębną osobowość prawną i własny wyodrębniony majątek.

Istota samorządności władz lokalnych

• w swych działaniach nie podlegają one żadnemu organowi administracji

• określając możliwości działania gminy jako podstawowej jednoski organizacyjnej samorządu, przyjęta została zasada „kompetencji generalnej w zakresie spraw lokalnych”, co znaczy, iż do zakresu jej działania należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym nie zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów władzy (odpowiada to „zasadzie substydiarności)

• prawo zabezpiecza określonym grupom społecznym możliwość zarządzania swoimi prawami

• wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez konstytucję ustawy dla innych organów władzy publicznej

WYKŁAD 4 - 04 XI 08

Czynniki miastotwórcze (umożliwiające życie w danym miejscu)

• przyrodnicze

1. woda - początkowo, miasta powstawały nad rzekami, natomiast grody miały studnie.

2. klimat - gdzie pozwalał on na dobre życie, gdzie amplituda nie jest zbyt wysoka - Polska od -20 do +30, Syberia od -70 do +20)

3. budowa geologiczna - trzęsienia ziemi, gleba (z tym wiąże się powstanie kilku wsi [zaplecze rolnicze] oraz miasta między nimi)

4. bogactwa przyrody nieożywionej - szczury, ptaki

5. turystyczne - Zakopane, Gdynia, Gdańsk

militarne (mury, jednostki wojskowe, artyleria, wykorzystywanie zasobów naturalnych), np. Wenecja - miasto na wodzie, Gdańsk - miasto na wyspie

gospodarcze (komunikacja - na traktach handlowych (Kalisz), przy brodach (Warszawa), na węglu (Śląsk), hutnictwo (Zabrze), górnictwo (Tarnowskie Góry)

obyczajowo-prawne (np. Kazimierz przy Krakowie)

Rodzaje miast

Kryterium	Rodzaje miast
Wielkość miast, wg. liczby mieszkańców	Bardzo małe (do 5 000) Małe (do 30 000) Wielkie (do 100 000) Największe (powyżej 500 000)
Wielkość miasta, wg. powierzchni	Wielkie, średnie, małe
Funkcje miejskie (dominujące działalności)	Przemysłowe, handlowe, usługowe, rekreacyjne, siedziby władz, ośrodki kultu religijnego, centra życia artystycznego, naukowego, porty
Dynamika rozwoju (poziom aktywności funkcji miastotwórczych)	W fazie tworzenia nowych funkcji, rozwijające się, w fazie stagnacji, w fazie schyłkowej, w fazie odbudowy funkcji
Miejsce w podziale administracyjnym państwa	Stolica, miasto wojewódzkie, na prawach powiatu, siedziba władz powiatowych, gminy miejskie

WYKŁAD 5 - 25 XI 2008

Teoria bazy ekonomicznej (Chrystalera)

Funkcje miejskie: miasta (funkcje, które są robione przez miasto) oraz w mieście (grupy działalności). Funkcje:

• wewnętrzne (endogeniczne) - funkcje, które realizuje się, by mieszkańcy mogli tam żyć. Współtworzą realia życia (mieszkania, szkolnictwo podstawowe i gimnazjalne, ulice [drogi gminne], działalność kulturalna, służba zdrowia miejska, autobusy miejskie, tramwaje, metro)

• zewnętrzne (enzogeniczne) - realizują miasto, przeznaczone na rynek ponadlokalny (działalność gospodarcza - działalność przedsiębiorstw)

Zestaw funkcji miejskich powinien być taki, by umożliwiać rozwój miejski.

Miasto rozwija się, gdy funkcje zewnętrzne przewyższają funkcje wewnętrzne. Wielkość, położenie i czynniki o charakterze administracyjnym mają wpływ na funkcje miejskie i rozwój.

WYKŁAD 6 - 09 XII 2008

Użytkownicy miast

Podmioty korzystające z urządzeń istniejących w mieście.

Kryteria przynależności użytkowników do miast

• funkcje realizowane w mieście i przez miasto (akademickie - studenci, węgiel - górnicy)

• istniejące zagospodarowanie miasta (budynki, drogi, ulice; mogą odbywać się tam odpowiednie funkcje, np. Spodek)

• ogłoszone planowane inwestycje (zamierzenia rozwojowe) miasta

Grupy użytkowników

• mieszkańcy - tworzą miasto (jednostkę osadniczą, a więc miejsce zamieszkania)

• podział 1

• czynni - kształtują realia korzystania z miasta

• bierni - dostosowują swoje zachowanie do realiów miasta

• podział 2

• wiek przedprodukcyjny

• wiek produkcyjny

• wiek poprodukcyjny

• społeczność lokalna - mieszkańcy, którzy charakteryzują się definicyjnymi wyróżnikami

• posiada wspólnie postrzegane miejsce - przestrzeń która nas otacza jest pojęciem szerokim i niekonkretnym. Ludzie wytwarzają sobie pojecie miejsca poprzez nadawanie kawałkowi przestrzeni określonych znaczeń. Jeśli potrafimy ograniczyć przestrzeń wytwarzamy miejsce. Każdy potrafi wykroić z przestrzeni x metrów i powiedzieć ze to moje miejsce. Pojecie miejsca w sensie społecznym(społeczność lokalna) może być moje w sensie wspólnym. Nie każdy kto mieszka w mieście mówi ze to jego miasta. Sprawa jest prostsza na obszarach wiejskich. Mamy do czynienia z mała zabudowa i wydzielenie granic jest łatwiejsze. Identyfikacja z wsią jest oczywista w sensie przynależności przestrzennej. Ludzie identyfikują się przynależnością według dzielnic.

• wspólne wartości, normy, cele wyznawane przez wszystkich członków społeczności lokalnych - wartości i normy nie maja nic wspólnego z prawem, oficjalnymi dokumentami. Prawo jest tworzone kiedy upadają wartości moralne, społeczne. Społeczność lokalna funkcjonuje tam gdzie istnieją wspólne wartości.

• samowystarczalność w dziedzinie zaspokajania potrzeb - całe życie jednostki w sensie potrzeb społecznych przebiega wewnątrz społeczności lokalnych. Swoje potrzeby załatwiają miedzy sobą. Im większe są dysproporcje tym kompromis życia codziennego jest większy.

• społeczność jest zamknięta - ograniczona liczba aktorów, znajomość face to face, jest spójna

• władze miejskie - np. radni, użytkownicy czynni, najwięcej mogą zmienić, rozmach i kompetencje i konsekwencje władz to wybory mieszkańców, prawo do dzielenia środków publicznych

• jednostki gospodarcze - mające decyzyjny podmiot w mieście, forma własności przedsiębiorstwa (spółdzielnia, spółka prywatna, spółka z kapitałem zagranicznym, przedsiębiorstwo komunalne, przedsiębiorstwo państwowe), użytkownicy czynni

• organizacje mieszkańców społeczne o charakterze lokalnym - chór, teatr, wędkarze

• instytucje ponadlokalne, które mają swoje przedstawicielstwo miejskie - partie polityczne (lokalne), związki zawodowe (ogólnopolskie, duże)

• organy administracji, przedstawicielstwa władz ponadlokalnych - kurator, sąd

• ludność spoza miasta - uczący się, pracujący, turyści, interesanci, wpływają na zasięg rynku, związane z funkcjami zewnętrznymi

• miejskie filie jednostek gospodarczych z centralą poza miastem - dla miasta ściąganie inwestorów zagranicznych staje się mało opłacalne. Zyski z przedsiębiorstwa nie wędrują do miasta ale do państwa gdzie firma ma siedzibę.

WYKŁAD 7 - 16 XII 2008

Ekonomiczne realia funkcjonowania miasta i miejskie efekty zewnętrzne

• nowe trendy traktują miasto jako przedsiębiorstwo

• jeśli w budżecie zostają pieniądze oznacza to, że budżet jest źle zarządzany - zawsze społeczność lokalna ma jakieś potrzeby

• wszystko powinno być zorientowane tak, by mieszkańcom żyło się dobrze

Korzyści (efekty) zewnętrzne (Marshall 1920)

Materialne i niematerialne produkty, jakie otrzymuje wyróżniony podmiot (odbiorca) bez rekompensowania z jego strony kosztów ich wytwarzania, przy założeniu, że odbiorca nie jest w stanie kontrolować i oddziaływać na rozmiary jednostek tworzących to otoczenie (nadawców).

Cechy korzyści (efektów) zewnętrznych

• są bezpłatne (darmowe)

• są ubocznym produktem działalności nabywców

• wymuszają zmiany zachowań i działalności odbiorców

• zmieniają mechanizmy rynkowe

Opłata adiaceńska - płaci się, by wokół było lepiej

Podatek katastralny - płaci się wg wysokości pokoi, nie wg miejsca

Korzyści urbanizacyjne (można traktować jako efekty zewnętrzne) - wynikające z miasta, które ma swoje cechy (miasto generuje korzyści urbanizacyjne, bo ma określone cechy)

Przykłady:

• fakt istnienia dużej grupy klientów i potencjalnych pracowników (miasto daje to za darmo, bo ma duże skupienie ludzi)

• fakt istnienia wyspecjalizowanych przedsiębiorstw (przede wszystkim usługowych)

• fakt istnienia infrastruktury komunalnej - obniża koszty działalności przedsiębiorstwa

• dostęp do informacji - wynikające z kontaktów społecznych

Korzyści urbanizacji - wynikają ze skupiania różnych jednostek i użytkowników w jednym miejscu, są odmianą korzyści aglomeracji

Miejskie dobra publiczne - ma charakter efektów zewnętrznych - nieodpłatne lub częściowo odpłatne (pomnik, autobus)

• rozmiary podaży stanowią argument funkcji użyteczności każdego obywatela - dóbr powinno być tyle ile ich potrzeba

• spożycie ich nie ogranicza ilości tego dobra dla innych

• jednostka dobra publicznego może zaspokoić więcej niż jednego użytkownika

• są przedmiotem zainteresowania każdego obywatela, nawet jak ich nie używa

• dobra publiczne są finansowane ze środków publicznych

• podaż dóbr publicznych jest rezultatem poziomu rozwoju cywilizacyjnego

• nie są kategorią trwałą - publiczne mogą stać się prywatnymi i na odwrót

WYKŁAD 8 - 6 I 2009

Rozwój:

• zmiana (dwie strony, które są inne) na lepsze

• jest pożądana przez większość

• jest procesem - sumą zmian przebiegających w jakimś czasie

Rozwój miejski:

• zmiana na lepsze w interesie mieszkańców

• zmiana służąca wszystkim użytkownikom, nie tylko miejskim

Rozwój gospodarczy - proces, w którym władze lokalne angażują się w celu stymulowania i utrzymania działalności gospodarczej lub zatrudnienia. Głównym celem tego zaangażowania jest stworzenie lokalnych możliwości powstawania i utrzymywania zatrudnienia w dziedzinach korzystnych dla danej społeczności lokalnej. W procesie tym używane są miejscowe zasoby naturalne, ludzkie oraz instytucjonalne.

Rozwój lokalny:

• rozwój egzogeniczny: rozwój bazowych działalności (sektorów) gospodarczych, baza ekonomiczna, eksportowa miast i regionów, oparta o motywację zewnętrzną

• rozwój endogeniczny: rozwój od dołu oparty o wewnętrzny potencjał i zdolności samoorganizacji społeczności

• rozwój samopodtrzymujący się: bezpieczeństwo ekologiczne, odpowiedzialność międzypokoleniowa, międzynarodowa konkurencyjność, równość szans społeczeństwa

• rozwój zintegrowany: rozwój społeczny, gospodarczy, ekorozwój i rozwój przestrzenny

• rozwój spolaryzowany: bieguny wzrostu, rozwoju i integracji, bieguny naukowe, technologiczne, specjalne strefy ekonomiczne

Mierniki rozwoju

WYKŁAD 9 - 20 I 2009

Urbanizacja - proces tworzenia miast, powstają one zbiorem, ciągiem działań, które je tworzą w sposób stały. Tworzą się stale, zmieniają się przez akt destrukcyjno-twórczy.

Industrializacja - związana z urbanizacją. Uprzemysłowienie. Proces industrializacji był konsekwencją urbanistyki. Jednakże na przełomie XIX i XX wieku budowa huty (industrializacja) była przyczyną urbanizacji. Tamte technologie wymagały tysiące ludzi - fabryki, huty przyciągały.

Rodzaje urbanizacji

• przestrzenna - kształtowanie przestrzeni ekonomicznej według cech i funkcji miejskich: zwiększanie się obszarów istniejących miast, powiększanie ich pojemności przez intensyfikację zabudowy, powstawanie nowych miast, osiedli nierolniczych, przekształcenia środowisk mieszkalnych na wzór miejski

• demograficzna - przemieszczenie się ludności ze skupisk wiejskich do miejskich, koncentracja ludności w miastach, wzrost odsetka mieszkańców miast w stosunku do ogółu mieszkańców danego obszaru

• ekonomiczna - wzrost liczby ludności pracującej w zawodach pozarolniczych oraz postępujące różnicowanie się zawodowe tej ludności w stosunku do ludności wykonującej zajęcia rolnicze

• społeczne - przyjmowanie miejskiego wzorca konsumpcji, wzorca kulturowego, przyswojenie sobie miejskiego „stylu życia”, przenikanie miejskich wzorców ekonomicznych, kulturowych

WYKŁAD 10 - 27 I 2009

Regulski - 4 rozdział „Metropolie”

Fazy rozwoju miasta

• urbanizacja - proces tworzenia miast, przyrost ludności w centrum, pojawiają się dzielnice, rozszerzanie granic miasta, przybywanie ludności

• suburbanizacja - tworzenie aglomeracji, intensywnie rozwijają się przedmieścia, ludność wzrasta (na obrzeżach miasta powstają mniejsze miasta)

• dezurbanizacja - wyludnianie centrum, traci ono atrakcyjność

• reurbanizacja - powtórna urbanizacja, odnawianie się miasta, mobilizowany środkami finansowymi, ponowny rozwój centrum, zahamowanie spadku ludności, wzrost ludności ponownie

• metropolizacja - proces tworzenia metropolii

---