TEORETYCZNE I METODOLOGICZNE PROBLEMY BADAŃ CHARAKTERU NARODOWEGO

Celem opracowania jest rozpatrzenie istotnych problemów metodo­logicznych, które nasuwają się przy przeglądzie literatury dotyczącej procesów kształtowania się i przemian charakteru na­rodowego.

Pojęcie „charakter narodowy” jest przedmiotem licznych kontrowersji i mimo rozmaitych prób definicji, wśród przedstawicieli nauk społecznych nie ma zgody co do jego znaczenia. Choć niewątpliwie jest ono żywe w świadomości społecznej i inspiruje bardzo wiele poszukiwań naukowych, to stale kwestionowana jest realność oznaczanego przez nie zjawiska.

W literaturze, przedmiotu wciąż ponawiane są pytania: czy coś takiego jak charakter narodowy istnieje w rzeczywistości, czy należy tylko do dziedziny mitów i stereotypów? Czy nie jest jedynie nieco unowocześnioną wersją fikcji ,,duszy zbiorowej”? Czy twierdzenia o nim formułowane mogą być poddawane empirycznemu sprawdzaniu? Czy można mówić o jedno­litym charakterze narodowym w obliczu ogromnego wewnętrznego zróż­nicowania nowoczesnych narodów, których jedność rozbijają podziały klasowe i warstwowe, polityczne i religijne, etniczne i inne?

Krytyka nominalizmu i realizmu pojęciowego w koncepcjach charakteru narodowego

Filozoficzna krytyka pojęcia „charakter narodowy” w znacznej mierze polega na sygnalizowaniu niebezpieczeństw realizmu pojęciowego — z jednej strony — i nominalizmu — z drugiej. Szczególnie popularne w XIX w. ale używane jesz­cze aż do II wojny światowej były metaforyczne pojęcia, takie jak „duch narodu”, „dusza zbiorowa”, „umysł grupowy”. Ale nawet gdy zaczęto stosować pozbawio­nych mistycznego brzmienia terminów „charakter narodowy”, „psychika zbiorowości”, „świadomość społeczna”, oznaczało to ograniczenie się do opisu regularności zachowań powtarzających się z określoną częstotliwością w ramach danego narodu. Najbardziej wyrazistymi z powodu swej prymitywności, choć bynajmniej nie fikcyjnymi przykładami tej tendencji były charakterystyki Amery­kanów, dokonywane poprzez wskazywanie na takie ich zachowania jak żucie gumy, częste przenoszenie się z miejsca na miejsce itp. Określenie tych zachowań jako cech charakteru dodaje im tylko jeszcze jedną nazwę, ale nie sta­nowi wyjaśnienia. Jeśli zaś pretenduje do roli wyjaśnienia, jest pozorne.

Przeciwstawianie się skrajnemu behawioryzmowi, który eliminował w ogóle pojęcia „charakter narodowy" i „osobowość", oraz próba pogo­dzenia empiryzmu z antynominalizmem podjęte zostały przez tzw. culture and personality approach (badania kultury i osobowości) w antropo­logii amerykańskiej. Polegały one na psychologicznej interpretacji obser­wowanych regularności zachowań oraz wytworów tych zachowań, przyjmujących postać kulturowych obyczajów, instytucji gospodarczych, ry­tuałów religijnych, mitów, legend, poezji, filmów itp. Na podstawie ana­lizy kultury wnioskowano o cechach osobowości członków danego spo­łeczeństwa — akceptowanej przez nich hierarchii wartości, podświado­mych popędach i uświadamianych celach, uwewnętrznionych normach i wierzeniach dotyczących sposobów osiągania wartości itd. Prowadząc początkowo badania w małych społecznościach plemiennych przedstawi­ciele tej szkoły przenosili następnie te same założenia metodologiczne do analiz rozwiniętych narodów współczesnych. Krytyka, wytykała temu podejściu następujące błędy:

Po pierwsze, wnioskowanie o cechach psychiki członków jakiejś zbio­rowości na podstawie analizy wytworów jej kultury opiera się na przy­jęciu-nieuzasadnionych założeń, że: a) kultura jest w pełni internalizowana przez wszystkie jednostki w danym społeczeństwie lub b) wy­twory kultury są ekspresją osobowości wszystkich obywateli jakiegoś kraju oraz c) kultura jest homogeniczną całością, której odpowiada spój­ny z nią i względnie jednolity typ osobowości jednostek w tej kulturze uczestniczących.

Po drugie, wyjaśnianie kultury jako ekspresji określonego typu osobowości, zaś dominacji owego typu osobowości jako wyniku jej kształto­wania przez kulturę jest obracaniem się w błędnym kole i konstruowa­niem wyjaśnień pozornych, bowiem a) dane empiryczne, na których podstawie wnioskuje się o cechach kultury i o cechach charakteru jed­nostek, są te same b) brak wyraźnego wyodrębnienia podstawowych zmiennych wiąże się z brakiem praw ustalających związki między nimi, zastępowanych niejasnymi ogólnikami o „współzależności”, „izomorfizmie osobowości i kultury", „kształtowaniu charakteru społecz­nego przez kulturę” i „ekspresji charakteru narodowego w dziełach kul­tury”.

Po trzecie, w analizach kultury i osobowości społecznej częstemu występowaniu różnych poziomów abstrakcyjności rozważań sprzyjał literacki i meta­foryczny język, który był przedmiotem złośliwości krytyków. Radcliffe Brown twierdził iż: „mówie­nie, że wzory kultury oddziałują na jednostkę [...] jest równie absurdal­ne jak utrzymywanie, że równanie kwadratowe może popełnić morder­stwo”.

Założenia wymienione w punkcie pierwszym (przyjmujące pełne uwewnętrznienie treści danej kultury przez wszystkie jednostki oraz jednorodność i spójność tych treści) przestają być kontrowersyjne, jeśli potraktujemy je jako założenia idealizujące. Pozwoliłyby one abstraho­wać od wiedzy o wpływie czynników ubocznych, modyfikujących relacje między kulturą a osobowością i konstruować typy idealne ukazujące podstawowe zależności w postaci niezakłóconej. Jednakże droga do empi­rycznego sprawdzania twierdzeń o takich zależnościach jest bardzo zło­żona. Założenia owe mogły być przyjmowane jako niezbyt daleko odbiegające od rzeczywistości, dopóki badano małe i stosunkowo jednorodne, niezróżnicowane społeczności pierwotne. Są one natomiast ewidentnie sprzeczne ze stanem faktycz­nym, gdy próbuje się je stosować do olbrzymich, niezmiernie złożonych nowoczesnych społeczeństw narodowych, w których żadna jednostka nie może przyswoić sobie całokształtu treści jakiegoś systemu wytworów kulturowych ani też żaden obszar treści kulturowych nie jest wytwa­rzany bądź przyswajany przez wszystkich członków społeczeństwa.

Propozycję rozwiązania problemu wyodrębnienia empirycznych wskaźników zmiennych „kultura” i „charakter narodowy”, a równocześ­nie przezwyciężenia fikcji uniformizmu cech psychicznych przedstawi­cieli poszczególnych narodów sformułowali, nawiązując do wprowadzo­nego przez Ralpha Lintona pojęcia „osobowości modalnej” — Alex Inkeles i Daniel Levinson. Według ich definicji termin ,,[...] «charakter narodowy» odnosi się do względnie trwałych cech i wzorów osobowości, które są modalne wśród dorosłych członków danego społeczeństwa”. Określe­nie to odwołuje się do statystycznego terminu „modalną”, oznaczającego najczęściej występujące wartości zmiennej. Ustalenie własności charakteru narodowego jakiejś zbio­rowości etnicznej wymaga bowiem badania psychologicznych cech odpowiednio szerokiej próby jednostek, stanowiącej statystyczną reprezentację danej zbiorowości. Dane uzasadniające diagnozę charakteru narodowego czerpie się przede wszystkim z badań ankietowych, wywiadów, testów itp., pozwalających stwierdzić zakres występowania określonych cech. Stwarza to zarazem możliwość empirycznego odróżnienia wskaźników charakteru narodowego od jego społeczno-kulturowych wyznaczników, ustalanych w drodze analizy obyczajów, instytucji, organizacji, ideologii, wierzeń itp.— z jednej strony, oraz konsekwencji behawioralnych — z drugiej. Au­torzy przeciwstawiają się utożsamianiu charakteru narodowego z regu­larnością społecznych zachowań, bowiem nie wszystkie powtarzające się wzory zachowań są wyrazem trwałych cech osobowości, a równocześnie poszczególne stałe dyspozycje osobowościowe mogą znajdować wyraz w rozmaitych formach zachowania. Terminy takie jak „charakter narodo­wy" i ,,osobowość" nie mogą opisywać zachowań, lecz stanowią abstrak­cje wyższego rzędu, oznaczające trwałe, uogólnione dyspozycje i sposoby funkcjonowania jednostek, służące do wyjaśniania regularności ich zachowań. Są one wszakże tylko jednym z czynników determinujących działanie obok takich jego wyznaczników jak aktualne ramy społeczno-kulturowe, wymogi i możliwości stwarzane przez bezpośrednią sytua­cję, zmieniające się interesy, kwalifikacje i nastroje jednostek itp.

Użycie przez Inkelesa i Levinsona w definicji terminu „modalna" sprawiało, że uznawano go za konstrukt statystyczny. Nasuwało to od razu wiele problemów metodologicznych: możliwości dokładnego pomiaru zmiennych, doboru próby, porównywalności danych, odpowiednich procedur ich ana­lizy itd.

Zaproponowane przez nich podejście do badań cha­rakteru narodowego miało tę zaletę, że pozwalało przeciwstawić się za­rzutom, jakoby wszelkie analizy tego przedmiotu musiały nieuchronnie opierać się na dominujących stereotypach oraz fikcji jednolitości i uni­kalności typu psychiki w obrębie poszczególnych narodów. Przekształcało ono bowiem tę sprawę w kwestię empiryczną, stawiając pytanie o stopień upowszechniania określonego syndromu cech w obrębie danej zbiorowości. Natomiast wśród wad tego podejścia wskazać można przede wszystkim na tę, że koncentrując uwagę badaczy na trudnościach metodologicznych usuwają z jej pola problemy teore­tyczne, że w poszukiwaniach empirycznych wskaźników i operacjonalizacji pojęcia gubiono jego sens teoretyczny. W rezultacie niekiedy ogrom­ne wysiłki i koszty pieniężne, wkładane w konstrukcję rozlicznych skal postaw i przeprowadzenie badań na odpowiednio szerokich próbach, pro­wadziły do uzyskania niewielu korelacji, w dodatku — rzadko dających się sensownie zinterpretować.

Krytykując to uję­cie wykazywano także np., że nie wyklucza ono sytuacji, iż żaden przedstawi­ciel określonego narodu nie będzie posiadał syndromu cech modalnych skradających się na charakter narodowy. Sytuacja taka, zakładana przecież w każdej konstrukcji typu idealnego, w tym przypadku zdaje się szczególnie przeczyć nawykowi językowemu, zgodnie z którym cha­rakter jest czymś „tkwiącym" w jednostce. Zapomina się przy tym, że jako konstrukt teoretyczny nie jest on czymś bezpośrednio obserwowalnym. Podobne nieporozumienie — wydaje się — stanowi podstawę pro­pozycji badań eksperymentalnych charakteru narodowego poprzez umieszczanie przedstawicieli różnych narodów w jednakowych sytuacjach społecznych (np. wyprawa podbiegunowa, tratwa, obóz międzynarodo­wy). Zapomina się tu dodatkowo o tym, że konstrukt określający właś­ciwości zbiorowości nie jest tożsamy z określeniem właściwości pojedyn­czych członków tej zbiorowości.

Przezwyciężenie antynomii realizmu pojęciowego i nominalizmu wy­daje się pozornie łatwe, gdy ogranicza się do wskazania, że pojęcie „charakter narodowy" stanowi konstrukcję teoretyczną, której w rzeczywi­stości odpowiadają regularności powtarzających się w obrębie danego społeczeństwa względnie trwałych właściwości i dyspozycji psychicznych.

Problemy budowy teorii charakteru narodowego

Skoro pojęcie „charakter narodowy" traktuje się jako konstrukt teore­tyczny, to zasadniczej wagi nabiera kwestia, jak należy budować teorię posługującą się tym pojęciem. Można próbować rozwiązywać ją korzy­stając z przedstawionej przez Sztompkę eksplanacyjnej strategii budowy teorii. Zgodnie z reprezentowanym przez autora podejściem, teoria jest systemem wyjaśnień naukowych, powiązanych ze sobą twier­dzeń dostarczających odpowiedzi na pytania typu ,,dlaczego?”. Teorie charakteru narodowego próbują na ogół odpowiadać na dwojakiego ro­dzaju pytania należące do tego typu.

Po pierwsze, dlaczego w danych zbiorowościach etnicznych pojawiają się określone typy osobowości modalnej? Jest to pytanie na temat roli czynników ekonomiczno-społeczno-polityczno-kulturalnych (określają­cych nowoczesne narody) w kształtowaniu właściwości psychicznych w ramach tych narodów. Jako przykłady można tu wymienić pytania Fromma, dlaczego w Niemczech hitlerowskich dominującym był typ osobowości autorytarnej, bądź problem D. Riesmana - dlaczego w połowie XX w. w klasie średniej w Stanach Zjednoczo­nych przeważał charakter zewnątrzsterowny. Charakter narodowy w tego rodzaju pytaniach pojawia się jako zespół zmiennych zależnych, stanowi eksplanandum.

Po drugie, dlaczego w zbiorowościach etnicznych o szczególnym ukła­dzie modalnych cech osobowościowych występują pewne regularności zachowań oraz właściwości wytworów tych zachowań? Pytanie to do­tyczy roli dyspozycji psychicznych członków zbiorowości w ustanawia­niu, utrwalaniu lub zmianie kolektywnych struktur behawioralno-kulturowych. Przykładem może tu być hipoteza McCIellanda, że szcze­gólne natężenie w zbiorowości motywacji dążenia do sukcesu jest przy­czyną działalności przedsiębiorczej. Podobne przykłady sposobów odpowiedzi na pytania tego rodzaju stanowią analizy języka i literatury, filmów i dzieł sztuki, mitologii i re­ligii, w których interpretuje się owe wytwory czynności kulturowych jako wynik upowszechnionych w danym narodzie systemów wartości i wiedzy. W tych wszystkich przypadkach charakter narodowy wy­stępuje w eksplanansie, jako zmienna niezależna.

Możliwe jest, oczywiście, połączenie rozwiązań obu tych rodzajów problemów w bardziej rozbudowanym systemie teoretycznym.

Jeśli jednak spojrzymy na relacje między owymi zespołami zmien­nych z rozwojowego punktu widzenia, wówczas regularności powtarza­jących się zachowań i właściwości wytworów kulturowych danej zbioro­wości, powstałe w wyniku określonych potrzeb, motywacji, wyobrażeń i przekonań reprezentantów owej zbiorowości mogą być z kolei roz­patrywane jako czynniki wpływające następnie na kształtowanie, utrwa­lanie i upowszechnianie właściwości psychiki członków społeczeństwa. Charakter narodowy może być więc ujmowany także jako eksplanandum, zespół zmiennych zależnych wyjaśnianych jako wynik długotrwałego procesu powtarzania określonych zachowań lub jako rezultat przyswoje­nia i uwewnętrznienia treści wytworów danej kultury. Przykładem mogą być tu nabywczo-konsumpcyjne orientacje Amerykanów w połowie XX w. jako skutek dominacji reklamy w środkach masowego prze­kazu. I może być potraktowany jako eksplanans, zmienna niezależna, wyjaśniająca przebieg procesów narodotwórczych i dalszy rozwój po­wstających w ich wyniku instytucji gospodarczych, politycznych i in­nych, gdy np. wykazuje się, że swoiście pojmowany indywidualizm Ame­rykanów, wysoko ceniących wolność jednostki, stanowi jeden z czyn­ników przeciwdziałających centralizacji władzy i ujednoliceniu przepi­sów prawnych w różnych stanach.

Reguły poprawności metodologicznej nakazywałyby rozpoczynanie konstrukcji modelu pojęciowego dziedziny przedmiotowej charakteru narodowego od podyktowanego przez teorię osobowości wyboru zespołu zmiennych psychologicznych, które można by uznać za istotne dla wszy­stkich narodów, a których zakres występowania byłby zróżnicowany w zależności od cech struktury ekonomiczno-społeczno-politycznej i kultury owych narodów. Następnie na­leżałoby dokonywać standaryzacji zmiennych i porównywania często­tliwości występowania różnych ich syndromów w poszczególnych kra­jach, dzięki temu możliwe byłoby nie tylko formalnie poprawne spre­cyzowanie problemu teorii, ale też i jego empiryczne uzasadnienie.

Praktyka autorów różnych rozpraw o charakterze narodowym odbie­ga jednak daleko od tych reguł. Dobór cech przypisywanych poszczególnym narodom dokonywany jest często przez autorów rozmaitych generalizacji historycznych w sposób intuicyjny, nie kierowany wyraźnie żadnymi założeniami teoretycznymi. A i ci autorzy, którzy świadomie nawiązują do jakichś koncepcji teore­tycznych, rzadko ściśle się ich trzymają, ograniczając się do zapożycze­nia tylko pewnych terminów.

Rezultatem tego bywają określenia charakteru narodowego przypo­minające — według słów Metzgera — „inwentarz składnicy złomu”. Tak np. historyk amerykański H. S. Commager z całą powagą pisze, że charakter narodowy to

„[...] rzeczy, które zostały dokonane i rzeczy, które nie są dokonane, postawy wobec jednostki ludzkiej, poczucie odpowiedzialności względem społeczeństwa, sto­sunek do wojskowych i do cywilów, pozycja kobiet i dzieci, rola szkoły, kościoła i sądu, pojęcia sprawiedliwości i uczciwej gry, ideały, które są przekazywane dzieciom, i wzory, które są dla nich ustalane, standardy moralne, które są akcep­towane, wartości moralne, które są czczone”.

Arthur M. Schlesinger zaś z opisów charakteru narodowego Amery­kanów wynotowuje następujący zestaw najczęściej powtarzających się atrybutów:

„[...]wiara w powszechny obowiązek pracy; pragnienie przenoszenia się z miej­sca na miejsce; wysoki standard przeciętnego komfortu; wiara w postęp; wieczne dążenie do materialnych zysków; brak stałych barier klasowych; niedocenianie abstrakcyjnego myślenia i estetycznej strony życia; zarozumiałość; szacunek dla kobiet; dominacja rozpieszczonych dzieci; ogólny brak spokoju i pośpiech życia, zawsze ilustrowany praktyką szybkiego jedzenia, oraz pewna mieszanina cech takich jak przegrzane mieszkania, brzydki nawyk spluwania, a także pasja do bujających się foteli i wody z lodem.

Cytaty powyższe świadczą, że definicje i opisy charakteru narodo­wego cierpią na brak jednorodności semantycznej, wynikającej z wszystkoizmu, z wrzucania do jednego worka postaw i zachowań („wiara w postęp” i „praktyka szybkiego jedzenia”), cech struktury społecznej i wzorów kulturowych („brak stałych barier klasowych" i „przegrzane mieszkania”), nie mówiąc już o tym, że „rzeczy, które zostały dokonane, i rzeczy, które nie zostały dokonane”, obejmują właściwie uniwersum. W konsekwencji w definicjach tych następuje przemieszanie elementów eksplanandum i eksplanansu — zmiennych wyjaśnianych i wyjaśnia­jących.

Jeśli jednak będziemy się starali wystrzegać tego typu grzechów i po­zostaniemy przy określeniu charakteru narodowego jako „osobowości modalnej” lub zespołu względnie trwałych właściwości psychicznych, występującego ze szczególną częstotliwością w danej populacji narodowej, napotykamy w dalszym ciągu trudności z wyborem owego zespołu cech i sprecyzowaniem właściwego ich aspektu, ze względu na brak adekwat­nej teorii osobowości.

Określenie „osobowość modalna” nawiązuje do definicji zaproponowanej jeszcze przez R. Lintona, który w książce Kul­turowe podstawy osobowości pisał:

„Przez osobowość będziemy rozumieli zorganizowany agregat procesów i stanów psychicznych właściwych jednostce”.

Określenie to może budzić zastrzeżenia jako nazbyt szerokie, nie precyzuje bowiem, jakie to właściwości psychiczne bądź ich aspekty zaliczane są do osobowości modalnej albo do cech charakteru. Próby znalezienia większej ścisłości w definicjach proponowanych przez najwybitniejszych współczesnych autorów zaj­mujących się tą problematyką nie przynoszą oczekiwanych rezultatów.

Fromm w znanym ,,Dodatku” do swego dzieła Ucieczka od wolności, zatytułowanym Charakter a proces społeczny, pisze:

„Charakter w dynamicznym rozumieniu psychologii analitycznej — to specy­ficzna forma, którą przybiera energia ludzka dzięki dynamicznej adaptacji potrzeb ludzkich do specyficznych warunków życia danego społeczeństwa. Z kolei charak­ter determinuje myślenie, odczuwanie i działanie człowieka. [...] Charakter społecznym to wyselekcjono­wane rysy, zasadnicze jądro struktury charakteru większości członków grupy, które rozwinęło się jako rezultat podstawowych doświadczeń i sposobu życia wspól­nego tej grupie”.

Nawiązując do tego określenia, choć nieco je modyfikując, Riesman stwierdza, że pojęcie charakteru

„[...] wyodrębniona część osobowości, która kształtowana jest nie przez zespół cech dziedzicznych, a przez, doświadczenie. W tym znaczeniu charakter oznacza pewną organizację jednostkowych dążeń i potrzeb — rodzaj soczewki, poprzez którą człowiek doświadcza świat i ludzi.

<Charakter społeczny> to ten element charakteru, który stanowi wspólną ce­chę jednostek przynależnych do znaczących grup społecznych. Większość współ­czesnych psychologów społecznych określa tym pojęciem zespół cech będący wy­tworem grupowych doświadczeń. Pojęcie to pozwala nam mówić o charakterze klas, grup, regionów i narodów”.

Przytoczone sformułowania, mówiące o genezie i funkcjach charak­teru społecznego, wskazują nie­wątpliwie trafnie na podstawowe kierunki poszukiwanych wyjaśnień ba­danego zjawiska. Nie dają jednak jego definicji. Wska­zują bowiem tylko na te relacje między zjawiskami psychicznymi a spo­łecznymi, które mają być ustalane w drodze empirycznej i nie mogą być przyjęte po prostu na mocy definicji. Wysunięte przez cytowanych autorów tezy, że obywatele rozpatrywanego przez nich narodu z więk­szą częstotliwością aniżeli mieszkańcy innych krajów przejawiali pe­wien zespół cech psychicznych (np. syndrom osobowości autorytarnej w Niemczech hitlerowskich lub zewnątrzsterowanej — w Stanach Zjed­noczonych), w wyniku określonych doświadczeń historycznych oraz spo­sobu życia (np. frustracji wojennej i rozwoju militaryzmu, w połączeniu z rygorystycznym sposobem wychowania akcentującym posłuszeństwo, lub gwałtownego szerzenia się kultury masowej i reklamy w zestawieniu ze znaczną tolerancyjnością rodziców) mają w teorii charakteru narodo­wego status hipotez wymagających empirycznego uzasadnienia, nie zaś wyprowadzonych z definicji. W powyższych określeniach charakteru społecznego nie ma natomiast wyraźnego sprecyzowania, jakie to cechy psychiczne składają się na osobowość lub jaka część osobowości stano­wiąca charakter winna zostać poddana badaniu w wyniku grupowych do­świadczeń, lub też jakie to rysy mają być „wyselekcjonowane — jak for­mułuje to Fromm — jako „zasadnicze jądro struktury charakteru więk­szości członków grupy”.

Pierwsze z tych pytań — jakie własności, stany i procesy psychiczne tworzą osobowość — stanowi problem, z którym borykają się liczne i róż­norodne teorie osobowości rozwijane w psychologii społecznej. W tzw. regulacyjnej teorii osobowości rozwijanej przez J. Reykowskiego i jego współpracowników osobowość pojmowana jest jako „centralny system regulacji i integracji czynności”. Według określenia Reykowskiego hipotetyczny portret osobowości reprezentantów określonego narodu winien przedstawiać zespół najczęściej przejawianych w danym kraju potrzeb, najpowszechniej akceptowanych wartości, norm i postaw oraz orientacji poznawczych, a w szczególności posiadany przez nich obraz samych siebie, poziom samooceny i samoakceptacji oraz zarysowu­jące się tzw. kryzysy tożsamości. W analizach charakteru narodowego dokonywanych przez wielu różnych autorów wprowadza się wszakże wie­le innych terminów, takich jak „motywacje”, „konflikty wewnętrzne”, „mechanizmy obronne” itp., ukazujących jeszcze nieco inne aspekty psy­chiki włączane do pojęcia „osobowości”.

Rozpatrzenie występujących w literaturze przedmiotu prób rozgra­niczenia zakresów terminów „osobowość” i „charakter” skłania do wniosku, że ich dotychczasowe rezultaty są mało przydatne do celów badań charakteru narodowego. Jak widać z zacytowanych określeń, Fromm uważa, że całokształt rysów charakteru w swej szczególnej konfiguracji tworzy osobowość jednostki, natomiast Riesman pisze, że charakter to część osobowości. Wielu autorów używa tych terminów zamiennie lub definiuje charakter podobnie jak osobowość.

Czy charakter narodowy jest cechą jednostek ludzkich czy zbiorowości?

Istotne jest podkreślenie, że charakter narodowy (lub szerzej — charakter społeczny) przysługuje zbiorowości, a nie poszczególnym jej członkom, podobnie jak np. przeciętny wzrost uczniów klasy jest charakterystyką grupy i nie może być własnością wyizolowanego osobnika.

Twierdzenia o charakterze narodowym muszą być uzasadniane przede wszystkim przez odwoływanie się do wyników badań socjologicznych, sondaży opinii publicznej, badań ankietowych reprezen­tatywnych prób populacji narodowej itp. Teza, że charakter narodowy jest cechą zbiorowości, a nie indywidualną, oznacza, iż twierdze­nia o nim formułowane pozwalają wyjaśniać lub przewidywać masowe zachowania reprezentantów danego narodu, w swoistych dla niego warunkach, np. przewidywać, że będą oni częściej lub rzadziej niż obywatele innych krajów uczęszczali do kościoła, nabywali pewne artykuły konsumpcyjne, popierali lub odrzucali propozycje okre­ślonych rozwiązań gospodarczych czy politycznych. Twierdzenia te nie pozwalają natomiast bezpośrednio wyjaśniać ani tym bardziej przewidywać zachowań poszczególnych przedstawicieli owego narodu, zwłaszcza umiejscowionych poza specyficznym dla niego kon­tekstem sytuacyjnym.

Aby wyjaśniać i przewidywać działania poszczególnego człowieka na podstawie znajomości charakteru społecznego narodu, do którego on należy, niezbędne jest uzupełnienie wiedzy o owym charakterze całym zespołem dodatkowych przesłanek. Szczególnie istotne wśród tych przesłanek jest stwierdzenie stopnia uwewnętrznienia przez owego osobnika wartości i norm zachowań zalecanych przez kulturę jego narodu w rozpatrywa­nych sytuacjach, o ile, rzecz jasna, wartości takie i normy są w tej kulturze sformułowane w sposób wyraźny i obowiązujący dla wszystkich. Można więc z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że Sycylij­czyk, który głęboko zinternalizował normę wendetty, nie będzie w stanie przyjąć postawy tolerancyjnej w sytuacji zdrady, lecz będzie usiłował zabić zdrajcę. Gdy w jakiejś kulturze brak jest takich jednoznacznie sformułowanych norm i wzorów zachowań w pewnych warunkach, albo gdy nie są one znane badaczowi i zarazem różnią się od wzorów jego własnej kultury, mamy do czynienia z zakłóceniami oczekiwań, niesprawdzaniem się prognoz i nieporozumieniami w zakresie interpretacji sensu zachowań. Przykła­dem może tu być rozpatrywany przez Ruth Benedict fakt zaskoczenia Amerykanów postępowaniem wziętych do niewoli Japończyków, chętnie udzielających informacji o swych oddziałach wojskowych. Amerykanie upatrywali w tych zachowaniach podstęp lub wyraz tchórzostwa, gdy tymczasem w kulturze militarnej Japonii sytuacja znalezienia się w nie­woli w ogóle nie była brana pod uwagę, jako niegodna wojownika, żoł­nierze japońscy w przeciwieństwie do amerykańskich nie byli do niej przygotowani i nie mieli wpojonych żadnych norm zachowań w takich okolicznościach, toteż kiedy nagle w nich się znajdowali, postępowali niezgodnie z przyjmowanymi przez Amerykanów oczekiwaniami zacho­wań w roli żołnierza.

Przytoczone przykłady mogą równocześnie budzić następujące wątpli­wości: skoro zachowania ludzi są warunkowane przez różne zespoły, czynników sytuacyjnych, obowiązujących w nich norm kulturowych itp., to czy pojęcie ,,charakteru narodowego” nie jest zbędne? Gdy rozważa się wpływ rozmaitych instytucji gospo­darczych, politycznych, oświatowych i innych jakiegoś kraju na dyspo­zycje, postawy i zachowania jego obywateli, często można zetknąć się z pytaniem, co by się stało jeśliby tych ludzi poprzemieszczać, przenosząc w inną sytuację strukturalną, instytucjonalną, kulturową. Podstawą od­powiedzi na to pytanie mogą być badania imigrantów ujawniających na­pięcia psychiczne związane z problemami akulturacji, asymilacji i adap­tacji do nowych warunków. Występowanie objawów owych napięć i za­burzeń psychicznych może stanowić kontrargument przemawiający, za użytecz­nością zarówno kategorii „charakteru narodowego”, jak i — szerzej — zmiennych osobowościowych w analizach socjologicznych. Wyłania się przy tym wszakże następna kwestia: jeśli adaptacja ludzi do nowych sytuacji jest jednak możliwa, to czy kategoria charakteru narodowego nie da się „zredukować” do wyuczonych nawyków reakcji i uwewnętrznionych nakazów zachowań, wyznaczonych przez zbiór czynników strukturalnych, instytucjonalnych i kulturowych składających się na sytua­cję danego narodu?

Jeślibyśmy zaś uznali, że charakter narodowy nie da się sprowadzić do zbioru tych właściwości psychicznych, które dają się wyjaśnić ogólnymi zależnościami od struktury społecznej, instytucji gospodarczych, systemu politycznego, norm moralnych, wierzeń religij­nych itp. to przyjęcie takiej propozycji oznaczałoby powrót do pojęcia „charakteru narodowego” jako zespołu cech unikalnych, nie dających się wyjaśnić żadnymi prawami ogólnymi o zależnościach zmiennych społecznych i osobowościowych, lecz będących jedynie rezultatem niepowtarzalnych wydarzeń dziejów danego narodu.

Nie przecząc użyteczności poznawczej analiz „redukcyjnych”, pozwa­lających wyodrębniać i badać wpływ określonych czynników ekonomicz­nych, politycznych, kulturowych itp. na poszczególne cechy osobowoś­ciowe i zachowania ludzi danego narodu, można zarazem stwierdzić na­der ograniczoną ich przydatność w ramach rozwijanej tu koncepcji cha­rakteru narodowego. Dla koncepcji tej istotne jest ujmowanie charak­teru narodowego jako swoistej kombinacji cech, zarówno tych, które dają się wyjaśnić pewnymi ogólnymi uwarunkowaniami przez czynniki ekonomiczne, polityczne, religijne i inne, występującymi w specyficz­nym dla danego kraju powiązaniu wzajemnym, jak i tych, które wyni­kają z unikalnych doświadczeń historycznych i splatają się z cechami ogólniejszymi, modyfikując sposób ich przejawiania się.

Przechodząc do rozpatrzenia drugiej strony zagadnienia, polegającej na tym, że w badaniach charakteru narodowego mamy do czynienia z analizą właściwości przysługujących bezpośrednio tylko jednostkom ludzkim, warto przytoczyć tu pogląd Seve'a, który w swej książce Marksizm a teoria osobowości stwierdza, że osobowość, będąc spo­łecznie uwarunkowana, umiejscowiona jest zawsze tylko w jednostkach ludzkich.

Stąd też podstawowym sposobem sprawdzania założeń dotyczących cech przypisywanych charakterowi narodowemu powinno być badanie właściwości psychicznych przysługujących dostatecznie dużej liczbie członków danego narodu.

Warto wyodrębnić także zakresy ter­minów „charakter narodowy” i „kultura narodowa”, nawiązując do wprowadzonego przez S. Nowaka rozróżnienia dwóch oddzielnych typów podejść do teorii kultury. Są to teorie o własnościach zbiorowości społecznych definiowanych w terminach cech jednostek tworzących te zbiorowości oraz koncepcje zajmujące się analizą struktury treści znaczeniowych rozmaitych wytworów kultury.

Celowe wydaje się zaliczenie teorii charak­teru narodowego wyłącznie do pierwszego typu podejść i wskazanie, że jej dziedzinę przedmiotową stanowi układ intrapersonalnych własności psychicznych i relacji między nimi występujących ze stosunkowo dużą częstotliwością w obrębie badanej zbiorowości etnicznej. Natomiast wszelkie analizy drugiego typu, zajmujące się własnościami stylu i struk­tury narodowych mitów, literatury, malarstwa, muzyki, tańca, systemu prawa, instytucji politycznych itp. należałyby do badań kultury rozu­mianej — zgodnie z określeniem Czarnowskiego — jako całokształt zobiektywizowanych wytworów społeczeństwa.

W. Markiewicz, podejmując temat owych rela­cji pisze o cha­rakterze narodowym jako o względnie trwałych cechach „tzw. psychiki zbiorowej”, zaś kulturę polityczną określa jako

„[...] historycznie ukształtowane elementy w globalnie pojętej kulturze, które dotyczą wartości uznawanych i pożądanych przez daną zbiorowość, odnoszących się przede wszystkim — chociaż nie wyłącznie — do systemu władzy państwowej.”

Z odmienności wspomnianych wyżej dwu podejść zdaje sobie wy­raźnie sprawę także J. Wiatr, proponując

„[...] odróżnienie statystycznie przeciętnego dla danego społeczeństwa narodo­wego zespołu cech psychicznych, z jednej strony, zaś dominującego w danej kul­turze narodowej wzoru osobowego, który stanowi podstawę zabiegów wychowaw­czych, z drugiej strony. W pierwszym przypadku posługiwać się będę terminem <empiryczny charakter narodowy>, w drugim natomiast — pojęciem <normatywny charakter narodowy>.”

Zgodnie z zaproponowanym tu rozróżnieniem, zakresów pojęć ,,cha­rakter narodowy” i „kultura narodowa” do pierwszego z nich należy za­liczyć tylko to, co Wiatr nazywa „empirycznym charakterem narodo­wym”, zaś „normatywny charakter narodowy” — zgodnie zresztą chyba z intencją autora tego terminu — wchodziłby w zakres „kultury na­rodu”.

Metodologiczne zagadnienia empirycznych badań charakteru narodowego

Empiryczne sprawdzanie i uzasadnianie twierdzeń o charakterze ja­kiegoś narodu, zarówno przypisujących mu określony syndrom właści­wości, jak i wyjaśniających jego genezę lub funkcje, wymaga danych uzyskiwanych w wyniku badań spełniających następujące warunki:

Po pierwsze, niezbędne jest wyraźne rozgraniczenie zmiennych zależnych i niezależnych, wskaźników charak­teru i kształtujących go czynników lub wytworów, w których może się on wyrażać, a następnie nadawanie jednym i drugim zmiennym wyraź­nej treści empirycznej, tak by możliwe było poddawanie twierdzeń o nich formułowanych procedurom weryfikacyjnym.

Po drugie, żeby móc stwierdzić, jaka osobowość jest modalna w da­nym kraju, potrzebne są „narzędzia” i techniki badawcze umożliwiające diagnozę całej osobowości i pomiar częstotliwości występowania określo­nego jej typu w zbiorowości.

Po trzecie, wskazane jest systematyczne powtarzanie badań ujawnio­nych syndromów właściwości psychicznych, w celu sprawdzenia, czy cha­rakteryzują je względna trwałość i powtarzalność w różnych sytuacjach.

Po czwarte, konieczne są badania statystycznie reprezentatywnych ogólnonarodowych prób mieszkańców danego kraju, na podstawie któ­rych możliwe byłoby formułowanie twierdzeń o całej populacji narodo­wej.

Po piąte, niezbędne są międzynarodowe badania porównawcze, sto­sujące jednakowe lub równoważne wskaźniki i techniki badawcze do reprezentatywnych prób ogólnonarodowych obywateli wielu krajów, które pozwoliłyby oceniać względną częstość występowania lub stopień natę­żenia wskaźników określonych zmiennych psychologicznych, a także swoisty ich splot w każdej z owych populacji.

Aczkolwiek z punktu widzenia ogólnego poziomu rozwoju metodo­logii i technik badawczych żaden z wymienionych warunków nie znaj­duje się poza obrębem możliwości realizacji, to równocześnie w rzeczy­wistości nie ma bodaj takich studiów charakterów narodowych, które by wszystkie owe, zdawałoby się elementarne, warunki spełniały.

Krytyka metodologiczna nie powinna, rzecz jasna, paraliżować wysiłków badawczych, lecz służyć ich usprawnieniu i kontroli poprawności. Niezbędne są próby porząd­kowania oraz interpretacji tych danych, które są dostępne, mimo całej ich niedoskonałości.

Przegląd więc i krytyczna analiza tej literatury stanowić powinna punkt wyjścia badań charakteru narodowego.

1

Teoretyczne i metodologiczne problemy badań charakteru narodowego

Strona 1

downloaded from www.nomadx.republika.pl

---