Charakter narodowy
Charakter narodowy to: zbiór specyficznych dla członków narodu cech psychicznych, osobowość modalna, czyli kategoria obejmująca największą liczbę dorosłych członków społeczeństwa; system postaw, wartości i przekonań podzielanych przez całe społeczeństwo lub przez jego zdecydowaną większość; cześć osobowości wspólna prawie wszystkim ludziom należącym do tej samej kultury; psychologiczny aspekt kultury narodowej i mentalność wyrażona w produktach kultury. Według Lewandowskiego charakter narodowy to wspólny większości danego społeczeństwa zespół postaw i wzorów postępowania, ukształtowany historycznie i względnie trwały.
Niemcy
Bolesław Prus „Placówka” - Niemcy w każdej sytuacji zachowują systematyczność i porządek, Polacy wciąż zwlekają z realizacją planów, kończy się zwykle na zamiarach, jakoś to będzie, są ludźmi słabej woli.
Stefan Żeromski „Popioły” - Niemcy to naród zorganizowany mądrze i bezwstydnie do wytępienia Polaków.
Przerwa-Tetmajer „Wrażenia” - Niemcy mają żelazną wytrwałość.
Edmund Osmańczyk po II w. św. pisał - Niemcy będą dla Polaków niebezpieczni tylko pod dwoma warunkami: jeśli utrzymamy granicę Odry i Nysy i jeśli będziemy jako naród równie silni wewnętrznie pracą i praworządnością, jak naród niemiecki.
Przez wieki Niemcy marzyli o jedności i porządku. Pragnienie to sprzyjało militaryzmowi wewnętrznemu i zewnętrznemu. A pełna integracja i ład wewnętrzny wymagały wrogów zewnętrznych i ducha nacjonalistycznej konfrontacji. Jakiś wpływ na mentalność narodu niemieckiego miały też wojownicza mitologia germańska, surowa religia protestancka, pamięć o dawnych wyczynach Gotów, Wandalów, Normanów, Krzyżaków i wreszcie reżim pruski.
Curzio Malaparte podczas II w. św. dostrzegał: Niemcy nie obawiają się ludzi silnych i uzbrojonych, lecz najbardziej boją się istot słabych. Strach jest tym, co skłania Niemca do okrucieństwa, do czynów zimno, metodycznie i naukowo okrutnych.
Elias Canetti głosi, że każdy naród ma swój specyficzny „symbol masy” - symbolem narodu niemieckiego jest wojsko.
Tomasz Mann za najsłynniejszą cechę Niemców uważał duchową jakość (Innerlichkeit) wyrażająca się w metafizyce i pieśni. Niemcy mają muzykalny (abstrakcyjny i mistyczny) stosunek do świata. Nieżyciowy idealizm doprowadzał ich do przestępstw i zbrodni. Nieszczęście Niemców polegało na tym, że mieli ideę wolności skierowną tylko na zewnątrz.
Robert Michels (socjolog) pisał już w 1918 r. pisał, ze Niemcy wyraźnie potrzebują kogoś, kto wydaje rozkazy i określa kierunek drogi. Mają predyspozycje do posłuchu, głęboki instynkt dyscypliny i bezkrytycznie wierzą autorytetom.
Carl Gustav Jung był zdania, ze narody mają specyficzne archetypy, czyli dominujące w podświadomości praobrazy, które warunkują ich zachowania. Charakterystyczny dla Niemców jest archetyp Wodana - boga wojny, zwycięstwa i zmarłych. Posłanki tego bóstwa - Walkirie, wybierające poległych, zwiastowały żołnierzom śmierć. T. Mann uważał Fausta za reprezentanta duszy niemieckiej. Bardzo niemieckie ma być oddanie duszy diabłu w zamian za wszystkie skarby i władzę nad światem. Wodan po imieniem Wotana występuje w 3 operach Ryszarda Wagnera. Kompozytor ten głosił, iż istotą niemieckości jest robienie jakieś rzeczy tylko dla niej samej. Jego utwory wzbudzają w Niemcach zachwyt i przeżycia mistyczne.
Oskar Spengler dostrzegał w moralności niemieckiej ducha rycerzy zakonnych i etos powinności. Niemcy mają bezgraniczną potrzebę służenia komuś ze ślepą wiarą, bez żadnych sprzeciwów. Człowiek ma wypełniać obowiązki, a nie myśleć o korzyściach i szczęściu. Poza tym Niemcy są skryci, nietowarzyscy, flegmatyczni, ociężali, niechętni wszelkiemu patosowi.
Witold Gombrowicz pisał, że Niemcy pracują solidnie, nie po to, żeby coś zrobić jak Francuzi, lecz dla samej roboty. W porównaniu z Polakami nie są zdolniejsi, tylko bardziej boją się partactwa, które jest im obce. Poza tym Niemców uformowały zwycięstwa, a Polaków klęski. Edmund Osmańczyk porównał Polaków do orłów a Niemców do mrówek. Pierwsi mają zdolność do orlej pracy, drudzy zaś do pracy mrówczej.
W latach powojennych wielu zwracało uwagę, że tradycyjne postawy i wartości niemieckie zasadniczo zmieniły się po upadku III Rzeszy. Przede wszystkim spadło zainteresowanie sprawami publicznymi.
Bernard Nuss przedstawił charakter narodowy Niemców w pięciu grupach cech: pęd życiowy (staranność, niepokój, energia), mit wzniosłości (czystość, idealizm, wierność), poszanowanie zasad (porządek, powaga, wytrwałość), metodyczność (organizacja, precyzja, pilność) i słabości (niepewność, lęk, melancholia). Jego zdaniem Faust jest najgenialniejszym wcieleniem duszy niemieckiej, ponieważ za wszelką cenę dąży do absolutu. W świadomości Niemców praca jest bardziej powołaniem niż zawodem. Dla Żydów prazasada jest rzeczywistości jest słowo, rozum, pojęcie, liczba.
Na tle innych narodów Moecy mają poczucie własnej wartości. Bogumił Goltz pisał: Naród niemiecki nie posiada charakteru n narodowego w takim sensie, w jakim cechuje on inne narody, albowiem posługując się narodem, stał się uniwersalnym narodem świata. Gubi jednak Niemców to, że w dążeniu do doskonałości przekraczają miarę, a skrajności się stykają, zalety stają się wadami. Wilhelm Scherer pisał: Brak umiaru zdaje się być przekleństwem naszego duchowego rozwoju. Wzbijamy się wysoko i tym niżej spadamy.
Rosjanie
Na losy i świadomość narodu rosyjskiego ogromny wpływ miały: religia prawosławna i bliskie kontakty z Biznacjum, ideologia imperialna „trzeciego Rzymu”, absolutyzm państwowy, słabość arystokracji i mieszczaństwa, instytucja wspólnoty wiejskiej (obszczina). Prawosławie jest religią państwową ucząca pokory i szacunku wobec władzy politycznej.
Osobliwością struktury społecznej Rosji był minimalny udział mieszczaństwa, połączony ze słabością polityczną arystokracji i zdecydowaną przewagą chłopstwa. W drugiej połowie XVIII w. mieszczanie stanowili 3%, dworzanie i duchowni - 5%, chłopi zaś 92% ludności.
W ogromnych dobrach państwowych funkcjonowała tzw. obszcina, czyli patriarchalna, wspólnota chłopska. Ziemia nie była własnością chłopów, lecz gminy, która dawała im ją w użytkowanie. Dlatego Piotr Tkaczow twierdził, że naród rosyjski w większości jest przesiąknięty zasadami własności kolektywnej, że jest instynktownie i tradycyjnie komunistyczny.
Paweł Florenski twierdził zaś, że geneza ducha komunizmu rosyjskiego należy szukać w życiu klasztornym - trzeba zrozumieć ławrę, by pojąc Rosję. Idea wspólnoty jako wspólnego życia w jednomyślności i jedności ekonomicznej zawsze byłą bliska duszy rosyjskiej.
Wg Eliasa Canattiego symbolem masy Rosjan mogłaby więc zostać ławra bądź obszcina. Obie instytucje uczyły kolektywizmu i posłuszeństwa.
Wg Dostojewskiego Rosjanin to marzyciel, skłonny do tolerancji, pojednawczości i uczuć ogólnoludzkich. Rosjanie w niczym, co robią, nie mają umiaru, ale tylko chwilowo, przelotnie.
Rosjanin przesadnie się boi opinii publicznej. Aby wywołać odpowiednie wrażenie - kłamie i pozwala kłamać innym.
Dostojewski twierdził, że głęboką potrzebą narodu rosyjskiego jest potrzeba cierpienia - podczas, gdy Niemiec upija się na wesoło, to Rosjanin lubi pić i płakać. W porównaniu z Niemcami są złymi pracownikami. Potrafią wykonać robotę z wysiłkiem źle, niesumiennie. Urzędnicy niemieccy są solidni i uprzejmi, rosyjscy zaś wyniośli, dumni i wrogo nastawieni do klientów. Urzędnik rosyjski daje odczuć swoją władzę i mści się za to, że jest nikim. Z drugiej strony nie ma narodu bardziej obdarzonego instynktem państwowym i zbiurokratyzowanego.
Nie ma narodu bardziej pozbawionego szowinizmu a jednocześnie jest to najbardziej nacjonalistyczny kraj świata.
Leonid Leonow sądził, że charakter Rosjan przystosował się do losu narodu rosyjskiego. Charakter ten kształtował dwa czynniki: ucisk polityczny i wolniej niż na Zachodzie płynący czas.
Dostojewski uważał, że dwa narody przeznaczone są do zmiany oblicza świata: Rosjanie zmienia Wschód, a Niemcy Zachód. Wspólną cechą Niemców i Rosjan jest ekspansjonizm: cywilizacyjno-terytorialny Niemców i terytorialno-polityczny Rosjan. W dziejach Rusi i Rosji rolą zasadniczą odegrali Germanie i Niemcy.
Mikołaj Bierdiajew uznawał, ze Polacy i Rosjanie mają przeciwstawne charaktery narodowe i dlatego trudno im się nawzajem zrozumieć. Przyczyną tego rozdarcia świata słowiańskiego jest podział religijny.
Pod koniec XIX w. pojawił się termin „rosyjska idea”. Jej trzema filarami były: podbój nowych terenów, wspólnotowość i prawosławie. Tradycyjny kolektywizm przeciwstawiają zachodniemu indywidualizmowi.
Symbolami totemicznymi Rosjan są niedźwiedź i brzoza. Niedźwiedź to dzikość, nieokrzesanie, głupota, brutalność, odwaga, szlachetność, melancholia, potęga, wzbudza strach i podziw. Z kolei brzoza symbolizuje dziewczęcość, niewinność, oczyszczenie, łagodność, smutek, władzę i karę. Brzoza równocześnie rośnie bardzo prędko i rozsiewa się bardzo łatwo, wypycha inne drzewa z lasu.
Żydzi
Nie ma drugiego narodu na świecie, który może wykazać się tak długim istnieniem i ciągłością kulturową - ponad 2500 lat. Nie ma innego narodu, który względnie biorąc wydałby tak wiele wybitnych postaci w różnych dziedzinach: od gospodarki i polityki do nauki, sztuki i religii. Wszyscy oni byli Żydami niemieckojęzycznymi. Tylko to powiązanie wytworzyło geniuszy - Leopold Bloom.
O zdolnościach i aktywności żydów świadczy fakt, że mają ogromne wpływy w wielu krajach. Są silni we wszystkich miejscach, gdzie kształtuje się opinię i przygotowuje polityczne decyzje.
Nie ma narodu o większym poczuciu misji i dążeniu do naprawy świata. Wszystkie klęski spadające na Żydów nie tylko nie osłabiły wiary mesjanistycznej, lecz raczej umacniały ją. Nie ma drugiego narodu w dziejach świata, który byłby tak prześladowany jak Żydzi. W nowożytnej Europie najlepsze warunki rozwoju mieli w Polsce. Nie ma innego narodu, który byłby tak rozproszony po świecie jak Żydzi.
Na postawy i mentalność Żydów miały: ideologia narodu wybranego, rozproszenie po wielu krajach, życie wśród obcych w systemie kastowo-gettowym, powtarzające się pogromy i deportacje, utrzymywanie się z handlu i lichwiarstwa.
Symbolem masy Żydów jest obraz tłumu wędrującego przez pustynię.
Wierzą, że są narodem wybranym. Antoni Słonimski pisał: „Naród ten, narzekający na szowinizm innych ludów, jest sam najbardziej szowinistycznym narodem świata. Żydzi, którzy skarżą się na brak tolerancji u innych są najmniej tolerancyjni. Naród, który krzyczy o nienawiści, jaką budzi, sam potrafi najsilniej nienawidzić”.
Poczucie wyższości wobec innych występuje u większości narodów. W przypadku Żydów dochodzi jeszcze dążenie do segregacji. żyjąc wśród obcych tworzyli kasty i rzadko ulegali asymilacji. Sami Żydzi zamykali się „od wewnątrz” w kaście, a inni zamykali ich „od zewnątrz” w gettach. Życie w systemie kastowo-gettowym umacniało w świadomości podział na swoich i obcych, a częste przejawy dyskryminacji i pogromy rodziły nieufność wobec „gojów”.
Pęd wiedzy jest charakterystyczną cechą tego narodu. W nieustannej walce o przetrwanie kształtowały się twarde charaktery, zdobywano cenne doświadczenia i wzbogacano filozofię życiową. Typowy przedstawiciel tego narodu był słaby i blady z powodu permanentnego studiowania i komentowania. Miał skłonność do filozofowania i analizowania, znakomicie czuł się w świecie abstrakcyjnych symboli. Przy wysokim poziomie intelektualnym i równocześnie poczuciu dyskryminacji, rozwijał się krytycyzm i buntowniczość.
W różnych krajach większość Żydów utrzymywała się z handlu, lichwy i rzemiosła. W krajach chrześcijańskich w zasadzie byli skazani na handel i lichwę, bo zabraniano im nabywać i uprawiać ziemię, a często też zajmować się rzemiosłem.
Na postawy Żydów wpływ miały kultury narodów, wśród których żyli.
U podstaw ich strategii życiowej, która miała zapewnić przetrwanie legły trzy imperatywy: praca w wolnym zawodzie i na własny rachunek, konkurencja (nie ufać obcym) i solidarność. W przeciwieństwie do chrześcijan, którzy gloryfikowali ubóstwo, Żydzi wola bogactwo.
Symbolami totemicznymi żydów są winna latorośl, drzewo figowe i lew. Winorośl symbolizuje życie, płodność, urodzaj, pokój, mądrość, szczęście i świętość. Figa oznacza boga, siłę, płodność, ruchliwość, działanie, odradzanie, oczyszczanie, długowieczność, nieśmiertelność, inteligencję, poznanie. Lew symbolizuje boga, siłę, płodność, ruchliwość, działanie, odwagę, dumę, pychę, potęgę świata i słowa.
Francuzi
Kolebka Francuzów znajduje się w dawnej Galii rzymskiej. W VI w. pne cały obszar dzisiejszej Francji oraz część Hiszpanii i Wysp Brytyjskich zasiedlili Celtowie. Na przełomie V i VI wieku celtycką Galię opanowali germańscy Frankowie. W 496 roku król Chodwig przyjął chrzest w obrządku katolickim, przez to Frankowie od razu stali się chorążymi i szermierzami katolicyzmu. Naród francuski powstał więc w wyniku podboju ludności gallorzymskiej przez Franków. Jednak naród francuski jest dziełem przede wszystkim Wielkiej Rewolucji 1789 roku. Canetti dlatego przypisuje temu porodowi symbol masy - rewolucję.
Hegel uważał, ze tego rodzaju przewrót społeczny był możliwy i konieczny tylko w kraju, który nie przyjął protestantyzmu. W państwa katolickich wciąż walczą tendencje reakcyjne i rewolucyjne.
Francuzi są indywidualistami i nie cierpią dyscypliny, ale równocześnie przywiązani są do prawa i porządku. Pełni sprzeczności - przy każdej okazji stawiają opór władzy, lecz szanują potęgę państwa. W odstępach mniej więcej 10-letnich wybuchają i zwracają się ku lewicy, lecz naprawdę są konserwatystami. Pojmują wolność jako dystans do państwa.
Racjonalizmu będącym cechą charakteru francuskiego, Polakom brakuje.
Wolter jako persofonikacja charakteru narodowego Francuzów. Traktują intelekt i wiedzę jako wartość sama w sobie. Dbają o ład o kompozycję, względy logiczne przeważają nad uczuciami. Francuz to racjonalista i indywidualista, z temperamentem ruchliwy i wytworny, w uczuciach patetyczny, do świata odnosi się z dużą doża sceptyzmu. Szanuje państwo i porządek prawny, lecz okresowo się buntuje.
Paul Cazin twierdził, że w duchu polskim jest mniej logiki niż we francuskim. Pojęcie dobra jest w nim ważniejsze od prawdy.
Alina Witkowska pisała: Kultura polska nie jest ukształtowana przez racjonalizm, jak kultura francuska. Polskie dominanty są inne - ofiarność, heroizm, emocjonalne przeżycie wspólnoty losu, wyższość racji etycznych nad innymi.
Polacy
Eugeniusz Brzezicki uzupełnił typologię temperamentów o typ skirtotymiczny. Ten nowy typ występuje najczęściej wśród Polaków i Białorusinów, Ukraińców i Rosjan, rzadziej we Francji i Włoszech, a w ogóle go nie ma wśród Niemców. Około 25% Polaków to skirtotymicy, dalsze 30% posiada zaś cechy tego typu. Zatem skirtotymia jest prawie narodową cechą polską. Skirtotymik charakteryzuje się słomianym ogniem, żyje z gestem i fantazją, wytrwały i cierpliwy w trudnych sytuacjach, a beztroska w okresach powodzenia, bardzo lubią udzielać rad i wygłaszać patetyczne mowy, ale nie szanują cudzej własności,
Adam Szymusik, uczeń Brzezickiego, twierdził, ze Polacy sprawdzają się w okresach ciężkich, kiedy są zdolni do krańcowych poświęceń, do solidarności i bohaterstwa, w warunkach korzystnych Polacy stają się indywidualistami.
Antoni Kepiński wyróżniał w społeczeństwie polskim dwa przeważające typy osobowości: histeryczny i psychasteniczny. Histeryczny jest wytworem tradycji szlacheckiej i odpowiada skirtotymikowi, a drugi wynika z kultury chłopskiej. Polski psychastenik to jakby typ polskiego kmiecia - cichy, spokojnych, pracowity, czasem uparty i twardy.
Histeryk postępuje burzliwie z przesadną teatralnością, ma fałszywy obraz siebie i świata, myli pragnienia z rzeczywistością, niezdolny do poznania prawdy, unika wysiłku, wciąż ma poczucie krzywdy - przyczyną niepowodzeń są jacyś „oni”, niedojrzały emocjonalnie, patologiczny kłamca. Psychastenik odznacza się pracowitością i obowiązkowością, ale niewiara we własne siły i możliwości, brakiem zdecydowania, lękiem przed ludźmi i wyróżnieniem się, niską samooceną. Obie grupy dopełniają się. Łączą ich trzy cechy: obaj przywiązują wagę do tego, co inni o nich myślą, obaj nie mają silnego sytemu wartości i szukają oparcia w środowisku, obaj nie potrafią autentycznie mocno kochać.
Najbardziej uporządkowaną i gruntowną koncepcję charakteru narodowego Polaków opracował Kazimierz Dąbrowski. Wyróżnił dwanaście cech ujemnych i osiem dodatnich. Za pozytywne uznał: 1) skłonność do idealizmu, romantyzmu, mistycyzmu, 2) odwagę, bohaterstwo, 3) humanitaryzm, łagodność, wspaniałomyślność i brak okrucieństwa 4) szczerość, wierność i dotrzymywanie zobowiązań, 5) gościnność, 6) upór i nerwowość, 7) poczucie wolności, niezależności i indywidualności, 8) duże zdolności w różnych dziedzinach. Ujemne to: nadmierna pobudliwość emocjonalna, labilność, zmienność i wybuchowość w działaniu oraz upór, podejrzliwość i brak ufności, szybko wyrabiają sobie zdanie i myślą w czasie działania lub po działaniu, są niecierpliwe, lekkomyślni i powierzchowni. Kolejną cechą jest personalizm, skłonność do prywaty, opozycji, niekarności - podstawa jest egocentryzm Polaków; tolerancja bezkarności, słabe i jednostronne zdolności organizacyjne oraz brak właściwej oceny siebie i podkreślanie dbałości o stronę zewnętrzną.
Labilność i słaba wola, krańcowy dualizm psychiczny. Stanisław Trzebiński uważał, że polski brak stałości i wytrwałości wynika z kobiecych cech charakteru. Twierdził, ze w Polsce kobiety są mężczyznami, a mężczyźni mają słaby, kobiecy charakter.
Polak potrafi obmyślić budżet swych wydatków nie gorzej od Niemca czy Anglika, tyle, ze ci trzymają się raz powziętego planu, a Polak na drugi dzień go przekracza. Żaden naród łatwiej nie popada w gniew i łatwiej nie daje się uspokoić. Brak cierpliwości jest związany z labilnością i słabą wolą.
Przywiązanie do równości i wolności. Nadmiernie przerośnięty indywidualizm. Brak solidarności.
Skłonność do sejmikowania. Sejm i sejmik symbolem masy Polaków.
Pryzmat walki i zabawy nad pracą. Polacy są gotowi do cierpień i odważni tylko na polu boju, ale nie mają odwagi cywilnej. Brak odwagi cywilnej kompensowano alkoholem. Pijaństwo z umiłowania do zabawy. Rozpite sejmy. Każdy stan był rozpity. Mylenie pracy z zabawą. Brak chęci do wysiłku, dla wzrostu dobrobytu. Wystarcza nam skromny byt. Biurokracja w służbie publicznej. Niechęć do oszczędzania. Lenistwo. Polacy nadętymi nierobami.
Wielkopańska duma i zawiść. Wyniosłość wiązana z kulturą szlachecką. Kompleks niższości, stąd skłonność do pijaństwa. Gościnni, towarzyscy, hojni, wspaniałomyślni, ofiarni, pełni pychy i zamiłowanie do próżniactwa. Polacy i sobie nawzajem okazują pogardę - zazwyczaj bez podstaw do poczucia wyższości. Niedocenianie wybitnych rodaków. Źle traktowane są osoby wyróżniające się intelektem czy moralnie. Upór i samowola połączona z pychą i próżniactwem. Mówienie do siebie per „pan” jako pozostałość po szlachcie.
Kompleks niespełnionych możliwości. Polacy są bardzo zdolni i szybko się uczą, cechuje nas duża wyobraźnia, idealizm oraz umiejętność improwizacji. Przy ubogiej materialnie i moralnie praktyce życiowej. Poniżanie inteligencji. Polski sentymentalizm.
Światopogląd tolerancji i nadziei.
4