Teoretyczne i metodologiczne problemy badań charakteru narodowego

Celem opracowania jest rozpatrzenie istotnych problemów metodologicznych, które

nasuwają się przy przeglądzie literatury dotyczącej procesów kształtowania się i przemian
charakteru narodowego.

Pojęcie „charakter narodowy” jest przedmiotem licznych kontrowersji i mimo

rozmaitych prób definicji, wśród przedstawicieli nauk społecznych nie ma zgody co do jego
znaczenia. Choć niewątpliwie jest ono żywe w świadomości społecznej i inspiruje bardzo
wiele poszukiwań naukowych, to stale kwestionowana jest realność oznaczanego przez nie
zjawiska.

W literaturze, przedmiotu wciąż ponawiane są pytania: czy coś takiego jak charakter

narodowy istnieje w rzeczywistości, czy należy tylko do dziedziny mitów i stereotypów? Czy
nie jest jedynie nieco unowocześnioną wersją fikcji ,,duszy zbiorowej”? Czy twierdzenia o
nim formułowane mogą być poddawane empirycznemu sprawdzaniu? Czy można mówić o
jednolitym charakterze narodowym w obliczu ogromnego wewnętrznego zróżnicowania
nowoczesnych narodów, których jedność rozbijają podziały klasowe i warstwowe, polityczne
i religijne, etniczne i inne?

Krytyka nominalizmu i realizmu pojęciowego w koncepcjach charakteru narodowego

Filozoficzna krytyka pojęcia „charakter narodowy” w znacznej mierze polega na

sygnalizowaniu niebezpieczeństw realizmu pojęciowego — z jednej strony — i nominalizmu
— z drugiej. Szczególnie popularne w XIX w. ale używane jeszcze aż do II wojny światowej
były metaforyczne pojęcia, takie jak „duch narodu”, „dusza zbiorowa”, „umysł grupowy”.
Ale nawet gdy zaczęto stosować pozbawionych mistycznego brzmienia terminów „charakter
narodowy”, „psychika zbiorowości”, „świadomość społeczna”, oznaczało to ograniczenie się
do opisu regularności zachowań powtarzających się z określoną częstotliwością w ramach
danego narodu. Najbardziej wyrazistymi z powodu swej prymitywności, choć bynajmniej nie
fikcyjnymi przykładami tej tendencji były charakterystyki Amerykanów, dokonywane
poprzez wskazywanie na takie ich zachowania jak żucie gumy, częste przenoszenie się z
miejsca na miejsce itp. Określenie tych zachowań jako cech charakteru dodaje im tylko
jeszcze jedną nazwę, ale nie stanowi wyjaśnienia. Jeśli zaś pretenduje do roli wyjaśnienia, jest
pozorne.

Przeciwstawianie się skrajnemu behawioryzmowi, który eliminował w ogóle pojęcia

„charakter narodowy" i „osobowość", oraz próba pogodzenia empiryzmu z
antynominalizmem podjęte zostały przez tzw. culture and personality approach (badania
kultury i osobowości) w antropologii amerykańskiej. Polegały one na psychologicznej
interpretacji obserwowanych regularności zachowań oraz wytworów tych zachowań,
przyjmujących postać kulturowych obyczajów, instytucji gospodarczych, rytuałów
religijnych, mitów, legend, poezji, filmów itp. Na podstawie analizy kultury wnioskowano o
cechach osobowości członków danego społeczeństwa — akceptowanej przez nich hierarchii
wartości, podświadomych popędach i uświadamianych celach, uwewnętrznionych normach i
wierzeniach dotyczących sposobów osiągania wartości itd. Prowadząc początkowo badania w
małych społecznościach plemiennych przedstawiciele tej szkoły przenosili następnie te same

Strona 1

założenia metodologiczne do analiz rozwiniętych narodów współczesnych. Krytyka, wytykała
temu podejściu następujące błędy:

Po pierwsze, wnioskowanie o cechach psychiki członków jakiejś zbiorowości na

podstawie analizy wytworów jej kultury opiera się na przyjęciu-nieuzasadnionych założeń,
że: a) kultura jest w pełni internalizowana przez wszystkie jednostki w danym społeczeństwie
lub b) wytwory kultury są ekspresją osobowości wszystkich obywateli jakiegoś kraju oraz c)
kultura jest homogeniczną całością, której odpowiada spójny z nią i względnie jednolity typ
osobowości jednostek w tej kulturze uczestniczących.

Po drugie, wyjaśnianie kultury jako ekspresji określonego typu osobowości, zaś

dominacji owego typu osobowości jako wyniku jej kształtowania przez kulturę jest
obracaniem się w błędnym kole i konstruowaniem wyjaśnień pozornych, bowiem a) dane
empiryczne, na których podstawie wnioskuje się o cechach kultury i o cechach charakteru jed-
nostek, są te same b) brak wyraźnego wyodrębnienia podstawowych zmiennych wiąże się z
brakiem praw ustalających związki między nimi, zastępowanych niejasnymi ogólnikami o
„współzależności”, „izomorfizmie osobowości i kultury", „kształtowaniu charakteru społecz-
nego przez kulturę” i „ekspresji charakteru narodowego w dziełach kultury”.

Po trzecie, w analizach kultury i osobowości społecznej częstemu występowaniu

różnych poziomów abstrakcyjności rozważań sprzyjał literacki i metaforyczny język, który
był przedmiotem złośliwości krytyków. Radcliffe Brown twierdził iż: „mówienie, że wzory
kultury oddziałują na jednostkę [...] jest równie absurdalne jak utrzymywanie, że równanie
kwadratowe może popełnić morderstwo”.

Założenia wymienione w punkcie pierwszym (przyjmujące pełne uwewnętrznienie

treści danej kultury przez wszystkie jednostki oraz jednorodność i spójność tych treści)
przestają być kontrowersyjne, jeśli potraktujemy je jako założenia idealizujące. Pozwoliłyby
one abstrahować od wiedzy o wpływie czynników ubocznych, modyfikujących relacje
między kulturą a osobowością i konstruować typy idealne ukazujące podstawowe zależności
w postaci niezakłóconej. Jednakże droga do empirycznego sprawdzania twierdzeń o takich
zależnościach jest bardzo złożona. Założenia owe mogły być przyjmowane jako niezbyt
daleko odbiegające od rzeczywistości, dopóki badano małe i stosunkowo jednorodne,
niezróżnicowane społeczności pierwotne. Są one natomiast ewidentnie sprzeczne ze stanem
faktycznym, gdy próbuje się je stosować do olbrzymich, niezmiernie złożonych
nowoczesnych społeczeństw narodowych, w których żadna jednostka nie może przyswoić
sobie całokształtu treści jakiegoś systemu wytworów kulturowych ani też żaden obszar treści
kulturowych nie jest wytwarzany bądź przyswajany przez wszystkich członków
społeczeństwa.

Propozycję rozwiązania problemu wyodrębnienia empirycznych wskaźników

zmiennych „kultura” i „charakter narodowy”, a równocześnie przezwyciężenia fikcji
uniformizmu cech psychicznych przedstawicieli poszczególnych narodów sformułowali,
nawiązując do wprowadzonego przez Ralpha Lintona pojęcia „osobowości modalnej” —
Alex Inkeles i Daniel Levinson. Według ich definicji termin ,,[...] «charakter narodowy»
odnosi się do względnie trwałych cech i wzorów osobowości, które są modalne wśród
dorosłych członków danego społeczeństwa”. Określenie to odwołuje się do statystycznego
terminu „modalną”, oznaczającego najczęściej występujące wartości zmiennej. Ustalenie
własności charakteru narodowego jakiejś zbiorowości etnicznej wymaga bowiem badania

Strona 2

psychologicznych cech odpowiednio szerokiej próby jednostek, stanowiącej statystyczną
reprezentację danej zbiorowości. Dane uzasadniające diagnozę charakteru narodowego
czerpie się przede wszystkim z badań ankietowych, wywiadów, testów itp., pozwalających
stwierdzić zakres występowania określonych cech. Stwarza to zarazem możliwość
empirycznego odróżnienia wskaźników charakteru narodowego od jego
społeczno-kulturowych wyznaczników, ustalanych w drodze analizy obyczajów, instytucji,
organizacji, ideologii, wierzeń itp.— z jednej strony, oraz konsekwencji behawioralnych — z
drugiej. Autorzy przeciwstawiają się utożsamianiu charakteru narodowego z regularnością
społecznych zachowań, bowiem nie wszystkie powtarzające się wzory zachowań są wyrazem
trwałych cech osobowości, a równocześnie poszczególne stałe dyspozycje osobowościowe
mogą znajdować wyraz w rozmaitych formach zachowania. Terminy takie jak „charakter
narodowy" i ,,osobowość" nie mogą opisywać zachowań, lecz stanowią abstrakcje
wyższego rzędu, oznaczające trwałe, uogólnione dyspozycje i sposoby funkcjonowania
jednostek, służące do wyjaśniania regularności ich zachowań. Są one wszakże tylko
jednym z czynników determinujących działanie obok takich jego wyznaczników jak aktualne
ramy społeczno-kulturowe, wymogi i możliwości stwarzane przez bezpośrednią sytuację,
zmieniające się interesy, kwalifikacje i nastroje jednostek itp.

Użycie przez Inkelesa i Levinsona w definicji terminu „modalna" sprawiało, że

uznawano go za konstrukt statystyczny. Nasuwało to od razu wiele problemów
metodologicznych: możliwości dokładnego pomiaru zmiennych, doboru próby,
porównywalności danych, odpowiednich procedur ich analizy itd.

Zaproponowane przez nich podejście do badań charakteru narodowego miało tę zaletę,

że pozwalało przeciwstawić się zarzutom, jakoby wszelkie analizy tego przedmiotu musiały
nieuchronnie opierać się na dominujących stereotypach oraz fikcji jednolitości i unikalności
typu psychiki w obrębie poszczególnych narodów. Przekształcało ono bowiem tę sprawę w
kwestię empiryczną, stawiając pytanie o stopień upowszechniania określonego syndromu
cech w obrębie danej zbiorowości. Natomiast wśród wad tego podejścia wskazać można
przede wszystkim na tę, że koncentrując uwagę badaczy na trudnościach metodologicznych
usuwają z jej pola problemy teoretyczne, że w poszukiwaniach empirycznych wskaźników i
operacjonalizacji pojęcia gubiono jego sens teoretyczny. W rezultacie niekiedy ogromne
wysiłki i koszty pieniężne, wkładane w konstrukcję rozlicznych skal postaw i
przeprowadzenie badań na odpowiednio szerokich próbach, prowadziły do uzyskania
niewielu korelacji, w dodatku — rzadko dających się sensownie zinterpretować.

Krytykując to ujęcie wykazywano także np., że nie wyklucza ono sytuacji, iż żaden

przedstawiciel określonego narodu nie będzie posiadał syndromu cech modalnych
skradających się na charakter narodowy. Sytuacja taka, zakładana przecież w każdej
konstrukcji typu idealnego, w tym przypadku zdaje się szczególnie przeczyć nawykowi
językowemu, zgodnie z którym charakter jest czymś „tkwiącym" w jednostce. Zapomina się
przy tym, że jako konstrukt teoretyczny nie jest on czymś bezpośrednio obserwowalnym.
Podobne nieporozumienie — wydaje się — stanowi podstawę propozycji badań
eksperymentalnych charakteru narodowego poprzez umieszczanie przedstawicieli różnych
narodów w jednakowych sytuacjach społecznych (np. wyprawa podbiegunowa, tratwa, obóz
międzynarodowy). Zapomina się tu dodatkowo o tym, że konstrukt określający właściwości
zbiorowości nie jest tożsamy z określeniem właściwości pojedynczych członków tej

Strona 3

http://notatek.pl/problemy-charakteru-narodowego?notatka