Rozdział 8

Rodzina w świecie współczesnym - jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa

Kształt i funkcjonowanie rodziny zależy w sposób istotny od owej „reszty” świata społecznego. Społeczeństwo globalne wraz z zawartymi w nim zhierarchizowanymi układami społecznymi wpływa na rodzinę, odpowiednio modyfikując jej strukturę, funkcjonowanie, mentalność jej członków, a z kolei modyfikowana rodzina wywiera podlegające przekształceniom wpływy na społeczeństwo globalne, jego substruktury i procesy.

Rodzina więc bardzo intensywnie uczestniczy w przemianch społ. Ulega przemianom pod wpływem czynników zew. oraz w trakcie swych przemian sama wpływa modyfikująco na zew. układy społ.

Rozwijająca się cywilizacja współczesna jako proces społ. - globalny bardziej czy mniej wywiera istony wpływ na rodzinę, a zmieniająca się rodzina wywołuje specyficzne oddzwięk w poszczególnych społeczeństwach.

Zmiany niezależne w odniesieniu do rodziny - na współczesnym społeczeństwie globalnym:

Procesy industrializacji i urbanizacji - zmieniły życie społ. Wzmożona industrialna produkcja podniosła wyrażnie stopę życia ludności krajów wysoko i średnio rozwiniętych. Coraz liczniejsze, rozrastające się instytucje przemysłowe i usługowe potrzebowały coraz większej liczby coraz lepiej wykształconych pracowników, co powodowało sukcesywne podnoszenie się poziomu wykształcenia i kultury społ. Podniosła się znacznie stopa życiowa rodzin, także jej poziom zdrowotności, bardzo usprawnione zostało funkcjonowanie gospodarstw domowych. Dobro oraz interes jednostki coraz bardziej górował w praktyce życiowej nad interesem i dobrem rodziny, Wzrosła liczba rozwodów, coraz bardziej uwidaczniał się kryzys rodziny.

Postęp naukowo - techniczny a rodzina - dalszy rozwój nauki i związanej z nią coraz bardziej techniki spowodował dalsze, znaczące przeobrażenia społ. - ekonomiczne i społ. - kulturowe. Zaznaczył się szeroką skalą rozwój działalności usługowej wspomagającej rodzinę, zaspokajający potrzeby jej członków - zarówno materialne jak i pozamaterialne. Wystąpił ogromny rozwój informatyki, komputery wkroczyły w większość dziedzin życia. Nasiliła się bardziej ruchliwość geograficzna. Wymieszania kulturowe zwiększyły poczucie obcości w społ. potęgują rozdzielnie się społ.

Postęp medyczny a rodzina - medycyna zrobiła ogromne postępy osiągając bardzo dużą skuteczność leczenia. Śmierć stała się znacznie rzadszym gościem w rodzinie. Rozwój medycyny stał się też przesłanką powstawania i rozpowszechniania nowoczesnych środków antykoncepcyjnych, co przyczyniło się w krajach rozwiniętych do znacznego zmniejszenia przyrostu naturalnego. Ograniczeniu uległa więc funkcja prokreacyjna rodziny, przez co rodziny stawały się mniej dzietne.

Zwiększa ruchliwość pionowej wyzwalając aspiracje osobiste.

Autonomia człowieka wobec otoczenia - autonomia jednostki w stosunku do: narodu, społ. lokalnej, mikrogrup i innych jednostek, oraz wobec własnej rodziny.

Coraz mniej skłonni do wyrzeczeń w imię racji wyższych. Coraz więcej zdarza się przypadków nieliczenia się z innymi ludzmi w trakcie realizacji swych indywidualnych celów.

Praca rodzina - w okresie industrializacji, po pierwsze mąż wychodzi z domu do pracy, po drugi w następnej kolejności czyni to samo żona, po trzecie wreszcie, na skutek umasowienia nauczania pozadomowego dzieci wychodzą z domu do szkoły. Wzrasta autonomia jednostek wewnątrz rodziny, zwiększają się ich możliwości decydowania o sobie, o swoich losach.

Kształtuje się nowa hierarchia dóbr rodzinnych.

Przeobrażania i role współczesnej rodziny patrząc na pryzmat wypełniania przez nią ważniejszych funkcji:

Funkcje rodziny

Funkcja seksualna

F. materialno ekonomiczna - pracują obaj rodzice, dziecko się dokłada jeśli ma prace. Do kasy wspólnej trafia tylko część zarobionych pieniędzy reszta przeznaczona na indywidualne cele.

F. kontrolna - daje się zaobserwować ograniczenie kontrolnej f. rodziny, przyczyną są współczesne warunki życia.

F. socjalizacyjno- wychowawcza - jej zakres uległ zwężeniu ze względu na obszar działania innych instytucji. Rodzina ma istotne znaczenia dla prawidłowego funkcjonowania społ., a nie prawidłowa rodzinna socjalizacja powoduje nasilenie zjawisk patologicznych.

F. emocjonalno - ekspresyjna - im rodzina jest mniej zdezorganizowana i konfliktowa, tym skuteczniej wypełnia funkcję emocjonalno - ekspresyjną.

Kierunki przemian/4 zjawiska: atomizacja członków rodziny, ich egalitaryzacja, malenie spójności i dezintegracja rodziny oraz patologizacja społ.

Rodzina stnowi integralny i niezmiernie ważny element każdego społ.

Rodzina jako zmienna zależna podlega wpływom zew. układów społ., jest bardzo :reaktywna” w stosunku do przemian społ. globalnego.

Rodzina współczesna jako zmienna niezależna wpływa na osobowość, funkcjonowanie jednostki, a także kształtuje w znaczącym wymiarze ich losy.

Rozdział 9

Środowisko lokalne- struktura, funkcje, przemiany

ŚRODOWISKO LOKALNE - obok rodziny najważniejszy czynnik socjalizacji, nieodłączny i nieuchronny element otoczenia życia jednostki,
cały system instytucji służących organizacji życia zbiorowego, ma sens terytorialny, demograficzny, instytucjonalny, kulturowy i regulacyjny, to gromada ludzi zamieszkujących ograniczone i względnie izolowane terytorium, posiadających i ceniących wspólną tradycje wartości i symbole, instytucje usługowe i kulturowe, świadomych jedności, odrębności i gotowości do wspólnego działania, żyjących w poczuciu przynależności i wewnętrznego bezpieczeństwa
2. WSPÓLNOTA - typ zbiorowości społecznej, który powstaje w sposób naturalny, spontaniczny i w którym dominują więzi osobowe, stosunki pokrewieństwa, związki rodowe, więź sąsiedzka, jest to zbiorowość pierwotna
3. STOWARZYSZENIE - grupa celowa powołana świadomie dla realizowania określonych zadań, jest to zbiorowość wtórna
4. WIĘZI LUDZKIE - podstawa współżycia społecznego, wewnętrzna spójność zapewniająca zaspokojenie potrzeb indywidualnych i zbiorowych
5. WIĘZI SPOŁECZNE :
a) Szczepański - zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolną do trwania i rozwoju
b) Znaniecki - intencjonalne, celowe, zamierzone współdziałanie członków grupy
c) Krzywicki - wspólne uczucia i ideały rozwijające się na tle biologicznych popędów bądź świadomości wspólnych celów
d) Turowski - układ sieci , stosunków albo zależności, jakimi członkowie grupy są powiązani i odpowiadających tym stosunkom postaw względem funkcji, wartości czy celu tej grupy społecznej lub poszczególnych jej członków
6. Cechy konstytucyjne środowiska lokalnego:
· Tożsamość etniczna, religijna i kulturowa
· Zasada odrębności, izolacji, kontroli grupy nad jednostką i powszechnej identyfikacji członków
· Jednolitość ekonomiczna i zawodowa
7. Z czego wynika siła i znaczenie środowiska lokalnego:
· Wierność przekazu obyczajowego i moralnego
· Psychiczne poczucie przynależności do określonego świata wartości i emocji
8. Typologia więzi społecznych:
a) ze względu na źródło pochodzenia:
· Naturalna - dana człowiekowi przez społeczne warunki urodzenia
· Stanowiona - wynikająca ze stanowienia społecznego
· Zrzeszeniowa - powstająca w wyniki dobrowolnego zrzeszania się ludzi
b) ze względu na ujmowanie
· koncepcja psychospołeczna - więź społeczna jest czynnikiem świadomości członków grupy i wyraża ogólnie świadomość łączności społecznej
· koncepcja strukturalna - więź społeczna to ogół stosunków zachodzących między członkami jakiejś zbiorowości ludzkiej, podporządkowanych jednemu stosunkowi dominującemu
· koncepcja dwuaspektowa - połączenie poprzednich koncepcji w pełni wyraża istotę więzi społecznej
c) typy Durkheima:
· solidarność mechaniczna - wynika z homogeniczności członków społeczeństwa i jednolitości wzorów kulturowych
· solidarność organiczna - wynika z podziału pracy, współzależności i specjalizacji
9. STOSUNEK SPOŁECZNY - pewien układ zawierający następujące elementy: dwóch partnerów, jakiś łącznik czyli przedmiot, postawę, interes, sytuację, która stanowi platformę tego stosunku, pewien układ stosunków i powinności
10. STOSUNEK SĄSIEDZKI:
a) Turowski - system wzajemnych czynności czy świadczeń wykonywanych na podstawie układu uprawnień i obowiązków wynikających ze wspólnej podstawy zależności, którą jest bliskość zamieszkania
b) Frysztacki - stosunek bezpośredni, osobowy powstały i trwający w miejscu zamieszkania, których treść ograniczona jest do spraw tam mających miejsce
11. SĄSIEDZTWO - układ względnie trwałych powiązań między osobami, powstałych na gruncie zależności wynikających z bliskości zamieszkania, a wyrażających się na zewnątrz w postaci unormowanych czynności, na które składają się określone obowiązki i uprawnienia obu stron
12. Typologia więzi sąsiedzkich :
a) Typologia Turowskiego:
· sąsiedztwo znajomościowo - świadczeniowe
· sąsiedztwo znajomościowo - ceremonialne
· sąsiedztwo poinformowane

13. Koncepcja stopnia istnienia w spirali rozwoju i sieci zależności:
a) stopień istnienia oznacza istnienie rosnącej lub malejącej więzi społecznej, rosnącej lub malejącej świadomości osobistych powiązań i zależności od otoczenia, rosnącym lub malejącym znaczeniu w formułowaniu wzorców zachowań i sprawowania kontroli nad jednostką w jej własnych odczuciach
b) Pieter obok środowiska lokalnego i domowego tworzy 3 kręgi oddziaływania wychowawczego, o malejącej sile wpływu - od największego znaczenia rodziny w socjalizacji człowieka do malejącego znaczenia kolejnych kręgów wychowawczych czyli społeczności lokalnej, środowiska okolicznego, kultury i społeczeństwa globalnego
c) Człowiek posuwając się po spirali rozwoju nie opuszcza o9biektów swego kontaktu, posuwają się one razem z nim jeśli nie fizycznie to jako bagaż pamięci i doświadczeń wpływając na zachowanie i postrzeganie otoczenia - w tym sensie rodzina programuje rodzinę własną człowieka, a kultura lokalna, etniczna uczy nastawienia do kultury globalnej.

14. Ważne w procesie socjalizacji i wychowania jest środowisko lokalne przyznając oczywiście zupełne pierwszeństwo rodzinie. Istnieje pewna spirala w rozwoju człowieka. Rozpoczyna on w rodzinie i nigdy z niej nie wychodzi, już zawsze będzie niósł, jakby bagaż, to wszystko czego się tu nauczył, co doświadczył,

i w mniejszym lub większym stopniu będzie to wpływało na jego zachowanie

i odbiór świata przez całe życie. Podobnie jest z wartościami, które wyniósł ze swego lokalnego środowiska, będą one kształtowały jego nastawienie do kultury i społeczeństwa globalnego.

W środowisku lokalnym, oprócz powstających spontanicznie wspólnot, występują także organizacje i stowarzyszenia, które ukierunkowane są na osiągnięcie jakiegoś celu. Posiadają one formalne reguły, działają w sposób intencjonalny (jako środowisko intencjonalne), ale przynależność do nich jest oczywiście dobrowolna. Prawo do stowarzyszania się jest wpisane głęboko w ludzką naturę i dlatego jest prawem powszechnym, świadczącym o naszej, człowieczej wolności. W obecnych czasach notuje się stały wzrost liczby i poziomu zróżnicowania powstających stowarzyszeń.

Pełnią one funkcję wspomagania rozwoju osobowego i społecznego jednostki, usprawniają edukację, organizują aktywne sposoby spędzania wolnego czasu przez dzieci

i młodzież, zwiększają aktywność społeczną jednostek, poprawiają warunki lokalnych środowisk wychowawczych, w ramach placówek pozaszkolnych podejmują planową pracę wychowawczą.

Podział środowiska intencjonalnego (Pilch):

• Placówki opiekuńcze:instytucje opieki nad dziećmi o upośledzeniach rozwojowych, Pogotowia Opiekuńcze, instytucje opieki zdrowotnej (sanatoria), Domy Dziecka (instytucje opieki całkowitej), Rodziny Opiekuńcze, Rodziny Zastępcze, internaty, półinternaty, szkoły środowiskowe

• Placówki wspomagające rozwój dzieci i młodzieży: świetlice i czytelnie, tereny zabaw i gier ruchowych, ośrodki pracy twórczej (Domy Kultury, kluby), kolonie, obozy, poradnie

• Placówki wychowania poszkolego (oświaty dorosłych): instytucje kształcenia systematycznego, kursy, biblioteki, ośrodki upowszechniania wiedzy - muzea, wystawy, ośrodki pracy twórczej i rekreacji, ośrodki kształcenia ustawicznego (doskonalenia zawodowego)

Komponenty struktury społeczności lokalnej:
1.układ grup i instytucji z uwzględnieniem zróżnicowania, kategorii demograficznej (wiek, płeć, dochód);
2.struktura klasowa ludności lub klasowo-warstwowa;
3.procesy ruchliwości społecznej w systemie stratyfikacyjnym;
4.procesy asymilacji kulturowej rozmaitych grup etnicznych;

Cechy społeczności lokalnej miasta (wg. J. Ziółkowskiego):
1.uczestnictwo mieszkańców, a szczególnie młodzieży w wielkiej liczbie grup celowych;
2.dominacja więzi rzeczowych w życiu społecznym i powierzchowny charakter relacji międzyludzkich;
3.obniżenie społecznego znaczenia rodziny i zanik tradycyjnych autorytetów (brak społecznych autorytetów osobowych);
4.bezosobowa i nie rygorystyczna kontrola społeczna (dominacja postaw przyzwalających i izolacyjnych);
5.anonimowość życia i działania (powszechne poczucie braku przynależności, nikłe postawy patriotyzmu lokalnego, obywatelskości);
6.zanik instytucji sąsiedztwa, życie towarzyskie regulowane raczej kryteriami zawodowymi niż terytorialnymi;
7.tolerancja wobec różnic, racjonalizacja myślenia i sekularyzacja zachowań obyczajowych;
8.wielka ruchliwość przestrzenna i możliwości dla awansu są większe;
9.ogromne zróżnicowanie struktury zawodowej i uwarstwienia społecznego;
10.obserwuje się przestrzenną segregację warstw i klas społecznych;
Dymorfizm osiedleńczy, ruchliwość przestrzenna, globalizacja kultury prowadzą do zaniku instytucji sąsiedztwa, instytucji osiedlowych, powszechnej anonimowości i stałego ubożenia jednostki w sieci powiązań społecznych.

Cechy społeczności wiejskiej:
-mniejsza oferta rozwoju, dostępu do internetu, kultury, szkolnictwa:
-mała zbiorowość i ograniczenie przestrzenne;
-poczzucie jedności i poczucie względnej izolacji;
-dominacja rolniczego charakteru pracy i instytucji;
-specyficzny układ autorytetów osobowych i instytucjonalnych;
-dominacja pzryrody i pzryrodniczy rytm życia zawodowego;
-kultura ludowa i folklor jako ważne składniki świadomości;
-presja zewnętrznego świata informacji i kultury;
-postępująca dezintegracja więzi pod wpływem czynników migracyjnych, urbanizacyjnych i kulturowych;
-narastające konflikty wewnętrzne międzypokoleniowe;
-szczególna rola szkoły i nauczyciela;
Wieś zachowała ogromny potencjał pozytywnych bodźców wychowawczych, jednak przełamanie izolacji, upadek autorytetów, procesy urbanizacyjne odbierają wsi owe klasyczne atrybuty środowiska lokalnego jako przemożnej siły socjalizacji jednostki.

Rozdział 10

Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze

Geneza:

Każda jednostka podczas całej swojej egzystencji należy do poszczególnych grup społecznych. Liczebność tych grup jest bardzo różna - od kilkuosobowych, poprzez grupy składające się z kilkunastu osób, aż do takich, do których należy kilkadziesiąt i więcej osób (np. zrzeszenia). Nie ma jednej definicji pojęcia "grupa". Jedni autorzy definiują ją w sposób dosyć ogólny, inni starają się stworzyć definicję bardziej szczegółową. Z powstaniem grupy na gruncie społecznych mamy do czynienia już od czasów Arystotelesa. Arystoteles stworzył wzorzec grupy małej (np. gmina lub rodzina) oraz dużej (np. państwo). Jego zasługą było również to, że uznał rodzinę za komórkę społeczną, określił jej strukturę oraz sposób funkcjonowania. Natomiast na gruncie socjologii zaczęła powstawać teoria grup społecznych, która nie do końca była zgodna z modelem Arystotelesa. Wspólną cechą obu teorii była przyjaźń, która jest jedną z głównych cech grupy społecznej.

Pojęcie grupy na gruncie wychowawczym i psychologicznym znacznie wcześniej pojawiło się w pedagogice, niż w socjologii. Przedstawiciele socjologii zwrócili uwagę na grupę dopiero w drugiej połowie XIX wieku, kiedy coraz częściej mówiło się o tym, że społeczeństwo składa się z pewnych zbiorowości ludzkich, które charakteryzują się zróżnicowaną genezą, strukturą i wielkością oraz pełnią zróżnicowane funkcje. Temu zróżnicowanemu obiektowi poddanemu analizie nadano miano "grupa", aby oznaczyć różne zbiorowości. Emil Durkheim jako jeden z pierwszych zajął się analizą grupy pierwotnej oraz odkrywaniem i przedstawianiem społecznych cech wychowania. Działania Durkheima w tym zakresie były niezwykle ważne dla myśli pedagogicznej, gdyż przyniosły nie tylko skutki teoretyczne, ale także praktyczne. Jego koncepcja w dużym stopniu przeniknęła koncepcje pedagogów społecznych, np. Heleny Radlińskiej, która twierdziła, człowiek powinien budować świat swoimi siłami, opierając się na własnych ideałach.

Przeprowadzanie badań dotyczących roli grupy w wychowaniu zapoczątkowali Emil Durkheim i Ferdynand Tonnies. Szczególną uwagę zwrócili oni na grupy rówieśnicze - zarówno dziecięce, jak i młodzieżowe. Każda jednostka od momentu narodzin zaczyna przynależeć do różnych grup rówieśniczych. Wśród ich cech konstytutywnych można wyróżnić "arystotelejską przyjaźń" i "tonniesowską wspólnotę". W przypadku tak rozumianej grupy rówieśniczej, grupa ta wyróżnia się spośród innych organizmów społecznych nie ze względu na wiek, ale ze względu na istnienie bliskich więzi. Uczestnictwo w takiej grupie cechuje się wzajemną aprobatą. Jest to grupa o charakterze pierwotnym, w której zawierają się inne formy grup (np. organizacje młodzieżowe), które mają charakter wtórny i celowy. Charles Horton Cooley - teoretyk zajmujący się grupami pierwotnymi - zdefiniował grupę pierwotna jako zbiorowość, w której mamy do czynienia ze współpracą, a zachodzące kontakty odbywają się twarzą w twarz. Pierwotny charakter tych grup wyraża się w tym, że odgrywają one podstawową rolę w kształtowaniu ideałów jednostki oraz jej społecznej natury. Jednym ze skutków tak bezpośredniego kontaktu jest to, że w danej grupie spotyka się wiele indywidualności, a wspólna działalność i wspólne cele grupy sprawiają, że w jakimś zakresie stają się one częścią jaźni danej jednostki. Charakter takiej grupy oddaje zaimek "my", który zakłada wzajemną sympatię oraz identyfikację poszczególnych członków grupy. Jednostka ma świadomość pewnej łączności z grupą i to poczucie wyznacza niektóre z jej dążeń.

Ryszard Wroczyński rozróżnił poszczególne środowiska wychowawcze, a za podstawowe kryterium uznał sposób ich powstawania. Posłużył się tu klasyfikacjami Ferdynanda Tonniesa oraz Roberta MacIvera, którzy zbiorowości ludzkie podzielili na wspólnoty i stowarzyszenia. Wspólnota to rodzaj grupy pierwotnej, która powstała bez ingerencji człowieka, w wyniku określonych ludzkich potrzeb i dążeń. Natomiast stowarzyszenie to taka grupa, która w sposób celowy i intencjonalny została utworzona przez człowieka, aby realizować określone zadania. Zatem do wspólnoty zalicza się rodzina, społeczność lokalna oraz grupa rówieśnicza. Ich pierwotność wyraża się w tym, że powstały w wyniku spontanicznych relacji międzyludzkich i że są obecne w naszym życiu od początku powstania gatunku ludzkiego. Wszystkie te wspólnoty odgrywają istotną rolę w kształtowaniu i rozwoju osobowości człowieka.

Rodzina to grupa, która występuje w każdym środowisku społecznym, bez względu na określony krąg kulturowy. Jest obecna na każdym etapie rozwoju gatunkowego. Na powstanie społeczności lokalnej miały wpływ określone warunki społeczno - przyrodnicze, które w pewnych momentach mogły być zagrożeniem dla jednostki i jej przetrwania. Warunki geograficzne, konieczność obrony oraz podział obowiązków - to podstawowe przyczyny powstawania zbiorowości. Początkowo miały one charakter typowo osiedleńczy, ale z czasem zaczęły przekształcać się w kulturowe formy społeczne, które dzisiaj są nazywane sąsiedztwem lub społecznością lokalną. Na rozwój i proces wychowania jednostki bardzo szybko zaczyna wywierać wpływ grupa rówieśnicza. Już w wieku trzech lat dzieci zaczynają tworzyć małe grupy, które służą im do wspólnej zabawy. W wieku przedszkolnym tworzenie grupa staje się czymś naturalnym. W wieku szkolnym jednostka zaczyna spotykać się z coraz większym wpływem grupy rówieśniczej. Najsilniejsze związki można zaobserwować w małych grupach (tak zwanych paczkach), których powstawanie oparte jest na zróżnicowanych zasadach. W początkowych latach szkoły takie grupy powstają głownie w celu wspólnych zabaw, później mogą stać się miejscem wymiany poglądów, rozmów, zwierzeń czy dyskusji na różne tematy. Małe grupy najczęściej są zorganizowane na zasadzie równości jej członków. Więź pomiędzy poszczególnymi osobami z grupy jest dosyć silna, a ich wzajemna solidarność - wysoka. W takiej grupy mamy do czynienia ze wzajemnym oddziaływaniem na siebie poszczególnych jej członków.

W całym procesie socjalizacji grupa rówieśnicza pełni niezwykle ważną rolę - zaspokaja ona te potrzeby jednostki, których nie mogą zaspokoić rodzice czy wychowawcy. Jednostka, która uczestniczy w grupie rówieśniczej ma możliwość podniesienia poczucia własnej wartości i przydatności. Dużo zależy od pełnionej tam roli - im wyższy poziom popularności w grupie, tym samoocena jednostki jest większa. Pozytywny wpływ na socjalizację jednostki w grupie rówieśniczej ma także fakt, że jednostce zależy na akceptacji i uznaniu ze strony innych członków grupy. Jednak na uznanie i sympatię trzeba sobie zasłużyć. W związku z tym jednostka podporządkowuje się obowiązującym w grupie normom i uznaje narzucane przez grupę sankcje. Zdarzają się takie sytuacje, że wśród celowych grup młodzieżowych zaczynają się tworzyć naturalne grupy rówieśnicze, których członkami stają się wszyscy lub niektórzy uczestnicy zbiorowości celowej. Może się zdarzyć także i tak, że w obrębie jednej grupy celowej powstanie kilka grup rówieśniczych. Natomiast w stowarzyszeniach często mamy do czynienia z powstawaniem wtórnych więzi rówieśniczych, gdyż powstawanie stowarzyszeń jest uwarunkowane określonymi związkami (np. religijnymi lub ideowymi) i często wynika z potrzeb emocjonalnych. Zadaniem każdego wychowawcy i pedagoga jest zapoznanie się z tym, jak związki rówieśnicze (zarówno grupy pierwotne, jak i grupy celowe) wpływają na jednostkę, gdyż podczas swojej pracy dydaktyczno - wychowawczej styka się z nimi niemal codziennie.

Grupa pierwotna:

• jednostka uczestniczy w niej w sposób spontaniczny

• każdy członek takiej grupy ma poczucie aprobaty innych członków

• przeważają więzi osobowe

• występuje wzajemna identyfikacja

• grupa pierwotna jest grupą niewielką

• członkowie grupy odczuwają przynależność w obrębie grupy i odczuwają poczucie odrębności w stosunku do otoczenia

• grupa wskazuje wzorce i określa wartości oraz normy

• istnieje kontrola i określony system sankcji

• grupa charakteryzuje się zmiennością celów oraz zmiennością wewnętrznej struktury i hierarchii

• przywództwo w grupie jest uwarunkowane cechami charakteru i musi być zaakceptowane przez grupę

Grupa celowa:

• nabór do grupy ma charakter formalny

• grupa opiera się na więzach rzeczowych

• grupa może być rozbudowana, może mieć odgałęzienia terenowe

• struktura wewnętrzna opiera się na sformalizowanym układzie hierarchicznym

• najważniejsze są cele grupy, cele indywidualne mają zdecydowanie mniejsze znaczenie

• grupa posiada formalne wzory zachowań

• sankcje są egzekwowane w sposób formalny

• decyzje grupy są zcentralizowane

• występuje koordynacja działań

• występuje jednolitość organizacyjna

• wyalienowanie przywódców grupy

Za pomocą badań socjometrycznych i biograficznych można określić rodzaj grupy i scharakteryzować jej wpływ na poszczególnych uczestników. Jednak w pracy wychowawczej nie jest to zadaniem prostym, gdyż wychowawca może jedynie przypuszczać, że wychowanek stał się członkiem jakiejś grupy. W związku z tym interpretacja zachowania i działań wychowanka powinna być oparta na dokładnej i fachowej diagnozie.

Mechanizmy oddziaływania grupy rówieśniczej:

Zdaniem Floriana Znanieckiego grupa rówieśnicza powstaje w sposób spontaniczny, bez ingerencji dorosłych. Taka grupa kształtuje mechanizmy, które regulują wewnętrzną organizację grupy oraz wzajemne zachowania poszczególnych członków. Grupa rówieśnicza pełni istotne funkcje w procesie wychowania jej uczestników. Zdaniem Znanieckiego grupa rówieśnicza jest pozbawiona określonych celów i wzorców, a jej głównym przesłaniem jest zabawa. Zachowania członków grupy są regulowane poprzez nastawienie tych osobników, którzy umieją narzucić grupie swój punkt widzenia. Cechą charakterystyczną grupy rówieśniczej jest zmienność celów oraz form życia zbiorowego i zabawy. Jest to konsekwencją tego, że członkowie grupy mają zmienne i często sprzeczne nastawienia. Do najczęstszych nastawień należą: przodownictwo, podporządkowanie, rywalizacja i współdziałanie. Dziecięce zachowania charakteryzują się spontanicznością i różnorodnością. Na tym tle mogą powstawać konflikty pomiędzy wzorami wyniesionymi z domu a chęcią żywiołowej zabawy. W tym konflikcie najczęściej wygrywa potrzeba zabawy z kolegami, a rygory narzucone przez rodzinę lub środowisko schodzą na dalszy plan. Mamy tu do czynienia z konfliktem, który może mieć określone skutki dla procesu socjalizacji jednostki oraz dla ogólnego porządku społecznego.

Organizacja, struktura i funkcje grupy rówieśniczej:

W grupach rówieśniczych mamy do czynienia z pewnym systemem wpływów, które z czasem przeradzają się w określone struktury, układy i role społeczne. Można wyróżnić trzy typy grup rówieśniczych:

• grupy dziecięce, oparte na zabawie

• grupy młodzieżowe, paczki

• grupy dewiacyjne (np. gangi, bandy przestępcze)

Na młodzieżową grupę rówieśniczą składa się określona struktura zachowań międzyludzkich. Elementy, które tworzą stosunki społeczne w grupie to:

• wewnętrzna hierarchia grupy

• system decyzyjny

• układ kanałów komunikacyjnych

• charakter więzi pomiędzy poszczególnymi członkami grupy

Niemal każda grupa rówieśnicza posiada przywódcę lub liderów. W związku z tym można wyróżnić:

• przodownictwo - jest charakterystyczne dla osób posiadających charyzmatyczne cechy osobowościowe, takie osoby charakteryzują się pozytywnym nastawieniem emocjonalnym i chęcią współdziałania oraz cieszą się niewymuszonym zaufaniem pozostałych członków grupy

• przywództwo - może być osiągnięte poprzez wyróżniające właściwości lub kwalifikacje osobowe, jest akceptowane przez grupę

• panowanie - władza zdobywana przy użyciu siły, nie opiera się na akceptacji, zaufaniu i poczuciu bliskości, główny cel panowania odnosi się do sensu zadaniowego i organizacyjnego

Na charakter przywództwa wpływają nie tylko cechy charakteru danej jednostki, ale także wielkość grupy, jej zadania oraz jej stosunek do otoczenia. W przypadku nieprzyjaznych stosunków grupy z otoczeniem mogą występować represje ze strony otoczenia. W takim przypadku zwiększają się tendencje do pełnienia władzy autorytarnej. Przywództwo, które najczęściej dominuje w grupach jest oparte na demokracji i liberalizmie. Główne zadanie takiego przywództwa opiera się na realizacji celów towarzyskich i zabawowych oraz podtrzymywaniu poczucia odrębności od otoczenia. Grupy dziecięce najczęściej opierają się przywództwie chaotycznym, gdzie często mamy do czynienia z chaosem decyzyjnym i z częstą zmianą osoby na stanowisku lidera. Roger Mucchielli przedstawił pięć układów komunikacyjnych, które dostarczają wiadomości o charakterze grupy. Są to:

• układ szprychowy - każdy członek grupy ma kontakt z przywódcą, jest to niezwykle pomocne w przypadku konieczności szybkiego działania

• układ bezpośredni - każdy kontaktuje się z każdym

• układ kołowy - członkowie grupy przekazują informacje po kolei, jeden drugiemu

• układ łańcuchowy - przywódca grupy przekazuje informacje jednej osobie, która rozpowszechnia ja wśród pozostałych członków grupy

• układ scentralizowany - przywódca przekazuje informacje kilku zaufanym osobom, a ci przekazują ja pozostałym członkom grupy

Do ustalenia struktury grupy używa się socjogramu. Jest to przedstawienie w sposób graficzny pozycji poszczególnych członków grupy, które opierają się na stosunkach lubienia bądź nielubienia. Tak przedstawiona struktura jest strukturą nieformalną. Technika stosowana w socjometrii opiera się na zadawaniu członkom grupy określonych pytań, które są uzależnione od tego, co interesuje pytającego. W socjogramie poszczególni członkowie grupy są przedstawieni za pomocą punktów, natomiast ich wybory są przedstawiane za pomocą linii łączącej określone punkty. W przypadku zainteresowania strukturą grupy używa się socjogram hierarchiczny, który przedstawia ilość wyborów skierowanych do danych jednostek. Na podstawie socjogramu można wyróżnić poszczególne struktury i elementy tych struktur. Można tu wyróżnić:

• para - wzajemny wybór dwóch osób

• łańcuch - osoba A wybiera osobę B, osoba B wybiera osobę C itd.

• gwiazda - określona jednostka otrzymuje dużo wyborów, ale sama ich nie odwzajemnia

• sieć - wzajemny wybór wszystkich członków grupy

• klika - podgrupa osób, która wybiera się wzajemnie i odrzuca pozostałych członków grupy

Kryzys i upadek formalnych grup rówieśniczych:

W latach osiemdziesiątych niektóre ze związków młodzieżowych zostały pozbawione jednego z najważniejszych dla nich atrybutów, czyli samodzielności. Związki te zostały zmuszone do przyjęcia określonej struktury, ideologii oraz z góry określonych norm i wartości. Większość z tych narzuconych rzeczy pochodziła ze świata zewnętrznego, utożsamianego ze światem dorosłych. To wszystko powodowało, że młodzi ludzie odczuwali potrzebę buntu, co mogło sprawić zaostrzenie się konfliktów ze światem zewnętrznym. Jednak bunt był karany. Konsekwencją takiej sytuacji było powstawanie więzi i przyjaźni, a uczucia przynależności zaczęły rozwijać się także na gruncie prywatnym. Zaczęły powstawać spontaniczne układy rówieśnicze, oparte na patriotyzmie małych grup, których zadaniem było zaspokajanie potrzeby bliskości i bezpieczeństwa. Takie grupy dawały możliwość wyrażania własnych uczuć oraz pozwalały na określone zaangażowanie emocjonalne. Coraz bardziej zauważalna była ogólna nieufność skierowana w kierunku instytucji ich pracowników. Z równie dużą nieufnością były traktowane wszelkie mechanizmy życia społecznego. Taka postawa może być przyczyną nieprawidłowego przekazu informacji, braku dyskusji, blokowania krytyki, nepotyzmu, łapownictwa, a także sprzeciwiania się instytucji wobec wszelkich nowości. Postawa związków młodzieżowych w latach osiemdziesiątych jest także aktualna w czasach dzisiejszych. Jednak warto tu podkreślić fakt, że obecnie nie ma już tak dużo organizacji, a wielkość tych istniejących jest dużo mniejsza, niż kiedyś. Ale nie można wykluczyć tego, że być może stowarzyszenia i związki młodzieżowe zaczną się odradzać. Zatem jednym z zadań pedagogiki społecznej powinno być skupienie się na grupach rówieśniczych, które trwają i są niezniszczalne.

W podsumowaniu można powiedzieć, że grupa rówieśnicza to pewna zbiorowość składająca się z jednostek w podobnym wieku, pomiędzy którymi - pod wpływem bezpośredniego kontaktu - powstają więzi przyjaźni. Grupy rówieśnicze można zaliczyć do jednych z podstawowych form życia społecznego jednostek. Do głównych czynników wiążących grupę rówieśniczą można zaliczyć: wiek, występowanie określonych kontaktów, poczucie przynależności do wspólnej struktury, brak istotnych różnic w poziomie rozwoju poszczególnych członków.

Funkcje wychowawcze grup rówieśniczych:

• kształtowanie aktywności jednostek

• kształtowanie więzi z innymi ludźmi

• ułatwianie kontaktów interpersonalnych

• zaspokajanie potrzeby aprobaty i uznania

• konstruktywne współzawodnictwo

• pobudzanie do rozwijania zainteresowań

• umożliwianie kontaktów towarzyskich

• zaspokajanie określonych potrzeb emocjonalnych

• zapełnianie wolnego czasu

Na podstawie wyżej wymienionych funkcji można powiedzieć, że grupy rówieśnicze maja ogromny wpływ na kształtowanie się osobowości i rozwój społeczny każdej jednostki.

Jedną z najważniejszych grup, w której znajduje się jednostka jest klasa szkolna. Duży wpływ na atmosferę w tej grupie ma nauczyciel - jego osobowość, postawa, zaangażowanie w pracę, zdolności organizacyjne. Odpowiednie cechy nauczyciela mogą sprawić, że klasa dojdzie do wspaniałych osiągnięć. Na panującą w klasie atmosferę wpływają także inne czynniki: określone normy przyjęte przez grupę, poziom integracji członków grupy, stosunki pomiędzy poszczególnymi członkami grupy oraz pozycja i rola danego członka grupy.

Największy wpływ grupy rówieśniczej na jednostkę jest widoczny w jej okresie dojrzewania. Jest to moment osłabienia autorytetu rodziców i innych dorosłych osób i wtedy właśnie grupa rówieśnicza staje się dla młodego człowieka punktem odniesienia. W tym czasie jednostka spędza z rówieśnikami większą część wolnego czasu, a grupa rówieśnicza wywiera wpływ na jej opinie, postawy i zachowania, na styl ubierania się, na wybór muzyki i literatury. Istnieją różne grupy młodzieżowe. Może to być paczka na osiedlu, klasa szkolna, grupa taneczna, sportowa czy zastęp harcerski. Pozycja, jaką w danej grupie zajmuje jednostka ma wpływ na jej samoocenę, poczucie własnej wartości, sposób spostrzegania swojej osoby i ogólne zadowolenia z życia.

Rozdział 11

Środowisko społeczno - wychowawcze szkoły

Szkoła jako instytucja i jako środowisko. Nauczyciel - demiurg i rzemieślnik. Uczeń - los wymuszony. W poszukiwaniu podmiotowości człowieka szkoły”

Mówiąc o środowisku ucznia, najczęściej mamy na myśli środowisko społeczne, określane jako zespół warunków i czynników osobowych i materialnych, powstających w wyniku współdziałania ludzi odgrywających główną rolę w kształtowaniu się osobowości społecznej jednostki. Możemy więc powiedzieć, że środowisko w odniesieniu do szkoły ma dwa zastosowania, które odpowiadają ich znaczeniom, m.in.:
· szkoła jako środowisko społeczno - wychowawcze,
· środowisko społeczno - instytucjonalne, do którego należy szkoła (otoczenie najbliższe szkole).

Aleksander Kamiński obie powyższe kategorie środowiska nazywa typowymi albo zobiektywizowanymi, gdyż jest to suma warunków utworzonych przez życie zbiorowe dla kształtowania się życia jednostek. W odniesieniu do szkoły funkcja ta pojawia się ze względu na jej edukacyjny charakter, zawarty w celach założonych, organizacji, metodach i technikach pracy. Szkoła jest wiec i układem instytucjonalnym, jak i układem społecznym. Jest także jedyną instytucją, gdzie z tzw. „urzędu” musi występować społeczność dwupokoleniowa (nauczyciele i uczniowie),przy czym uczniowie zostają dzieleni na klasy i oddziały wg rocznika. Natomiast
nauczyciele otrzymują gratyfikację wg wypracowanych lat, a nie za wyniki w pracy.
„Układ instytucjonalny ma porządkować życie społeczne, ułatwić je, służyć mu, a nie zastępować” . Jednak w tradycyjnym na świecie modelu szkoły instytucja zastępuje człowieka. Jest on tylko ”funkcjonariuszem”, który musi spełniać swoją rolę, funkcję.
Wychowanie instytucjonalne opiera się przede wszystkim na systemie norm, które różnią się od norm rządzących strukturami państw niedemokratycznych co do jej treści i zasięgu. Oddziaływanie tych norm powoduje, że wychowanek zmuszony jest do przystosowania się w tych formalnych ramach uniformizujących jego życie osobiste.


Wynika więc stąd:
· orientacja na karę i unikanie złego postępowania ze względu na zagrożenie ze strony przełożonych,
· orientacja instrumentalistyczna prowadząca do zaspokojenia wyłącznie własnych potrzeb,
· wyraźny brak orientacji typu „umowa społeczna”,
· wyraźny niedobór orientacji na uniwersalne zasady etyczne,

Nauczyciele

Podmiotowość nauczyciela odzwierciedla się w jego samowiedzy pedagogicznej. Działalność wychowawcy klasy stanowi ważna część mikrosystemu wychowawczego szkoły i jest pewną wyodrębniającą się całością, jednak nie wystarczy to, aby określić jego funkcje. Mikrosystemy różnią się od siebie znacznie, gdyż np. w obrębie jednej szkoły są inne różniące się od siebie klasy, a także ich opiekunowie i styl pracy nauczycieli z klasami. Decyzje wychowawcze, które podejmuje nauczyciel opiekując się klasą zapadają autonomicznie i są w pewnym sensie dziełem tego nauczyciela. Najczęściej są to decyzje reaktywne, czyli takie które są jego odpowiedzią na określone bieżące wydarzenia, wyłaniające się potrzeby, trudności i konflikty. Jednak występują także decyzje aktywne, które wynikają z twórczej inicjatywy nauczyciela, który jest niezadowolony z wcześniejszych efektów swojej pracy. Poszukuje on coraz to nowszych i lepszych metod pracy z zespołem klasowym i poszczególnymi jego uczniami.
Obecnie coraz częściej mówi się o optymalizacji pracy w szkole, czyli o samokontroli i samoocenie, ponieważ w oparciu o własne uogólnione i kumulujące się doświadczenia społeczno-pedagogiczne wychowawca może wprowadzić rzeczywiste zmiany swej działalności. Adekwatny obraz własnej pracy możliwości i ograniczeń oraz osiąganych przez siebie wyników daje szansę obniżenia ryzyka popełniania błędu, a taka możliwość jest trudną do przecenienia wartością prakseologiczną.
Istnieją różnorodne miary i kryteria samokontroli i samooceny efektywności pracy wychowawcy klasy, np. kwestionariusze dzięki, którym wychowawca może co pewien czas sprawdzać i oceniać swoją pracę i współżycie z klasą.

Uczniowie

Podmiotowość ucznia łączy się przede wszystkim z życzeniowymi zdaniami typu;
- żeby uczeń stał się kimś (w opozycji do czymś),
- żeby stawał się i kształtował jako osoba,
Chodzi tu o: samodzielność, aktywność własną, ekspresję twórczą, samorządność i autonomiczną osobowość itp. Jednak najpierw trzeba zając się zasadniczymi cechami konstytuującymi status formalny i społeczny ucznia w polskiej szkole:
- pozostawanie jednostki w wieku szkolnego uzależnienia od wyjścia z okresu przedszkolnego dzieciństwa do usamodzielnienia się lub rozpoczęcia studiów wyższych;
- wynikająca ze spełniania tego „obowiązku szkolnego” formalna rola ucznia objętego instytucjonalnym systemem oświatowym;
- formalne (instytucjonalne) uzależnienie jednostki od nauczycieli spełniających przepisane urzędowo role dydaktyczno-wychowawcze;
- przynależność ucznia do sformalizowanej organizacji społeczności rówieśniczej w szkole, wynikającej z podziału uczniów jednej szkoły na klasy i oddziały;
- podleganie normom wynikającym ze społeczno-instytucjonalnego charakteru środowiska szkolnego;


Możemy więc założyć, że w organizacji procesu wychowania ogromną rolę odgrywają cztery różne, ale powiązane ze sobą czynniki, tj. wychowawca, wychowanek , cel i sytuacje wychowawcze. Wynika z tego, że podmiotowość nie może pominąć związku między uczniem a nauczycielem, czyli występuje tzw. „współudział uczniów”.
„Współudział uczniów” - to sformułowanie będące pewnym skrótem pojęciowym zawierającym domyślny element „dwupodmiotowości” tego procesu.
Środowisko wychowawcze szkoły jest dla ucznia zbiorem elementów rzeczywistości społecznej i instytucjonalnej. Efektywne metody wychowania i kształcenia zbyt mało uznają zasadę a raczej kanon występujący w medycynie: primum non nocere. Jeśli ten kanon zostałby uznany przez pedagogów wtedy tzw. „inna szkoła” musiałaby:
- eliminować czynniki lękotwórcze,
- zastąpić metody „nadawania i utrwalania” informacji innymi, wymagającymi rozmowy nauczycieli z uczniami i uczniów między sobą,
- zastąpić zadania odtwórcze-zadaniami wymagającymi twórczych, innowacyjnych postaw i zachowań,
- zwiększenie zakresu samorządności uczniów,
- zmiana stylu kierowania wychowawczego poprzez dyskusje wewnątrzszkolne i samokształcenia nauczycieli,
- uznać w praktyce zasadę jedności kształcenia i wychowania przez traktowanie rozwoju osobowości ludzkiej jako procesu integralnego.
Powyższe możliwości są tylko kilkoma możliwościami „uczynienia szkoły „otwartym rynkiem ofert” wobec konieczności zaspokajania potrzeb psychicznych, społecznych i intelektualnych młodzieży” . Oczekiwania te dzisiaj nie są już utopią pedagogiczną, gdyż występują w niektórych placówkach w Polsce i zagranicą. Można więc oczekiwać, że już niedługo rozprzestrzenią się w skali masowej.
Podsumowując powyższą pracę możemy stwierdzić, iż środowisko społeczno-wychowawcze szkoły jest szerokie i złożone. Nauczyciel poznając klasę szkolną musi najpierw skoncentrować się na jej wewnętrznej strukturze. Postawy ucznia wobec rzeczywistości, wobec rówieśników i wobec samego siebie są uwarunkowane wewnętrzną pozycją, jaką każda jednostka posiada. Składają się na nią poprzednie doświadczenia w rodzinie i szkole, wcześniej wytworzone potrzeby, możliwości, oczekiwania, odnoszące się do obiektywnie zajmowanej pozycji w życiu oraz do pozycji, jaką uczeń chciałby zajmować.
Wydaje mi się jednak, że najważniejsze jest to aby szkoła, jako ważne miejsce wychowania młodego człowieka potrafiła towarzyszyć mu w jego rozwoju, wspierając to co w nim dobre, indywidualne i niepowtarzalne. Aby w nadmiernym zabieganiu o dyscyplinę w licznych klasach i wysokich wynikach nauczania nie stłamsić w uczniach ich niezależności, aktywności twórczej i ciekawości świata, od której dzieci rozpoczynają edukację szkolną.

Rozdział 12

Funkcje organizacji i stowarzyszeń społecznych w środowisku lokalnym

W czym przejawia się istota funkcji i organizowania organizacji i stowarzyszeń :
a) od paru lat obserwuje się narastanie liczby różnych stowarzyszeń społecznych
b) pełnią one różne pozytywne funkcje, które wspomagają rozwój jednostki ( nie tylko dzieci), organizują naukę dzieci i młodzieży, ich aktywność, kształtują lokalne środowiska wychowawcze, ulepszają czynniki środowiska, stymulują aktywność społeczną, koordynują działalność instytucjonalną opiekuńczo - wychowawczą

Typologizacja organizacji i stowarzyszeń:
a) lokalne - komitet osiedlowy, rada sołecka, komitet rodzicielski, samorządy dziecięce , rada parafialna
b) ponadlokalne - organizacje obejmujące zasięgiem cały kraj i posiadają swoje centralne organy np. Caritas

Zadania organizacji i stowarzyszeń w zakresie nauczania, wychowania i opieki :
a) Zadania związane z organizowaniem nauki dzieci i młodzieży. Chodzi tutaj przede wszystkim o to, aby uczniowie opanowali pewien zasób wiedzy, umiejętności i nawyków dotyczących nie tylko praktycznego spożytkowania danej wiedzy w rzeczywistości, ale także ciągłego jej odświeżania i pogłębiania. Zadania organizacji i stowarzyszeń społecznych mogą sprowadzać się przede wszystkim do takich czynności, jak: wspieranie różnych form zajęć dydaktycznych (lekcyjnych i pozalekcyjnych) w szkole, w domu rodzinnym i w placówkach pozaszkolnych, wzbudzanie i wzmacnianie motywacji dzieci i młodzieży do aktywnego w nich uczestnictwa, inspirowanie i stymulowanie udziału dzieci i młodzieży w tych zajęciach, indywidualizowanie pracy dydaktycznej, stymulowanie współdziałania uczniów w procesie dydaktycznym
b) Zadania związane z organizowaniem aktywności kreatywnej- Aktywność kreatywna to taka aktywność jednostki, która bezpośrednio służy zaspokajaniu jej potrzeb samorealizacyjnych, a przez to decyduje o jej rozwoju. Działalność ta nie jest podporządkowana zdobywaniu czegoś, co tkwi poza jednostką. Jest podejmowana przez jednostkę dobrowolnie. Podstawowe zadania organizacji i stowarzyszeń w zakresie rozwijania tego rodzaju aktywności dzieci i młodzieży to m .in. takie czynności jak:
· udział w organizowaniu zajęć o charakterze poznawczo-oświatowym (np. czytelnictwo, kolekcjonerstwo, filmy oświatowe), artystycznym (np. formy zajęć plastycznych, muzycznych, tanecznych, inscenizacyjnych), sportowo-turystycznym (np, różne formy zajęć sportowych, imprezy sportowe, wycieczki) oraz techniczno-praktycznym (np. modelarstwo, zajęcia z elektrotechniki)
· stymulowanie dzieci i młodzieży do uczestnictwa w tego rodzaju zajęciach i rozwijanie ich motywacji w tym zakresie;
· inspirowanie form samorządności dzieci i młodzieży w toku zajęć kreatywnych;
· inicjowanie form współpracy i współzawodnictwa w trakcie tych zajęć
c) Zadania związane z organizowaniem aktywności rekreacyjnej. Aktywność rekreacyjna wiąże się z wypoczynkiem, zabawą i rozrywką. Udział środowiska zamieszkania w zapewnieniu odpowiednich warunków do regeneracji sił jest niezbędny. Powinny tu dominować czynne formy wypoczynku, które są o wiele skuteczniejsze od form wypoczynku biernego:
· Inicjowanie i ewentualnie prowadzenie atrakcyjnych form zajęć o charakterze ruchowym (np. sport rekreacyjny, zabawy i gry ruchowe, gry terenowe, imprezy sportowe);
· Inspirowanie różnych form aktywności towarzyskiej o charakterze rozrywkowym (np. spotkania towarzyskie, dyskoteki, gry towarzyskie);
· Stymulowanie dzieci i młodzieży do uczestnictwa w zajęciach rekreacyjnych organizowanych przez placówki kulturalno-oświatowe;
· Wspieranie inicjatyw dzieci i młodzieży w zakresie samoorganizowania swego czasu wolnego.

d) Zadania odnoszące się do organizowania aktywności społecznie użytecznej. Aktywność ta różni się od aktywności kreatywnej rekreacyjnej przede wszystkim tym, że jest ona podejmowana z uwagi na jej społeczne wartościowe wyniki. Aktywność społecznie użyteczna może być podejmowana przede wszystkim na rzecz kogoś lub czegoś; może to być rodzina i jej domownicy, szkoła i społeczność uczniowska, placówka wychowania pozaszkolnego i jej uczestnicy, osiedle i jego mieszkańcy, cale miasto, wieś, gmina :
· rozbudzanie motywacji do podejmowania przez dzieci i młodzież działań na rzecz innych osób. środowiska zamieszkania
· inspirowanie działalności na rzecz otoczenia mieszkalnego (np. utrzymywanie czystości i porządku, ochrona przyrody, rozbudowa urządzeń rekreacyjno-sportowych);
· inicjowanie działalności na rzecz środowiskowych placówek i instytucji społecznych (np. propagowanie działalności tych instytucji, zbieranie niezbędnych im informacji, prace remontowe);
· inicjowanie form pomocy ludziom samotnym - chorym, kalekim, starym.
e) Zadania dotyczące rozwijania aktywności o charakterze opiekuńczym. Chodzi tu w głównej mierze o dostarczenie niezbędnych środków materialnych, zapewnienie więzi personalnej oraz świadczenie usług. Działalność opiekuńcza może być zorientowana zarówno na dzieci i młodzież, jak i na dorosłych - jednostki lub całe grupy.
· Rozpoznawanie potrzeb środowiska
· Organizowanie opieki dla dzieci
· Udzielanie rodzinie pomocy materialnej
· Otaczanie dzieci opieką w czasie pracy rodziców
· Wspieranie służy socjalnych wspomagających rodziny

Integracja na gruncie nauk społecznych:
a) integracja to istotny element systemu wychowawczego
b) na gruncie pedagogiki, można używać pojęcia integracja co najmniej w dwojakim sensie: albo jako nazwy swoistego procesu (kompleksu czynności), albo też jako nazwy określonej właściwości cechującej strukturę organizacyjną działalności danej placówki czy też zespołu placówek opiekuńczo-wychowawczych.
Integracja w pierwszym. znaczeniu będzie więc nazwą czynności nadawania działalności opiekuńczo-wychowawczej (w różnym zakresie) określonej właściwości chodzi tutaj o scalanie różnorakich działań opiekuńczo-wychowawczych w jednolitą całość gwarantującą, optymalną realizację celów wychowania i opieki. Mówiąc zaś o integracji w sensie określonej właściwości (rezultatu) należy mieć na uwadze zwartą,. zharmonizowaną wewnętrznie strukturę treści i organizacji działalności opiekuńczo-wychowawczej w ramach danej instytucji (placówki) lub też w ramach środowiska terytorialnego (lokalnego, okolicznego).
c) Tak więc kształtowanie, organizowanie środowiska wychowawczego w rejonie zamieszkania powinno sprowadzać się do nadawania działalności opiekuńczo-wychowawczej charakteru integralnego, czyli łączenia wszystkich kierunków i form działalności opiekuńczo-wychowawczej w jedną całość strukturalną i funkcjonalną z uwagi na realizacje celów i zadań wychowania i opieki. Chodzi wiec tu o nadanie działalności opiekuńczo-wychowawczej charakteru zespolonego i rozwijanie jej w sposób świadomy i pianowy z udziałem wszystkich grup społecznych, instytucji i jednostek

Możliwe i pożądane kierunki działalności integracyjnej organizacji i stowarzyszeń:
a) włączenie do całości wszystkich elementów składowych wychowania
b) aktywizacja społeczności wokół wychowania i opieki
c) inicjowanie i rozwijanie współpracy wszystkich placówek na danym terenia
d) podejmowanie współpracy z rodziną, szkołą
e) określenia zasad współpracy między poszczególnymi instytucjami
f) interwencja w przypadku występowania nieprawidłowości
g) ustalanie i przydzielenie zadań dla poszczególnych placówek

Rozdział 13

Zakład pracy jako środowisko wychowawcze

Zakład pracy -> instytucja formalna. Formalny charakter zakładu pracy wyznaczaja:

-struktura organizacyjna

-skodyfikowany system stanowisk

-zbiór zależności i stosunków służbowych

Charakterystyka zakładu pracy:

1. Odrębność oragnizacyjna ( np. przedsiębiorstwo państwowe jest samodzielnym, samorzadnym I samofinansującym się podmioem gospodarczym działającym zgodnie ze statutem uchwalonym na ogólnym zebraniu pracowników)

2. Osobowość prawna upoważniająca do zawierania umów I podejmowania decyzji

3. Odrębność terytorialna oznaczajacą konkretny obszar wraz z infrastrukturą techniczną

4. System techniczno-ekonomiczny okreslajacy warunki, strukturę I skalę produkcji lub szeroko rozumianych usług, zapewniający właściwe relacje między nakładami a efektami pracy.

5. System społeczny charakeryzujacy relacje między pracownikami lub grupami pracowników, między organizacjami społ.,zespołami doradzczymi I opiniodawczymi.

Funkcje:

1. Produkcyjna - (maketing, planownanie produkcji, wytwarzanie, reklama dystrybucja). Jest środkiem do osiagniecia celów natury ekonomicznej. Funkcja naturalna I powszechnie akceptowana.

2. Socjalna - zaspokajanie potrzeb psychospołecznych pracowników tj. Potrzeby bezpieczeństwa, przynalezności, uznania społecznego, poczucia własnej wartości I samourzeczywistnienia. Bezpieczeństwo - możliwośc parcy bez lęku I zagrożenia bezrobociem.Przynalezność - wynika ze społ. Charakteru pracy, z identyfikacji z kresloną grupa zawodowa. Uznanie społ I towarzyszące mu poczucie własnej wartości moą przynieśc mistrzostwo I perfekcje zawodowa, ale rowniez umiejetnośc wspołżycia w grupie, solidność. Samourzeczywistnienie lub samorealizacja - to ciagłe dosknalenie zawodowe, prowadzace d nowej wiedzy I umiejetności, do postaw odpowiadajacym wymaganiom technologicznym, organizacyjym I społ.

3. Dydaktyczna - organizowanie kształcenia w formach szkolnych I pozaszkolnych. Kształecenie zawodowe jest procesem zdobywania wiedzy, kształatowania umiejętności I postaw sprzyjających efektywnej pracy w okreslonym zawodzie. Dokształcanie definiuje sie jako kształcenie realizowane w wieku produkcyjnym równolegle z pracą zawodową w celu zdobycia takiego wykształcenia jakie jest niezbędne do wykonywania okreslonego zawodu. Doskonalenie jest procesem ciagłym, polegajacym na aktualizowaniu, rozszerzaniu I pogłebianiu wiedzy I umiejetności związanych z zawodem wykonywanym I zawodami pokrewnymi ,umożliwiajace stopniowe dochodzenie do mistrzostwa oraz uzyskiwanie coraz wyzszego statusu społ I ekon.

4. Wychowawcze - kształtowanie cech , pogladów I postaw pracowników oraz stosunków interpersonalnych.

ADAPTACJA - jej proces polega z jednej strony na dostosowaniu sie pracownika do oczekiwań, norm I wymogów zakładu pracy, a z drugiej na uwzględnieniu przez pracodawce potrzeb I aspiracji osób podejmujacych prace. Jest to więc relacja zwrotna, w której podmiotami sa dwie zainteresowane strony: pracobiorca I pracodawca.

W procesie adaptacji możemy wyróżnić 3 podstawowe etapy:

1. Przyjmowanie do pracy

2. Wprowadzanie w środowisko pracy

3. Wzajemne przystosowanie

Efektem procesu adaptacji powinno byc z pnktu widzenia pracownika przystosowanie sie do:

• Fizycznego środowiska racy (temp., cinenia, wilgotnosci itd)

• Technicznych wymogów pracy (maszyn I organizacji pracy)

• Społecznych warnków pracy(relacje midzyludzkie, systemy wartości)

WYCHOWANIE NATURaLNE -OPIERA SIE NA UCZESTNICZENIUW PRACY I ZYCU SPOŁ. GRUP FORMANYCH I NIEFORMALNYCH. Dominuja spontaniczne związki , srodowiskowe systemy wartości autentyczne autorytety. Nie wystepuja tu instytucje wychowawcze.

WYCHOWANIE INTENCJONALNE - jest celowym I świadomym działaniem właścicieli, dyrekcji I organizajcji społ. Oddziaływania wych np. Elemnty funkcji mistrza, brygadzisty, bezposredniego przełożonego. Sa tez specjalne instytucje np. Ośrodki kształcenia zawodowego czy szkoły przyzakładowe.

KULTURA PRACY obejmuje:

- wiedzę, umiejetności, nawyki I dośw. zawodowe

- relacje między pracownikami

- fizyczne warunki pracy

- Stosunek pracowników do środków pracy

ROZDZIAŁ 14

Teoretyczny i praktyczny sens metody

indywidualnych przypadków

Metoda indywidualnych przypadków - to co jednostkowe, indywidualne w człowieku, jego losie i najbliższym środowisku, podejmuje i rozwija w celu usprawnienia, wzmocnienia i poprawy jego życiowej sytuacji, bądź to traktuje jako źródło wiedzy o zjawiskach szerszych, ogólniejszych, bardziej uniwersalnych.

PRZYPADEK - (łac. Casus) to coś, co istnieje w rzeczywistości. By go zrozumieć nie wystarczy sięgnąć do wiedzy, koniecznością staje się odwołanie do doświadczenia i praktycznych możliwości działania, czasem nawet do wiedzy „tajemnej”.

TWÓRCA : Mary Richmond

CZAS: lata 20 XX wieku. To właśnie w owym czasie prężny rozwój przemysłu i gospodarki przyczynił się do powszechnego poczucia osamotnienia i braku zainteresowania ze strony innych ludzi. Osoby nie potrafiące odnaleźć się w społeczeństwie szukały oparcia. Pojawiła się, zatem potrzeba tworzenia instytucji, które niosłyby wspomnianą pomoc. Po raz pierwszy ogłoszono tę metodę w 1917 roku, w książce pod tytułem "Diagnoza społeczna".

Case study - zebranie wiedzy na temat jednostki i analiza jej sytuacji życiowej; studium przypadku

Case work - praca z przypadkiem

Etapy metody:

Pierwszy z nich polega na przeprowadzeniu dokładnego rozpoznania, znalezieniu powodów i przyczyn trudnej sytuacji człowieka (diagnoza środowiskowa). Kolejny ma na celu próbę znalezienia dróg wyjścia z tej sytuacji akceptowanego przez obydwie strony(plan działania). Ostatni etap to konkretna praca z przypadkiem, polegająca głównie na czuwaniu nad realizacją ustalonego wspólnie planu działania.

Techniki, którymi można się posługiwać:

-wywiad środowiskowy,

-obserwacja,

-analiza dokumentów.

Wywiad ma na celu dokładne zebranie informacji o podopiecznym i jego najbliższym środowisku za pomocą rozmowy prowadzonej w sposób planowy i kierowany. Jest to czynność dwustronna, oparta na bezpośrednim kontakcie respondenta z prowadzącym wywiad. Obserwacja z kolei rozszerza swój zakres na otoczenie, w którym dana jednostka przebywa. Natomiast analiza dokumentów dotyczy prześledzenia wszelkich informacji zawartych w różnego rodzaju dokumentach pod kątem konkretnego przypadku.

SZKOŁA FUNKCJONALNA

Twórca : Jessie Taft i Virginia P. Robinson

Czas: lata 30 XX wieku

Założenia:

- sposobem na rozwiązywanie problemów było powoływanie wyspecjalizowanych agencji, podejmujących praktyczną działalność dotyczącej określonej klasy zjawisk

- jej funkcje muszą być jasno i wyraźnie określone, a oferta socjalna jednorodna

- trzeba pracować oddzielnie z weteranami, nieletnimi matkami, bezdomnymi

- caseworker musi posiąść specjalistyczną wiedzę z danej dziedziny i być przypisanym do konkretnego typu agencji, stając się w praktyce częścią jej oferty

PODEJŚCIE PSYCHOSPOŁECZNE

Krytyka szkoły funkcjonalnej w pracy socjalnej zaowocowała umocnieniem się i odnowieniem myśli programowej tzw. podejścia psychospołecznego, które związane zostało z nazwiskiem Gordon Hamilton. W 1940 r. wydała książkę „Teoria i praktyka pracy socjalnej z przypadkiem indywidualnym”

1. w koncepcji tej wraca się do richmondowskiej wizji opiekuna wrażliwego , wszechstronnego, zaangażowanego w rozwiązywanie wielu klas problemów swego podopiecznego, o dużych możliwościach działania , nieograniczonego w swej pracy zakresem przypisanej mu funkcji.

2. Pracownik socjalny obok własnych zasobów i możliwości wykorzystuje potencjał tkwiący w najbliższym środowisku podopiecznego w większym stopniu niż możliwości pomocy instytucjonalnej.

3. Pracownik socjalny musi się kierować zarówno wiedzą na temat miejsca zajmowanego przez tę osobę w społeczeństwie, na przykład na temat jej sytuacji rodzinnej czy wykonywanej pracy, lecz także ogólną znajomością psychologii.

Zasady, które bez względu na rodzaj przypadku muszą być realizowane i towarzyszyć całemu procesowi pomocy:

1. Akceptacja - zasada respektowania podopiecznego jako osoby, z wszystkimi jej problemami i trudnościami, szacunek dla jego osobistych decyzji i wyborów.

2. Komunikacja - osoby maja prawo się nie zgadzać ze sobą w dyskusji czy mieć inne poglądy ale muszą nawzajem rozumieć swoje intencje i wypowiedzi.

3. Indywidualizacja - co specyficznego jest w sytuacji danego człowieka i jak można mu pomóc ze zrozumieniem całej złożoności jego aktualnej sytuacji życiowej?

4. Zasada uczestnictwa - podopieczny aby przełamać swoja niechęć i odzyskać równowagę psychiczną musi od samego początku aktywnie i świadomie uczestniczyć w tym procesie.

5. Zasada zaufania i poszanowania prywatności - to co klient mówi pracownikowi socjalnemu nie może być nigdy przedmiotem dyskusji poza kręgiem zawodowym osób zaangażowanych w proces pomocy.

6. Zasada samoświadomości - pracownik musi oddzielić stosunki z podopiecznym - czyli motywacje zawodowa - konieczność służenia pomocą potrzebującemu, od osobistych preferencji czy uprzedzeń.

Case management - teoretyczno-praktyczna koncepcja organizowania systemu pomocy społecznej, powstała w Stanach Zjednoczonych w latach siedemdziesiątych.

- zainteresowanie problemami społecznymi z tego kim człowiek jest, w kierunku kim się staje

- system obronny, który pozwoli człowiekowi nie tylko przetrwać, zachować swoją tożsamość, ale jeszcze umożliwić rozwój.

METODA INDYWIDUALNYCH PRZYPADKÓW

STUDIUM PRZYPADKU PRACA Z PRZYPADKIEM

Diagnoza społeczna Opracowanie planu Prowadzenie

przypadku

Charakterystyka jednostko-

wych losów ludzkich

Metoda indywidualnych przypadków koncentruje się na biografii ludzkiej. Wyrosła ona z tego nurtu pracy socjalnej, który w indywidualnej pomocy człowiekowi dostrzegał główny mechanizm działań naprawczych i kompensacyjnych. Wyodrębnienie studium przypadku dało mu asumpt do nadania mu rangi niezależnej metody badawczej. Oparcie studium przypadku na racjonalnie i naukowo opracowanej diagnozie społecznej dla praktyki wychowawczej ma wartość utylitarną - dla teorii pedagogicznej głównie poznawczą.

Rozdział 15-brak

Rozdział 16

Metoda organizowania środowiska

Tadeusz Pilch

Los człowieka uwikłany jest w bogaty splot uwarunkowań i okoliczności, których korzenie w większości tkwią w otoczeniu jednostki.

Teatrem, w którym rozgrywa się dramat ludzkiej codzienności jest środowisko życia. Podmiotem losów indywidualnych jest sam człowiek, jednostka, która w dramaturgię swego życia wnosi swoje indywidualne właściwości, nawyki i doświadczenia, swoją siłę lub słabość, swoje orientacje intelektualne lub preferencje moralne.

Narodziny metody
- studium indywidualnego przypadku jest pierwszym krokiem w dziele naprawiania rzeczywistości i stanowi etap rozpoznania

- diagnoza jest podstawowym elementem studium indywidualnego przypadku

- poznanie przypadku prowadzi pedagoga społ. do grupy rówieśniczej (społecznej) i do warunków środowiskowych, jako do głównych czynników określających istotę i charakter losu jednostki

- istota środowiskowego działania polega m.in. na tym, że jego cele, mechanizmy i środki wywodzą się z oceny warunków życia poszczególnych ludzi i zmierzają do zmiany lub „melioracji” tych działań indywidualnych warunków życia
- przedmiotem manipulacji i działalności naprawczej są szerokie i liczne zespoły czynników środowiska w sensie terytorialnym i długotrwałe obserwacje ora oddziaływanie i wzajemne koordynowanie

Aleksander Kamiński wyróżnił 2 rozumienia metody środowiskowej:

- wąskie - gdy na użytek pomocy socjalnej uruchamiamy jakąś akcję cykliczną lub stałą; gdy przedmiotem zainteresowania lub działania jest jedna grupa społeczna lub wybrane zjawisko; gdy działania i przedsięwzięcia środowiskowe prowadzone są przez jedną grupę lub jedną instytucję (działania z punktu widzenia doraźnych potrzeb i rozwiązań, nie usuwają problemu w sposób trwały lub rozwiązują tylko część problemu); np. praca drużyny harcerskiej lub zespołu charytatywnego działającego przy parafii;

- szerokie - całościowe rozumienie środowiska lokalnego, pełna rejestracja jego problemów, kompleksowy i komplementarny system działań, podejmowanie pracy z intencją stałego działania i trwałego usuwania zagrożeń i niepożądanych zjawisk; dominacja pozytywnego sensu działalności społecznej (rozwój ku celom pożądanym, idealnym) nad negatywnym sensem aktywności społ. (ratownictwo i usuwanie zagrożeń).

Kontekst etyczny metody
Pedagogika społ. nie odrzucając wąsko-socjalnego znaczenia metody środowiskowej, uważa za skuteczniejsze, wartościowsze i bardziej użyteczne szerokie znaczenie metody organizowania środowiska.

Cele metody środowiskowej

- wspomaganie rozwoju (odnosi się zarówno do osób, jak i do warunków, warunków jakich te osoby żyją - otoczenie powinno stwarzać warunki i możliwości aby każdy człowiek mógł w nim realizować określone racjami rozumu aspiracje)
- cele opiekuńcze
- wyrównywanie braków (kompensacja)
- tworzenie wspólnoty (przełamywanie izolacji i osamotnienia, budowanie więzi emocjonalnych, międzyludzkich i sieci znajomości przedmiotowych; eliminowanie anonimowości ze stosunków sąsiedzkich i postaw obojętności wobec spraw ważnych dla zbiorowości i budowanie wspólnoty, która nosi znamiona i właściwości społeczności lokalnej) - jest to także specyficzny sposób realizacji większości zadań i funkcji jakie chcemy osiągnąć posługując się metodą pracy środowiskowej

Warunkiem powodzenia i skuteczności organizowania środowiska jest rozbudzenie sił społecznych - czyli ochotniczych organizatorów życia zbiorowego.

Metoda organizowania środowiska jest o wiele efektywniejsza jeśli jest realizowana wedle określonych reguł i jeśli towarzyszą jej określone warunki (udokumentowali to empirycznie wieloletni badacze społeczności lokalnych: Edmund Trempała, Mikołaj Winiarski, Stanisław Wawryniuk).

Schemat działań

Schemat postępowania w metodzie środowiskowej jest zbliżony do innych metod pracy socjalnej i wychowawczej, aczkolwiek angażuje znacznie większe siły i środki.

(Przy szerokim znaczeniu metody środowiskowej kategorię pracy opiekuńczo-wychowawczej nakierowanej na dzieci i młodzież rozszerzamy na pracę społeczną ze społecznością lokalną we wspólnocie z nią i na jej użytek.)

Schemat postępowania organizacyjnego:

Etap 1. Rozpoznanie, diagnoza potrzeb, braków, zagrożeń
- rozpoznanie i inwentaryzacja sił społecznych (nieprofesjonalnych, ochotniczych wychowawców-społeczników-organizatorów)

- rozpoznanie instytucji i organizacji zdolnych do prowadzenia samodzielnie pracy społecznej i we współdziałaniu z innymi

- odkrycie idei, które mogą być osnową wspólnej pracy, siłą motywującą do działania na rzecz drugich i do współdziałania sił różnej orientacji

Etap 2. Organizowanie zespołu i pracy

- podział zadań między zespoły, instytucje i osoby

- zorganizowanie sprawnego systemu informacji

- wtórne zdiagnozowanie potrzeb, określenie zadań, uzupełnienie składu sił społecznych

Etap 3. Planowanie i koordynacja działań opiekuńczo-wspomagająco-rozwojowych

- systematyczne rejestrowanie wszelkich potrzeb środowiska, wspólne ich analizowanie, namysł nad optymalnym sposobem ich zaspokojenia czy rozwiązywania

- ocena środków i sił, jakimi dysponuje zespół organizatorów i dzielenia się zadaniami

Etap 4. Wtórne pobudzanie / Umacnianie zespołu oraz poszczególnych jego ogniw

- weryfikacja ludzi i organizacji, ich motywacji i możliwości

- nowe zadania i potrzeby

- moment wielkiej próby dla całej idei zorganizowanego środowiska

- pomocne jest przedsięwzięcie, którego użyteczność publiczna jest oczywista (powinno dotyczyć wszystkich i być konkretne)

Etap 5. Systematyczne ulepszanie

- poprawianie warunków życia w najszerszym rozumieniu

- zadanie 1.: wyeliminowanie uciążliwości publicznych
- zadanie 2.: działalność ratowniczo-opiekuńcza wobec najbardziej potrzebujących

- zadanie 3.: zgromadzenie ludzi wokół działań publicznych, czynów zbiorowych, które najlepiej przełamują anonimowość i tworzą świadomość wspólnoty

- w działalności musi być zawarty pewien czynnik służebności wobec najbardziej potrzebujących i wobec każdego, np. doradztwo różnego typu

- meliorowanie warunków życia powinno dotyczyć nie tylko infrastruktury lecz także poczucia więzi i bezpieczeństwa

Etap 6. Kontrola i doskonalenie
- stała uwaga i rejestracja zjawisk, potrzeb, zagrożeń

- ocena możliwości i sprawności wykonawczych

-kreowanie nowych pomysłów, koncepcji i rozwiązań, które będą podnosić motywację działających, pobudzać nowe siły społeczne i budzić przychylność społeczności lokalnej

Dwa warunki udanego zastosowania metody środowiskowej:

- istnienie sił społecznych

- zaangażowanie w dzieło organizacji społeczności lokalnej, przedstawicieli wszystkich jej grup

 jest to aktualizacja klasycznej reguły pedagogiki społecznej sformułowanej przez H. Radlińską: budować świat człowieka (środowisko) jego siłami, w imię jego ideałów.

Możliwości zastosowań

- ma ogromne znaczenie w społeczeństwie demokratycznym opartym o ład samorządowy (samorządy i ochotnicze siły społeczne będą decydować o jakości lokalnych warunków życia i one będą kreować kształt i jakość warunków międzyludzkich)
- szerokie zastosowanie w różnych warunkach w Europie Zachodniej

- specjalny program walki z ubóstwem, nazywanym „nowym ubóstwem”

Rozdział 17

Animacja społeczno - kulturowa

Współcześnie pedagodzy coraz częściej zwracają uwagę na potrzebę nie tylko systematycznej edukacji szkolnej, ale i społeczno-kulturalnej animacji dzieci i młodzieży. Wskazują na konieczność wspomagania młodego pokolenia w dostrzeganiu wartości tkwiących w kulturze wysokiej, w rozbudzaniu potrzeb i nawyków z tym związanych oraz w nabywaniu umiejętności samodzielnego udziału w dobrach kulturowych za pomocą określonych form uczestnictwa. Wielu pedagogów realizację tego zadania postrzega w odpowiednich działaniach podejmowanych przez wszystkich nauczycieli - w ramach różnych zajęć szkolnych i pozaszkolnych, związanych z wymogiem korelacji interndyscyplinarnej. Również w założeniach programowych edukacji regionalnej wskazuje się na potrzebę wdrażania dzieci i młodzieży do samodzielnego poznawania regionalnego dziedzictwa kulturowego i podejmowania działalności społeczno-kulturalnej. Idea animacji społeczno-kulturalnej powinna zatem znaleźć swoje zastosowanie w edukacji regionalnej młodego pokolenia.

Podejmując analizy nad animacją społeczno-kulturalną rozpatrywaną z perspektywy edukacji regionalnej młodzieży, przedstawi się jedynie niektóre zagadnienia z zakresu tej szerokiej problematyki. Z tego względu wskaże się kolejno na: istotę animacji społeczno-kulturalnej młodzieży, teleologię animacji społeczno-kulturalnej w edukacji regionalnej, zadania nauczyciela w dziedzinie animowania młodzieży do aktywnego udziału w życiu społeczno-kulturalnym regionu, metodyczno-organizacyjne aspekty animacji społeczno-kulturalnej i jej znaczenie w życiu młodzieży.

Definicja

Animacja społeczno-kulturalna- jako kategoria socjalizacyjna i kulturowa - jest terminem rozpatrywanym w perspektywie edukacji permanentnej, opartej na wartościach uniwersalnych, ogólnoludzkich, a zarazem swoistych dla różnych wspólnot regionalnych i jednostek do nich przynależących. Pedagodzy postrzegają ją w kontekście integrującej się Europy i wyzwań współczesnego świata. Akcentują konieczność łączenia problemów edukacji z szeroko rozumianą kulturą.

Pedagodzy najczęściej znaczenie animacji społeczno-kulturalnej wyprowadzają od słów łacińskich: anima - dusza i animo - ożywiać, tchnąć ducha. Interpretują ją i odnoszą do ożywiania czegoś, dawania życia czemuś, wprowadzania w ruch i ożywiania kogoś, zachęcania, pobudzania, skłaniania do działania. W związku z tym animacja społeczno-kulturalna jest określana „...jako kierunek działania wśród ludzi i z ludźmi, mający na celu ułatwienie im udziału w bardziej aktywnym i twórczym życiu, jako proces ożywiania, pobudzania jednostek i grup do działania, jako sztuka poszukująca różnych metod czy też zespół metod edukacyjnych”. Ma ona bezpośredni związek z charakterem współczesnego społeczeństwa. Różni się od pacy kulturalno-oświatowej, od upowszechniania kultury, usług kulturalnych i twórczości. W animacji społeczno-kulturalnej przyjmuje się, iż dane środowisko ma własne treści kulturowe. Są one intensyfikowane poprzez animację.

Animacja społeczno-kulturalna nie ma własnych wzorów zachowań. Zakłada bowiem, iż wzorce mają być kształtowane przez same animowane społeczności. Pobudza także społeczności, np. lokalne do samodzielnego zaspokajania określonych potrzeb. Animator umiejętnie pobudza aktywność osób i stymuluje ją. W związku z tym animacja społeczno-kulturalna nie jest twórczością, lecz jedynie formą aktywizacji zachowań twórczych w dziedzinie społecznej, kulturalnej, religijnej, edukacyjnej, sportowej, komunikowania społecznego i integracji.

Odnosząc powyższe określenie do młodzieży, należy zauważyć, iż animacja społeczno-kulturalna młodzieży polega na świadomym pobudzaniu młodzieży do działania, ożywianiu jej, zachęcaniu, dodawaniu bodźca do aktywnego udziału w życiu społeczno-kulturalnym, jak też na motywowaniu, stymulowaniu, inspirowaniu do twórczego działania w różnych płaszczyznach życia. Tak określona animacja jest pewnym bodźcem dla życia umysłowego, fizycznego i uczuciowego młodzieży zamieszkującej określony obszar celem zachęcania do podjęcia różnych działań, które przyczynią się do jej rozwoju, pozwolą młodzieży lepiej wyrazić siebie i dadzą poczucie przynależności do wspólnoty społeczno-kulturowej. Wychowawca pełniący rolę animatora jedynie umiejętnie pobudza i stymuluje aktywność społeczno-kulturalną młodzieży. Wspomaga też młode osoby w kształtowaniu postaw i relacji ze społecznością w poszukiwaniu coraz lepszych jakości życia oraz nawiązywaniu i podtrzymywaniu kontaktów międzyludzkich. Animacja społeczno-kulturalna młodzieży koncentruje się więc nie tyle na przekazie gotowej wiedzy o kulturze elitarnej, co na kulturze własnej określonej grupy, do której młodzież przynależy z racji urodzenia czy/i zamieszkania.
Nauczyciel animator zajmuje się rozwijaniem relacji w grupie albo między osobami, niezależnie do jakości tych relacji czy ich przedmiotu. Nie chce on nauczać o kulturze ani propagować jej nieprzemijających wartości, lecz dąży do tego, by każdy młody człowiek sam umiał je odkrywać i odnaleźć poprzez uświadomienie sobie, czym jest kultura związana z codzienną egzystencją, wyrażająca się w sposobie bycia, w codziennym życiu i obcowaniu z ludźmi. Umożliwia młodzieży odkrywanie wartości tkwiących w dziełach kultury oraz stwarza okazje, aby kultura ta rozwijała się, doskonaliła i stanowiła cel nadrzędny rozwoju młodych osób i zbiorowości.

W kontekście powyższych analiz można stwierdzić, iż animacja społeczno-kulturalna jest stymulowaniem takich sposobów życia młodzieży, uczestnictwa w kulturze, spędzania czasu wolnego, które uzdalniają młodzież do podejmowania działalności społeczno-kulturalnej, nacechowanej dobrowolnością wysiłku, świadomością celu, samodzielnością w zakresie podejmowanych działań związanych ze zdobywaniem wiedzy o kulturze społeczności lokalnej. Wymaga ona odpowiednich strategii postępowania dydaktyczno-wychowawczego nauczycieli-animatorów, ukierunkowanego na przygotowanie młodzieży do podejmowania działań innowacyjnych i autokreacyjnych.

Animacja, jej istota, rodzaje i formy.

Jak pisze J. Żebrowski zagadnienia animacji społeczno-wychowawczej i kulturalnej zajmują ostatnio coraz więcej miejsca w literaturze pedagogiczno-socjologicznej wielu krajów. Rośnie zapotrzebowanie na usługi kulturalno-oświatowe i pedagogiczne dla ludzi w różnym wieku.
W okresie przemian ustrojowych w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, w czasie budowania demokratycznych struktur społecznych oszukuje się różnych sposobów pobudzania aktywności obywateli w środowiskach lokalnych. Jednocześnie transformacja ustrojowa, poza skutkami pozytywnymi, niesie szereg zagrożeń cywilizacyjnych związanych z przyspieszonym tempem rozwoju ekonomicznego i pojawieniem się problemów charakterystycznych dla społeczeństwa. Wszystko to staje się powodem zarówno do poszukiwania sposobów wspomagania ważnych inicjatyw społecznych, jak i reagowania na patologie. Zadanie to stara się wypełnić animacja społeczno-kulturalna. Kierunek ten najpełniej rozwinął się we Francji jako nurt oświaty ludowej, a następnie znalazł liczne odniesienia w działalności społecznej, wychowawczej i kulturalnej innych krajów. P.Besnard omawiając definicje, zakres i zasady animacji społeczno-kulturalnej zwraca uwagę, że: ,,Animacja, która stanowi wsparcie dla małych grup i niewielkich wspólnot oraz zróżnicowanych zajęć, staje się środkiem pobudzania aktywnego udziału jednostek w życiu społecznym. Odgrywa rolę mocnego antidotum wobec tej patologii życia społecznego, która wynika z zerwania komunikacji z innymi ludźmi, z izolacji jednostki, utraty tradycyjnych norm odniesienia i wszelkich gwarancji metaspołecznych, co zapewniło egzystancjalne bezpieczeństwo człowieka.” J. Żebrowski, omawiając problemy animacji społeczno- -kulturalnej, odwołując się m.in. do doświadczeń francuskich podkreślając, że wkracza ona w wiele dziedzin życia społecznego, kulturalnego, ekonomicznego, sportowego stanowi nową koncepcję upowszechniania edukacji i kultury. Autor pokazuje drogi kształtowania się zawodu animatora w kontekście badań pedagogicznych prowadzonych wśród pracowników kultury w Polsce.
Według M. Kopczyńskiej, teoria animacji społeczno-kulturalnej ( w skrócie ASK ) zakłada, że zmieniły się odniesienia społeczne. Postępująca demokratyzacja życia społecznego ma doprowadzić do demokracji kulturalnej i jest sposobem jej realizacji. W tym rozumieniu animacja społeczno-kulturalna to dziedzina aktywności i usług budujących ustrój komunikowania społecznego i ekspresji. M. Kopczyńska wymienia społeczne funkcje ASK:
adaptacyjną i integracyjną, edukacyjną i rozwoju kulturalnego, rekreacyjną, regulacji życia społecznego, innowacyjną i krytyczną.
Szeroko określane funkcje animacji społeczno-kulturalnej stały się podstawą do utworzenia charakterystyki zawodu animatora kultury.
Animator kultury to nie tylko zawód, ale także powołanie do tego, aby być z ludźmi, pobudzać ich twórczą aktywność, kreować sytuacje ważne społecznie, wywoływać zdarzenia artystyczne. Aby to powołanie w sobie odnaleźć, człowiek wybierający ten zawód, poza wiedzą i umiejętnościami animacyjnymi powinien uczyć się wrażliwości, otwierania na innych, szukania w życiu wartości uniwersalnych.
Animacja społeczno-kulturalna jest dziedziną życia społecznego; główny jej cel sprowadza się do zmiany postaw jednostek i stosunków interpersonalnych poprzez bezpośrednie oddziaływanie. Oddziaływanie to dokonuje się w toku różnych czynności, wspomaga je pedagogika, odwołując się do metod aktywnych.
Animacja implikuje trzy ściśle połączone ze sobą procesy:
1) proces odkrywania- chodzi tu o stworzenie takich warunków, aby grupa i każda jednostka ujawniła swoje problemy, wątpliwości, pragnienia; w animacji kulturalnej proces ten dokonuje się poprzez styczność z dziełami i twórcami;
2) proces tworzenia związków- to kontakty ludzi między sobą, jak również z dziełami i twórcami; u podstaw tych związków leży wzajemne zrozumienie i porozumienie oraz konflikt i negacja;
3) proces twórczości- wyraża się dzięki sprzężeniu jednostek i grup z ich otoczeniem poprzez ekspresję, inicjatywę, odpowiedzialność i działania twórcze( P. Besnard ).
Jak twierdzi A. Mioduszewska procesy te są ze sobą połączone i charakteryzują najbardziej istotne cechy animacji; ich celem jest w stosunku do grup i jednostek inspirowanie twórczości w miejsce powtarzania i wynalazczości zamiast imitacji.

Animacja społeczno-kulturalna młodzieży znajduje swoje ukonkretnienie poprzez przyjęte przez dane środowisko wychowawcze i animatorów własne treści kulturowe, np. z zakresu edukacji regionalnej. Intensyfikowanie tych treści jest jednym z podstawowych celów animacji społeczno-kulturalnej, w której akcentuje się wiadomości z zakresu regionalnego dziedzictwa kulturowego, umiejętności i sprawności praktyczne związane z aktywnym, a zarazem odpowiedzialnym uczestnictwem w społeczności lokalnej. W tym procesie animacji młodzież - poprzez samodzielne i dobrowolne uczenie się i działanie - nabywa szeroko rozumianą kulturę regionalną, a w jej obrębie określone wiadomości o dziedzictwie kulturowym regionu i umiejętności potrzebne do życia w małej ojczyźnie. Animacja społeczno-kulturalna młodzieży - w jej wymiarze regionalnym - wiąże się zatem z permanentnym zdobywaniem wiedzy o najbliższym środowisku oraz z kształtowaniem postaw społecznych i innowacyjnych młodych osób, ich kompetencji i zdolności autokreacyjnych. Zmierza do stwarzania przez nauczyciela sytuacji pobudzających młodzież do samodzielnego i dobrowolnego zdobywania wiedzy o kulturze regionu i związanych z tym umiejętności oraz do podejmowania działań, które tworzą lub mogą tworzyć specyficzne relacje w społeczeństwie lokalnym, np. między młodzieżą a środowiskiem naturalnym, młodzieżą a kulturą, młodzieżą a starszym pokoleniem. Chodzi tu o: aktywizowanie zachowań młodzieży opartych na istniejących w małej ojczyźnie wzorach, rozwój zainteresowań młodzieży kulturą regionalną, zaoferowanie młodzieży możliwości bycia aktywnym podmiotem własnego rozwoju i rozwoju swojej społeczności, wywoływanie u młodzieży chęci do podjęcia samodzielnej aktywności społeczno-kulturalnej w regionie i na rzecz wspólnoty lokalnej poprzez stymulację.

Teleologia animacji społeczno-kulturalnej młodzieży w zakresie edukacji regionalnej związana jest integralnie z podstawowymi celami tej kategorii edukacji, a więc z:

1. wyposażaniem ucznia w zasób wiedzy o własnym regionie;

2. wydobywaniem uniwersalnych wartości tkwiących w regionie;

3. wprowadzaniem ucznia w świat wartości środowiska;

4. kształtowaniem tożsamości pluralistycznej.

Dążenie do osiągnięcia wyżej wymienionych celów wymaga wspomagania młodzieży w permanentnej, a zarazem integralnym rozwoju osobowym, stosownie do ich predyspozycji intelektualnych, w którym znaczącą rolę spełniają procesy ukierunkowane na poznawanie i umiłowanie małej ojczyzny oraz kształtowanie tożsamości regionalnej.

Podejmowane przez młodzież formy aktywności w zakresie edukacji regionalnej służą rozwijaniu, doskonaleniu i wzbogacaniu własnej osobowości w kierunku osiągania dojrzałości ludzkiej. Mają pomagać młodzieży w lepszym poznawaniu wielowymiarowego dziedzictwa kulturowego, w rozszerzaniu wiedzy o historii regionu w powiązaniu z tradycjami własnej rodziny oraz wiedzy o kulturze własnego regionu i jej związkach z kulturą narodową. Dzięki temu młodzież może tworzyć więzi z małą ojczyzną, rozwijać tożsamość regionalną i uświadamiać sobie różnorakie przynależności człowieka (np. do rodziny, szkoły, regionu, parafii). To z kolei stanowi podstawę do nabywania umiejętności aktywnego udziału w życiu regionu. Prowadzi też do ugruntowania poczucia tożsamości narodowej. Wymaga jednak stopniowego, a zarazem pogłębionego i permanentnego poznawania wartości tkwiących w kulturze regionalnej oraz zainteresowania aspektami kulturowymi.

Stymulując społeczno-kulturalną aktywność młodzieży w zakresie edukacji regionalnej, trzeba zwracać uwagę na treści związane z życiem kulturowym i społeczno-gospodarczym regionu oraz budzić w nich świadomość wzajemnego związku problematyki kulturowej i społecznej z gospodarczą i ekologiczną. Tak ukierunkowana animacja służy rozwojowi intelektualnemu, emocjonalnemu i wolitywnemu, związanemu z procesem integralnego nauczania i wychowania. Może chronić młodzież przed: niewłaściwym pojmowaniem kultury regionalnej, hołdowaniem stereotypowi sprzeczności między dziedzictwem regionu a dziedzictwem narodowym, przed pejoratywnym rozumieniem tego, co ma wymiar lokalny. Wspomaga więc poczucie dumy z przynależności do danej wspólnoty lokalnej i stwarza warunki do samodzielnego działania na rzecz małej ojczyzny.

Uwzględniając wyżej wymienione cele animacji społeczno-kulturalnej młodzieży w zakresie edukacji regionalnej, trzeba pamiętać, iż podstawowym warunkiem tego procesu jest aktywność młodzieży w świadomym dążeniu do realizacji zamierzonego zadnia związanego z poznawaniem lub pogłębianiem regionalnego dziedzictwa kulturowego. Nie chodzi tu jedynie o jednorazowe działania. Proces tworzenia więzi z regionem zaczyna się i jest możliwy dzięki ciągłemu jego poznawaniu, odkrywaniu związku jego teraźniejszości z przeszłością oraz własnego udziału w łańcuchu pokoleniowym. Umożliwia włączenie młodzieży w działanie społeczności lokalnej, w rozwiązywanie jej problemów, przez co następuje proces przemiany sposobu myślenia młodych osób. Młodzież przestaje postrzegać wszystkie procesy i zjawiska społeczno-kulturowe przez pryzmat własnej osoby, a za punkt wyjścia przyjmuje potrzeby wspólnoty lokalnej, z którą się identyfikuje i traktuje ją jako grupę odniesienia. Stopniowo też podejmuje refleksję nad własnym zachowaniem i wartościami kulturowymi.

Animator

• ułatwia, […] pośrednik, pas transmisyjny pomiędzy różnymi partnerami;

• ma odrobinę większą wiedzę niż cała reszta, która z nim pracuje;

• nie wprowadza swoich pomysłów autorytarnie;

• umie wypracować kompromis między demokracją a skutecznością;

• jest spoiwem, zwornikiem pomysłów, nawet tego, żeby się po prostu spotkać;

• wprowadza kulturę wymieniania uwag, doświadczeń, spotkań;

• ma umiejętności interpersonalne, tzn. nie odstręcza od siebie, gdzieś tam w jakiś sposób

fascynuje na różnych poziomach swoją pomysłowością, osobowością, przeszłością, tym, kim jest.

Jeśli chce się zorganizować coś, to trzeba sobie mniej więcej zapewnić publiczność,

mieć poczucie, że jest sens to robić, czasami to jest tak, że od razu wiadomo i że trzeba to zrobić szybko, bo zaraz ucieknie, a czasami to się tak ciągnie, że nie wiadomo czy to w ogóle wypali, czy warto.

Rozdział 18

Kształcenie ustawiczne

Termin kształcenie ustawiczne używany jest zamiennie z określeniami: kształcenie permanentne, edukacja permanentna, kształcenie ciągłe, kształcenie nieustające, oświata ustawiczna. W literaturze zagranicznej jego synonimami są: „education ermanente”, „Lifelong education”, „Permanente Bildung”, „nieprierywnoje obrazowanije”. Wszystkie te nazwy sugerują, iż chodzi tu o kształcenie przez wiele lat, przez całe życie człowieka, bez przerwy, nie ma jednak jednoznacznej definicji, która określałaby, czym jest kształcenie ustawiczne. W różnych krajach różnie się je określa, choć wszędzie wskazuje się, iż ma ono „nadążyć za rozwojem i służyć potrzebom rozwoju”.³

W przeszłości nie zawsze tak rozumiano kształcenie ustawiczne, choć idea ta ma bogatą historię. Wśród prekursorów wymienia się Solona, Konfucjusza, Sokratesa, Platona - myślicieli starożytności interesujących się filozofią, pedagogiką, etyką. Wszyscy oni podkreślali potrzebę autokreacji człowieka przez całe życie wskazując - jak to określił Seneka - że „na naukę nigdy nie jest za późno”.

W czasach nowożytnych wyjątkowo dojrzały wyraz znalazła ta idea w poglądach Jana Amosa Komeńskiego, który ukazał rozwój człowieka jako proces obejmujący całe życie, uwarunkowany prawami przyrody, społeczeństwa i kultury - „tota vita schola est” (całe życie jest szkołą). Jego poglądy podzielali Jan Jakub Russeau i Jan Antoni Condorcet. W Polsce potrzebę kształcenia ustawicznego propagowali Szymon Marycjusz z Pilzna, Andrzej Frycz Modrzejewski i niektórzy twórcy Komisji Edukacji Narodowej.

Początków współczesnej koncepcji kształcenia ustawicznego należy się doszukiwać w XIX wieku, kiedy to nastąpił ogromny wzrost odkryć technicznych, ale jej ewolucja, aż do lat 60 - tych XX stulecia, związana była głównie z kształceniem dorosłych oraz umasowieniem szkolnictwa. Wymienić tu należy autorów „Raportu 1919 r.”: Basila Yeaxle'a, R. Peersa oraz Richarda Livingstone'a. W Polsce do narodzin i rozwinięcia idei kształcenia ustawicznego przyczynił się L. Krzywicki,  A. B. Dobrowolski, F. Znaniecki.

R. Wroczyński i A. Kamiński wyróżniają kilka etapów rozwoju idei kształcenia ustawicznego (dorosłych):

1. Upowszechnianie czytania, pisania, rachowania czyli kompensacji braku wykształcenia dorosłych. Obecnie nadal jest to ważna funkcja oświaty w krajach słabo rozwiniętych.

2. Kształcenie przez całe życie rozumiane jako rozszerzanie zakresu wykształcenia uzyskanego w dzieciństwie i młodości.

3. Włączanie jak najszerszych mas w aktywność kulturalną i społeczną. Zdaniem R. Wroczyńskiego zadanie to nabiera szczególnej wagi obecnie w związku z rozwojem kultury i techniki. Z jednej strony każdy człowiek ma dostęp do bogactw kultury, wartościowych form rozrywek, zaspokajania zainteresowań, z drugiej zaś rozwój środków masowego przekazu stwarza niebezpieczeństwo zahamowania aktywności, postaw biernych.

4. Stwarzanie pola aktywności twórczej dla każdego człowieka w każdym etapie jego rozwoju. Dużą rolę odgrywa tu oświata pozaszkolna, organizacje społeczne, placówki kulturalne.

Przełomowym okresem dla rozwoju i nowoczesnego rozumienia kształcenia ustawicznego były lata 60 - te XX wieku, kiedy to na Międzynarodowej Konferencji Oświaty Dorosłych, a później przez UNESCO zaczęto upowszechniać pogląd, że oświata dorosłych powinna być jedynie integralną częścią edukacji ustawicznej traktowanej jako całość, system obejmujący całe życie człowieka. Taką właśnie koncepcję przedstawił w 1965 roku Paul Lengrand, zauważając, że w warunkach zmiennej cywilizacji należy przygotować człowieka do stałego podnoszenia zasobu wiadomości i umiejętności oraz ustawicznego formowania własnej osobowości.

U podstaw idei kształcenia ustawicznego leży więc - jak to ujął Lucjan Turos - „filozoficzna i psychologiczna koncepcja człowieka jako istoty zmieniającej się, rozwijającej, funkcjonującej w różnych warunkach i etapach życia zgodnie z obiektywnymi i subiektywnymi potrzebami jednostki ludzkiej”.⁸ Chodzi tu zarówno o wiarę w ciągły ruch obejmujący przyrodę, społeczeństwo i kulturę, jak i wiarę w ludzkie możliwości nieustannego rozwoju i przystosowywania się do tych przeobrażeń. Koncepcja kształcenia ustawicznego zyskuje tym samym głęboko humanistyczny wydźwięk, stając się jednym ze składników intensywnie dziś rozwijanej pedagogiki humanistycznej, która w centrum zainteresowania stawia człowieka, jego działalność rozwojową i kreatywną.

Takie rozumienie pojęcia edukacji ustawicznej wyznacza pewne konsekwencje dla procesu kształcenia i wychowania. Kierunki tych zmian ukazuje raport Międzynarodowej Komisji do spraw Rozwoju Edukacji z 1972 roku zwany też Raportem Faure'a. Znamienny jest już sam tytuł publikacji „Uczyć się, aby być” (Apprendre'a etre). Zaznaczyć tu należy, iż uczenie się obejmuje, w/g autorów raportu, nie tylko kształcenie intelektu, ale w równym stopniu wychowanie.

Głównym jego zadaniem jest:

1. przygotować ludzi do przemian,

2. uczynić zdolnymi do ich akceptacji i wykorzystania,

3. kształtować umysłowość dynamiczną, niekonformistyczną i nie konserwatywną;

jednocześnie jednak zapobiegać deformacji człowieka i społeczeństwa narażonego na frustracje, odpersonalizowanie, brak poczucia bezpieczeństwa. Człowiek powinien stawać się w coraz większym stopniu podmiotem, a nie przedmiotem kształcenia dzięki stosowaniu różnorodnych treści, technik, środków i form organizacyjnych kształcenia oraz ścisłego związku procesu edukacyjnego z wychowaniem. Należy więc:

1. Traktować naukę szkolną nie jako cel sam w sobie, ale jako zasadniczy składnik procesu wychowawczego w szkole i poza szkołą. Przekształcać systemy oświatowe „zamknięte” w „otwarte”. Zapewnić szeroki udział społeczeństwa we wszystkich decyzjach dotyczących oświaty i wychowania.

2. Upowszechnić obowiązek szkolny ale bez nadmiernego przedłużania go. Rozwijać szczególnie wychowanie dzieci w wieku przedszkolnym i początkowym stosując wszystkie sposoby: tradycyjne i nowatorskie, preferując rozwój form kształcenia ustawicznego i poszukując możliwości włączania do współpracy rodziny i społeczności lokalnej.

3. Pogodzić rozbieżności między kształceniem ogólnym i technicznym. W miarę możliwości ukierunkować proces kształcenia na przygotowanie do pracy, umożliwienie zmiany kierunku zawodowego w trakcie pracy oraz podnoszenie kwalifikacji. Dążyć do tego, by technika nadawała temu procesowi kierunek. Stosować techniczne środki nauczania.

4. Przekształcać szkoły wyższe w placówki otwarte nie tylko dla młodzieży ale i dorosłych, umożliwiając kształcenie permanentne.

5. Łączyć kształcenie charakteru z rozwojem inteligencji. Indywidualizować kształcenie uwzględniając osobowość człowieka.

Raport Faure'a otworzył szeroką dyskusję na całym świecie dotyczącą problemu organizacji procesu kształcenia ustawicznego oraz konsekwencji edukacji permanentnej dla szkoły i całego społeczeństwa. Powstało wiele strategii tworzenia systemu kształcenia ustawicznego. T. Aleksander wyróżnia trzy najczęściej spotykane na świecie.

Pierwszą z nich jest strategia konwencjonalna stosowana głównie w Polsce, a częściowo i w innych krajach. Polega ona na tworzeniu całożyciowego kształcenia opartego na sprawdzonych już elementach edukacyjnych poszerzonego znacznie o nauczanie pozaszkolne, podyplomowe, dokształcanie zawodowe i ogólne, samokształcenie i zajęcia edukacyjno - rozrywkowe dla seniorów.

A. Kamiński ujął tę strategię jako trzystopniową strukturę oświaty:

1. kształcenie szkolne od przedszkola do wyższej uczelni,

2. kształcenie równoległe w instytucjach i placówkach pozaszkolnych takich jak: domy kultury, kluby, koła zainteresowań, stowarzyszenia młodzieży i in.,

3. kształcenie ludzi dorosłych w instytucjach, placówkach i uczelniach w systemie korespondencyjnym, zaocznym, kursach inicjowanych przez radio i telewizję, poprzez literaturę popularnonaukową.

Drugą strategię można nazwać strategią przemienności kształcenia i pracy zawodowej. Przeważa ona w krajach Europy Zachodniej. Umożliwiono tam pracownikom przerywanie pracy w ramach urlopu w celu dokształcenia się.

Trzecia strategia polega na powoływaniu dużych wielowydziałowych instytucji ogólnego oraz zawodowego kształcenia i wychowania skupiających młodzież i dorosłych. Powstają wielkie, z reguły środowiskowe, centra kształcenia. W Polsce podobną rolę pełniły ośrodki doskonalenia kadr z resortu oświaty, kultury, zdrowia itp. Inną odmianą tej strategii jest powoływanie uniwersytetów otwartych rozpowszechnione w Europie, Ameryce, Afryce. Wydziały tych uczelni starają się nadążyć za potrzebami ekonomicznymi i społecznymi kraju, środowisk lokalnych (np. rynek pracy) i indywidualnymi zainteresowaniami studentów w różnym wieku.

Dyskusja nad konsekwencjami kształcenia ustawicznego dla szkoły doprowadziła do zorganizowania w 1974 roku w Warszawie, przy współudziale UNESCO, międzynarodowej konferencji na temat „Szkoła i edukacja permanentna”.

R. Wroczyński podjął próbę podsumowania osiągnięć konferencji formułując ogólne tendencje rozwoju oświaty. Oto kilka z nich:

1. Drabina szkolna zatraca charakter zamkniętego toru szkolnego, staje się systemem otwartym prowadzącym do dalszych ogniw procesu edukacyjnego obejmującego profesjonalne życie człowieka.

2. Następuje silne sprzężenie szkoły jako instytucji wychowawczej z ogólnym procesem rozwoju społeczno - ekonomicznego. Wynika stąd, że planowanie obejmuje też pozaszkolne instytucje wychowawcze i oświatowe.

3. Szkoła zatraca charakter zamkniętego środowiska wychowawczego izolującego młodzież od bezpośrednich styczności społecznych i kulturowych. Integruje się ze środowiskiem pozaszkolnym.

4. Wiek szkolny powinien rozbudzić motywację do dalszego kształcenia się, do rozwijania i doskonalenia posiadanej wiedzy i kwalifikacji zawodowych. Najłatwiej te cechy rozbudzić w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym.

5. Preferuje się te metody nauczania, które prowadzą do rozwijania samodzielności rozumowania, umiejętności wykorzystywania różnych źródeł informacji, stawiania problemów i ich rozwiązywania.

Obecnie nadal toczą się rozważania na temat cech kształcenia ustawicznego i ich wpływu na organizację i kierunki rozwoju oświaty.

Trzy wymiary:

1. Wymiar czasowy, który oznacza integrację wysiłków edukacyjnych i wychowawczych kierowanych na człowieka we wszystkich okresach życia i obejmujących nie tylko system dydaktyczny, ale też działania wychowawczo - rozrywkowe.

2. Wymiar przestrzenny polegający na integracji poczynań dydaktyczno - wychowawczych różnych instytucji, środowisk z którymi spotyka się człowiek: rodziny, środowiska lokalnego, grup rówieśniczych, przedszkola, szkoły, instytucji pozaszkolnych, zakładów pracy, stowarzyszeń społecznych, kościoła, środków masowego przekazu, instytucji rekreacyjnych i sportowych, placówek kulturalno - oświatowych, instytucji artystycznych, zakładów resocjalizacyjnych, placówek służby zdrowia i porządku publicznego i in. Współdziałają więc tu resorty często dość odległe od tradycyjnie pojmowanego resortu edukacji.

3. Wymiar jakości lub inaczej głębi podkreśla znaczenie łączenia zajęć o różnym stopniu trudności, wymagających od uczącego się różnej intensywności wysiłku umysłowego w dążeniu do zdobywania wiedzy oraz kształtowania własnej osobowości. Od działań łatwych i powierzchownych powinien człowiek przechodzić do intensywnych, a zarazem efektywnych, które poszerzą jego horyzonty umysłowe, a zarazem pogłębią je.

Rozdział 19 - brak

Rozdział 20

Ubóstwo jako zjawisko społeczne oraz przedmiot pracy socjalnej

Transformacja systemowa, która rozpoczęła się w Polsce w latach 80. i na początku lat 90. ujawniła wiele zjawisk, które do tej pory pozostawały na mar-ginesie społecznego zainteresowania. Jednym z nich jest zjawisko ubóstwa.
Ubóstwo jest jednym z najbardziej znaczących składników warunkujących pato-logię życia społecznego w sensie najbardziej dramatycznym: egzystencjalnym, instytucjonalnym i politycznym. Jest składnikiem o tyle niebezpiecznym, że zwiększa dystans pomiędzy poszczególnymi warstwami społecznymi, powoduje niemożność zaspokojenia potrzeb, co często prowadzi do frustracji.
Ubóstwo jest zatem zjawiskiem powszechnym i niebezpiecznym, co gor-sze - obecnie obserwuje się szereg zmian, które ciągle je pogłębiają i poszerza-ją.
Zanim przejdziemy do rozważań nad istotą ubóstwa, jego podłoża, przy-czyn i skutków, warto przytoczyć jego definicję.
„Ubóstwo” - to termin, który funkcjonuje w świadomości społecznej jako brak dostatecznych środków materialnych do życia, jako bieda, niedostatek. Idąc da-lej - ubóstwo można zdefiniować także jako „stan poniżej pewnego zmiennego w czasie progu dochodowego lub progu realizacji potrzeb w odniesieniu do jed-nostki, rodziny lub grupy społecznej” .
W terminologii pedagogiki społecznej funkcjonują poza tym dwa rodzaje ubó-stwa: absolutne (bezwzględne) i względne. Pierwsze z nich rozpatrywane jest w znaczeniu węższym i szerszym.
W ujęciu węższym - ubóstwo absolutne oznacza stan niezaspokojenia minimal-nych potrzeb biologicznych, zaś w szerszym - jest określane jako stan niezaspo-kojenia potrzeb uznanych w danym społeczeństwie i w danym czasie za mini-malne.
Nieco inne stanowisko przyjmują zwolennicy interpretacji ubóstwa jako zjawi-ska względnego, bowiem łączą je z nadmiernymi rozpiętościami w poziomie życia.
Powyższe słowa potwierdzają opinię, że zdefiniowanie ubóstwa nie należy do rzeczy łatwych, podobnie jak określenie wielu innych zjawisk społecznych. Jed-no jest pewne - ubóstwo jest współcześnie bardzo poważnym problemem spo-łecznym, dlatego warto mu się przyjrzeć dogłębnie i zastanowić nad jego genezą i skutkami.
W zasadzie trudno oddzielić od siebie przyczyny i konsekwencje ubóstwa, gdyż zjawisko to ma charakter przyczynowo - skutkowy. Wzrost ilościowy i jako-ściowy tej patologii polega na wzajemnym oddziaływaniu na siebie przyczyn i skutków naprzemiennie.
Ze względu na etiologię, pochodzenie i podłoże ubóstwo dzieli się najczęściej w literaturze na zawinione i niezawinione.
Pierwsze nich - ubóstwo zawinione - jest udziałem m.in. ludzi z tzw. margine-su społecznego, czyli alkoholików, narkomanów, osoby, które nigdy nie praco-wały, bo odznaczają się chroniczną niechęcią do pracy, itp.
Z kolei na ubóstwo niezawinione cierpią takie osoby jak: emeryci, renciści, osoby z rodzin niepełnych, rolnicy. W dobie obecnych przemian gospodarczych do grupy tej dołączyła także rzesza bezrobotnych.
Obok tego podziału mówi się także często o indywidualnej lub społecznej gene-zie ubóstwa, gdzie odchodzi się nieco od wartościowania i oceniania, czy jest to ubóstwo zawinione, czy też nie.
Pojęcie ubóstwa powstałego na drodze indywidualnych sytuacji życiowych obejmuje takie aspekty jak:
wielodzietność (wg statystyk z 1994r. - rodziny ubogie są większe od pozo-stałych, a ich średnia wielkość wynosi 4,3 osoby);

* uzależnienia(zwłaszcza narkomania i alkoholizm);

* niepełnosprawność wszelkiego rodzaju fizyczna, psychiczna, umysłowa,

* samotność ( zjawisko szczególnie częste wśród emerytów i rencistów posia-dających niskie uposażenia finansowe);

* wychowywanie się w rodzinach niepełnych i rozbitych

* niski status wykształcenia prowadzący do bezrobocia;

* inne przeżycia (np. śmierć kogoś bliskiego) utrudniające aktywne i prawi-dłowe funkcjonowanie;

* przewlekła choroba

Warto też zauważyć, że w wielu przypadkach problemy te nie występują poje-dynczo, ale zespołowo, nawarstwiają się, stawiając jednostkę w bardzo nieko-rzystnej sytuacji.
Nieco inaczej przesłanki ubóstwa ujmuje ustawa o pomocy społecznej z dnia 29 listopada 1990r. Wśród najważniejszych przyczyn tego zjawiska wymienia: sie-roctwo, bezdomność, bezrobocie, potrzebę ochrony macierzyństwa, upośledze-nie fizyczne i umysłowe, długotrwałą chorobę, bezradność w sprawach opie-kuńczo - wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, alkoholizm, narkomanię, trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu kar-nego, a wreszcie klęski żywiołowe lub ekologiczne.
Takie aspekty ubóstwa dotyczą ludzi na całym świecie. Zaś w Polsce wśród czynników powodujących popadanie w długotrwale ubóstwo najczęściej zauwa-ża się takie jak:
• niekorzystne uwarunkowania społeczne rodziny, z której sięwywodzimy, a zwłaszcza: pochodzenie robotnicze lub chłopskie, niski poziom dochodów, niskie wykształcenie, brak odpowiednich kwalifikacji zawodowych, duża liczba dzieci w rodzinie; do tego często dochodzi jeszcze zła sytuacja miesz-kaniowa;

• występowanie alkoholizmu w rodzinie;

• wielodzietność;

• inwalidztwo;

• podeszły wiek, będący przyczyną niskiej aktywności, a jednocześnie wspie-rany zbyt niską emeryturą;

• pozostawanie w kręgu subkultury ludzi ubogich;

Wśród takich czynników można by wymienić jeszcze wiele, wiele innych. Jednak jakie by one nie były, prowadzą do powstania wielu niekorzystnych sy-tuacji, stawiają pojedynczych ludzi i cale rodziny na skraju przepaści, uniemoż-liwiają samorealizację i zaspokajanie podstawowych potrzeb biologicznych.
Ubóstwo często wkrada się też w sferę doznań psychicznych ludzi, powodując u nich stany depresyjne, nerwicowe, wzrost zachorowań, uczucie rezygnacji i nie-zadowolenia, a często bardzo niebezpiecznej frustracji, będącej źródłem licz-nych zachowań dewiacyjnych, agresywnych. To tylko niektóre skutki ubóstwa, charakterystyczne zwłaszcza dla indywidualnych jednostek. Jednak warto zwró-cić uwagę na fakt, iż ubóstwo jest też ogromnym problemem społecznym, dez-organizującym życie społeczne.
W przypadku, kiedy mniejsza część społeczeństwa jest zdolna do zaspokajania potrzeb lansowanych marketingowo, a większa musi radzić sobie z zaspokoje-niem najbardziej podstawowych potrzeb, dochodzi do tworzenia się ogromnych dysproporcji w obrębie danej społeczności. To z kolei niejednokrotnie jest po-wodem szerzącej się przestępczości, rabunków i innych zjawisk patologicznych.
Drugim poważnym rezultatem przebywania w minimalnych warunkach egzy-stencjalnych jest uzależnienie się od wszelkich substancji chemicznych, powo-dujących ucieczkę od cierpienia z powodu złej jakości swojej egzystencji. Bar-dzo często towarzyszą temu - tak popularne ostatnio - żebractwo, a także drob-na przestępczość, nieprzemyślane zachowania, wynikające z głodu, desperacji, itp. innym skutkiem przebywania w sytuacji ubóstwa jest uzależnienie się od instytucji pomocowych oraz od dotychczasowej warstwy społecznej, będącej zwykle grupą odniesienia. Kurczowe trzymanie się danej grupy społecznej wy-nika z faktu, iż każda inna wydaje się zbyt odległa, a wejście do niej wydaje się zupełnie. Mamy tutaj do czynienia z tzw. „syndromem szczurzego gniazda”, który częściowo„obezwładnia” jednostkę, nie pozwala na przezwyciężenie „zlej passy” i próbę awansowania w hierarchii społecznej.
Dość specyficzny wymiar przyjmują skutki ubóstwa w naszym kraju. Dotyczy to głównie młodych, stojących u progu życia osób, które wobec trudnej sytuacji ekonomicznej państwa nie potrafią dostrzec dla siebie perspektyw. To skłania wielu z nich do szukania zarobku za granicą, co z reguły jest dla nich bardziej opłacalne. Za kolejne, pośrednie następstwo ubóstwa w Polsce można zatem uznać emigrację wielu młodych ludzi, opuszczanie przez nich domów rodzin-nych, niejednokrotnie - zrywanie „trwałych” więzi. Ubóstwo ma również bar-dzo negatywny wymiar dla dzieci, które wychowują się w rodzinach dotknię-tych tym zjawiskiem. Niskie dochody rodziców wpływają bowiem na los uczą-cych się dzieci. W momencie, kiedy rodzicom brakuje środków materialnych na wspieranie edukacji dzieci, te zmuszone są do przerwania nauki. Ich kwalifika-cje zawodowe będą zatem niższe, a tym samym zmaleją ich realne szanse na rynku pracy.
Z powyższych rozważań wynika więc, że ubóstwo, jako jeden z najważ-niejszych obecnie problemów społecznych, jest bardzo bogate w niekorzystne konsekwencje. Zagraża nie tylko pojedynczym osobom, ale całym rzeszom spo-łecznym.
Jednak zagrożenia wypływające z tego zjawiska nie są przez wszystkich po-strzegane w prawidłowy sposób.
Wśród społeczeństwa polskiego zagrożenie biedą wywołuje następujące typy postaw (wg a. Radziewicza - Winnickiego):
1. Stan bezradności wobec zagrożenia biedą - jest to stan charakterystyczny dla osób o najniższym poziomie dochodów, nie posiadających prac dodatko-wych, żyjących z pożyczek i ciągłej pomocy ze strony rodziny;

2. Postawa na przetrwanie biedy, czyli postawa nieaktywna. Oznacza przede wszystkim reżim oszczędności w danym gospodarstwie. Ten typ postawy do-tyczy głównie grup czynnych zawodowo, z wyjątkiem specjalistów z wyż-szym wykształceniem;

3. Brak poczucia zagrożenia biedą przy świadomości obniżania swojej pozycji materialnej. Z tym stanem mamy do czynienia głównie w przypadku średnio zamożnego Polaka, który aktywnie broni się przed spadkiem z poziomu wyż-szego na niższy. W grupie tej znajdują się osoby mające najwyższą dodatko-wą aktywność zawodową, gospodarujące oszczędnie; optymizm wyrażają nie tylko w oczekiwaniu na pozytywne zmiany, ale przede wszystkim w utrzy-maniu status quo.
4. Postawa „nie boję się biedy” -„jestem spokojny o byt materialny”. Postawa ta łączy w sobie brak poczucia zagrożenia i optymizm w ocenach zmian wła-snej sytuacji materialnej w ciągu najbliższych lat.
Na podstawie tych czterech postaw można zatem zauważyć, że to aktualna sytuacja materialna jednostki wpływa na jej stosunek do problemu biedy oraz pomaga w przystosowaniu się do istniejących warunków ekonomicznych.
Na koniec chciałybyśmy zwrócić jeszcze uwagę na różne aspekty i formy walki z tym olbrzymim problemem społecznym, jakim jest ubóstwo.
Przede wszystkim trzeba uświadomić sobie fakt, iż walka ta jest bardzo trudna, za względu na złożone przyczyny i naturę ubóstwa.
Zgodnie z stanowiskiem Unii Europejskiej - należałoby zmienić świadomość i nastawienie jednostek oraz społeczeństw poprzez nauczycieli, grupy nacisku społecznego i środki masowego przekazu. Eksperci z UE sugerują odejście od zwalczania ubóstwa przez środki charytatywne i państwowe, a postawienie na społeczne rozwiązanie, rekomendacje pewnych zachowań konsumpcyjnych, wpływanie na gotowość do realizacji społecznej solidarności i sprawiedliwości.
Szczególnie powszechne i popularne stało się także ostatnio stanowisko, że walka z ubóstwem powinna być wspierana działaniami oświaty. Szkoła pod-stawowa powinna stwarzać warunki socjalne do umacniania w dziecku dążenia do sukcesu i satysfakcjonującej pracy. Zaś kształcenie zawodowe i nauka ogól-na powinny odgrywać fundamentalną rolę w socjalizacji zawodowej i społecz-nej.
Dużą rolę przypisuje się także stwarzaniu warunków korzystnej komunikacji społecznej, co ułatwiłoby ludziom ubogim wyjście z ukrycia, z marginesu, ko-rzystanie z informacji i szeroki udział w życiu społecznym.
Poza tym podkreśla się także tzw. gwarancję dochodów, co - w obecnej sytuacji - jest chyba najtrudniejszym do realizacji postulatem. Zgodnie z tą ideą organi-zacje socjalne powinny zapewnić ubogim pomoc w drodze do „samodzielnego zorganizowania sobie życia z pomocą państwa i społeczeństwa lokalnego”. Za-znacza się tutaj jednak, że działania te powinny być przeprowadzane w taki spo-sób, aby żyjący w ubóstwie nie odebrali ich jako zorganizowanej dobroczynno-ści.
W rzeczywistości polskiej ciężar walki z ubóstwem spoczywa głownie na samorządach terytorialnych. Te nie są jednak do końca uzdatnione do tego celu. Mogą co najwyżej łagodzić przejawy najbardziej rażącego ubóstwa.
Polskie organizacje społeczne podzielająnatomiast opinię ekspertów Unii Euro-pejskiej, że w walce z ubóstwem przede wszystkim należy dążyć do przełamania izolacji środowisk ubogich od środowisk bardziej zasobnych i aktywnych.
Być może pomysłów na walkę z ubóstwem jest wiele, jednak ich realizacja wymaga dużych nakładów pracy, a przede wszystkim środków materialnych, o które we współczesnej rzeczywistości niestety bardzo trudno.
Powyższe informacje i rozważania były próbą wyakcentowania i zebrania najważniejszych elementów, składających się na charakterystykę ubóstwa spo-łecznego.
Naszym celem było wskazanie na podłoże tego zjawiska, jego konsekwencje i patologizujący charakter oraz próby jego zwalczania.
Konkludując warto zauważyć, iż ubóstwo, wszelkie dysproporcje są stale obec-ne w każdym społeczeństwie i jedynie dobrze zorganizowany i rozwijający się system państwowy jest w stanie częściowo przeciwdziałać temu zjawisku.

Rozdział 21

Bezrobocie- nowa kwestia społeczna.

1. Charakterystyka polskiego bezrobocia.

Bezrobocie w Polsce jest czymś nowym. Pojawiło się w 1990 r. wraz z rozpoczęciem procesów transformacji ustrojowej.

Najczęściej stosowaną miarą bezrobocia jest tzw. stopa bezrobocia (procentowy udział liczby bezrobotnych w liczbie ludności czynnej zawodowo).

Struktura bezrobotnych wg wieku wskazuje na to, że zjawisko to dotyczy szczególnie ludzi u progu dorosłości i ludzi w sile wieku, tych, którzy powinni znajdować się u szczytu kariery zawodowej i możliwości twórczych. Niezwykle niski udział osób najstarszych wśród bezrobotnych jest związany ze spadkiem aktywności zawodowej tej grupy osób, przechodzeniem na wcześniejsze emerytury lub uzyskiwaniem przez nie uprawnienia do tenty. Ale także zakłady pracy chronią takich ludzi przed zwolnieniem.

Wykształcenie bezrobotnych

Zachodnioeuropejskie systemy preferują kształcenie ogólna, które stwarza lepsze możliwości wszechstronnego rozwoju, wyrabia elastyczność, umiejętność przystosowania do zmieniającej się sytuacji na rynku pracy, dostarcza kompetencji do dokształcania się i przekwalifikowania. Wszystkie te umiejętności są potrzebne we współczesnym świecie. Wchodzący w dorosłe życie człowiek powinien mieć świadomość, że w ciągu swego życia kilkakrotnie będzie musiał zmieniać dziedziny i specjalność i musi mieć wystarczające kompetencje aby temu zadaniu sprostać.

Zwracamy uwagę, że absolwenci LO są niedoprezentowani a absolwenci zasadniczych szkół zawodowych nadreprezentowani wśród bezrobotnych.

Charakterystyczną cechą polskiego bezrobocia jest jego długotrwałość, co łączy się z utratą prawa do otrzymywania zasiłku.

Bezrobocie kobiet

Wśród bezrobotnych dominują kobiety. Tempo wzrostu bezrobocia kobiet jest większe, co oznacza, że są one narażone na większe ryzyko pozostawania bez pracy. Szczególnie nasilone jest bezrobocie kobiet na wsiach i w małych miastach. Bezrobotne kobiety dominują szczególnie w grupie wieku 30- 34 lata. Są to kobiety- matki. I właśnie ich stan rodzinny, konieczność sprawowania funkcji opiekuńczych zniechęca pracodawców.

Bezrobotne kobiety są lepiej wykształcone niż bezrobotni mężczyźni. W tym przypadku poziom wykształcenia okazuje się nie mieć decydującego znaczenia. Zawsze istniało zjawisko dyskryminacji płacowej kobiet. Teraz dołącza się dyskryminacja na rynku pracy.

Przestrzenne zróżnicowanie bezrobocia

Ostatnią charakterystyczną cechą polskiego bezrobocia jest jego przestrzenne zróżnicowanie. Najniższe wskaźniki bezrobocia notujemy na terenach leżących wokół wielkich miast będących dużym i zróżnicowanym rynkiem pracy. Najwyższa natomiast stopa bezrobocia występuje na terenach, na których istniały nieliczne zakłady przemysłowe. Ich upadek oznacza ruinę całego lokalnego rynku pracy. Tak znaczne przestrzenne zróżnicowanie nasilenia bezrobocia jest dodatkowym czynnikiem utrudniającym przeciwdziałanie temu zjawisku. Utrwala je bowiem kwestia mieszkaniowa. Przeciętny Amerykanin mieszka tam, gdzie znajduje dobrą dla siebie pracę i dlatego zmienia miejsce zamieszkania kilka razy w ciągu życia zawodowego. Polak natomiast szuka pracy tam, gdzie mieszka.

2. Czynniki kształtujące bezrobocie

Przyczyny bezrobocia w Polsce

Zmiana ustroju spowodowała nie tylko zmiany polityczne ale przede wszystkim gospodarcze i nie tylko w naszym kraju. Transformację ustrojową podjęły wszystkie kraje tzw. bloku wschodniego w tym samym czasie. I wszystkie one przeżywają podobne do naszych trudności.

Przyczyny bezrobocia na Zachodzie

Przyczyny bezrobocia w rozwiniętych krajach zachodnich mają inna naturę. Ma ono swe źródło w postępie technicznym, wprowadzaniu nowych technologii, które zastępują pracę ludzką podnosząc jednocześnie wydajność pracy. Bezrobocie w tych krajach ma charakter wyselekcjonowany, dotyczy osób starszych i o niskich kwalifikacjach.

Histereza

Bezrobocie ma też często przyczyny zewnętrzne. Dla krajów zachodnich było to np. szok naftowy w latach 70. Okazuje się, że po osiągnięciu pewnego poziomu bezrobocia bardzo trudno jest je zmniejszyć. Zjawisko to nazywa się histerezą i spowodowane jest m. in. trwałą deprecjacja kwalifikacji zawodowych u bezrobotnych w wyniku długotrwałego pozostawania bez pracy.

3. Człowiek w sytuacji bezrobocia

Skutki bezrobocia dotykają nie tylko jednostkę ale także jej rodzinę. Bezrobocie załamuje funkcję ekonomiczne- konsumpcyjną rodziny. Aby zaspokoić podstawowe potrzeby rodziny bezrobotnych najpierw wykorzystują oszczędności, potem sprzedają rzeczy, następnie się zadłużają. Rezygnują z zakupów obuwia, odzieży, minimalizują spożycie żywności, nie korzystają z usług, dóbr kultury, turystyki, życia towarzyskiego.

Degradacja materialna wpływa też na realizację funkcji opiekuńczo wychowawczej rodziny. Większość bezrobotnych to ludzie w wieku aktywnego rodzicielstwa. Utrata pracy zmienia formy opieki nad dziećmi młodszymi. Bezrobocie matki oznacza odebranie dziecka z przedszkola ze względu na niemożność ponoszenie kosztów z tym związanych.

Funkcja emocjonalno- ekspresyjna też podlega wpływom bezrobocia. Badania wykazują, że w pierwszej fazie bezrobocia następuje zacieśnianie więzi rodzinnych. Ale wraz z wydłużaniem się okresu bezrobocia następują konflikty w rodzinie. Wkład materialny bezrobotnego jest nieadekwatny do potrzeb rodziny. Bezrobotny traci swa pozycję w małżeństwie i rodzinie, obniża się jego autorytet w oczach dzieci. Źle zaczynają się układać stosunki rodzice- dzieci, ponieważ rodzice nie mogą zaspokoić oczekiwań potomstwa.

Konflikty, wzajemne żale, obwinianie się, poczucie zawodu naraża trwałość rodziny, nie sprzyja wypełnianiu tak ważnej funkcji rodziny jaka jest zapewnienie poczucia bezpieczeństwa.

Funkcja socjalizacyjna- jest w rodzinach bezrobotnych narażona na ograniczenie i deformacje. Bieda, konflikty, napięcia- nie stwarzają właściwego klimatu do wszechstronnego rozwoju dzieci, rozbudzania zainteresowań.

Funkcja prokreacyjna jest i będzie realizowana w sytuacji deprywacji materialnej.

4. Psychologiczne aspekty bezrobocia

Teoria potrzeb ludzkich a bezrobocie

Wśród potrzeb wyższego rzędu A. Maslow wymienia m. in. potrzebę uznania, samorealizacji, wiedzy i rozumienia. Kompetencje i aktywność zawodowa dobrze oceniane przez kolegów i przełożonych są bardzo istotną sferą życia. Człowiek bezrobotny pozbawiony jest tych wszystkich gratyfikacji a nie tylko dochodów z pracy.

Koszty bezrobocia przed utratą pracy i po jej uzyskaniu

W sytuacji masowego bezrobocia, zwolnień grupowych już przed utratą pracy występuje poczucie zagrożenia. Z badań wynika, że w tym okresie nasilają się dolegliwości psychiczne i fizyczne. Nasilają się zachowania konkurencyjna a więc pogarsza się atmosfera w pracy. Zagrożeni bezrobociem rezygnacja z wymagań w zakresie warunków pracy i płacy, co wykorzystują pracodawcy. Okazuje się, że po podjęciu pracy również występują określone koszty reintegracji z pracą. Bezrobotny wchodzi w nowe środowisko pracy i spotyka się z uprzedzeniami ze strony kolegów i przełożonych.

Bezrobocie a zdrowie

• poczucie wyobcowania, izolacji społecznej, niska kontrola nad wydarzeniami, zwiększa ryzyko zawału serca

• zagrożenie materialnej egzystencji własnej i rodziny łączy się z destabilizacją życia rodzinnego

• (kryzys tożsamości)bezrobocie jest stanem przymusowej zależności od innych i dlatego może doprowadzić do zmiany ukształtowanego w ciągu życia obrazu samego siebie i postrzegania relacji z innymi ludźmi

• ograniczenia pola kontaktów społecznych i zaburzenia struktury czasu

Bezrobocie chroniczne

Bezrobocie trwające ponad pewien okres czasu nazywamy chronicznym. Wszystkie wymienione powyżej procesy społeczne i psychiczne w sytuacji bezrobocia chronicznego ulegają takiej kumulacji i nasileniu, że często nie jest już możliwe przywrócenie jednostki do aktywności zawodowej.

Wyróżnia się następujące fazy stanu psychicznego po utracie pracy: szok- optymizm i wiara w znalezienie nowej pracy- okres pesymizmu- utrata nadziei.

Bezrobocie absolwentów

Szczególnie trudna i społecznie niebezpieczna jest sytuacja absolwentów różnego typu szkół. Absolwenci LO rzadziej niż inni trafiają do grupy bezrobotnych. Kiedy się jednak w tej sytuacji znajdują wykazują wyższą aktywność własną, otwartość na szkolenia i wszelkiego rodzaju pomoc instytucjonalną.

Największym problemem społecznym są absolwenci ZSZ i szkół podstawowych nie zamierzający kształcić się dalej. To oni są najbardziej bierni i apatyczni.

5. Polskie regulacje prawne wobec bezrobocia

W świetle ustawy (Art. 2) bezrobotnym jest osoba, która:

• nie jest zatrudniona i nie wykonuje pracy zawodowej,

• jest zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu przacy,

• nie uczy się w szkole w systemie dziennym,

• jest zarejestrowana w rejonowym urzędzie pracy,

• ukończyła 18 lat ale nie ukończyła 60/ 65 lat,

• nie nabyła prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej,

• nie jest właścicielem gospodarstwa rolnego o powierzchni użytkowej 2 ha przeliczeniowych,

• jest osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia pozwala na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie czasu pracy,

• nie jest osoba tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności.

Bezrobotny ma prawo do korzystania z pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego prowadzonego przez rejonowe urzędy pracy.

Formy przeciwdziałania bezrobociu:

• inicjowanie i finansowanie szkoleń

• inicjowanie organizacji dodatkowych miejsc pracy i udzielanie pracodawcom pomocy finansowej

• inicjowanie i finansowanie prac interwencyjnych i robót publicznych

• udzielanie pożyczek z Funduszu Pomocy na podjęcie działalności na własny rachunek

• przyznawanie i wpłata zasiłków

• aktywizacja bezrobotnych w ramach programów specjalnych i zajęć w klubach pracy.

Rozdział 22

Dziecko w szpitalu- środowiskowe aspekty zagrożeń.

Rodzaje sytuacji trudnych w czasie choroby i pobytu w szpitalu:

• pozbawienie dziecka w wyniku pobytu w szpitalu, możliwości zaspokojenia jego potrzeb fizycznych i psychicznych, co może spowodować trwałe zaburzenia zachowania i deformacje rozwojowe

• przeciążenia emocjonalne i fizyczne dziecka, do których dochodzi w wyniku częstego powtarzania zabiegów

• poczucie zagrożenia związanego ze zwiększonym prawdopodobieństwem naruszenia cenionej przez dziecko wartości, którym towarzyszą reakcje buntu , agresji i apatii

• utrudnienia wynikające ze zmiany dotychczasowych warunków wykonywania czynności i obejmujące różnego rodzaju braki, przeszkody zewnętrzne i bariery psychiczne.

Hierarchia szpitala a przedmiotowość doświadczeń leczniczych dziecka

Wśród składników środowiska szpitalnego za najbardziej odpowiedzialny za stworzenie sytuacji zagrożeń funkcjonowania i rozwoju dziecka uznać można strukturę szpitalnych stosunków społecznych.

Modelowy charakter tych relacji odzwierciedlałby układ koncentryczny, stawiający dziecko w centrum ukierunkowanych na niego oddziaływań dorosłych. W układzie tym wszyscy pracownicy szpitala i rodzice przez przypisane sobie kompetencje służyliby dziecku w przywracaniu go do zdrowia.

W rzeczywistości dziecko i jego rodzice w subiektywnym przekonaniu sytuują siebie na samym dole tej społecznej drabiny ważności. Doświadczenia przedmiotowości traktowania wynikają ze zjawiska określonego mianem profesjonalnej regresji. Sprowadza się ono do utraty przez profesjonalistów zdolności do słuchania pacjentów, uwzględniania ich problemów i racji, a także weryfikacji własnych sądów i zaleceń- uznawanych za nieomylne.

Społeczno- emocjonalne skutki dezorganizacji kontaktów dziecka z rodzicami

Niezależnie od wieku dziecka w czasie pobytu w szpitalu kontakt z rodzicami staje się podstawowa potrzebą sygnalizowana przez dzieci. Rozstanie z najbliższymi potęguje stan zagrożenia, wywołany chorobą i koniecznością pozostania poza domem, sprawia też, że lęk staje się dominującym odczuciem dziecka. Nieuchronnie prowadzi do nasilania reakcji obronnych i w zależności od wieku dziecka i czasu trwania - także do strukturalnych zaburzeń rozwoju.

Rozdział 23

Wielowymiarowa geneza zaburzeń przystosowania społecznego

Większość naukowców uważa, że istnieje wieloczynnikowa etiologia niedostosowania społecznego. Wiele negatywnych czynników wpływających na daną osobowość i kształtujących ją, może spowodować w niej zaburzenia będące przyczyną niedostosowania społecznego. Najczęściej jeden czynnik dominuje nad innymi i mówimy wówczas o dominującej przyczynie niedostosowania społecznego.

Jednostka niedostosowana przez całe swoje życie uczestniczy w sytuacjach, które mają późniejszy wpływ na jej zachowania. Ogólnie możemy wymienić dwa rodzaje przyczyn niedostosowania społecznego.

1. Czynniki biopsychiczne. Uszkodzenia lub schorzenia CNS (Centralny Układ Nerwowy), zaburzenia endokrynologiczne (wywołujące dewiacje osobowościowe).

2. Czynniki środowiskowe: wypaczone kontakty społeczne, zaburzające harmonię życia osoby, negatywnie oddziałujące na jej aktywność, patologiczne rodziny, negatywne oddziaływanie szkoły i grupy rówieśniczej, wszelkie dysfunkcje środowiska, w którym jednostka żyje, uczy się i pracuje, które mają wpływ

3. na jej zachowanie.

Inna typologia przyczyn niedostosowania społecznego zwraca uwagą na sposób wykształcenia się zachowań które powodują, że jednostka staje się niedostosowana społecznie:

1. Pierwszy sposób zachowań powstaje na zasadzie utrwalonych reakcji

2. na sytuacje stresowe. Zachowania, które zmierzają do zmniejszenia frustracji poprzez rozładowanie wewnętrznych napięć; mogą być wyrazem dążenia

3. do kompensacji niepowodzeń życiowych, ale też mogą stanowić wyraz rezygnacji z wysiłków i działań, które kończyły się w przeszłości niepowodzeniami, mogą być formą ucieczki

4. Drugi typ nieprzystosowania społecznego występuje wówczas, gdy dziecko uczy się i nabywa w najbliższym środowisku normy i zachowania niezgodne z podstawowymi zasadami współżycia w danym społeczeństwie.

5. Proces uczenia odbywa się za pomocą mechanizmu identyfikacji, czyli upodobniania się do osób bliskich i ważnych, które są autorytetami oraz poprzez internalizację, czyli uzewnętrznienie, przyjęcie za swoje wartości, wzorów, norm, wymagań i potrzeb otoczenia. Powtarzane wielokrotnie zewnętrzne nakazy i polecenia rodziców czy opiekunów utrwalają

6. się w psychice dziecka i stają się jego własnymi potrzebami, w istotny sposób regulując jego postępowanie.

O tym, czy pojedyncze symptomy zachowań niezgodnych z normami współżycia społecznego i normami prawnymi przekształcają się w zespoły tych objawów, prowadząc w konsekwencji do niedostosowania społecznego, decyduje wiele czynników o podłożu: psychologicznym, biologicznym, społecznym i biopsychicznym. Oddzielenie wpływów genetycznych i konstytucjonalnych od wpływów środowiska wychowawczego na proces niedostosowania społecznego często nie jest możliwe. Pogląd na wpływ czynników biologicznych na niedostosowanie społeczne zmienia się wraz z nieustannym postępem wiedzy o mechanizmach biologicznych warunkujących występowanie i przebieg zjawisk psychicznych. Obecnie mówi się, że czynniki biologiczne tworzą tzw. układ podatności

na określony typ zaburzeń. Rodzaj doświadczeń jednostki, jakie nabywa ona w różnych interakcjach społecznych, decyduje o tym, czy zaburzenie wystąpi oraz w jakim czasie

i z jaką siłą.

Typologia przyczyn niedostosowania społecznego podawana przez Jana Konopnickiego:

• Przyczyny środowiskowe: warunki domowe - kulturalne, ekonomiczne; atmosfera w domu; stosunki pomiędzy domownikami; poziom bezpieczeństwa.

• Przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym: stosunek wychowawczy (wychowawca - wychowanek); stosunki uczniów między sobą; niepowodzenia szkolne dziecka.

• Przyczyny tkwiące w środowisku wrodzonym: życie prenatalne dziecka; moment narodzin.

Środowisko.

Środowisko określa się jako przestrzeń dla zjawisk i procesów ekonomicznych, społecznych, politycznych, kulturalnych, oświatowych i ekologicznych, które zachodzą

w jakimś społeczeństwie. To miejsce życia i pracy jednostek.Wielowymiarowa przestrzeń życia człowieka.

Środowisko lokalne: zbiorowość społeczna zamieszkująca niewielki, względnie zamknięty obszar; to system instytucji służących organizacji życia zbiorowego, mechanizmy regulujące zachowania jednostkowe i stosunki międzyludzkie. Wyróżniamy takie elementy środowiska lokalnego jak: odrębność, pewien stopień odizolowania

od innych środowisk, cywilizacyjna, religijna i narodowa tożsamość; homogeniczność zawodowa i gospodarcza; znaczny wpływ i zdolność kontroli społeczności grupowej

nad jednostką; powszechne utożsamianie się jej członków.

Środowisko wychowawcze: zespół warunków wśród których bytuje jednostka

i czynników przekształcających jej osobowość, oddziałujących na nią przez jakiś określony czas lub stale; miejsce w którym dokonuje się proces wychowawczy.

Jeżeli środowisko, w którym przebywa jednostka jest pod jakimś względem patologiczne, wypaczone, staje się przyczyną trudności przystosowawczych tej osoby. Najczęściej spotykane dysfunkcje środowiska wiążą się z nie zaspakajaniem podstawowych potrzeb życiowych dziecka, stawianiem wobec niego wygórowanych wymagań (których ze względu na możliwości rozwojowe nie jest w stanie spełnić), ukazywanie negatywnych wzorców postępowania.

Mówiąc o środowisku, które wpływa na kształtowanie się osoby ludzkiej, wyróżniamy takie jego rodzaje jak:

• Środowisko przed urodzeniem się dziecka, życie płodowe dziecka, warunki

• i sposób przyjścia dziecka na świat (czynniki prenatalne i okołoporodowe).

• Środowisko domowe, rodzina dziecka.

• Środowisko szkolne.

• Środowisko rówieśnicze.

Przyczyny wrodzone.

Przyczyny wrodzone określają nie tylko te dziedziczne cechy charakteru, ale również wszystko to co wpływa na płód do momentu jego urodzenia. Mówi się o wrodzonych zadatkach anatomiczno - fizjologicznych. Kształtowanie się osobowości dziecka zaczyna się właściwie już w momencie jego życia, w momencie poczęcia. Szczególnie istotne

w rozwoju szkieletu osobowości są pierwsze trzy miesiące. Mały człowiek chłonie poprzez ciało matki wszystko, co ją otacza i co dzieje się w niej samej. Istotne jest więc samopoczucie matki, to czy zaspokojone są jej różne potrzeby, w tym potrzeba bezpieczeństwa, miłości, troski i wsparcia ze strony ojca dziecka i rodziny. Ważne jest jej odpowiednie odżywianie w czasie ciąży, sposób życia, czy jest pod wpływem używek,

czy też nie.

Cech psychicznych człowiek nie dziedziczy w gotowej postaci, ale dziedziczy cechy CNS. Układ nerwowy charakteryzuje się występowaniem dwóch typów procesów: pobudzania i hamowania. Dziecko dziedziczy po swoich przodkach typ procesów CNS

w ten sposób, że występuje u niego przewaga jednego nad drugim (np. jedno dziecko jest bardziej pobudzone, inne bardziej spokojne, gdyż ma przewagę procesów hamujących).

Na bazie tych dziedzicznych cech CNS kształtują się cechy osobowości, której zręby są już gotowe pod koniec trzeciego miesiąca życia.

Działanie szkodliwych bodźców na rozwój dziecka może więc zacząć się bardzo wcześnie. Istotny jest również sam moment narodzin dziecka. Dziecko wyczuwa zdenerwowanie matki i całą atmosferę, która jest wokół niej. Trzeba pamiętać, że poród jest zawsze pewnego rodzaju szokiem dla dziecka. Wpływ wszelkich negatywnych czynników w takim momencie jest ogromny, i może pozostawić trwały ślad w psychice dziecka. Dochodzą do tego różne fizjologiczne dysfunkcje, wady rozwojowe,

czy też uszkodzenia narządów zewnętrznych i wewnętrznych w momencie porodu.

Zwolennicy biologizmu podkreślają doniosłą rolę wrodzonych czynników rozwojowych, także dziedzicznych, które wyznaczają granice możliwości, strukturę wewnętrzną organizmu i osobowość dziecka. Inni wskazują na większe znaczenie i wpływ na osobowość dziecka najbliższego otoczenia, w którym dziecko przychodzi na świat i się rozwija.

Środowisko rodzinne.

Pierwsze i najbardziej naturalne środowisko wychowawcze dla dziecka. Wywiera najgłębszy i najtrwalszy wpływ na osobowość i zachowanie dziecka, na rozwój jego cech moralnych i społecznych ,co wynika z faktu, że jest oparta na więzach krwi. Pierwotnie formuje osobowość i kształtuje charakter, zaspokaja wszystkie potrzeby dziecka: potrzeby materialne, potrzebę bezpieczeństwa, miłości, akceptacji; oddziałuje na człowieka samym swoim istnieniem, wpływami zamierzonymi i niezamierzonymi. W rodzinie dziecko uczy się sposobu kontaktów społecznych. Rodzina modeluje człowieka od momentu narodzin

aż po starość, tworzy bazę dla rozwoju jego zadatków wrodzonych i nabytych. Jest miejscem poznawania i rozumienia otoczenia i orientacji w świecie. Środowisko rodzinne zajmuje szczególnie ważne miejsce w rozważaniach nad zjawiskiem niedostosowania społecznego.

Jest rzeczą oczywistą, że tylko zdrowa, spójna rodzina jest w stanie zaspokoić potrzeby rozwijającego się dziecka i może w porę przeciwdziałać wszelkim odchyleniom od przyjętych norm. Taka rodzina jest w stanie dać społeczeństwu zdrowe, młode pokolenie. Istotną rolę pełni domowa atmosfera. Jeżeli jest przesycona życzliwością, wzajemnym szacunkiem członków rodziny, miłością, bezpieczeństwem, pokojem, zaangażowaniem na rzecz drugiego, będzie sprzyjała prawidłowemu rozwojowi dziecka, kształtowała jego dojrzałą osobowość.

Wszelkie natomiast przejawy patologii, dezorganizacji życia rodzinnego takie jak: zła atmosfera, rozluźnienie się więzi między członkami, niewłaściwe metody wychowawcze, kłótnie, zdrady małżeńskie, rozwód rodziców, alkoholizm, przestępczość, prostytucja, choroby, śmierć jakiegoś członka, powodują, że zachwiana zostaje równowaga psychiczna dzieci, pojawiają się trudności wychowawcze. Są to przyczyny niedostosowania społecznego, które często początkują proces wykolejenia się młodzieży, a potem wkraczanie na drogę przestępczą. Rodziny zdemoralizowane, zdezintegrowane tworzą dla dziecka otoczenie patologiczne, dewiacyjne, konfliktowe, w których uczy się ono zachowań negatywnych od swoich rodziców i innych członków rodziny, głównie poprzez obserwację i naśladownictwo.

Brak zaspakajania podstawowych potrzeb dziecka w rodzinie (fizycznych, materialnych i psychicznych, emocjonalnych: pewności , bezpieczeństwa, miłości, akceptacji, uznania, solidarności i łączności z bliskimi) powoduje pojawienie się u niego poczucia zagrożenia, wzmożonego lęku i niepewności. Jest to jedna z przyczyn niedostosowania społecznego. Rodzice często nie zdają sobie sprawy z tego, że nie zaspokajają potrzeb swojego dziecka, zwłaszcza tych emocjonalnych.. Wynika to albo

z ich nieświadomości potrzeb życiowych człowieka, albo też z codziennego zabiegania, braku czasu, rzucenia się w wir pracy, zarabiania pieniędzy, zbytniego skupienia

się na zaspakajaniu tych materialnych potrzeb lub też w wyniku ich własnych zaburzeń, ucieczek w używki, w rozrywkę, itp. Dzieci często wychowują się w rodzinach, w których szwankuje system opieki. Pozostawiane są sobie samym, z ich problemami, pytaniami, zainteresowaniami, samotnością. Dysfunkcyjni rodzice nie interesują się swoimi dziećmi, pozostawiając ich bez kontroli i opieki. Powoduje to u dzieci pustkę emocjonalną, brak więzi z najbliższymi, a w konsekwencji poszukiwanie bliskich kontaktów, dających

im oparcie uczuciowe i dowartościowanie, poza domem rodzinnym, w grupie rówieśniczej. Rodzice którzy stosują liberalne metody wychowawcze wobec swoich dzieci ulegają

ich życzeniom i zachciankom, pozwalają na robienie tego co chcą, traktują go jako punkt centralny całego domu. W takiej atmosferze wyrasta egoista skoncentrowany na sobie, nie liczący się z potrzebami innych. Nadmierne kontrolowanie dziecka, powiązane

ze stosowaniem autokratycznej metody wychowawczej jest równie niekorzystne jak brak kontroli i styl liberalny. Dzieciom stawia się zbyt wygórowane wymagania, które

są pragnieniami zaspokojenia własnych ambicji rodziców. Dzieci nie są w stanie spełnić tych wymogów ze względu na ograniczenia rozwojowe lub też wynikające z braku zainteresowania się dziecka daną dziedziną. Autokratyzm rodziców, oparty na zakazach, nakazach i karach, rodzi pozorną uległość i kłamstwo, w rzeczywistości zaś niechęć dzieci do rodziców. Dziecko, od którego wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa, nie rozwija się prawidłowo. Żyje w ciągłym lęku że coś źle zrobi i będzie ukarane. Nie może rozwijać własnych zainteresowań, musi rezygnować ze swoich pragnień. Reakcją dziecka na taką atmosferę może być poddanie się i uległość albo też sprzeciw, bunt, manifestowanie

w różny sposób protestu. Dziecko może stać się dwulicowe, przybrać maskę posłusznego dziecka, ale w środku będzie wzrastał w nim bunt. Będzie kłamało, układało się tak

z rodzicami, aby nie ujawnić co tak naprawdę chowa w sercu. Rodzice autokratyczni stosują często kary cielesne. Jest to jedna z form przemocy domowej. Dzieci wychowywane w takim domu będą miały podwyższony poziom lęku, nieufności, a ich poczucie własnej godności i wartości osobistej będzie niskie. Nie pozostaje to bez wpływu na ich relacje z rówieśnikami. Zaobserwowane w domu sposoby relacji, odnoszenia się członków rodziny do siebie, dzieci przenoszą na swoje stosunki społeczne. Równie niekorzystnie na rozwój dziecka wpływa stosowanie przez rodziców metod niekonsekwentnych w wychowaniu. Brak stałości w zachowaniu rodziców powoduje dezorientację dziecka, chwiejność emocjonalną, dwulicowość, udawaną pokorę.

Niezaspokojone potrzeby, brak życzliwej atmosfery, nieumiejętne metody wychowawcze, to przykłady patologicznego funkcjonowania rodziny, które staje się często przyczyną niedostosowania społecznego dzieci. Szczególnie niekorzystny wpływ na kształtowanie się osobowości dzieci wywierają rodziny, które dostarczają im negatywnych wzorców społecznych. Chodzi tu o rodziny dotknięte takimi zjawiskami jak: alkoholizm, przemoc, przestępczość, prostytucja, narkomania, niski poziom intelektualny bądź moralny rodziców.

Alkoholizm. Alkohol wpływa na dezorganizację rodzinnego życia. Skupia uwagę wszystkich członków na sobie i osobie pijącej. Pojawia się najczęściej w rodzinach,

w których brak jest prawidłowych relacji między małżonkami. Atmosfera w domu,

w którym rodzice (lub jeden rodzic) piją jest mocno nerwicogenna. Awantury, kłótnie, ordynarne zwroty są stałym sposobem komunikacji pomiędzy członkami rodziny. Dzieci, które są świadkami konfliktów rodzicielskich, same zaczynają w ten sposób odnosić się do swojego rodzeństwa, do rówieśników. W zachowaniach dzieci pojawiają się pewne mechanizmy obronne, które pozwalają im przetrwać te najcięższe chwile. W życiu dorosłym będą im one utrudniały poprawne kontakty interpersonalne i normalne funkcjonowanie w społeczeństwie. Nie każde dziecko wychowujące się w rodzinie nałogowych alkoholików, staje się dzieckiem niedostosowanym społecznie, jednakże taka rodzina stwarza większe zagrożenia dla jego prawidłowego rozwoju. Mówi się również

o tzw. grupach podwyższonego ryzyka. Są to dzieci, które wywodzą się z takich dysfunkcyjnych rodzin.

Rozwód. Jest to szczególnie trudna dla dziecka sytuacja. Obserwuje rozpad więzi między rodzicami, staje się też nierzadko przedmiotem rozgrywek między nimi. Wpływa to niekorzystnie na kształtowanie się jego poczucia wartości, osłabia jego samodzielność, jest powodem zazdrości i zawiści.

Środowisko szkolne.

Szkoła jest, obok rodziny, głównym miejscem kształtowania się osobowości dziecka. Zadanie szkoły polega na przygotowaniu dziecka do tego, aby stało się ono człowiekiem dojrzałym, zdolnym do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Sytuacja dziecka

na terenie szkoły, jego powodzenia i niepowodzenia, jakie napotyka przy podejmowaniu zadań i realizacji obowiązków szkolnych, jego kontakty z rówieśnikami i pozycja w klasie wywierają istotny wpływ na proces jego socjalizacji i rozwoju. Wpływać może również

na jego przyszłe, dorosłe życie.

Szkoły pełniąc rolę edukacyjną, często zaniedbują pozostałe funkcje: opiekuńczą

i wychowawczej. Słaba jest profilaktyczna działalność szkół i instytucji zobowiązanych

do wspomagania rodziny i przeciwdziałania niedostosowaniu społecznemu dzieci. Szkoła pogłębia stresy, które dziecko nabywa w domu. Nauczyciele rzadko znają sytuację rodzinną dziecka, zwłaszcza w miastach, gdzie panuje anonimowość. Uniemożliwia im to podjęcie właściwych oddziaływań wychowawczych, profilaktycznych i terapeutycznych. Niekorzystne dla rozwoju dziecka jest również masowe traktowanie uczniów przez nauczycieli. Brak indywidualnego i osobowego podejścia. Brak szacunku dla odmienności dziecka. Uczniowie, którzy pochodzą z trudnych rodzin, w których brakuje przyjaznej atmosfery szczególnie wymagają indywidualnego podejścia. Takie dzieci często mają problemy z przystosowaniem się do szkolnych warunków, do wymogów, regulaminu, sposobu spędzania czasu. Trudno jest im się zaaklimatyzować. Nie umie nawiązać odpowiednich relacji z rówieśnikami. Jeżeli dziecko z niezaspokojonymi w rodzinie podstawowymi potrzebami nie zostanie zauważone przez nauczyciela, nie zostanie otoczone specjalną troską i pomocą, wówczas pogłębiać się w nim będą negatywne postawy wobec otoczenia, narastać w nim będą wewnętrzne konflikty. Sama szkoła również jest stresogenna. Dzieci są nieustannie oceniane, sprawdzane, dużo się od nich wymaga. Nie każde dziecko potrafi sobie poradzić z takim ciężarem, a zwłaszcza takie, które nie otrzymują wsparcia i zainteresowania jego problemami ze strony rodziców.

Niepowodzenia i opóźnienia szkolne mogą być również przyczyną niedostosowania społecznego. Są to jednak zjawiska, które rozwijają się najczęściej u jednostek już w jakiś sposób niedostosowanych. Problemy wychowawcze mogą sprawiać również uczniowie wybitnie uzdolnieni. Wyprzedzając swoich rówieśników mogą czuć się wyizolowani

od grupy i samotni. Takie problemy powinny być wychwytywane przez nauczycieli

i rozwiązywane. Tak się jednak nie dzieje. Nauczyciele często okazują niechęć uczniowi sprawiającemu kłopoty w szkole, wyśmiewają jego wypowiedzi, używają krzywdzących określeń. Uczniowie słabsi izolują się więc coraz bardziej, chodzą na wagary, popadają

w towarzystwo osób im podobnych. Jest to niekiedy prosta droga do przestępczości.

Z badań wynika, że większość osób, które są nieprzystosowane społecznie, doznawało

w szkole niepowodzeń. Brak sukcesów w nauce może też doprowadzić do powstania sytuacji zagrożenia z takimi formami reakcji jak: poczucie krzywdy, lęk, wycofanie się, bunt, jawna agresja, itp. Stopień zagrożenia uzależniony będzie od wielu czynników, m.in. od poziomu motywacji do nauki, od aspiracji rodziców, stosunku nauczyciela do dziecka, akceptacji lub odrzucenia przez klasę.

Szkoła i inne instytucje oświatowe tkwią w kryzysie, gdy chodzi o profilaktykę

i terapię zaburzeń, prowadzących do przestępczości. Oferty, które mają, często przegrywają z innymi formami rozrywki, tak łatwo dostępnymi we współczesnym świecie. Dodatkowo brak pracy po ukończeniu nawet szkół wyższych zniechęca dzieci

do podejmowania wysiłku edukacyjnego. Szkoła wydaje się uczniom coraz mniej pociągająca i potrzebna.

Grupa rówieśnicza.

W procesie uspołeczniania dziecka ważną rolę odgrywają grupy rówieśnicze. Uczestnictwo w tych grupach jest bardzo pożądane w procesie wychowania. Pozwala dziecku zaspokoić psychiczne i społeczne potrzeby, dodaje mu pewności siebie, ma ono poczucie przynależności do danej grupy, czuje się potrzebne i akceptowane. Takie grupy tworzą się spontanicznie i polegają głównie na spędzaniu wolnego czasu w swoim towarzystwie przez dzieci.

Grupa rówieśnicza może się jednak okazać nieodpowiednim miejscem dla wzrostu dziecka. Może przekształcić się w grupę przestępczą. Dziecko wchodząc w taką grupę traci kontakt z rodziną. Rodzice nie są już na pierwszym miejscu, lecz koledzy z grupy. Trzeba jednak pamiętać, że grupa rówieśnicza sama z siebie nie jest przekaźnikiem wartości kulturowych. Dzieci bowiem przychodzą tu z wartościami, które nabyli w domu rodzinnym lub w szkole. W grupie dokonuje się wymiana tych wartości pomiędzy rówieśnikami. Jeżeli dziecko pochodzi z rodziny, w której panują silne więzi, dziecko pozostanie przy swoich wartościach. Opuści grupę, jeśli będą dominowały w niej zachowania przeciwne jego hierarchii wartości. Jeżeli natomiast grupa jest dla dziecka formą ucieczki, miejscem najistotniejszym, wówczas wchłonie te zasady i normy, którymi kieruje się grupa i uzna je za swoje. Dzieje się tak szczególnie z tymi dziećmi, w domach których narastają konflikty. Dokładają się do tego niepowodzenia szkolne. Dziecko czuje się niechciane, nieakceptowane, lekceważone i zaczyna szukać swojego miejsca. Natrafia na osoby z problemami podobnymi do swoich, co daje mu poczucie bezpieczeństwa. Wspólnie rozpoczynają aktywność niezgodną z normami narzucanymi przez świat dorosłych, od których dostali tyle upokorzeń, zranień, kar. Działalność dziecka w takiej grupie pozostawia trwałe ślady w jego psychice. Nabywa tu umiejętności

i przyzwyczajenia, które później stosuje w życiu dorosłym. Zło popełniane przez grupy nieletnich nabiera coraz szerszego rozmiaru i pogłębia ich proces demoralizacji, niedostosowania społecznego i wykolejenia się.

Czynnikiem sprzyjającym tworzeniu się grup z cechami niedostosowania społecznego jest również niewystarczająca kontrola nad grupami dzieci i młodzieży ze strony rodziców i innych instytucji wychowawczych.

Rozdział 24

Agresja i nietolerancja jako mechanizmy zagrożenia ładu społecznego


Człowiek naszego wieku żyje w świecie informacji przepełnionej doniesieniami o powszechności przemocy i agresji i często sam staje się jej ofiarom. Dzięki zmasowanej informacji o zalewie przemocy wytworzył się dziś u przeciętnego człowieka dotkliwy syndrom zagrożenia i zanik poczucia bezpieczeństwa. Agresja, przemoc, konflikt i nietolerancja stają się w świadomości współczesnego człowieka elementami społecznego pejzażu, trwałymi komponentami systemu informacji, życia codziennego a nawet kultury masowej i rozrywki.

Agresja i przemoc to pojęcia bliskoznaczne. Na gruncie psychologii „agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi” .W agresji zawsze znajdziemy wyraźną intencję wyrządzenia szkody lub krzywdy przedmiotowi działania. Bez intencji nie ma agresji. Nie jest aktem agresji wypadek samochodowy czy starcie dwóch graczy na boisku. Agresja zamierzona celowa polega na podjęciu czynności nakierowanych wyłącznie na wyrządzeniu szkody lub krzywdy przedmiotowi agresji. Taką właściwością charakteryzują się agresywne zachowania chuliganów, agresja grup podkultury (sataniści, skinheadzi). Ich jedynym celem i równocześnie środkiem działania jest zniszczenie fizyczne przeciwnika przez stosowanie przemocy. Przemoc zawiera jednak z punktu widzenia psychologicznego liczne odcienie znaczeniowe i występujące w różnym nasileniu. Formą przemocy jest np. rabunek czy też presja wywierana przez jedną osobę na drugą.

W praktyce pedagogicznej agresja i przemoc to stałe elementy rzeczywistości, z którą spotyka się wychowawca i nad którymi musi pracować. Wzajemne związki i zależności nauczyciel - uczeń rodzą liczne zachowania agresywne jak równie często sprzyjają stosowaniu przemocy. W opinii psychologów jednym z doniosłych źródeł zachowań agresywnych jest frustracja czyli okoliczności udaremniające osiągnięcie pożądanego celu. Takich okoliczności nie brakuje wszystkim podmiotom procesu wychowawczego. Szkoła postrzegana jest przez uczniów jako układ represyjny z licznymi symptomami przemocy. Panujący w niej system wymagań oraz organizacja pracy rodzą napięcia, frustracje i bezosobowe stosunki międzyludzkie.

Z agresją i przemocą nierozerwalnie związana jest nietolerancja. Największe zbrodnie człowieka zrodziły się z nietolerancji. Nietolerancja czyli nieuprawniona agresja czyli brak poszanowania cudzych uprawnień inspirowała okrucieństwo człowieka, instytucji i systemów. Czymże jest nietolerancja. Nietolerancja to zachowanie lub opinia skierowana przeciwko ludziom, zjawiskom lub wartościom, które „nam” nie odpowiadają, są „inne” w celu ich zmiany lub zniszczenia mimo, że ich istnienie lub posiadanie jest uprawnione przez prawa natury, obyczaj, moralność.
Można sformułować opisową, wieloskładnikową definicję tego pojęcia. Nietolerancja oznacza:

1. Postawę (zachowanie, sąd) wynikające z procesów rozumowych lub pseudo rozumowych, umotywowane różnymi czynnikami, o silnym zabarwieniu emocjonalnym;

2. Podmiotem takich zachowań lub przeświadczeń są jednostki, grupy, instytucje lub państwo;

3. Dotyczą innych ludzi, grup, instytucji, ich właściwości, systemów wartości: praw ludzi do posiadania odrębności w myśleniu, zachowaniu i wartościach;

4. Wyraża się w różnych postaciach agresji, przymusu, eliminowania, ograniczania lub niszczenia.
    

Jakie są źródła nietolerancji? Na pierwszym miejscu trzeba wymienić ignorancję. Nie tylko dlatego, że nastawienia nietolerancyjnie i gotowość do nietolerancyjnych zachowań cechuje w większości ludzi o niskim poziomie wykształcenia lecz przede wszystkim dlatego, iż obiektem nietolerancyjnych zachowań i działań są ludzie i zjawiska postrzegani jako „inni” , obcy i nieznani. Drugie miejsce wśród źródeł nietolerancji zajmuje poczucie odmienności. Na następnych lęk i zagrożenia, przesądy- jako szczególną postać ignorancji, ale różniącą się od niewiedzy uporczywością trwania. Również źródłami nietolerancji mogą być dyspozycje psychiczne warunkowane cechami osobniczymi oraz dyspozycje psychiczne warunkowane okolicznościami zewnętrznymi czyli propaganda, system wychowania itd.
Rzadko zdarza się sytuacja aby akt nietolerancji miał jednoznacznie określone źródło. Na ogół u źródeł zachowań nietolerancyjnych spotykamy syndrom okoliczności i uwarunkowań, w którym z trudem daje się wyodrębnić wielkość i natężenie poszczególnych, cząstkowych przyczyn.

Rozdział 25

Bezdomność- obraz zjawiska i populacji ludzi bezdomnych.

1. Bezdomność- względnie stała sytuacja człowieka pozbawionego dachu nad głową albo nie posiadającego własnego mieszkania.

Powody:

• Włóczęgostwo

• uchodźctwo

• Eksmisja

• Wykwaterowanie osób naruszających przepisy prawa lokalowego

• Odtrącenie od wspólnego ogniska domowego

• Trzęsienie ziemi

• Sieroctwo

• Deficyt mieszkaniowy

• Ubóstwo

Bezdomność z wyboru- następstwo opcji powziętej zgodnie z indywidualnymi preferencjami

Bezdomność z konieczności- dotyka człowieka wbrew jego woli, stan frustrującej deprywacji z konsekwencjami psychicznymi, wyraz dyskryminacji i upośledzenia społecznego.

Bezdomność sensu stricto- oznacza brak własnego mieszkania i jednocześnie jakiegokolwiek innego, możliwie stałego schronienia ekstremalna postać bezdomności; przejawia się brakiem jakiegokolwiek lokum, z drugiej strony znamionuje ludzi zwanych „gigantami” (osoby, które na skutek zdarzeń losowych lub na skutek własnego wyboru prowadzą tułaczy tryb życia)

Bezdomność sensu largo- polega na ocenie posiadanego lokum jako nie spełniającego kryteriów mieszkania ze względu na odstępstwo od minimalnych standardów mieszkalnych. Wywołuje poczucie dyskomfortu. Ten typ bezdomności dotyczy: slumsów, ruder, pensjonariuszy instytucji opieki społecznej oraz osób wyeksmitowanych.

2. Rozmiary zjawiska

• Relatywność pojęcia bezdomności utrudnia ocenę zjawiska.

• Zasięg bezdomności wykracza poza środowiska tradycyjnie kojarzone z bezdomnością

• Przyczyny bezdomności jako zjawiska społecznego związane ze zmianami demograficznymi, z ruchliwością społeczną, ze sprzężonym z nią bezrobociem, ubożeniem społeczeństwa itp.

• Bezdomność jako cecha położenia społecznego kumuluje się z różnymi rodzajami patologii (alkoholizm, prostytucja, żebractwo, itp.)

3. Płaszczyzny działań normalizacyjnych:

Dla bezdomnych z wyboru:

• Tworzenie placówek czasowego zakwaterowania, połączonych z poradnictwem z rozmaicie sprofilowanymi programami oddziaływań korekcyjnych

• Tworzenie domów z programem pomocy doraźnej.

Starcy, osoby rozpoczynające samodzielne życie:

• Stymulowanie zaradności obywateli

• Decyzje polityczne, które ułatwiają wypełnić braki polityki mieszkaniowej i niedostatku instytucjonalnego zaplecza opieki społecznej.

4. Charakterystyka populacji bezdomnych w Polsce.

Najczęściej bezdomne: kobiety oczekujące dziecka, niezamężne do 25 roku życia, z pełnym i niepełnym wykształceniem podstawowym, połowa pochodzi z domu dziecka

Najczęściej bezdomni: starsi mężczyźni (średnia 44 rok życia), kawalerowie, rozwiedzeni, połowa jest bezdzietnych, wywodzący się z rodzin wielodzietnych, robotnicy, bezrobotni, karniści, alkoholicy, z zaburzeniami psychicznymi,

5. koncepcje przeciwdziałania bezdomności i modele instytucji adaptacyjnych.

• Klasyczne doktryny poprzestawały na dosłownym pojęciu bezdomności i traktowały ją nie jako problem społeczny, ale jako cechę problemowych grup społecznych

• Dojrzałe formy programów zaradczych to Instytucje Opiekuńcze (przytułki, hospicja, itp.) i Zinstytucjonalizowane Dzieła Miłosierdzia (konfraterie)- miały łagodzić skutki nędzy

• Na przełomie XVI i XVIII w. Powstawały związki wzajemnej pomocy oparte na idei solidarności zawodowej

• Zmiana percepcji ubóstwa dała z kolei początek policyjnym formom opieki, które oprócz jednej represji (ustawodawstwo antywłóczęgowskie) wykształciły instytucje dyscyplinujące.

Instytucje dyscyplinujące- domy pracy, przytułki, manufaktury żebracze.

Parapenitencjalne instytucje izolacyjne- workhausty, zuchthausty, domy korekcyjne. Oparte na przymusie pracy i dyscyplinie więziennej.

Instytucje opiekuńczo-edukacyjne- zainicjowane przez ruch filantropistów (szkoły, zakłady dla dzieci ubogich oparte na dyscyplinie pracy i posłuchu dla prawa) ruch domagał się uznania priorytetu tradycyjnych form dobroczynnych.

Instytucje charytatywne- katolicka nauka społeczna kwestionowała prymat opieki urzędowej. Odwoływała się do inicjatyw samopomocowych ożywionych duchem chrześcijańskiego miłosierdzia. Doktryna ta pobudziła proces rozwoju instytucji charytatywnych prowadzonych przez wspólnoty zakonne i religijne stowarzyszenia (przytuliska, ogrzewalnie, noclegownie, domy całodobowej opieki)

Przełom wiąże się z niemieckim ustawodawstwem socjalnym,

• Zastąpiła wcześniejsze formy opieki systemem gwarantowanych prawem, ogólnodostępnych świadczeń państwowych.

• Doprowadziło to do powołania wyspecjalizowanych organów administracji, wykształcenia instytucji państwowych oraz kontrolowanych przez państwo organów poprawy warunków życia (ubezpieczenia, kasy chorych, domy pomocy społecznej itp.)

6. Wzory

• Współczesne formy bezpośredniej pomocy dla bezdomnych:

1. Zakłady dysponujące kwaterami zastępczymi dla osób problemowych

2. Zakłady długoterminowego pobytu dla wyselekcjonowanych kategorii bezdomnych z programami pomocy dostosowanej do ich specjalnej sytuacji

3. Zakłady poprzestające na zapewnianiu noclegu z pomocą ograniczoną do podstawowych potrzeb biologicznych.

Hospicjum w służbie umierających

1. Początki opieki hospicyjnej

• Idea opieki nad umierającymi powstała niemal od początków ludzkości

• Dopiero chrześcijaństwo przyczyniło się do rozwoju nadało im charakter instytucjonalny

• Uchwałą soboru nicejskiego (325 r.)

• Każde miasto powinno posiadać przytułek (ubodzy, chorzy, umierających)

• Miał się mieścić poza miastem, pod nadzorem diakona

• Pomoc na rzecz chorych świadczyło wiele organizacji kościelnych i świeckich

• Największy rozwój instytucji charytatywnych typu hospicjum miał czas X i XII wiek.

• Liczne pielgrzymki spowodowały do powstania izb gościnnych w klasztorach, w których opatrywano chorych

2. Współczesna koncepcja opieki hospicyjnej:

• Zapoczątkowana przez irlandzkie Siostry Miłosierdzia

• W 1879 roku założyły Hospicjum Naszej Pani w Dublinie

• W 1905 Hospicjum św. Józefa w Londynie

• Ciecely Saunders- opracowała pełną koncepcję opieki hospicyjnej dostosowaną do współczesnych potrzeb. W 1967 roku założyła Hospicjum św. Krzysztofa

• Hospicjum wypracowało modelową formę opieki nad umierającymi

Opieka hospicyjna opiera się na powszechnie przyjętych zasadach:

1. Leczenie ukierunkowane jest na objawy chorób (ból, wymioty, biegunka itp.)

Ważna opieka psychiczna i duchowa

3 reguły rozmowy z umierającym:

• Inicjatywa musi wyjść od umierającego

• Zapewnienie o pomocy i nie pozostawieniu samemu sobie

• Podtrzymywanie kontaktu nawet, gdy nie ma szans na porozumienie za pośrednictwem słowa

2.

• Pacjent traktowany jest jak osoba nie jak „rzecz”

• Nienaruszalność jego godności ludzkiej

• Prawo do poszanowania oraz ochrony własnej tożsamości, poglądów, przekonań

• Prawo do śmierci (zaprzestanie bezcelowego stosowania leków itp.)

• Prawo do życia (problem eutanazji)

3.

• Opieka nie tylko nad umierającym, ale też nad jego rodziną

• Wysłuchanie boby bliskiej umierającej, zapewnienie podstawowej opieki psychicznej

4.

• Włączanie rodziny do opieki nad chorym

• Włączanie w opiekę dzieci

• Pozostawienie w hospicjum nie zwalnia z powinności pomocy

5.

• Opieka nad chorym prowadzona jest przez zespół hospicyjny. Jedna osoba nie zaspokoi wszystkich potrzeb chorego. Potrzebny jest; lekarz, pielęgniarka, ksiądz, wolontariusz.

• Nie każdy może być wolontariuszem (dojrzałość wew., spokój, tolerancja itp.)

6.

• Opieka hospicyjna ma charakter ciągły, niezależnie od tego czy pacjent przebywa w domu, szpitalu, czy hospicjum

7.

• Personel powinien być dostępny ciągle bez względu na porę dnia czy nocy.

3. Główne typy opieki hospicyjnej

Hospicja stacjonarne- przeznaczone dla tych chorych, którzy są zupełnie samotni, bezdomni, bądź wymagają całodobowej, specjalistycznej opieki.

Zespoły opieki hospicyjnej- złożone z lekarzy, pielęgniarek, wolontariuszy, księdza prowadzące opiekę nad chorymi w domach.

1. Formy pośrednie

Ośrodki opieki paliatywnej- przez leczenie paliatywne rozumie się taki typ zabiegów, które mają na celu eliminowanie lub łagodzenie objawów choroby bez dążenia do wyleczenia przez usunięcie przyczyn; łączy zabiegi medyczne z pomocą duchową (oddziały szpitalne, gabinety prywatne, ambulatoria)

Ośrodki konsultacyjne- ośrodki te bywają organizowane jako wyspecjalizowane poradnie, które udzielają informacji chorym, ich rodzinom na temat różnych form pomocy.

2. Ruch hospicyjny w Polsce

Pierwszy ośrodek Kraków 1981

Drugi Gdańsk 1984

Rozdział 26

Hospicjum w służbie umierającym

Śmierć nie jest przypadkiem, lecz koniecznością wpisaną od urodzenia w przyszłość każdego człowieka. Medycyna nastawiona jest na wyleczenie chorego i zaniedbała funkcje opieki nad umierającymi. Z pomocą konającym w bólu i osamotnieniu przyszła opieka hospicyjna.
Idea opieki nad umierającymi powstała już we wszystkich społecznościach starożytnych. Jednak dopiero chrześcijaństwo przyczyniło się do jej rozwoju i nadało jej charakter instytucjonalny.
W czasach nowożytnych działalność hospicyjna została zapoczątkowana przez irlandzkie Siostry Miłosierdzia, które w 1879 r. założyły i prowadziły w Dublinie Hospicjum Naszej Pani.
W 1967 w Londynie Cicely Saunders założyła Hospicjum św. Józefa. Opracowano tam koncepcję opieki hospicyjnej uznana za modelową formę. Obecnie instytucja ta uznawana jest za wzorcową. Pełni rolę światowego centrum szkoleniowego. Zajmuje się kształceniem nowych kadr medycznych dla innych ośrodków tego typu na całym świecie.
W Polsce pierwszy ośrodek hospicyjny powstał w Krakowie w 1981 roku. Obecnie funkcjonuje ponad 50. Jednak najpopularniejsza forma opieki hospicyjnej jest opieka w domu chorego.

Opieka hospicyjna opiera się na 7 przyjętych zasadach:
1. Leczenie ukierunkowane jest na objawy choroby (ból, wymioty, osłabienie, zaparcia, duszności, depresja itp.); Ważna jest tu także nie tylko opieka uśmierzająca ból fizyczny, ale także opieka psychiczna i duchowa;
2. Pacjent hospicyjny traktowany jest jak osoba, a nie jak jednostka chorobowa, „rzecz”, która należy uratować, wyleczyć; Ma prawo do decydowania o sobie;
3. Integralna częścią opieki nad umierającym jest opieka nad jego rodzina, zarówno w czasie jego choroby jak i po śmierci;
4. Polega na włączeniu rodziny do opieki nad chorym;
5. Opieka nad chorym prowadzona jest przez zespół pracowników hospicyjnych nawzajem siebie wspierających (lekarz, pielęgniarka, ksiądz i wolontariusze;
6. Opieka hospicyjna ma charakter ciągły, zapewniony przez stały kontakt personelu opiekującego się pacjentem, niezależnie do tego, czy przebywa on w domu, w hosp[icjum czy w szpitalu; Hospicjum nie jest, bowiem dochodzeniem do chorego, ale towarzyszeniem mu;
7. Personel opiekujący się chorym powinien być dostępny w każdej chwili, bez względu na porę dnia i nocy, zarówno dla pacjenta, jak i jego rodziny.



Główne typy opieki hospicyjnej:

1. Hospicja stacjonarne - przeznaczone dla chorych zupełnie samotnych, bezdomnych lub wymagających specjalistycznej opieki lekarskiej;
2. Zespoły domowej opieki hospicyjnej, założone z lekarzy, pielęgniarek, wolontariuszy i księży, prowadzące opiekę nad chorymi w ich domach;


Formy opieki pośredniej:

1. Ośrodki opieki paliatywnej - przez opiekę paliatywną rozumie się taki typ zabiegów, które maja na celu eliminowanie lub łagodzenie objawów choroby bez dążenia do jej wyleczenia przez usuniecie przyczyn; Odbywa się ona w szpitalach, ambulatoriach (przychodnie przeciwbólowe) oraz gabinetach prywatnych i mogą być także połączone z opieką duchowa i psychologiczną;
2. Ośrodki konsultacyjne - SA to wyspecjalizowane poradnie, które udzielają informacji chorym i ich rodzinom na temat różnorakich form pomocy; Często tez pośredniczą w nawiązywaniu kontaktu z hospicjami i ośrodkami opieki paliatywnej;


Praca z osobami umierającymi jest bardzo trudna. Wymaga nie tylko bezinteresownego poświecenia własnych sił dla dobra drugiego człowieka, ale przede wszystkim determinacji, wrażliwości, wytrzymałości, cierpliwości, umiejętności łączenia współczucia ze sprawnością działania, wyrozumiałości i dyscypliny emocjonalnej.
Osoby pracujące w hospicjum (wg badań) motywują swoje działanie potrzebą uzupełnienia wartości własnego życia bezinteresowną pracą dla innych, doświadczeniem zawodowym, doświadczeniem związanym z opieka kogoś bliskiego, poczuciem winy,czy tez przeżyciem religijnym. Działacze hospicyjni przełamują tabu śmierci, przywracają jej wymiar społeczny, wychowują własnym przykładem do pełnego uczestnictwa w najtrudniejszych przeżyciach drugiego człowieka.

Hospicja są także również ważnymi grupami nacisku. Poprzez swoją działalność uświadamiają problemy ludzi chorych terminalnie, potrzebę rozwijania medycyny terminalnej, opieki paliatywnej, nauczania tych przedmiotów w akademiach medycznych i szkołach pielęgniarskich.
Hospicjum nie walczy o prawny zakaz eutanazji, daje alternatywę godnej śmierci i dar życzliwej obecności w tej najtrudniejszej przeprawie na „drugi brzeg”.

Rozdział 27

ORGANIZACJE POZARZĄDOWE W INSTYTUCJONALNEJ STRUKTURZE PAŃSTWA

1. Świadome uczestnictwo.

Rzutuje ono na proces powstawania stowarzyszeń, obronę własnej podmiotowości, modelowanie relacji z innymi ogniwami instytucjonalnej struktury państwa, efektywność, sprawność działania, czyli na kształtowanie się pola aktywności wolnej od wewnętrznych rozgrywek, nacisków, manipulacji, uprzedzeń, wszelkiej niechcianej i zbędnej ingerencji zewnętrznej.

Osoba ubiegająca się o członkostwo w danej organizacji identyfikuje się z jej celami, a deklarując chęć współpracy ma zamiar zrealizować w niej swoje autentycznie odczuwane potrzeby, skrystalizowane zamierzenia lub interesy. Zakłada się przy tym zestrojenie własnych dążeń z dążeniami ludzi podobnie odczuwających, poddanie się dyscyplinie wewnątrzorganizacyjnej, przyjęcie roli adekwatnej do kompetencji i predyspozycji osobowościowych, utrzymanie swoich czynności w granicach zakreślonych statutem, uznanie nadrzędności dobra wspólnego nad własnym.

2. Indywidualne i publiczne korzyści działań zbiorowych z punktu widzenia społecznych funkcji stowarzyszeń.

Samorzutne inicjatywy, ruchy organizacje społeczne są niezbędnym ogniwem życia społecznego - gwarancją pełniejszego zaspokojenia potrzeb ludzkich, motorem rozwoju wspólnot politycznych, narzędziem osiągania celów społecznych czy grupowych poprzez samopomoc i współdziałanie.

„Kooperatywizm przeobraził niewolnika w twórcę życia, a życie a akt braterstwa” /Abramowski/

Władza, która rozumie swoją funkcję jako obsługę rzeczywistości społecznej (zdemokratyzowane reżimy polityczne) ogranicza swoje imperium do sfery ściśle politycznej. Zostawia obywatelom swobodę zrzeszania się i pozwala krzewić się ruchom korporacyjnym na wszystkich płaszczyznach życia: religijnej, gospodarczej, obyczajowej, kulturalnej.

Reżimy totalitarne, teokratyczne, autorytarne uzurpują sobie prawo pełnej kontroli nad wszelkimi przejawami aktywności zbiorowości, czuje się uprawniona do poddania swemu dyktatowi zarówno sfery stosunków politycznych jak i sfery gospodarczej, kulturalnej, obyczajowej, a nawet rekreacyjnej i hobbystycznej. Przekształca zrzeszenia w posłuszne sobie i zbiurokratyzowane agendy.

Stopień nasycenia życia publicznego działalnością stowarzyszeniową jest miernikiem demokratyzacji państwa i urzeczywistniania idei społeczeństwa obywatelskiego, nastawionego na dobro wspólne, osiągane wspólnym wysiłkiem obywateli według ich rzeczywistych aspiracji. Stowarzyszenia pełnią funkcję uspołeczniania państwa przez przejmowanie coraz większej ilości spraw w swoje ręce, poszerzanie pola samopomocy i zakresu samorealizacji.

Istniejące stowarzyszenia często musiały walczyć o uznanie swej tożsamości, napotykały na otwarty sprzeciw czy spotykały je upokorzenia, szykany ( sufrażystki, mniejszości seksualne, naturyści).

O powodzeniu przedsięwzięcia danego stowarzyszenia nie decyduje rodzaj celu czy idea, a raczej determinacja prekursorów, względy polityczne, klimat społeczny, a w nim tolerancja.

Tolerancja to ogólnie rzecz ujmując uznanie prawa do życia według własnych rozeznań moralnych - „żyj i daj żyć innym”.

W kontekście wolności stowarzyszenia się tolerancja oznacza uznanie równego prawa do ubiegania się o możliwość zorganizowanego artykułowania swoich racji, rozwiązywania zbiorowym wysiłkiem i w zinstytucjonalizowanej formie problemów nurtujących dane środowisko, realizowania w tych warunkach interesów społecznych lub grupowych. Cechą konstruktywną stowarzyszenia może być zarówno dążenie do zadośćuczynienia swoim szczególnym upodobaniom, rozwiązywanie problemów dotyczących wąskich zbiorowości, zabiegających o załatwienie interesów grupowych, jak i podejmowanie spraw, których urzeczywistnienie przysparza korzyści społeczeństwu globalnemu, a niekiedy otwiera przed nim nowe perspektywy rozwojowe.

Stowarzyszenia pełnią rolę platformy do walki o nowe cele społeczne, ignorowane interesy grupowe. Wyrastają z podłoża praktyk dyskryminacyjnych, mają duża siłę przebicia, licznych członków. W przypadku odmowy rejestracji przybierają formę półoficjalną, klubu, tajnych związków czy działają w łonie towarzystw zalegalizowanych.

W myśl definicji prawniczych stowarzyszenia są szczególnym typem zrzeszeń, które charakteryzuje dobrowolność uczestnictwa, trwałość, określony statutem ustrój, niezarobkowy charakter, samorządność. Są one formą sterowanej przez państwo aktywności społecznej.

Zrzeszenia, których cele wymierzone są przeciwko ogólnie akceptowanym wartościom, bądź drastycznie godzą w porządek prawny nazywane są klikami, gangami, mafiami i jako formy zakonspirowanej integracji przestępczej podlegają ściganiu w trybie karnym.

Stowarzyszenia pełnią funkcję normalizacyjną - stanowią płaszczyznę zharmonizowania działalności ochotniczej z wymaganiami prawa oraz własnym kosztem i przemyślnością poszerzają bazę zaspokajania potrzeb społecznych.

3. Zagrożenia i hamulce działania zbiorowego.

- zagrożenie samorządności ( np. przez przyjęcie dotacji na finansowanie),

- kooperacja ze stowarzyszeniami o silnej pozycji i większych możliwościach,

- nieodpowiednia osoba na czele stowarzyszenia (ci o zbyt wysokich aspiracjach często są podatni na wpływy),

- korzystanie z patronatu instytucji o mocnym zabarwieniu ideologicznym (utrata tożsamości własnej),

- otwarta presja.

Współczesny człowiek może wpływać na kształt społeczeństwa politycznego, w którym żyje. Zrzeszenia pierwotne są nieodzownym ogniwem ukształtowania poczucia etycznego i zmysłu moralnego, o tyle zrzeszenia wtórne są koniecznym warunkiem wykrystalizowania się poczucia prawnego i nabycia umiejętności funkcjonowania w kolektywie, pełnienia ról społecznych i odpowiedzialnego współżycia.

Wychowawcza funkcja stowarzyszeń zawiera się w regule wychowania do zbiorowości przez zbiorowość. Ważne jest świadome uczestnictwo w życiu i działalności stowarzyszeń.

Współczesne badania dowodzą tendencji dezintegracyjnych społeczeństw postindustrialnych.. wyrażają się one zanikiem więzi rodzinnych, sąsiedzkich, zamykaniem kontaktów w wąskich grupach. Atomizacja, anonimowość skupisk ludzkich, zdawkowa komunikacja, upowszechnienie samotnego stylu życia, osamotnienie wzmagające poczucie wyobcowania, dystansu, zagrożenia, bezradności katalizuje narastanie zjawiska patologicznych - egotyzm, agresję, znieczulicę społeczną, dewiacje, frustracje, ucieczki. Restytucja (przywrócenie) więzi społecznych może nastąpić przez upowszechnienie autentycznej działalności stowarzyszeniowej. Samorządy sprawują funkcje podejmowania decyzji w sprawach dotyczących interesów grupowych.

4. Rodzaje organizacji pozarządowych w świetle prawa.

W świetle polskiego prawa istnieją dwie zasadnicze formy organizacji pozarządowych.

1. Stowarzyszenia - dobrowolne, samorządne zrzeszenia ludzi, którzy zamierzają realizować wspólnym wysiłkiem cele o charakterze niezarobkowym. Mają one prawo wypowiadać się w sprawach publicznych i mogą prowadzić działalność gospodar5cfzą na zasadach ogólnych z tym jednak, że uzyskane dochody powinny być przeznaczane na finansowanie zadań statutowych, co automatycznie wyklucza podział zysku między członków stowarzyszenia. Ta forma zinstytucjonalizowanej działalności ochotniczej ma z założenia służyć pomnażaniu wartości niematerialnych i rozwojowi prospołecznie ukierunkowanej aktywności. Wymagania formalne, procedurę zakładania i rejestracji stowarzyszeń oraz zasady nadzoru nad ich działalnością reguluje Prawo o stowarzyszeniach.

2. Fundacja - polega na przeznaczaniu przez fundatorów, którymi mogą być osoby fizyczne lub prawne, majątku wydzielonego aktem notarialnym na finansowe wspieranie celu wskazanego przez jego pierwotnych właścicieli. W ujęciu podmiotowym fundacja oznacza zorganizowany podług wymagań prawa zespół ludzi, którzy pełnią zarząd nad powierzonym ich pieczy majątkiem, strzegą zgodnego z wolą fundatora wykorzystania środków materialnych, zabiegają o pomnożenie zasobów i w ten sposób uczestniczą w niezależnym od państwa promowaniu oraz zaspokajaniu potrzeb społecznych, określonych statutem fundacji; nastawiona na dobrowolny udział w realizacji celów społecznych. Status prawny, warunki ustanowienia, organizacje oraz nadzór nad fundacjami określa ustawa o fundacjach w zakres uprzywilejowanej działalności gospodarczej przepisy prawa podatkowego. Dzisiejszych czasach stale przybywa nowych fundacji, są one bowiem popierane przez politykę państwową, odgrywają coraz poważniejsza rolę w życiu społecznym.

Główne rozstrzygnięcia zmodyfikowanego prawa o fundacjach;

- mogą być tworzone z myślą o realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych np. takich jak ochrona zdrowia, które dobrze służą społeczeństwu i przyczyniają się do lepszego zaspokajania potrzeb przerastających możliwości państwa bądź z natury rzeczy unikających ingerencji administracji,

- założycielami ich są osoby fizyczne, niezależnie od obywatelstwa i miejsca zamieszkania oraz osoby prawne niezależnie od ich siedziby, co sprzyja międzynarodowej integracji i współpracy,

- mają one osobowość prawną, która przysługuje im na mocy wpisu do sądowego rejestru fundacji co wiąże się z oceną zgodności jej celów z przepisami prawa krajowego i zapewnia nieskrępowany udział w obrocie gospodarczym.

- ich działalność znajduje się pod nadzorem organów państwowych, który pełni właściwy do ich rejestracji sąd,

- korzystają z przywilejów prawno - finansowych, co przejawia się w zwolnieniu z opłat notarialnych za sporządzenie aktu o ustanowienie fundacji i opłat sądowych, związanych z rejestracją, zwolnieniu z podatku od spadków i darowizn oraz podatku dochodowego, o ile dochody zostały wydatkowane na cele statutowe.

Stowarzyszenia i fundacje mogą wchodzić ze sobą w kooperacje i tworzyć wielopoziomowe związki terytorialne i branżowe. Federacje takie umacniają pozycję organizacji samorządowych w kontaktach z organami państwowymi8 i przyczyniają się do lepszego wykonywania przyjętych na siebie dobrowolnie i realizowanych według swego rozeznania funkcji.

---