Geologia - nauka o ziemi , jej budowie i procesach zachodzących we wnętrzu jak i na powierzchni Podział geologii: 1) geologia podstawa : dynamiczna, historyczna, paleontologiczna stratygraficzna 2) geologia stosowana : inżynierska, hydrogeologia geologia złóż Minerał - pierwiastek, związek chemiczny lub mieszanina związków, w stałym stanie skupienia powstającym w sposób naturalny Skała - nazywamy zespół wielu minerałów lub wielu osobników jednego minerału Budowa Ziemi: Kształt Ziemi: Ziemia jest jedna planet układu słonecznego. Ma kształt zbliżony do elipsoidy obrotowej zwaną geoida. Promień Ziemi na równiku - 6378 km, a Promień ziemi na biegunach - 6357 km. Różnica pomiędzy promieniami wynosi 21 km, a średni promień Ziemi wynosi 6370 km. Obwód Ziemi wokół równika wynosi 40077, a obwód ziemi wokół biegunów wynosi 40009 km. Powierzchnia geoidy wynosi 510 mln km^2 z czego na lądy przypada 149,8 km^2 to wynosi około 29,22% całej powierzchni, na wody przypada 70,78% czyli 301,2 km^2. Objętość Ziemi wynosi 1083 mld km^3. Średnia gęstość ziemi jest równa 5,5 - 103 kg/m^2. Wiek Ziemi: Geologia historyczna na podstawie różnych badań odtwarza procesy i zjawiska jakie zachodziły w Ziemi od początku jej istnienia oraz ustala wiek względny tych zjawisk. W praktyce geologicznej najczęściej posługujemy się wiekiem względnym określając jedynie , które utwory są starsze a które młodsze. Materiałami Źródłowymi do badania przeszłości Ziemi oraz określanie jej wieku są składniki skorupy ziemskiej, a także formy morfologiczne występujące na jej powierzchni. W zależności od rodzaju tych materiałów stosujemy następujące metody badań określenia wieku względnego : a) metoda petrograficzne - na podstawie charakteru skał określamy warunki, w jakich one powstały ora następstw zachodzących procesów b) metodą stratygraficzną - z wzajemnego ułożenia warstw wnioskujemy która z nich jest starsza a która młodsza c) metoda tektoniczna - polegająca na badaniu układu przestrzennego warstw skalnych zaburzonych tektonicznie i ustalenie wieku tych zaburzeń d) metoda morfologiczna z form morfologicznych odczytujemy jakie czynniki modelowały daną powierzchnie a jaka była kolejność zjawisk e) metoda paleontologiczna polegająca na określaniu wieku względnego skał na podstawie szczątków organizmów roślinnych i zwierzęcych, które zachowały się w skałach w postaci skamieniałości . Szczególnie cenne są tak zwane skamieniałości przewodnie, czyli szczątki organizmów podlegających szybkiej ewolucji. Większość tych skamieniałość to szczątków organizmów morskich wychodzących w skład planktonu. Określenie wieku bezwzględnego dziejów ziemi jest zagadnieniem trudnym. Dopiero odkrycie pierwiastków promieniotwórczych dało możliwość ustalenia dat. Mimo to istnieją nadal duże różnica w uzyskiwanych wynikach wieku skorupy ziemskiej od 3 do 6 mld lat, ze stosunków duża dokładnością określa się wiek najmłodszy, w oparciu o izotop węgla ^14C, który występuje w utworach organicznych, takich jak drewno, kości. Ponadto stosuje się także do tego celu szereg różnych skomplikowanych metod badawczych. Całość Ziemi w oparciu o różne metody badań, a szczególnie metoda paleontologiczną. Podzielono na ery te zaś na okresy i epoki. Era kenozoiczna: 1) czwartorzęd, czas trwania 1 mln lat, utwory lodowcowe na ¾ obszaru 2) trzeciorzęd, czas trwania 64 mln lat , utwory: Ilaste, piaski, żwiry, węgiel, gips, sól kamienna, flisz karpacki, bazalt Era mezozoiczna: 1) Kreda, czas trwania 65 mln lat, utwory : margiel, wapienie, opoki, piaskowce, flisz karpacki 2) Jura, czas trwania 74 mln lat , utwory: wapienie, iły z syderytami, glinki, krzemionki 3) Trias , czas trwania 41 mln lat, utwory: iły, wapienie, dolomity Era paleozoiczna: 1) Perm, czas trwania 45 mln lat, utwory: gips, sól kamienna 2) Karbon, czas trwania 70 mln lat, utwory : piaskowce, łupki, węgiel kamienny 3) Dewon, czas trwania 40, utwory: margle, wapieni, łupki 4) Sylur, czas trwania 25 mln lat, utwory: łupki, wapienie, piaskowce, zlepieńce 5) Ordowik, czas trwania 70 mln lat, utwory: łupki, piaskowce, wapienie 6) Kambr, czas trwania 75 mln lat, utwory: piaskowce kwarcytyczne, piaskowce, łupki Era proteozoiczna: 1) Prekambr do 2500 mln lat : skały magmowe i metamorficzne Era archaiczna: Do 4000 mln lat skały magmowe i metamorficzne Budowa Ziemi Dobrze rozpoznane, dzięki odsłonięciom i wierceniom, są jedynie zewnętrzne warstwy skorupy ziemskiej. Wnętrze Ziemi rozpoznawane jest metodami geograficznymi a zwłaszcza sejsmicznymi. Powstające w czasie trzęsienia Ziemi fale sejsmiczne rozchodzą się we wszystkich kierunkach od ogniska w jakim nastąpiło wyzwolenie energii. Wytworzone fale podłużne i poprzeczne docierają do powierzchni Ziemi i tu w miejscu nazywanym epicentrum wzbudzają trzeci rodzaj fal - fale powierzchniowe. Prędkość rozchodzenia się fal sejsmicznych zależy od własności ośrodka, w którym się one rozchodzą. Tak więc w ośrodkach o zmiennych gęstościach bardzo wyraźnie zaznaczy się zmienność w prędkości przebiegu fal. Wnikliwe analizy prędkości rozchodzenia się fal pozwoliły określić kształt Ziemi i jej budowę, na która składa się kilka stref: Zewnętrzna sztuczną powłokę Ziemi stanowi tzw. Skorupa ziemska o grubości nie przekraczającej 60 km zwana również litosferą. Skorupa ziemska jest zbudowana przy powierzchni ze skał osadowych, po nią leży warstwa granitowa a jeszcze głębiej warstwa bazaltowa. Powłoka skał osadowych jest bardzo cienka i nieciągła, w wielu miejscach została usunięta przez procesy niszczące. Warstwy granitowe i bazaltowe są rozdzielone wyraźną strefą nieciągłości (str Conrada). Poniżej strefy bazaltowej przebiega również bardzo wyraźna strefa nieciągłości wyznaczona przez A. Mohorovicica i nosząca nazwę Moho. Powierzchnie wyznaczają dolna granicę między skorupą ziemską a niżej leżącymi skałami perydotykami, przebiega na różnych głębokościach. Poniżej powierzchni nieciągłości Moho znajduje się tzw. Płaszcz Ziemi sięgający do głębokości 2900. Prawdopodobnie już na głębokości 50 hm znajdują się w stanie bliskim topnienia. Tak więc, strefa ta jest zbudowana prawdopodobnie ze skał będących w stanie ciekłym. Poniżej głębokości 2900 km zaczyna się jądro Ziemi, zbudowane najprawdopodobniej z żelaza i niklu. Ogólna charakterystyka procesów geologicznych W obrębie skorupy ziemskiej stale zachodzą różne procesy geologiczne wywołane przez czynniki geologiczne. Procesy geologiczne - naturalne przemiany w litosferze i na jej powierzchni Czynniki geologiczne- mogą być np. magma znajdująca się w skorupie ziemskiej i występujące w niej gazy, płynące wody, lodowiec, siła ciążenia i inne. Pod wpływem czynników geologicznych zachodzą określone procesy geologiczne które wywołują zjawiska geologiczne np. płynąca rzeka żłobi . Czynnik Proces Zjawisko Płynąca rzeka erozja dolina rzeczna Wiatr eoliczny wydma Wędrująca magma wulkanizm stożek wulkaniczny Podział procesów Procesy geologiczne mogą być niszczące lub twórcze. Mogą one działaś we wnętrzu Ziemi, bądź na jej powierzchni. Procesy geologiczne wywołane czynnikami wewnętrznymi nazywamy endogenicznymi, lub wewnętrznymi, wywołane zaś czynnikami zewnętrznymi egzogenicznymi lub zewnętrznymi. W wyniku działania procesów wewnętrznych powstają różnego rodzaju nierówności na powierzchni Ziemi (stożki wulkaniczne, łańcuchy górskie, pęknięcia), a także skały magmowe i metamorficzne. Procesy zewnętrzne dążą natomiast do osiągnięcia prawie równi. W wyniku ich działalności powstają także skały osadowe. Tak więc, rzeźba powierzchni skorupy ziemskiej jest wynikiem działania wzajemnie zwalczających się grup procesów geologicznych zewnętrznych i wewnętrznych. .Do procesów wewnętrznych zaliczamy magnetyzm, metamorfizm, ruchy skorupy ziemskiej. Do procesów zewnętrznych zaliczamy: zespół procesów niszczących (denudacyjnych) do których zalicza się wietrzenie, wszelkiego rodzaju erozje i powierzchniowe ruchy masowe; transport rozdrobnionego materiału; akumulacyjne, gromadzenie materiału Procesy w Polsce Na obszarze Polski zachodzą procesy zewnętrzne. Procesy wewnętrzne intensywnie działały w ubiegłych epokach geologicznych. Pozostały jedynie skutki ich działania w postaci istnienia gór, skał magmowych, metamorficznych, a także zaburzenia w przestrzennym układzie skał. Po ostatnim akordzie działań wulkanicznych w trzeciorzędzie mamy dzisiaj na obszarze Sudetów występowanie ciepłych i mineralogicznych źródeł. Geomorfologia Nauka zajmująca się formami i formowaniem powierzchni Ziemi nazywa się geomorfologią. Bada ona współczesne, obecnie widoczne ukształtowanie powierzchni Ziemi. Formy ukształtowania powierzchni będącej wynikiem działania różnych procesów nazywa się formami geomorfologicznymi. Procesy wewnętrzne Procesy wewnętrzne wywołane są czynnikami pochodzącymi z wnętrza ziemi, a ich działalność, od wnętrza ku powierzchni skorupy objawia się np. : powstawaniem stożków wulkanicznych, trzęsieniem ziemi, czy tworzeniu się skał magmowych i metamorficznych. Do procesów wewnętrznych należą: platonizm - związany z powstawaniem magmy, skał głębinowych, skały głębinowe to skały plutoniczne wulkanizm - wydostawanie się z głębi stopu skał zwanych lawą, lawy tworzą skały typu wylewnego ruchy skorupy ziemskiej metamorfizm - przeobrażenie powodujące zmiany magmowych i osadowych skał, pod wpływem wysokiego ciśnienia i temperatury zmienia się tekstura, struktura i skład mineralny skał. Procesy magmowe Procesy magmowe (magnetyzm) polegają na tworzeniu się w głębi skorupy ziemskiej ognistopłynnego stopu tzw. Magmy i jej wędrówce w głębi ku powierzchni Ziemi. Magma składa się z wielu pierwiastków a w jej skład wchodzą najczęściej tlenki. Najwięcej w magmie jest dwutlenku krzemionki oraz tlenku glinu. Obok składników ciekłych magma zawiera takie składniki : para wodna, dwutlenek węgla, dwutlenek siarki, siarkowodór i inne. Skład magmy m9oze być bardzo różny ze względu na ilość i rodzaj składników ciekłych jak i lotnych. Najogólniej magmy dzielimy na: kwaśne, zawierające 65% krzemionki zasadowe zawierające poniżej 50% krzemionki oraz znikoma ilość tlenków metali, przede wszystkim, żelazo i magnez Podczas wędrówki magmy ku zewnętrznym partią skorupy ziemskiej magma stopniowo ochładza się a nastanie krzepnie. Proces wciskania się magmy w otaczające ogniska magmowe skały, a zwłaszcza w pęknięcia, szczeliny, nazywamy intrudowaniem a utworzone formy intruzjami. intruzje magmowe : batolit, 2. żyła kominowa, 3. stożek wulkaniczny, 4. lakolit, 5. sill, 6. dajka, 7. skały przeobrażone, 8. skały osadowe. Procesy magmowe zachodzące w głębi skorupy ziemskiej nazywamy platonizmem, natomiast procesy, wywołane introduzjami magmy, pojawiające się na powierzchni ziemi wulkanizmem Zjawiska wulkaniczne Zjawiska wulkaniczne koncentrują się w miejscach, gdzie magma przebiwszy się kanałem przez sztywne skały, wydostaje się na powierzchni skorupy ziemskiej tworząc wulkany. Wulkany bywają różnego rozmiaru i kształtu, zależnie od ilości i jakości wyrzucanych materiałów, a także od sposobu wydobywania się na powierzchnię ziemi. Wypływ lawy może być punktowy lob liniowy, gdy produkty wulkaniczne wydobywają się przez podłużna szczelinę. Wyróżnia się zatem erupcje centralne i linearna. Produktami erupcji mogą być ciała ciekłe (lawa), stałe ( materiał piroklastyczny) i gazowe. Przy erupcjach lawy kwaśnej zawierającej dużo dwutlenku krzemu, a wiec charakteryzującymi się duża lepkością i wysoką temperaturą, wybuch wulkanu jest krótkotrwały i gwałtowny. Wyrzucane są głównie ciała stałe (bomby, piasek, pył wulkaniczny) i gazy ( głównie para wodna) wulkany tak nazywamy wezuwiańskimi lub eksplozywnymi. Tworzą one stare i wysoki stożki jak etan i Wezuwiusz. Jeżeli iż wulkanu wydobywa się lawa zasadowa o małej lepkości wybuch wulkanu jest stosunkowo spokojny i długotrwały. Głównym produktem wybuchu jest lawa czyli magma, która utrąciła składniki lotne. Wulkany takie nazywamy hawajskimi lub lawowymi. Tworzą one płaskie, rozległe stożki, w kształcie pokryw, które najczęściej zbudowane są z batolitu. Występują przede wszystkim na Hawajach. Działalność po pewnym okresie zaniki.. W końcowej fazie powstają gejzery czyli gorące źródła (z których okresowo wyrzucana jest na powierzchnie gorąca woda i para. Rozmieszczeni wszystkich wulkanów na kuli ziemskiej, związane jest z ostatnia fazą górotwórczą. Wulkany występują głównie w strefie Śródziemnomorskiej i wzdłuż wybrzeży Pacyfiku. NA terenie Polski spotykamy jedynie wulkany dawno wygasłe np. Góra św. Anny k. Opola, Góra Żar k Czorsztyna Geneza skał magmowych W wyniku platonizmu i wulkanizm powstają jak już wspomniano wyżej skały magmowe. Są to skały, które jako pierwsze powstały na Ziemi, powstają również współcześnie. Z nich to właśnie zbudowana jest główna litosfera. Skały magmowe ze względu na genezę dzielimy na głębinowe, żyłowe i wylewne. Skały głębinowe i większość żyłowych, dzięki poważnemu spadku temperatury, jaka panuje w głębi ziemi krystalizowały się powoli. Ta powolna krystalizacja poszczególnych składników pozwoliła na wykrystalizowanie wszystkich materiałów. Są one widoczne w skale, brak jest jakiegokolwiek uporządkowania w ich ułożeniu. Na powierzchni ziemi lawa stygnie znacznie szybciej niż magma w głębi ziemi. Skały wylewne zatem nigdy nie mają struktury jawnokrystalicznej. Spotyka się w nich strukturę skrytokrystaliczną, w której kryształy widoczne są pod mikroskopem, bądź bezpostaciowe w których brak jest kryształów. Wiele skał wylewnych zaczęło krystalizacje już w głębi ziemi. Skały takie posiadają strukturę porfirowa, tzn. blok kryształów widocznych gołym okiem powstałych w pierwszej fazie krystalizacji i występuje ciasto skalne o strukturze skrytokrystalicznej bądź postaciowej. Obok podziału genetycznego skał magmowych stosuje się również podział oparty na ich składnikach mineralnych. Wyróżnia się skały magmowe kwaśne zawierające ponad 10% minerału kwarcu, obojętne w których może być do 10 % kwarcu i brak skaleniowców (glinokrzemianów) oraz zasadowe nie zawierające kwarcu, natomiast zawierające skaleniowce. Osadowe Denudacja - niszczenie, wietrzenie skał (mechanicznie i chemicznie) transport mas skalnych, grawitacyjnych, wad płynących, lodowcowych, eoliczny = wietrzny. Na skutek powstają skały osadowe Definicja i podział skał osadowych Skałami osadowymi nazywamy skały, które powstają w akumulacji cząstek mineralnych lub organicznych w środowisku wodnym lub lądowym. Mogą być to produkty niszczenia starszych skał, wytrącania z roztworów wodnych lub działalności organizmów. Skały osadowe dzieli się na trzy główne grupy: skały okruchowe, skały chemiczne, skały organogeniczne. Ze względu na środowisko w jakim mogą powstawać skały osadowe, stosuje się czasami podział na : a) skały subakwalne (osadzają się w wodzie) b)skały subaeralne (osądzające się na lądzie W niektórych przypadkach mogą występować trudności o jednorazowym określeniu genezy w obrębie skał osadowych, jeżeli skały składają się z elementów o różnym pochodzeniu Definicja i geneza skał okruchowych Skałami okruchowymi nazywamy skały w wyniku nagromadzenia okruchów skalnych, ziaren mineralnych w zbiornikach wodnych lub na lądzie. Do powstawania skały okruchowej prowadzi szereg procesów: a) wietrzenie wcześniej istniejących skał b) transport c) sedymentacja (osadzanie się) d) dioganeza - scementowanie Skała okruchowa powstaje już w momencie sedymentacji okruchów. Powstaje wówczas ośrodek skalny składający się z okruchów niezwiązanych ze sobą żadną dodatkową substancją. W takim osadzie mogą następować dalej procesy doprowadzające m. In. Do scementowania skały, które określa się wspólną nazwę diageneza. W przyrodzie spotykamy skały o różnym stopniu zdiagenezowania, co najczęściej objawia się jako słabsza lub silniejsza cementacja osadu. Stopień zdiagenezowania może być określany również przy badaniach własności mechanicznych niektórych skał jako stopień konsolidacji tj. utwardzeniem skały jako wynik ściskania osadu przez wyżej gromadzące się masy skalne lub. Np. nacisk przesuwającego się po nich lodowca Działalność lodowców kontynentalnych Działalność lodowców to głównie działalność twórcza. Na obszarach objętych zlodowaceniem przeważają różne formy morfologiczne akumulacji lodowcowej. Osady lodowcowe E. Runie dzieli pod względem genetycznym w następujący sposób :1) Osady typowo lodowcowe (glacjalne) 2) Osady wodno lodowcowe (fluwioglacjalne) a) osady rzeczno lodowcowe (fluwioglacjalne) b) osady jeziorno lodowcowe (limnoglacjalne) Osady określone powyżej jako „typowe lodowcowe” zostały osadzone prze z wytopienie się bezpośrednio z lodu lodowcowego. Osady wodno lodowcowe osadzone zostały dzięki wodom z topniejącego lodowca (osady rzeczno - lodowcowe, inaczej fluwioglacjalne) albo osadzone w jeziorach pod czołem lodowca (osady jeziorno lodowcowe, inaczej limnoglacjalne). Na rys.24 pokazano rozmieszczenie form lodowcowych w planie, zrobiono przy tym założenie, że lądolód poruszał się na rozpatrywanym terenie z północy na południe. Taki bowiem był ogólny kierunek poruszania się plejstoceńskich lądolodów na obszarze Europy, w tym i na obszarze obecnej Polski. Lokalnie jednak na skutek wykorzystywania przez lądolód wcześniej istniejących dolin rzecznych lub na skutek omijania przeszkody w postaci wzniesienia, kierunek płynięcia lądolodu mógł być inny niż założony tutaj. Maksymalny zasięg lodowca wyznacza morena czołowa. W kierunku południowym rozciąga się strefa działalności wód wypływających spod lodowca. Główną forma geomorfologiczną są ty sandry. Na północ od moreny czołowej rozciąga się rozległy obszar moreny dennej, a na nim inne mniejsze formy. Rys.25 przedstawia przekrój przez obszar objęty dwukrotnie zlodowaceniem. Ogólna charakterystyka utworów i form geomorfologicznych akumulacji lodowcowej Większość osadów lodowcowych charakteryzuje się brakiem selekcji i warstwowania. Obok drobnych frakcji występują olbrzymie nieraz głazy narzutowe i kry glacjalne, Osady fluwioglacjalne są selekcjonowane i warstwowanie, jednak w mniejszym stopniu niż utwory rzeczne. W składzie mineralnym i petrograficznym utworów lodowcowych na obszarze Polski dominują skały skandynawskie. Lokalnie może wstępować duży udział materiału miejscowego, np. liczne krzemienie w morenie czołowej k. Częstochowy. Do form akumulacji lodowcowej zaliczamy: morenę czołową, morenę spiętrzona, morenę denna, ozy, sandry, kemy, pradoliny. Osady zastoiskowe nie tworzą charakterystycznych form geomorfologicznych. Morena czołowa powstaje podczas postoju czoła lodowca. W morfologii tworzy wały o względnej wysokości od kilkudziesięciu metrów i rozciągłości najczęściej wschód - zachód. Na obszarze ostatniego zlodowacenia morena czołowa tworzy strefę o szerokości kilku, a nawet kilkunastu metrów, o bardzo urozmaiconej mikrorzeźbie i budowie. Występują tu liczne wyniosłości i zagłębienia często wypełnione wodami jezior. W skład moreny czołowej wchodzą wszystkie frakcje z przewagą frakcji piaskowej i żwirowej. Bardzo rzadko może występować glina zwałowa Morena spiętrzona występuje w bezpośrednim sąsiedztwie moreny czołowej, po jej północnej stronie. Powstaje ona podczas niewielkich oscylacji lodowca. Tworzy ją morena denna, która uległa spiętrzeniu, bądź osady fluwioglacjalne lub starsze utwory podłoża. Utwory te mają bardzo skomplikowany układ Morena denna powstaje podczas wycofywania się lodowca. Zajmuje duże tereny na północ od moreny czołowej. W morfologii stanowi obszar lekko falisty z licznymi niewielkimi wzniesieniami i zagłębieniami często wypełnionymi wodami jezior. Zbudowana jest przede wszystkim z gliny zwałowej, w jej skład wchodzą wszystkie frakcje. Stosunek ilościowy poszczególnych frakcji jest bardzo zmienny. Na powierzchni glin zwałowych, dzięki wypłukaniu przez wody osadowe frakcji pyłowej i iłowej, często zalega warstwa piasków zwałowych grubości ok. 1m , w skrajnym przypadku może powstać bruk morenowy, czyli nagromadzenie głazów pochodzących z gliny zwałowej. W warstwach glin zwałowych dość często spotyka się przewarstwienia pisku i żwiru, w których występuje woda niekiedy pod znacznym ciśnieniem hydrostatycznym. Ozy należą do form wodnolodowcowych, rzeczno-lodowcowych. Występują na obszarze moreny dennej w formie symetrycznych wałów. W przekroju poprzecznym przypominają nasypy kolejowe. Rozciągają się zgodnie z ruchem lodowca z północy na południe. Powstają one w wyniku erozji wód znajdujących się pod lodowcem i kumulacji wyerodowanych materiałów w sąsiedztwie. Zbudowane z frakcji żwirowej i piaskowej. Są to osady dobrze przesortowane i warstwowane. Zewnętrzne części ozów otulone są gliną zwałową, w sąsiedztwie często występują jeziora rynnowe. Występują na południu. Sandry występują w formie rozległych stożków napływowych usypanych przez wody wypływające z pod lodowca, w rzeźbie terenu stanowią rozległe równiny pocięte rozległymi dolinami najczęściej pokryte asem sosnowym. Najgrubsze frakcje znajdują się w sąsiedztwie moren czołowych. Im dalej od czoła lodowca tym frakcje są drobniejsze. Kemy są to formy geomorfologiczne mające postać wałów lub garbów o nieregularnym kształcie na płaskich powierzchniach tarasowych. Pagórki lub wały kemów powstają w obniżeniach lub szczelinach lodowca a także pomiędzy bryłami martwego lodu. Do zgrubień tych wody spływające z powierzchni lodu znoszą materiał o różnej frakcji od pyłowej do drobnych na ogół żwirów. Tarasy kemowe powstają dzięki zmywaniu z brył martwego lodu materiału skalnego i osadzeniu o po bokach bryły lodowej. Osady zgromadzone w kemach są z reguły warstwowane, przy czym w poszczególnych warstwach występują ziarna tej samej frakcji. W jeziorach zastoiskowych gromadziły się najdrobniejsze frakcji pyłowe i iłowe powstały z nich iły warłowe o warstwowej strukturze. Pradoliny są to szeroki do kilku dziesięciu kilometrów doliny, zostały wyżłobione w okresach postoju lodowców przez wielkie rzeki powstałe z połączenia potoków lodowcowych z rzekami płynącymi z południa Polski. Profil osadów wypełniających pradoliny jest typowy dla utworów aluwialnych na dole występuje seria osadów gruboziarnistych ku górze coraz drobniejszych. Miejscami torfy, płaty kredy łąkowej a nawet gliny zwałowej. Mięższość całej serii wynosi kilkadziesiąt metrów. Są to utwory zasobne w wodę, zaopatrują miasta w wodę np. Poznań, Gdynia. Największe w Polsce PRADOLINY: Pradolina Wrocławsko-Mageburska, Warszawsko-Berlińska, Pomorska, Toruńsko-Eberswalska. Zlodowacenia i ich osady na terenie Polski: W epoce Plejstocenu kilkakrotnie lądy posuwające się ze Skandynawii ku południu nasuwały się na obszar Polski. Przy szczególnym rozpatrywaniu stratygrafii wyróżnia się w nich tak zwane stadiały i interstadiały a to ze względu na stwierdzone oscylacje lądolodu często różniące się zasięgiem czoła lądolodu w czasie jednego zlodowacenia. Liczba zlodowaceń i interglacjałów jest sprawą dyskusyjną (na obszarze Polski) Pojawiały się lodowce górskie. Na obszarze gdzie znajdują się osady zlodowacenia środkowopolskiego formy geomorfologiczne są silnie zdeludowane brak jest jezior lodowcowych a większość osadów tego zlodowacenia jest zmienna i waha się od 0 do 10 metrów. Najczęściej zachowane formy akumulacji lodowcowej obserwuje się w zasięgu ostatniego zlodowacenia północno bałtyckiego. Rzeźba powierzchni terenu jest bardzo urozmaicona , poszczególne formy są na ogół bardzo czytelne, występuje wiele jezior polodowcowych

---