OD DŹWIĘKU DO ZNACZENIA

Fonem to najmniejsza jednostka mowy rozróżnialna dla użytkowników danego języka.

najmniejsza cząstka dźwiękowa języka, artykułowana przy określonym, stałym układzie narządów mowy (głoska)

Fonem jest pozbawiony własnego znaczenia

FONETYKA (phonetics)  badanie dźwięków mowy ludzkiej (głoski) od strony ich artykulacji (tj. sposobu wytwarzania za pomocą narządów mowy; to tzw. fonetyka artykulacyjna), ich cech fizycznych (akustycznych - fonetyka akustyczna) ich odbierania (fonetyka audytywna), reakcji, jakie owe głoski wywołują w psychice człowieka (psychofonetyka).

Inne cechy foniczne (tj. związane z głosem), takie jak akcent, intonacja, iloczas (cechy prozodyczne), leżą w zasadzie na pograniczu fonetyki i fonologii.

FONOLOGIA (phonology)  nauka o systemach dźwiękowych języków. Od fonetyki odróżnia ją podejście do dźwięków: fonologia bada je jako system, fonetyka bada ich właściwości fizyczne. Zależnie od zasięgu opisywanych procesów, tradycyjnie rozróżnia się fonologię segmentalną i fonologię suprasegmentalną (jednostki wyższego rzędu: sylabą, wyrazem, frazą i związanymi z nimi zagadnieniami długości, tonu i akcentu, a więc także np. rytmu i intonacji)

MORFEM  najmniejsza niepodzielna cząstka znaczeniowa wyrazu spełniająca funkcję leksykalną lub gramatyczną.

Najmniejsza część wyrazu będąca nośnikiem znaczenia

MORFOLOGIA dziedzina lingwistyki zajmująca się formami odmiennych części mowy (fleksja) oraz słowotwórstwem.

DWUPOZIOMOWOŚĆ SYSTEMU JĘZYKOWEGO

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

POZIOM I  z kombinacji niewielkiej liczby fonemów (dźwięków języka), których w „naturze” są setki a każdy język wybiera sobie przeciętnie 30, które same nie mają znaczenia, tworzą się znaczące jednostki językowe - morfemy (poziom słownictwa danego języka)

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

POZIOM II  jednostki znaczące - dzięki regułom składni - łączą się w zdania: ale ich znaczenia nie są po prostu sumą znaczeń składających się na nie wyrazów.

SEMIOLOGIA/ SEMIOTYKA
(de Saussure/ Peirce)

teoria języka rozumianego jako system znaków

język w aspekcie racjonalności i sprawności w aktach poznania

(Charles W. Morris)

SEMANTYKA SYNTAKTYKA PRGAMATYKA

znak-desygnat znak-znak znak-odbiorca

Przez ZNAK można coś zmysłowo spostrzeganego (obiekt, cecha jakiegoś obiektu, zdarzenie, np. które może być widziane, słyszane), co odsyła do czegoś innego, znak bowiem zawsze spełnia funkcję reprezentowania czegoś innego, odsyłania do czegoś innego, przywoływania na myśl czegoś innego.

Znaczenie - związek między signifiant (obrazem akustycznym - wymiar bezpośrednio dostrzegalny) i signifié (pojęciem - wymiar domyślny, dający się pojąć)

Wartość znaku - związek znaku z innymi znakami w obrębie systemu

SEMANTYKA (Semantics) bada relacje pomiędzy znakami a przedmiotami, do których się one odnoszą. Semantyka zajmuje się badaniem znaczenia słów, czyli interpretacją znaków oraz interpretacją zdań i wyrażeń języka.

relacje między znakami i ich znaczeniem (sensem)

SYNTAKTYKA (syntax)- dział językoznawstwa badający zasady, na jakich wyrazy łączone są w dłuższe wypowiedzi, zwł. zdania i ich równoważniki. Zajmuje się relacjami między poszczególnymi elementami składowymi zdań, a także relacjami międzyzdaniowymi w obrębie dłuższego tekstu. Jest to nauka o budowie zdań.

związki między znakami i między systemami znaków

PRAGMATYKA (pragmatics)  zajmuje się kwestiami stosunków między znakami słownymi a interpretatorami (ludźmi je wypowiadającymi lub słuchającymi), które zachodzą w procesie komunikacji słownej.

bada sposoby posługiwania się mową (w szczególności rozumienie i interpretowanie wypowiedzi w zależności od kontekstu), a także mechanizmy niejawnego przekazywania i uzyskiwania informacji przez wypowiedź oraz mechanizmy jej rozumienia.

teoria aktów mowy, teoria implikatur, teoria relewancji, presupozycja, deiksa.

ANALIZA DYSKURSU (discourse analysis)- jest pojęciem ogólnym związanym z analizowaniem użycia języka mówionego, pisanego lub kazdego innego (migowego). Termin ten został wprowadzony przez Zellig Harris w 1952 roku.

ELEMENTY AKTU MOWY

Kontekst (rzeczywistość)

Komunikat

Nadawca - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Odbiorca

Kontakt

Kod

Konstytutywne czynniki tworzące każdy przypadek użycia mowy

MODEL KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ (R. Jacobson)

Wszelka komunikacja składa się z nadanego przez nadawcę komunikatu skierowanego do odbiorcy.

Komunikat: wymaga kontaktu między odbiorcą a nadawcą, jest sformułowany w kategoriach pewnego kodu (znaków// (najczęściej językowych), musi odnosić się do kontekstu rozumianego przez nadawcę i odbiorcę (sens)

 R. Jacobson

KOMUNIKAT NIE ZAWIERA I NIE MOŻE ZAWIERAĆ CAŁEGO ZNACZENIA OPERACJI I ŻE ZNACZNA CZĘŚĆ TEGO, CO JEST KOMUNIKOWANE WYNIKA Z KONTEKSTU, KODU I ŚRODKÓW KONTAKTOWANIA.

Znacznie tkwi w całym akcie komunikacji, wrażliwość na kontekst

FUNKCJE MOWY

Kontekst funkcja informatywna

Komunikat funkcja poetycka

Nadawca - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -Odbiorca

f-cja ekspresywna/ emotywna f-cja impresywna/ konatywna

Kontakt f-cja fatyczna

Kod f-cja metajęzykowa

FUNKCJE MOWY

funkcja informatywna

funkcja poetycka

f-cja ekspresywna --------------------- f-cja impresywna

f-cja fatyczna

f-cja metajęzykowa

FUNKCJE MOWY

jeśli komunikacja jest ześrodkowana na kontekście, to przeważa f-cja poznawcza/

„Odległość z Cardiff do Londynu wynosi 150 mil”

> nadawca podaje odbiorcy informacje o świecie, czy też o samym sobie,

> przekazywanie informacji o faktach i wydarzeniach

jeśli komunikacja jest ześrodkowana na nadawcy, przeważa f-ckja emotywna (ekspresywna)

Funkcja EKSPRESYWNA - nadawca wyraża emocje, doznania w stosunku do odbiorcy, np. Kochanie!, syneczku, zwracając się do kogoś bliskiego

> Wyrażenie uczuć nadawcy wypowiedzi.

jeśli komunikacja jest ześrodkowana na odbiorcy, to przeważa f-cja konatywna (wołaczowa, rozkazująca)/ IMPRESYWNA/ perswazyjna

„Popoatrz…”, „Słuchaj…”, „No to uważaj…”

Funkcja impresywna - nadawca nakłania odbiorcę do jakichś działań lub postaw, używa w wypowiedzi formę wołacza, skłania do określonego działania, np. Zosiu! Czytaj głośniej.

Na poziomie tekstu ta funkcja realizuje się w sposób najczystszy w zdaniach trybu rozkazującego („Pij!”)

jeśli komunikacja składa się w stronę kontaktu, to przeważa f-cja FATYCZNA - celem komunikacji jest tutaj sprawdzenie, czy kontakt działa. „ Dzień dobry”, „Jak się masz”… - celem nie jest podanie informacji, ale nawiązanie kontaktu…

(Bronisław Malinowski - za pomocą języka, w formie mówienia, stwarzamy i podtrzymujemy stosunki społeczne)

Nachylenie w kierunku kodu implikuje f-cję METAJĘZYKOWĄ (sprawdzenie, czy obie strony używają tego samego kodu: „Rozumiesz?” „Wiesz, o co mi chodzi?” „Jasne?”…

Funkcja metajęzykowa - nastawiona na kod którym posługują się obaj uczestnicy aktu komunikacji. Realizuje się w momentach gdy sam komunikatu zostaje sprowadzony do kodu, na poziomie tekstu zaś w zwrotach: „Rozumie pan co powiedziałem?”, „Nie jestem pewien co pan przez to rozumie.”

Komunikacja nakierowana na komunikat dla niego samego oznacza przewagę f-kcji poetyckiej czy estetycznej/ POETYCKA

> forma estetyczną przekazu

Funkcja poetycka - z punktu widzenia poetyki jako nauki w tekstach najważniejsza (oczywiście wtedy gdy dominuje, a nie tylko współtworzy tekst), realizuje się, przy nastawieniu na sam komunikat.

AKTY MOWY

John Austin, John Searle

Konstatacje (akty stwierdzające)	Performatywy (akty sprawcze)
Jan przeprasza Pawła.	Przepraszam cię, Pawle.
Piotr obiecuje Annie, że napisze do niej kartkę.	Obiecuję ci, Anno, że przyślę ci kartkę.
Jacek obraził sąsiadkę	Pani jest głupia!
Anna chwali się, że jest najlepsza w grupie.	Jestem najlepsza w grupie!
Dziś jest czwartek.	Twierdzę (mówię), że dziś jest czwartek.
Człowiek nie może żyć bez miłości.	Wyrażam przekonanie, że człowiek nie może żyć bez miłości.
Widzę jakiś obiekt i doznaję z jego powodu uczucia zachwytu.	To jest wspaniałe! [`niniejszym wyrażam zachwyt']

Akt mowy użycie wypowiedzenia przez konkretnego użytkownika języka w konkretnej sytuacji z określoną intencją mówiącego.

Za pomocą aktu mowy mówiący pragnie coś osiągnąć, coś uczynić.

J. A. Austin pierwszy zwrócił uwagę na konieczność odróżnienia tego, co się mówi, od tego, co się robi, gdy się mówi, i wprowadził do filozofii języka pojęcie aktu performatywnego (wypowiedzi wykonawczej/ PERFORMATYWY) w odróżnieniu od KONSTATACJI (stwierdzeń), podlegających kryterium prawdziwości. Taka wypowiedź niczego nie opisuje, nie relacjonuje, lecz sama w sobie jest działaniem, dokonuje tego, co mówi i stwarza rzeczywistość pozajęzykową. Może być jedynie oceniana jako udana (użyta właściwie, fortunnie) lub nieudana (nieskuteczna, niefortunna), np. nieszczera obietnica, nieudane przeprosiny, niespełniona prośba itp.

Stwierdzenia (konstatacje) - wyróżniające się tym, że można je poddać kwalifikacji prawdziwościowej, tzn. powiedzieć, czy są prawdziwe czy fałszywe (np. Świeci słońce, Zakwitły bzy, Tomek ma psa);

akty wykonawcze (sprawcze, performatywne) - nie podlegające kryterium prawdziwości, lecz tworzące pewne fakty w rzeczywistości (np. Sąd uznaje oskarżonego winnym i skazuje go na karę pozbawienia wolności na lat 10.; Otwieram posiedzenie Sejmu, Chrzczę ciebie w imię Ojca i Syna, i Ducha św. itp.)

Austin rozróżnił 3 aspekty wyrażeń językowych:

lokucja - samo wypowiedzenie jakiejś treści, samo zdanie, np. Dzień dobry!,

illokucja - intencja, zamiar, plan, który realizuje człowiek za pomocą wyrażenia językowego (mówiąc Dzień dobry! realizuję akt przywitania się),

perlokucja - zaplanowane następstwo, a więc to, co nadawca zakłada w czynnościach, w zachowaniu odbiorcy.

Perlokucja = illokucja i skutek perlokucyjny

Trzy podstawowe warunki powodzenia aktu mowy:

> musi istnieć uznana procedura konwencjonalna, posiadająca pewien konwencjonalny skutek a obejmująca wypowiadanie pewnych słów przez pewne osoby w pewnych okolicznościach;

> poszczególne osoby i okoliczności w danym przypadku muszą być odpowiednie do powołania określonej procedury;

> procedura musi być przeprowadzona poprawnie przez wszystkich uczestników.

Aspekty aktu mowy

• lokucyjny - samo wypowiedzenie jakiejś treści (bez uwzględniania sytuacji, okoliczności powstania wypowiedzi)

• illokucyjny - treść naddana, intencją zamierzoną przez mówiącego (np. pytanie: Czy musisz tak głośno słuchać muzyki? może być intencjonalnie wymówką); jego wartość mierzona jest nie w kategoriach prawdziwości, lecz skuteczności aktu mowy/ intencja, zamiar, plan, który realizuje człowiek za pomocą wyrażenia językowego.

Aspekty aktu mowy

ILLOKUCJA: Akt mowy, za pomocą którego mówiący pragnie coś uczynić lub osiągnąć.

W tym celu osoba mówiąca (nadawca) posługuje się różnymi czasownikami performatywnymi, np.:

Mówić, informować, prosić, przepraszać, gratulować, pytać, rozmawiać, dziękować, ogłaszać, mianować, zawiadamiać….

Aspekty aktu mowy

• perlokucyjny- związany z wtórnymi rezultatami aktu komunikacyjnego (np. znieważenie, obraza, gniew, zadowolenie, rozbawienie oraz inne stany mentalne i emocjonalne wywołane przez wypowiedź u odbiorcy), zaplanowane następstwo, a więc to, co nadawca zakłada w czynnościach, w zachowaniu odbiorcy

Aspekty aktu mowy: 5 kategorii aktów mowy wedle Searl'a

(ze względu na rodzaj intencji):

Asercje (stwierdzenia, sądy) - intencją mówcy jest przekazanie swego przekonania na jakiś temat. „Ładna pogoda”/ przypuszczenia, wyznania, przewidywania

Dyrektywy - ich celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę (np. zakazy, rozkazy, pozwolenia, prośby). Intencją mówiącego jest, aby słuchacz coś uczynił.

Aspekty aktu mowy

Zobowiązania/ komisywy - związane z podjęciem przez mówiącego jakiegoś zobowiązania wobec słuchającego. Obietnice: „przyjdę jutro”.

Ekspresywy - polegające na wyrażaniu stanów emocjonalnych, psychicznych mówcy (gratulacje, kondolencje).

Deklaracje - akty wywołujące pewne stany rzeczy w stosunkach społecznych, który wcześniej nie istniał (np. odwołania, mianowania). „Zwalniam pana z pracy”, (werdykty - nie zmieniają stanu rzeczy, tylko go ogłaszają)

WARUNKI SKUTECZNOŚCI AKTU MOWY (Searle)

Warunek przygotowawczy lub wstępny

Warunek szczerości

Warunek wyrażony w treści sądu

Warunek podstawowy, czyli treść aktu illokucyjnego

Warunek przygotowawczy lub wstępny: określa możliwość realizacji aktu mowy:

Stwierdzenia: stan wiedzy, przekonań mówiącego i słuchacza. Mówiący uzupełnia lukę informacyjną słuchającego.

Dyrektywy: możliwość wykonania czynności na której zależy mówiącemu.

Zobowiązania: możliwość ich realizacji przez mówiącego, a słuchającemu musi zależeć.

Ekspresja: jej efektywność zależy od zainteresowania słuchacza stanem psychicznym i emocjonalnym mówiącego.

Deklaracja: często prawnie regulowane złożone warunki.

Warunek szczerości: odnosi się do mówiącego i jest skuteczny, gdy mówiący

Przy stwierdzeniach: jest przekonany o prawdziwości tego, co mówi i co chce przekazać słuchaczowi.

W dyrektywach: rzeczywiście chce, żeby słuchacz wykonał daną czynność.

W zobowiązaniach: zamierza wykonać to, co się obiecuje lub czym się grozi.

W ekspresjach: przeżywa dany stan psychiczny lub emocjonalny

W deklaracjach: moralne, inne prawo do ich wygłaszania

Aspekty aktu mowy

Warunek wyrażony w treści sądu - ten warunek jest spełniony, gdy słuchacz rozumie treść sądu.

Czasem ta treść jest pomijana, jak w okrzykach wyrażających ekspresję: „Och!” „Ejże!”, lub domyślna na podstawie poprzednich wypowiedzi: „Rób, co ci kazałem”…

KONWENCJE KONWERSACYJNE

Para przyległa - składa się z wypowiedzi dwóch osób połączonych zasadą odpowiedniości (pierwszy człon, wyznacza drugi)

pytanie odpowiedź

stwierdzenie potwierdzenie

prośba obietnica

powianie powitanie

podziękowanie potwierdzanie

Konwersacja dokonuje się za pomocą dwóch podstawowych technik:

ŁAŃCUCH SPRZĘŻENIE

para przyległa Nakładanie się

dwóch aktów mowy

para przyległa

ŁAŃUCH = PO JEDNEJ PARZE PRZYLEGŁEJ NASTĘPUJE KOLEJNA Z NIEJ WYNIKACJĄCA

(miejsce akcji: kawiarenka)

Klient: Czy dostanę kawę?

Kelner: Tak.

Klient: Poproszę małą ze śmietanką.

Kelner: Proszę (podaje małą kawę)

(miejsce akcji: kawiarenka)

Klient: Czy dostanę kawę? PYTANIE

Kelner: Tak. OPDOWIEDŹ

Klient: Poproszę małą. PROŚBA

Kelner: Proszę (podaje małą kawę). SPEŁNIENIE

SPRZĘŻENIE = nakładanie się dwóch aktów mowy

Wypowiedź jednego z mówiących zostaje uznana jednocześnie za dwa akty mowy, co implikuje ruch kolejnego rozmówcy, który odnosi się zarówno do bezpośrednio wyrażonego

SPRZEŻENIE ZWYKŁE:

(miejsce akcji: kawiarenka)

Klient: Czy dostanę kawę?

Kelner: Tak. Małą czy dużą?

Klient: Małą.

Kelner: Proszę (podaje małą kawę).

SPRZEŻENIE ZWYKŁE:

(miejsce akcji: kawiarenka)

Klient: Czy dostanę kawę? PYTANIE + PROŚBA

Kelner: Tak. Małą czy dużą? OPDOWIEDŹ + PYT.

Klient: Poproszę małą. ODPOWIEDŹ

Kelner: Proszę (podaje małą kawę). SPEŁNIENIE

SPRZEŻENIE ELIPTYCZNE:

(miejsce akcji: kawiarenka)

Klient: Czy dostanę kawę?

Kelner: Małą czy dużą?

Klient: Poproszę małą.

Kelner: Proszę (podaje małą kawę).

SPRZEŻENIE ELIPTYCZNE:

(miejsce akcji: kawiarenka)

Klient: Czy dostanę kawę? PYTANIE + PROŚBA

Kelner: Małą czy dużą? PYTANIE

Klient: Poproszę małą. ODPOWIEDŹ

Kelner: Proszę (podaje małą kawę). SPEŁNIENIE

ELIPSA (językoznawstwo) - opuszczenie jakiegoś członu frazy.

Klient: Czy dostanę kawę? PYTANIE + PROŚBA

Kelner: [Tak.] Małą czy dużą? [Odpowiedź] PYTANIE

4

---