Malarstwo w epoce pozytywizmu
Pozytywizm to kierunek filozoficzny, zapoczątkowany w latach trzydziestych XIX w. we Francji. Twórcą teorii pozytywizmu był filozof franc. Comte, autor sześciotomowego dzieła „Kurs Filozofii pozytywnej”. Pozytywiści uznali naukę opartą na doświadczeniu i rozumowaniu za jedyne źródło rzetelnej wiedzy, która wyjaśnia także wszystkie problemy życia codziennego i dostarcza wzorów postępowania. Dzieje ludzkości rozumiane jako rozwój społeczeństw przyjmowali za odmianę procesów przyrodniczych, stąd też pozytywiści dążyli do nadania naukom społecznym tego charakteru, precyzji i ścisłości, jakie cechują przyrodoznawstwo. Wierzyli w możliwość przewidzenia przyszłych przemian społecznych i częściowego kierowania nimi. W połowie XIX w. pozytywizm rozszerzył się na całą Europę. Teorię Comte'a przyjęli i wzbogacali filozofowie Wielkiej Brytanii, Niemiec, Danii, a ich dzieła przetłumaczone na język polski przyczyniły się do zapoznania się z pozytywizmem w Polsce, gdzie jego rozwój przypadł na lata po powstaniu styczniowym (do ok. 1890).
Historyzmowi romantyków i konwencjonalizmowi akademików przeciwstawił się w sztuce w połowie XIX w. Gustave Courbet, który wysunął program realizmu o wyraźnych akcentach krytyki społecznej. Tematyka jego dzieł obejmowała to wszystko, co daje się sprawdzić w bezpośrednim doznaniu zmysłowym: życie i praca człowieka, realistyczny obraz natury. Realistyczne sceny z życia malowali Honore Daumier, Jean Francois Millet, Jules Bastion-Lepage. Realizm w sztuce opierał się na tych założeniach, co w literaturze. Zadaniem artysty było możliwie dokładne odtworzenie zjawisk natury i ukazanie codziennej doli człowieka. W porównaniu z poprzednim okresem, realizm stracił charakter sztuki dokumentującej wielkie zdarzenia i postacie. Właśnie w tym czasie Belg Constantin Meunier i Rosjanin Llia Rzepin odkryli dla malarstwa piękno pracy fizycznej i wiejskiego krajobrazu.
Pojawienie się impresjonizmu w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. było konsekwencją długotrwałego procesu narastania tendencji iluzjonistycznych w sztuce europejskiej (zapowiedzią impresjonizmu był m.in. nurt realistyczny zapoczątkowany w malarstwie przez Courberta oraz twórczość pejzażystów angielskich m.in. Williama Tunera). Twórcy tego nurtu: Claude Monet, Alfred Sisley, Edgar Degas, Paul Cezanne, August Renoir, skupiali swe zainteresowania na zagadnieniach wzajemnych związków światła i koloru, oddając zmienność barw w zależności od zjawisk atmosferycznych oraz pory dnia i roku. Dla impresjonistów świat był zbiorem wrażeń, ulegających ciągłej przemianie. Odczytywano w ten sposób nie tylko pejzaż wiejski, ale także krajobraz miejski. Nowy prąd ogarnął całą Europę, ale właśnie Francuzi nadali mu najpełniejszy wyraz. Nazwa ruchu pochodzi od obrazu Claud'e Moneta „Impresja - wschód słońca”.
Całkowitym odstępstwem od zasad impresjonizmu był nurt malarstwa symbolicznego, którego zapowiedzią była twórczość Pierre'a Puvisa de Chavannes. Głównym przedstawicielem symbolizmu był Paul Gaugin. U schyłku XIX w. pojawił się nowy kierunek sztuce nazywany secesją. Secesja zaznaczała się najwyraźniej w dziedzinie rzemiosła artystycznego, jednak że jej znaczenie polegało głównie na przełamaniu tradycji historyzmu i elektyzmu. W sztukach plastycznych na pierwsze miejsce wysunęły się zagadnienia czystej formy.
Gustave Courbet (urodzony 10 czerwca 1819 w Ornans w departamencie Doubs - zmarł 31 grudnia 1877 w La Tour-de-Peilz w Szwajcarii), wybitny francuski malarz realista.
Buntując się przeciw zasadom akademizmu w sztuce, wprowadził do obrazu rzeczywistość widzianą na własny sposób, a nie zapożyczony lub zgodny z obowiązującym stylem epoki. Sięgał często po tematy uważane dotąd za niegodne artysty, unikał sztuczności pozy i gestu i malował to, co podpatrzone, a nie przemyślnie skomponowane. Był "wyrobnikiem pędzla", miał świetnie opanowany warsztat, natomiast wzbudzał kontrowersje z powodu stosunku do sztuki. Zarzucano mu malowanie chaotyczne i niedostatki intelektualnego przetworzenia materii obrazu. Jednak do dzisiaj uderzająca jest radość malowania, jaka emanuje z płócien Corbeta. Wiele jego obrazów stanowi dziś wzór komponowania całkowicie konwencjonalnych pocztówek, mało kto pamięta o ich świeżości uderzającej na tle staczającego się w skostnienie malarstwa II połowy XIX wieku.
Niektóre obrazy Courbeta wręcz zapowiadają nadchodzący impresjonizm, inne powstają równolegle do dzieł prerafaelitów, od których różni się stosunkiem do detalu i brakiem mistycznego wydźwięku, ale przybliża czystością barwy i zmysłowością.
Doświadczenia Gustawa Courbeta (1819-1877) twórcy rewolucyjnego z artystycznego i politycznego punktu widzenia, nie były o wiele przyjemniejsze. Malowniczy włóczęga z obrazu Bonjour, Monsieur Courbet okazał się radykalistą w wyborze niekonwencjonalnych, realistycznych tematów, z własną postacią włącznie. Artystę idącego przez wieś bez marynarki wita dziedzic: atmosfera prawdziwego zdarzenia ożywia tu ówczesną akademicką umowność, prowokacyjnie prawdziwe są słońce i cienie na drodze i ludzie zwyczajnie ubrani. Równie dynamicznie stosował Courbet farbę, często kładąc grube impasy nie pędzlem, a szpachlą.
Najlepsze jego prace, te mianowicie, w których nie popadł w styl oratorski, to bogate w kolorze akty, martwe natury, pejzaże; w nich wszystkich czujemy jakąś gorączkową wibrację, która nie pozwala im się stoczyć do poziomu fotografii. Twórczość Courbeta była zajadle krytykowana, a przez czynniki oficjalne - ignorowana. Jego zamach na akademickie kanony ma dziś większą wagę niż wywrotowa rola, jaką odegrał w burzliwych wydarzeniach we Francji, co doprowadziło go do ucieczki do Szwajcarii w 1873 roku. W pewnym sensie można by go nazwać dziewiętnastowiecznym Caravagiem; cieszył się większą swobodą artysty malującego według własnego smaku, ale wywarł wpływ o wiele mniejszy.
Zaangażowanie w działalność polityczną pochłonęło energię Courbeta i dało w wyniku jego przymusową nieobecność we Francji w tym okresie narodzin impresjonizmu. Jakiekolwiek jednak pokrewieństwo tematyczne mogłoby go łączyć z nowym ruchem antyakademickim, całkowicie była odmienna technika jego burzliwie dramatycznego światłocienia.