1. Sepizacja i kontrsepizacja

Sepologia to dziedzina badań nad ważnością tego, co nieważne, nad rozmaitymi sposobami sepizacji (praktykami unieważniania), w jaki sposób określone sprawy nabierają ważności lub ją tracą w dyskursie publicznym. Główna teza sepizacji brzmi: społecznie i politycznie ważne jest to, jakie sprawy i w jaki sposób podlegają unieważnianiu. Sepizacja różnych spraw jest wszechobecna i nieunikniona, choć zazwyczaj niedostrzegalna. Każdemu aktowi unieważnienia towarzyszy kontrsepizacja (nadanie ważności). Zjawiska sepizacji i kontrsepizacji mogą występować też oddzielnie. Odwrotnością praktyk sepizacyjnych są praktyki kontrsepizacyjne polegające na nagłaśnianiu, zwracaniu uwagi, ujawnianiu, nadawaniu znaczenia temu, co zostało unieważnione. Kontrsepizacja bywa skutecznym narzędziem sepizacji - tematy zastępcze.

2. Wymiary sepizacji

- Wymiar „ja-świat”. Relacja między jednostką a światem. Uhierarchizowana wiedza według postrzeganej ważności poszczególnych problemów - strefy relewancji. Cudzym problemem jest to, czego jednostka nie postrzega w kategoriach wpływu na swoją sytuację, na co jednostka nie ma wpływu i co przekracza potrzeby i aspiracje jednostki.

- Wymiar „my-oni”. Relacja między grupą własną a Innymi. Poprzez identyfikację jednostki z określoną grupą, wspólnotą „my”. Problemy można podzielić na nasze i cudze. Narzędziem sepizacji jest podział na swoich (podobnych, takich jak ja) i obcych (odmiennych, niebezpiecznych).

- Wymiar tekst-nietekst. Wyodrębnienie przekazów uznawanych w danej kulturze za sensowne i prawomocne od przekazów postrzeganych w niej za nonsensowne i nieprawomocne. Zasada oddzielania tekstów od nietekstów jest obecna w każdym porządku kulturowym. Ogląd kultury obcej z perspektywy własnej kultury nadaje naszej kulturze postać ładu i znaczeń semiotycznych oraz w sferze wartości. Zainteresowanie niekulturą może przybrać postać stwierdzenia, że „gdzieś” istnieją zjawiska, których nie sposób pojąć, niechęci i izolacji wobec obcego żywiołu oraz kolonizacji lub zwalczania niekultury jako antykultury - wciągnąć w sferę ładu albo zniszczyć.

3. Praktyki sepizacyjne

SEP milczący. Praktyka ukryta „przez zaniechanie”, manifestuje się w dyskursie przez nieobecność (gestu, znaku, wypowiedzi). Jest wynikiem: braku kategorii opisowych, zacierania się w pamięci i „powszechnej oczywistości”.

SEP wyartykułowany. Sepizacja jest wyrażona w aktach komunikacyjnych, przybierających postać eufemizacji, marginalizacji, piętnowania, degradacji, wyłączenia (anatema). Jest to operacja ni tylko na kategoriach opisowych, lecz także na wartościach i ocenach.

4. Taktyki sepizacji

- Światły obywatel. Taktyka stosowana przez osoby zmierzająca do tego, by zmienić hierarchię ważności „człowieka z ulicy” w kierunku uznawanej tej przez ekspertów (zgodnie z kierunkiem widzenia elit). Schemat argumentacji oparty jest na autorytecie prawdy płynącej z wiedzy o tym, jak się rzeczy mają, niezależnie od argumentów wysuwanych przez tych, których uznaje się za laików.

- Rzecznik narodu (przedstawiciel). Taktyka mająca na celu forsowanie hierarchii „człowieka z ulicy” i zmuszanie elit do jej podjęcia.

- Pośrednik. Spór między argumentacją światłego obywatela i przedstawiciela popada w impas, jeśli żaden z uczestników dyskusji nie podejmuje trzecie schematu argumentacji, który polega na tłumaczeniu światłemu obywatelowi perspektywy rzecznika i odwrotnie.

5. Regulatory praktyk sepizacyjnych - serologia stosowana

- Motyw strachu. Możliwe skutki cudzych działań wobec „nas” w sferze materialnej i cielesnej. Świat, do którego należą oni, to świat obcy i z natury nam zagrażający. Ostry podział „my-oni” wyznaczony jest instrumentalnie; sepizujemy bądź kontrsepizujemy z uwagi na korzyści i straty, nagrody lub kary, zakres bezpieczeństwa bądź zagrożenia w sensie fizycznym.

- Motyw wstydu. Zobowiązania normatywne - konsekwencje naszego postępowania, taktyki twarzy, zachowanie własnego wizerunku w oczach Innych. „My' jako wspólnota honoru i godności. Inny jako partner i wartość.

- Motyw winy. Oceniające odniesienie do obiektywnie pojmowanych zasad moralnych. Wina jest motywem, która przekracza sferę uzasadnień przez wzajemność, partnerstwo, kompromis grupowy. Wierność zasadom traktowanym jako uniwersalnie obowiązujące bez względu na społeczny kontekst działań.

6. Trzy względy przemawiające za odróżnieniem dyskursu potocznego od publicznego

Na dyskurs składa się przede wszystkim komunikacja werbalna (mowa i tekst), ale również zjawiska zaliczane do komunikacji niewerbalnej (wygląd, zachowanie, układ tekstu). Dyskurs dzielimy na potoczny i publiczny. Dyskurs publiczny charakteryzuje się:

- specyficznymi, społecznie uregulowanymi, kulturowo zmiennymi cechami na poziomie słownictwa, typów argumentacji i językowego stylu;

- zachowania publiczne na forum publicznym przyjmują częściowo inna postać (nadawca komunikatu a obecna fizycznie lub zapośredniczona medialnie publiczność);

- prawomocnością określonych stanowisk i głosów (władza symboliczna i dostęp do mediów).

7. Koncepcja „rytualnego chaosu” w dyskursie publicznym

Demonstracyjne łamanie, lekceważenie i dezawuowanie zasady przekładalności perspektyw/metakomunikat: niemożność porozumienia się. Konwencjonalnie zrytualizowana, skrajnie zeschmatyzowana, sfetyszozowana, karykaturalna forma dramatu społecznego - jego drugiej fazy - kryzowej eskalacji konfliktu. Nie jest faza przejściową, lecz stałą dominującą cechą.

8. Mechanizmy dyskursu publicznego

Dwóm drogom kształtowania areny sporu odpowiadają różne mechanizmy komunikacyjne: orientacja na przekładalność perspektyw i kwestionowanie tej zasady. Orientacja na przekładalnośc perspektyw może, ale nie musi wiązać się z dojściem do wspólnego punktu widzenia. Kwestionowanie zasady przekładalności perspektyw to odstępstwo lub odejście od tej zasady jako normatywnego wzoru i prowadzi do gruntownych nieporozumień komunikacyjnych, kryzysu zaufania do drugiej strony i sporu. Zarówno orientacja na przekładalność perspektyw, jak i kwestionowanie tej zasady ma swoje warianty pozytywne i destruktywne. Przy stosowaniu przekładalności perspektyw pozytywny to porozumienie, a negatywny - ceremonia; przy braku przekładalności perspektyw mechanizm pozytywny to dramat społeczny, a negatywny to rytualny chaos. Warianty pozytywne nastawione są nie tylko na artykulację różnych perspektyw w danej kwestii, lecz także odnalezienie rozwiązania danego problemu. Warianty destruktywne to brak rozwiązania problemu oraz blokada artykulacji odmiennych perspektyw (ceremonia) lub podkreślanie nieprzekraczalnych różnic (rytualny chaos). Destruktywne mechanizmy dyskursowe są konwencjonalnie zrytualizowanymi wariantami swych pozytywnych odpowiedników.

10. Semiologia (semantyka, syntaktyka, pragmatyka)

- Semiologia. Teoria języka rozumianego jako system znaków. Dzieli się na semantykę (znak-desygnat), syntaktykę (znak-znak) i pragmatykę (znak-odbiorca). Przez „znak” można rozumieć coś zmysłowo postrzeganego, co odsyła o czegoś innego, bo zawsze spełnia rolę reprezentowania czegoś innego.

- Semantyka. Bada relacje między znakami, a przedmiotami, do których się one odnoszą, zajmuje się badaniem znaczenia słów, interpretacją znaków oraz zdań i wyrażeń języka.

- Syntaktyka. Bada zasady, na jaki wyrazy łączone są w dłuższe wypowiedzi, zajmuje się relacjami między poszczególnymi elementami składowymi zdań, a także relacjami międzyzdaniowymi w obrębie dłuższego tekstu.

- Pragmatyka. Bada sposoby posługiwania się mową, a także mechanizmy niejawnego przekazywania i uzyskiwania informacji przez wypowiedź oraz mechanizmy jej rozumienia.

11. Dwupoziomowość systemu językowego

- Poziom I. Z kombinacji niewielkiej liczby fonemów (dźwięków języka), których w „naturze” są setki, a każdy język wybiera sobie przeciętnie 30, które same nie mają znaczenia, tworzą się znaczące jednostki językowe - mofemy.

- Poziom II. Jednostki znaczące, dzięki regułom składni, łączą się w zdania, ale ich znaczenia nie są po prostu sumą znaczeń składających się na nie wyrazów.

12. Model komunikacji językowej

Wszelka komunikacja składa się z nadawanego przez nadawcę komunikatu, skierowanego do odbiorcy. Komunikat wymaga kontaktu między odbiorcą a nadawcą, jest sformułowany w kategoriach pewnego kodu, musi odnosić się do kontekstu rozumianego przez nadawcę i odbiorcę (sens). Komunikat nie zwiera i nie może zawierać całego znaczenia operacji, a znaczna część tego, co jest komunikatywne wynika z kontekstu, kodu i środków kontaktowania. Znaczenie tkwi w całym akcie komunikacji.

13. Funkcje języka

Funkcja języka jest zależna od kontekstu komunikacji.

- poznawcza przeważa, gdy komunikacja jest ześrodkowana na kontekście, nadawca podaje odbiorcy informacje o świecie, czy też o sobie - przekazywanie informacji o faktach;

- emotywna (ekspresywna) przeważa, gdy komunikacja jest ześrodkowana na nadawcy, nadawca wyraża emocje, doznania w stosunku do odbiorcy;

- impresywna (konatywna, rozkazująca) przeważa, gdy komunikacja jest ześrodkowana na odbiorcy, nadawca nakłania odbiorcę do jakiś działań lub postaw, używa w wypowiedzi formę wołacza;

- fatyczna przeważa, gdy komunikat skłania się w stronę kontaktu, celem komunikacji jest sprawdzenie, czy kontakt działa, celem nie jest podanie informacji, ale nawiązanie kontaktu;

- poetycka (estetyczna) przeważa, gdy komunikacja nakierowana jest na komunikat dla niego samego, realizuje się przy nastawieniu na sam komunikat.

14. Akty mowy (perfomatywny vs. konstatacje)

Akt mowy to użycie przez konkretnego użytkownika języka w konkretnej sytuacji, z określoną intencją mówiącego. Za pomocą aktu mowy mówiący pragnie coś osiągnąć, uczynić. Austin pierwszy zwrócił uwagę na konieczność odróżnienia tego, co się mówi od tego, co się robi, gdy się mówi i wprowadził do filozofii języka pojęcie aktu perfomatywnego - wypowiedzi wykonawczej w odróżnieniu od konstatacji (stwierdzeń). Akt perfomatywny niczego nie opisuje, nie relacjonuje, lecz sam w sobie jest działaniem i stwarza rzeczywistość pozajęzykową. Może być jedynie oceniany jako udany (użyty właściwie) lub nieudany (nieskuteczny). Akty wykonawcze (sprawcze, performatywne) - nie podlegające kryterium prawdziwości, lecz tworzące pewne fakty w rzeczywistości. Stwierdzenia wyróżniają się tym, że można je poddawać kwalifikacji prawdziwości - powiedzieć, czy są prawdziwe czy fałszywe.

15. Aspekty aktów mowy (lokucja, illokucja, perlokucja)

Akt mowy to użycie przez konkretnego użytkownika języka w konkretnej sytuacji, z określoną intencją mówiącego. Austin rozróżnił 3 aspekty wyrażeń językowych:

- lokucyjny - samo wypowiedzenie jakieś treści, bez uwzględniania sytuacji, okoliczności powstania wypowiedzi;

- illokucyjny - treść nadana intencją zamierzoną przez mówiącego, jego wartość mierzona jest nie w kategoriach prawdziwości, lecz skuteczności efektu mowy, nadawca by coś osiągnąć posługuje się różnymi czasownikami perfomatywnymi (np. mówić, informować, prosić);

- perlokucyjny - perlokucja to zaplanowane następstwo, związany z wtórnymi rezultatami aktu komunikatywnego (np. znieważenie, rozbawienie) - stany emocjonalne wywołane przez wypowiedź u odbiorcy.

Aspekty aktu mowy: 5 kategorii aktów mowy wedle Searl'a (ze względu na rodzaj intencji):

Asercje (stwierdzenia, sądy) - intencją mówcy jest przekazanie swego przekonania na jakiś temat. Dyrektywy - ich celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę (np. zakazy, rozkazy, pozwolenia, prośby). Intencją mówiącego jest, aby słuchacz coś uczynił.

Aspekty aktu mowy

Zobowiązania/ komisywy - związane z podjęciem przez mówiącego jakiegoś zobowiązania wobec słuchającego.

Ekspresywy - polegające na wyrażaniu stanów emocjonalnych, psychicznych mówcy (gratulacje, kondolencje).

Deklaracje - akty wywołujące pewne stany rzeczy w stosunkach społecznych, który wcześniej nie istniał (np. odwołania, mianowania).

16. Warunki skuteczności mowy (Seatle)

Warunki powodzenia aktu mowy: musi istnieć uznana procedura konwencjonalna, posiadająca pewien konwencjonalny skutek, a obejmująca wypowiadanie pewnych słów przez pewne osoby w pewnych okolicznościach; poszczególne osoby i okoliczności w danym przypadku musza być odpowiednie do powołania określonej procedury; procedura musi być przeprowadzona poprawnie przez wszystkich uczestników.

Warunki skuteczności mowy:

- warunek przygotowawczy lub wstępny - określa możliwość realizacji aktu mowy;

- warunek szczerości - odnosi się do mówiącego i jest skuteczny, gdy mówiący przy stwierdzeniach jest przekonany o prawdziwości tego, co mówi i co chce przekazać słuchaczowi;

- warunek wyrażony w treści sadu - warunek podstawowy, czyli treść aktu illokucyjnego, ten warunek jest spełniony, gdy słuchacz rozumie treść sądu, czasem ta treść jest pomijana (ekspresyjne okrzyki) lub domyślna na podstawie poprzednich wypowiedzi.

17. Konwencje konwersacyjne

Para przyległa składa się z wypowiedzi dwóch osób połączonych zasadą odpowiedniości (pierwszy człon wyznacza drugi: pytanie-odpowiedź, stwierdzenie-potwierdzenie, prośba-obietnica, powitanie-powitanie, podziękowanie potwierdzenie. Konwersacja dokonuje się za pomocą dwóch podstawowych technik:

- łańcuch - po jednej parze przyległej następuje kolejna z niej wynikająca;

- sprzężenie - wypowiedź jednego z mówiących zostaje uznana jednocześnie za dwa akty mowy, co implikuje ruch kolejnego rozmówcy, który odnosi się zarówno do bezpośrednio wyrażonego, jak i dodatkowego (sprzężenie zwykłe i eliptyczne).

18. Język propagandy

Język trzeciej rzeszy: Wpajanie ideologii bez pośrednictwa świadomej myśli, czy uczucia przez bezustannie powtarzane zwroty. Ubóstwo formy i treści. Fanatyzm, hasła motywujące do bezwarunkowego działania. Słownictwo wojny, rywalizacji, sportu. Poczucie nieustannego zagrożenia. Odnoszenie się do opatrzności. Nadużywanie superlatyw. Język personalny - zwraca się do ciebie konkretna osoba. Gromadzenie na masowych wiecach dając poczucie wspólnoty. Początki kultury masowej.

Drewniany język - komunizm. Rozróżnianie poszczególnych słów, ale niezrozumienie treści. Ociężała składnia, trudny w odbiorze monumentalny w formie. Znika „ja” na rzecz „my”, a „my” jest zawsze przeciwstawne do „oni”. Neologizmy. Manipulowanie językiem sugerowanie jednego, przemilczanie drugiego. Militarne metafory. Wszechobecny sukces. Eufemizmy. Moralizatorstwo. Niezbędny wróg. Powtarzanie sloganów. Tworzenie iluzji, że wszyscy mamy prawo do własnego zdania. Tworzenie rzeczywistości, nie jej opisywanie.

Techniki propagandy: powtarzanie, przemilczanie, selekcja faktów, niezwykłość przekazu, fałsz, dominacja, imitacja myślenia, automatyzm, stereotypy, uogólnianie, propaganda czynu. Chaos pojęć i czynów. Sugestie. Monolog- zamiast dialogu.

19. Retoryka nienawiści

Kryterium rozróżnienia retoryki nienawiści od retoryki empatii jest stosunek do tego, przeciw komu dyskurs jest skierowany - wróg czy przeciwnik. Z wrogiem się walczy, z przeciwnikiem się rozmawia. Wróg to ktoś wyzbyty wszelkich racji, ktoś kogo w życiu publicznym trzeba wszelkimi możliwymi środkami zdezawuować, unieszkodliwić, zniszczyć. Retoryka nienawiści to narzędzie w walce politycznej, wyklucza dialog oraz wypracowanie konsensusu i porozumienia, nieustannie eksploatuje figurę wroga. Nie negocjuje, ale ocenia.

20. Cechy retoryki nienawiści

- Retoryka racji bezwzględnych: racja jest zawsze po naszej stronie, z góry wyklucza się jakiekolwiek wysiłki zmierzające do zrozumienia Innego (z wrogiem się nie dyskutuje, skrajne przeciwieństwa, wyklucza jakąkolwiek dyskusję nie tylko z tymi po drugiej stronie, ale także we własnych szeregach.

- Uprzedmiotowienie obiektu: Nie zwraca się do tych, którzy stali się przedmiotem ataku (Inny nie jest bezpośrednim adresatem wypowiedzi), bo ich się nie przekonuje. Retoryka nienawiści nie posługuje się perswazją - nie chcę zmienić tego przeciw któremu się zwraca, ale chce go moralnie poniżyć i skompromitować.

- Dychtomia/polaryzacja: Bezwzględność racji i uprzedmiotowianie obiektów ataku pociąga za sobą konieczność podziałów dychtomicznych. Przeciwieństwo „my-oni”. Podziały dychtomiczne wiążą się bezpośrednio z aksjologią - po naszej stronie wartości są absolutne, po ich stronie antywartości.

- Spiskowa wizja świata: Oni nie zachowują się bierni, ale spiskują przeciwko nam na wszelkie możliwe sposoby w sferze materialnej, moralnej i duchowej.

- Arbitralność ocen Innych: Wszystko, co mówimy ma świadczyć przeciwko nim i je kompromitować, oceny mają charakter bezpośredni i negatywny.

- Zdepersonalizowany podmiot mówiący: Racja mówiącego nie wynika z jego autorytetu, charyzmy, uznania - jest raczej zdepersonalizowany - nie on jest ważny, ale tezy, które głosi.

21. Kod rozwinięty, kod ograniczony (B. Bernstein)

Stosunki interpersonalne i sposób życia grup społecznych znajdują swoje odzwierciedlenie w trwałych nawykach językowych język używany przez klasę robotniczą różni się od języka klasy średniej. Każdy typ kodu wytwarza własne matryce zachowań, zachowania te zaś kształtują odmienne systemy samosterowania, a więc i różne formy orientacji.

Kod ograniczony. W klasie robotniczej mamy do czynienia z prostym postrzeganiem rzeczywistości. Przedmioty, osoby, zdarzenia są postrzegane jako oderwane, niezależne od siebie. Decydującą rolę w takich społecznościach odgrywa czas teraźniejszy. Uczucia przekazywane są bardziej bezpośrednio, przy czym główną rolę odgrywają raczej pozajęzykowe elementy wypowiedzi. Podkreślana jest raczej wspólność niż indywidualność, jednolitość niż zróżnicowanie. Istnieje tu swoiste założenie, że uczestnicy tego typu relacji postrzegają, rozumieją i interpretują rzeczywistość w podobny/homologiczny sposób. Kod ograniczony sprawdza się doskonale w obrębie stałych grup pierwotnych z których jego użytkownik się wywodzi, zawodzi on jednak, gdy próbuje taka osoba funkcjonować w nowym, nieznanym lub też po prostu odmiennym środowisku społecznym. Ma to związek z wytwarzaniem przez taką grupę zamkniętych i charakterystycznych tylko dla siebie kategorii znaczeń, które wewnątrz społeczności nastawionej na wspólnotę przeżyć nie muszą być uzgadniane, a są zawarte jako oczywiste i wszystkim znane.

Kod ograniczony charakteryzuje się: krótkimi, prostymi zdaniami z ubogą konstrukcją składniową i wieloma powtarzającymi się spójnikami. Zdania takie uniemożliwiają tworzenie złożonych i skomplikowanych ciągów zdaniowych. Ubogi zasób słownictwa i ograniczone użycie przymiotników i przysłówków wiąże się z prostym konkretnym i nie rozwlekłym oddawaniem zjawisk. Używanie krótkich, nieuargumentowywanych rozkazów, opartych raczej na autorytecie nadawcy. Używa się raczej symboli konkretnych, niż określeń zależności logicznych. Ocena indywidualna nadawcy jest także ukryta, cały czas maksymalizuje się niejako solidarność grupową kosztem logicznej struktury komunikacji i specyficzności czy zindywidualizowania doznań. Kod ograniczony może być narzędziem społecznego wykluczenia - jego cechą jest bowiem to, że efektywnie sprawdza się jedynie w obrębie określonej wspólnoty. Ci, którzy nie rozumieją lub błędnie interpretują ten kod, to „obcy”

Kod rozwinięty. Członkowie klasy średniej tworzą dużo szersze struktury poznawcze: struktura świata opisywanego i poznawanego za pośrednictwem języka jest złożona, oparta na wzajemnych zależnościach przestrzennych, przyczynowych, czasowych itp. Osoba należąca do klasy średniej lub wyższej potrafi łatwo odwoływać się do pojęć abstrakcyjnych i postrzegać elementy rzeczywistości jako posiadające wiele możliwych znaczeń i sposobów interpretacji; dąży do tworzenia swoich zapośredniczonych przez język relacji z otoczeniem w sposób odwołujący się do pojęć abstrakcyjnych, argumentów i swoistego każdorazowego uzgadniania i ustalania swojej pozycji w relacjach z otoczeniem. Pociąga to za sobą konieczność posługiwania się terminami uniwersalnymi, umożliwiającymi zrozumienie i zinterpretowanie każdej sytuacji. Ma to duże znaczenie w odniesieniu do stanów emocjonalnych człowieka. Uczucia wyrażane są raczej za pomocą logicznych, a nie emocjonalnych środków językowych. Język jako skomplikowane, złożone i uniwersalne narzędzie pozwalające odnaleźć się, poznać argumenty i stanowiska innych, a także uzasadnić swoje stanowiska w możliwie jak największej ilości sytuacji. Jednostka jest też konstruowana jako niepowtarzalne indywiduum.

Kod rozwinięty wykazuje cechy dokładnie przeciwstawne do kodu ograniczonego, czyli: ścisły porządek składniowy, bogactwo i różnorodność określeń, używanie skomplikowanych konstrukcji gramatycznych i konstruowanie długich logicznych ciągów zdań, a także chętne posługiwanie się formami bezosobowymi, ogólnymi i abstrakcyjnymi. Istnieje więc możliwość przekazywania indywidualnych znaczeń przypisywanych przez jednostkę światu. Emocje i odczucia przekazywane są za pomocą subtelnych wyrażeń nadających tylko odcień całości przekazu. Kod ten nie ogranicza kompetencji jego użytkownika w komunikacji z osobami spoza grup, z których się wywodzi.

---