ARYSTOTELES
Synu Stagiry, często o różnicy
Między pojęciem a wyobrażeniem
Snułeś myśl swoją; twoi poprzednicy
Już ją podnieśli, lecz nowym spojrzeniem
Ją obdarzyłeś. Wielkie twe zasługi:
To ty stworzyłeś wiedzy podwaliny.
Nie rodził się w dziejach mędrzec drugi,
Tak zasłużony dla każdej dziedziny.
Nie oszczędziłeś i twego patrona
W krytyce swojej, zacnego Platona.
[…]
Od starożytnych do Tomasza czasów,
Po dzień dzisiejszy, jakże się zmieniło
Twoje oblicze, ile w nim grymasów!
Wrócić do źródła byłoby mi miło.
O, móc podziwiać szlachetną prostotę
Twoich idei, sztukę kontemplacji,
Twój pogląd mądry na bytu istotę
I przenikliwości twoich eksplikacji
Ale bałbym się też rozczarowania,
Bo przecież byłeś mistrzem udawania.
U. Eco, Arystoteles
„Nie chowaj nienawiści po wieczne czasy, ty, który sam nie jesteś wieczny. „
„Starość nie jest niczym innym, jak tylko powtórzeniem wieku dziecięcego”
„Doskonała przyjaźń rodzi się między dobrymi oraz między tymi, co osiągnęli jednoczący stopień cnoty.”
Arystoteles wszedł w świat bez owej pompy i wystawności. Jest jedną z najwybitniejszych postaci, które w zasadniczy sposób wpłynęły na rozwój kultury europejskiej. Anegdoty odnoszące się do niego, pokazują go jako człowieka życzliwego i kochającego, oraz otwarcie wskazują na ślad zarozumiałości uczonych, którzy sądzą, że mogą dostrzec błędy w jego pracach. Bardzo ważne dla niego było szczęśliwe życie rodzinne, pieczołowicie troszczył się o swoje dzieci, jak i służących.
Urodzony w 384r.p.n.e. w Satgirze w mieście na Półwyspie Chalkidyjskim w Tracji.
Wywodził się z długiej linii prowincjonalnych lekarzy, a więc ze środowiska średniej klasy mieszczańskiej. Ale ojciec jego musiał być więcej niż przeciętnie uzdolniony i wybitny, został bowiem lekarzem nadwornym Amintasa Macedońskiego[…]. W związku z tym cała rodzina przeniosła się ze Stagiry do Pelli[…], gdzie też Arystoteles spędził co najmniej część swych lat chłopięcych.
Jego ojciec był lekarzem medycyny, mieszkał na Chalkidiki, gdy urodził się Arystoteles. Matka, Phaestis, pochodziła z Chalkis, na wyspie Eubeja.
Jego rodzice zmarli, kiedy był bardzo młody. Wówczas zamieszkał u Proksenosa, który był przyjacielem rodziny. Otrzymał od niego wychowanie. Dalszy okres życia Arystotelesa to studia a Akademii Platońskiej, które podejmuje w wieku 18 lat. W tym celu udaje się do Aten. Tutaj, jak powiadają, jego nienaturalny sposób zachowania i nadmierna dbałość o wygląd zewnętrzny sprawiały pewien kłopot władzom uczelni. Opowiadano też o sporach, jakie miał toczyć ze swymi nauczycielami, oraz o napiętych stosunkach osobistych, ale to są prawdopodobnie plotki.W Akademii Arystoteles spędził w sumie 20 lat, w czasie których najpierw był studentem, potem asystentem Platona i w końcu samodzielnym wykładowcą. Po śmierci Platona był naturalnym pretendentem do objęcia pozycji rektora Akademii - jednak inni członkowie Akademii zdecydowali się wybrać na to stanowisko siostrzeńca Platona, Speuzypa, ze względu na dużą rozbieżność wypracowanego przez Arystotelesa systemu filozoficznego z systemem Platona. Wówczas kształcenie szkolne Arystotelesa dobiegło końca. Arystoteles podróżował z Aten na Assos, która położona jest naprzeciw wyspy Lesbos. Wraz z nim Akademię opuścił Ksenokrates z Chalcedon. Na Assos Arystoteles został przyjęty przez władcę Hermiasa z Atarneus. Arystoteles ożenił się z Pythias, siostrzenicą i adoptowaną córką Hermiasa. Mieli jedną córkę, którą nazwali Pythias. Jej matka zmarła ok. 10 lat po ich ślubie. Podobno była dużo młodsza od Arystotelesa- gdy brali ślub miała prawdopodobnie 18 lat. Arystoteles nie ożenił się ponownie po jej śmierci, ale wszedł w związek z Herpyllis, która pochodziła z jego miasta rodzinnego. Nie wiadomo, kiedy się po raz pierwszy spotkali ale mieli syna, Nikomachusa.
Barnes pisze : Arystoteles był trochę modnisiem, nosił pierścienie na palcach i modnie ścięte krótkie włosy. Cierpiał z powodu złego trawienia, mowiono o nim, że jest laskonogi. Był dobrym mówcą, błyszczał podczas swych wykładów, był przekonujący w konwersacji i miał zjadliwe poczucie humoru. Jego przeciwnicy, których było wielu, twierdzili, że jest arogancki i apodyktyczny. Jako człowiek, podejrzewam, że raczej godny podziwu, aniżeli sympatyczny.
Na uwagę zasługuje fakt, iż opisywany przeze mnie filozof był nauczycielem Aleksandra Macedońskiego, mającego wówczas 12 lat, którego to ojciec- Filip był kolegą Arystotelesa w dzieciństwie. Arystoteles przyjął tą propozycję i w latach
343-342 p.n.e powrócił do Pelli, która stała się tymczasem ruchliwym, nowoczesnym miastem. Tu Arystoteles spędził cztery lata, kształcąc Aleksandra i starając się wpoić weń cześć dla greckich ideałów i konstytucji oraz pogardę dla barbarzyńców.
Jego praca nauczycielska została przerwana i faktycznie skończona, kiedy Aleksander , już jako szesnastoletni młodzieniec, objął funkcję regenta- jego ojciec prowadził wówczas kampanię[…]. W trzy lata później Filip został zamordowany, Aleksander zaś wstąpił na tron. Arystoteles znów był wolny; skłonny był teraz wrócić do Aten, które pełne były dla niego dawnych wspomnień i dawnych przyjaciół, a przy tym było to miejsce najbardziej pobudzające do pracy literackiej i naukowej. W czasie wojny powrót do Aten był dla niego niewskazany z uwagi na stosunki łączące go z Macedonią, ale teraz miasto było już spacyfikowane i nie groziło mu niebezpieczeństwo.
Kolejny powrót Arystotelesa do Aten datowany jest na 334 r. p.n.e. nie powrócił ponownie do Akademii, której przewodniczył teraz Ksenokrates, umysł raczej mierny. Arystoteles był bardzo ambitny, chciał rozwinąć nowy system filozoficzny; zajmowały go niezliczone badania naukowe w różnych dziedzinach i zapewne rozporządzał dużym zasobem danych faktycznych. Jedynym sposobem było założyć własną szkołę. Jednak o tym w dalszej części mojej pracy.
Nie sposób ominąć faktu, iż w pewnym okresie nastąpiło ochłodzenie stosunków z Aleksandrem. Drażnił go postępowanie króla, jak również to, że Persów powyznaczał na zaszczytne i odpowiedzialne stanowiska państwowe i w ogóle bratał się z barbarzyńcami. Wszystko to napawało goryczą Arystotelesa. z drugiej znów strony król, aczkolwiek bezzasadnie, zaczął podejrzewać o nielojalność regenta swego, Antypatra[…]. Przyczyną jednak, która tajona niechęć zamieniła w otwarte zerwanie, było zachowanie i losy siostrzeńca Arystotelesa, Kalistenesa.
Na wiosnę roku 323 zmarł nagle Aleksander, prawdopodobnie wskutek tego, że się upił w czasie ciężkiego ataku malarii. Nie miał jeszcze ukończonych trzydziestu lat, panował zaś bez mała trzynaście. Jakkolwiek śmierć jego wynikła z przyczyn naturalnych, rozeszły się niebawem oszczercze pogłoski, że króla otruto na polecenie Arystotelesa i Antypatra. Dzięki energii Perdykasa, któremu Aleksander zlecił regencję do chwili narodzin dziecka- oczekiwała go baktryjska żona króla, Roksana- przez krótki czas po śmierci Aleksandra utrzymał się jaki taki porządek. Ale w całej Grecji gorzał otwarty bunt, który wzniecił antymacedoński mówca Demostenes; toteż potrzeba było całego roku, żeby Antypater zdołał uśmierzyć powstanie.
Wobec licznych powiązań osobistych z Macedonią i przyjaźni łączącej go z Antypatrem, Arystoteles uznał za wskazane od razu opuścić Ateny. Oskarżono go z braku lepszych podstaw, o obrazę panującej religii. Nie chcąc, jak powiedział „dać Ateńczykom sposobności do popełnienia ponownego grzechu przeciw filozofii”. Arystoteles schronił się do odziedziczonej po matce posiadłości wiejskiej w Chalkis, na wyspie Eubei. Po upływie roku zmarł tam wskutek dolegliwości żołądkowej, na którą cierpiał od pewnego czasu. Liczył lat sześćdziesiąt trzy.
Główne hasła filozofii Arystotelesa:
poznaj samego siebie - tzn. namiętności, które tobą kierują, upodobania, potrzeby,
znajdź złoty środek - dla rozrzutnego będzie on bliżej skąpstwa, dla tchórza bliżej brawury...
rozpocznij ćwiczenia - ćwicz cnoty tzn. trzymaj się złotego środka,
z ćwiczeń musi wyniknąć przyzwyczajenie - tzn., że czynności, które do tej pory nie sprawiały nam przyjemności teraz są jej źródłem.
Dzieła Arystotelesa zwykło dzielić się na: pisma logiczne (Kategorie, Analityki, Topiki), pisma przyrodnicze (Fizyka, O niebie, Zoologia, Meteorologia), filozofia pierwsza (Metafizyka), pisma etyczne (Etyka nikomachejska, Etyka eudemejska), pisma polityczne (Polityka), pisma poetyckie (Poetyka, Retoryka); większość pism Arystotelesa nie była przeznaczona do publikacji, są to zredagowane (głównie przez Andronika z Rodos) jego notatki do wykładów.
Dzieła Arystotelesa:
Poetyka
Metafizyka
Organon
O częściach zwierząt
Polityka
Retoryka
Meteorologia
O niebie
O duszy
Etyka nikomachejska
Etyka eudemejska
Pisma:
Były to głównie dialogi, inspirowane pismami Platona. Oprócz tych pism przeznaczonych dla szerszego ogółu, wydawał też materiały nauko we, o treści historycznej, literackiej, przyrodniczej, opracowania dzieł sławnych filozofów. Współautorami tych dzieł byli jego uczniowie ze szkoły "perypatetyckiej". Oprócz tego pisał opracowania naukowe na użytek szkoły, pisma logiczne, przyrodnicze. Metafizyka stanowi ośrodek filozofii Arystotelesa. Obejmuje tzw. "pierwszą filozofię". Nazwę dzieła "Ta meta fisica" nadał Andronikos z Rodos umiesz czając "pisma następujące po pismach przyrodniczych", która się utrwaliła. Składała się z 14-tu ksiąg. Arystoteles pisał także pisma praktyczne i poetyckie.
W rozdziale XXXII POLITYKI jest napisane:
Państwo[…] istnieje jak każda inna wspólnota dla jakiegoś celu. W przypadku państwa celem tym jest najwyższe dobro człowieka, jego moralne i intelektualne życie[…]. Pierwszym celem państwa jest realizacja najprostszych zadań życiowych. Jednak dalsze istnienie ma na celu dobre Zycie, i Arystoteles podkreśla, że państwo różni się od rodziny i wsi, nie tylko ilościowo, ale także jakościowo oraz przez swą specyfikę. To jedynie w państwie człowiek może wieść w pełni dobre życie, a ponieważ dobre życie jest naturalnym celem człowieka, państwo należy nazywać społeczeństwem naturalnym.
„Okazuje się z tego, że państwo należy do tworów natury, że człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie ( człowiek jest stworzeniem politycznym), taki zaś, który z natury, a nie przez przypadek żyje poza państwem, jest albo nędznikiem, albo nadludzką istotą.
Ludzki dar mowy wskazuje wyraźnie, że natura przeznaczyła człowieka do życia społecznego, a życiem społecznym w swej specyficznej pełnej formie jest według Arystotelesa życie państwa. Państwo jest pierwsze przed rodziną i jednostką w tym sensie, że podczas gdy państwo jest samowystarczalną całością, ani jednostka, ani rodzina nie są samowystarczalną całością, ani jednostka, ani rodzina nie są samowystarczalne. „ Kto (…) nie potrafi żyć we wspólnocie albo wcale jej nie potrzebuje, będąc samowystarczalnym, (…) jest albo zwierzęciem, albo bogiem”.
Platońsko - Arystotelesowski pogląd na państwo jako instytucję pełniącą pozytywną funkcję, służącą bowiem celowi człowieka- prowadzeniu dobrego życia czy osiągnięciu szczęścia- i jako na to, co jest natura prior (co nie oznacza oczywiście tempore prior) w stosunku do jednostki i do rodziny, miał wielki wpływ na późniejszą filozofię.
Arystoteles dokonał trichotomicznego podziału nauk:
teoretyczne - których celem jest formułowanie wiedzy dla niej samej (metafizyka, fizyka i matematyka)
praktyczne - których celem jest formułowanie wiedzy dla osiągnięcia doskonałości moralnej (etyka, polityka)
pojetyczne (wytwórcze) - których celem jest formułowanie wiedzy, za pomocą której można wytwarzać określone przedmioty.
W opinii Arystotelesa, nauki teoretyczne są najbardziej wartościowe, a tym samym najwyżej usytuowane w hierarchii, ze względu na fakt, że opisują wiedzę dla samej wiedzy. Wśród nauk teoretycznych, największą wartość reprezentuje metafizyka, która dąży do zaspokojenia tylko i wyłącznie ludzkiej potrzeby czystego poznania.
Drugim istotnym czynnikiem wypracowanym przez Arystotelesa była zasada obiektywizmu. Jako naukowiec Stagiryta badał wszystkie znane mu teorie i poglądy, aby wydobyć z nich to, co prawdziwie odpowiada rzeczywistości. Stąd łącząc przeciwstawne stanowiska (materializm i idealizm), wypracował swoje własne- realizm. Arystoteles przyjął wbrew Platonowi, że idee nie istnieją poza światem zmysłowy, ale są w rzeczach i stanowią ich istotę. Pierwszą więc najistotniejszą zasługą Arystotelesa była systematyzacja nauk, do których filozof się odnosił, które charakteryzował, przedstawiał historycznie i rozwijał. Było to ogromne przedsięwzięcie-poznać i zgromadzić cała wiedzę ówczesnego świata.
POGLĄDY NA KOBIETY
Arystoteles uważał, że kobiecie czegoś brakuje jest „zdeformowanym mężczyzną". Arystoteles wierzył, że wszelkie cechy dziecka tkwią gotowe w nasieniu mężczyzny. Kobieta Jest jak rola uprawna, która tylko przyjmuje w siebie ziarno i nosi je w sobie, aż wyrośnie, podczas gdy mężczyzna jest "siewcą". Mówiąc to w sposób prawdziwie Arystotelesowy, mężczyzna daje "formę", a kobieta "materię". Stosunek Arystotelesa do kobiet został niestety utrwalony, gdyż to jego poglądy a nie Platona rozpowszechniły się w średniowieczu.
POGLĄDY W ZAKRESIE FIZYKI
Znane powiedzenia:
Nadprzyrodzone jest tylko to, co nie podlega obserwacji.
Cnotę widać wyraźnie w czynach, niż w ich braku.
Cokolwiek się porusza, przez co innego jest poruszane.
Prawdą jest to, co ma odbicie w rzeczywistości.
Pierwszą i podstawową rzeczywistością, jaką może poznać człowiek jest rzeczywistość zmysłowa, czyli przyrodnicza. Cała naturę cechuje to, że nieustannie podlega zmianie, kształtuje się. Właśnie zagadnienie ruchu uczynił Arystoteles przedmiotem swoich pierwszych badań. Na podstawie analiz i obserwacji doszedł do wniosku, że całą natura i panujący w niej ruch zmierzają do konkretnego celu, przestrzegając określonego prawa. Istnienie więc każdej rzeczy ma cel i aby mógł być on osiągnięty, niezbędny jest ruch. Ruch to zmiana, która zachodzi od jakiegoś stanu początkowego do drugiego stanu końcowego, dzięki czemuś, co ową zmianę wywołało. Żeby więc rzeczy mogły się poruszać, muszą posiadać pewną właściwość, dzięki której możliwe jest zaistnienie stanu początkowego dla ruchu. Tę właściwość określił filozof jako siłę umożliwiającą danej rzeczy działanie. Z kolei osiągnięcie stanu końcowego, do którego wszelki ruch zmierza, określił Arystoteles jako akt, czyli to, do czego wszystko zmierza, co jest pewną doskonałością i wykończeniem wszelkiej możności. Zasada owa, która sprawia, że byty przechodzą od potencji do aktu, nazwana została entelechią. Z obserwacji przyrody wynikała dla Arystotelesa jeszcze jedna zależność. Po to, żeby ruch mógł w ogóle zaistnieć, potrzebna jest również przyczyna zmiany. Wszystko bowiem, co się porusza, ma swojego poruszycie la, czyli ową przyczynę, która każdą zmianę inicjuje. Arystoteles uznał, że jeśli świat zbudowany jest celowo i działa według określonych reguł, które można poznać za pomocą zmysłów i rozumu, to muszą one obowiązywać w całym świecie przyrodniczym i poza nim.
Fizyka Arystotelesa jest niestety nieprawidłowa i ma znaczenie historyczne. Wyznawał on filozofię 4 żywiołów budujących świat (woda, ogień, powietrze, ziemia) oraz 1 żywiołu (tzw. kwintesencja), budującego sfery niebieskie.
Według niego, ciała ciężkie ze swej natury „grawitują” w kierunku środka Ziemi, a ciała lekkie - z natury lewitują w przeciwnym kierunku.
Jest więc tylko jeden taki punkt, w którym wszelki ruch zamiera. Jest to środek Ziemi. Tam ruch ma swój kres i jest to spoczynek absolutny. Ten jeden, jedyny punkt jest czymś szczególnym i wyróżnionym. Musi być on położony w środku Wszechświata. Dlatego tam umiejscowiona została Ziemia. To stało się przyczyną uznawania przez Arystotelesa teorii geocentrycznej.
Ciała można poruszać wbrew ich naturalnej tendencji, ale potrzebny jest do tego tzw. motor, czynnik poruszający. W dzisiejszym rozumieniu jest to po prostu siła. Siła ta jest potrzebna do podtrzymywania ruchu - jego stałej prędkości. W rozważaniach Arystotelesa zawarte jest pierwsze ilościowe ujęcie zjawisk. Niestety nie jest ono prawidłowe, a w dzisiejszych symbolach i pojęciach moglibyśmy ująć je tak:
F = mv
gdzie: F - siła, m - masa, v - prędkość średnia.
Błąd Arystotelesa wynikał z tego, że opierał on swoją dynamikę na zwykłych obserwacjach. Przecież ciało, na które działamy siłą tylko chwilowo, z czasem zatrzymuje się (a więc, zgodnie z jego rozumowaniem trzeba działać siłą cały czas, by się nie zatrzymało). Nie potrafił on poddać swoich obserwacji procesowi idealizacji i oddzielić od nich wpływu istniejących w rzeczywistości sił tarcia i oporu powietrza, które to działają hamująco.
Ta nieumiejętność idealizacji stała się później przyczyną sceptycznego nastawienia samego Arystotelesa do swojej dynamiki. Zauważył on, że człowiek, działając małą siłą na masywny okręt, powinien nadać mu prędkość (małą, ale niezerową). A okręt ani drgnie. Przyczyną były oczywiście siły tarcia i opór wody. Znajomość i ujęcie tych sił było po prostu niezbędne, by prawidłowo sformułować prawa dynamiki.
POGLĄDY W ZAKRESIE METAFIZYKI
Spośród wszystkich nauk Arystoteles za najważniejsze uznał nauki teoretyczne. W tej grupie istnieje najważniejsza i najdonioślejsza ze wszystkich - FILOZOFIA PIERWSZA, czyli teologia.
Metafizyka Arystotelesa podejmuje cztery zagadnienia. Zajmuje się:
- pierwszymi przyczynami zasadowymi
- bytem
- substancją
- Bogiem i substancją ponad zmysłową
Badając świat fizyczny Arystoteles poszukiwał rozwiązań i wniosków umożliwiających sprowadzenie całej rzeczywistości do praw, które są niezmienne i którym wszystko podlega. Przez przyczyny i zasady rozumiał filozof to, co ustanawia rzeczy i nadaje im strukturę. Według Arystotelesa istnieją cztery przyczyny warunkujące powstanie :
1. Formalne- to forma, czyli kształt danej rzeczy
2. Materialne- czyli to, z czego określona rzecz jest zrobiona
3. Sprawcza- jest tym, dzięki czemu dana rzecz powstałą albo się porusza
4. Celowa- określa to, do czego rzecz jest przeznaczona
Drugim i trzecim zagadnieniem metafizyki uczynił Arystoteles problem bytu i substancji. Bytem jest to, co jest, a więc wszystko, co istnieje. Zdaniem filozofa musi istnieć coś, co łączy wszystkie rzeczy, coś co jest wspólne niezależnie od charakteru przyczyn, jakie je tworzą. Tym czymś jest dla Arystotelesa substancja, czyli to, co stanowi podłoże istnienia każdej rzeczy, coś istniejącego niezależnie i samo przez się, konkretne indywiduum, a nie cechę jakiejś rzeczy. Substancja to też istota rzeczy, czyli ta, dzięki czemu dana rzecz jest tym, czym jest. W odróżnieniu od istoty każda rzecz posiada również właściwości, czyli to, dzięki czemu dana rzecz jest, jaka jest.
Składnikami substancji są forma i materia. Substancja jest podstawą istnienia określonej rzeczy, forma i materia jej wyrazem. Materia nie może istnieć sama, tak jak i forma. Podstawą ich istnienia jest właśnie substancja, dzięki której i forma, i materia występują wspólnie i tworzą rzeczy. Pogląd ten określa się mianem hylemorfizmu, gdyż głosi on, że wszystkie istniejące samodzielnie rzeczy złożone są z dwóch składników- formy i materii.
Ostatnim już, czwartym, przedmiotem są dla Arystotelesa Bóg i substancja ponadzmysłowa. Według filozofa istnieją bowiem trzy rodzaje substancji:
1.pierwsze- zmysłowe, które powstają i giną, a utworzone są z czterech elementów: ziemi, wody, powietrza i ognia; nimi właśnie zajmuje się fizyka.
2. Drugie- również zmysłowe są jednak niezniszczalne, gdyż zbudowane zostały z niezniszczalnej materii- czystego eteru
3. Trzecie- niezmysłowe, wieczne i transcendentne, ponieważ przekraczają doświadczenie zmysłowe; nie są zbudowane z żadnej materii, a ich badaniem zajmuje się metafizyka.
Arystoteles przyjął, że jeśli zasady, które odkrył w świecie fizycznym, są prawdziwe, to muszą stosować się do całęj rzeczywistości. Skoro więc natura działa według określonych praw i dąży do określonego celu, to musi posiadać swoją pierwszą przyczynę, dzięki której w ogóle zaistniała. Ową przyczyną musi być wieczna zasada, tylko tak można bowiem wytłumaczyć wieczny ruch, jaki panuje w świecie. Doszedł Arystoteles do istnienia substancji pozazmysłowej, która stanowi zasadę wszelkiego ruchu, sama będąc wieczną, niematerialną i nieruchomą. Ową zasadą jest Bóg, którego filozof, którego filozof nazwał Pierwszym Nieporuszonym Poruszycielem. Rodzi się jednak istotne pytanie: jak Pierwszy Nieporuszony Poruszyciel może być przyczyną ruchu, sam będą nieruchomym? Sprzeczność tę rozwiązał Arystoteles, odwołując się do swojej teorii czterech przyczyn. Bóg jest przyczyną sprawczą ruchu jako przyczyna celowa i powoduje go, pociągając rzeczy do siebie. Te bowiem dążą do aktu i doskonałości, którą właśnie Pierwszy Nieporuszony Poruszyciel posiada jako przyczyna celowa. Bóg jest dla świata przedmiotem pożądania i wszystko, co istnieje, zdąża właśnie do niego. Sam Bóg będąc bytem najdoskonalszym, kontempluje rzeczy najdoskonalsze, a że nie ma nic większego od niego- kontempluje samego siebie. Jest myślą myśli.
POGLĄDY W ZAKRESIE ETYKI
Dobro jako wartość indywidualna a nie absolutna
Etyka Arystotelesa wynikała w dużym stopniu z jego teorii bytu, ale także była wypracowana na drodze praktycznych obserwacji. Rozumiał on dobro i cnotę jako dążenie do doskonalenia swojej formy, czyli duszy. Gdy dusza osiągnie optymalną, przeznaczoną dla danej jednostki postać, to wtedy jednostka ta osiągnie trwałe szczęście i cnotę.
Dusze ludzkie są niepowtarzalne, dlatego to, co jest dobre dla jednego człowieka, niekoniecznie musi być dobre dla drugiego. Dobro zatem jest pojęciem subiektywnym i zależy od mnóstwa różnych czynników. Próba uszczęśliwiania wszystkich poprzez tworzenie idealnego państwa jest, więc mrzonką, która w istocie może tylko
wszystkich unieszczęśliwić (było to sprzeczne z poglądami Platona).
Arystoteles nie zgadzał się też ze zrównywaniem dobra z wiedzą o ideach. Jego osobiste doświadczenia z Akademii Platońskiej przekonały go, że nawet najmądrzejsi filozofowie nie są wolni od zwykłych ludzkich namiętności, a nawet zdarza się, że podlegają im silniej. Zgodnie ze swoją teorią duszy, Arystoteles twierdził, że każdy człowiek trwa w naturalnym konflikcie żądz cielesnych i racjonalnej ocenie sytuacji dostarczanej mu przez rozumną część jego duszy. Z tego powodu cnota to stały proces przezwyciężania i kontrolowania żądz wymagający stałego wysiłku a nie coś co na trwałe można posiąść przez proste nabywanie wiedzy. Moralność to zatem podążanie za nakazami rozumu, które mogą być albo wpojone przez wychowanie albo uzyskane na skutek własnych przemyśleń, co dla samej moralności jako takiej ma drugorzędne znaczenie. Stąd człowiek mądry, ale o słabej woli bywa często mniej cnotliwy od człowieka niewykształconego ale o silnej woli.
Teoria „złotego środka”
Arystoteles uważał, że zbyt skrajne czy rygorystyczne podejście do moralności oraz całkowite ignorowanie żądz cielesnych ma zwykle fatalne rezultaty, gdyż żądze te są sposobem, w jaki ciało komunikuje silnie zależnej od niego duszy swoje potrzeby.
W swoim postępowaniu człowiek powinien kierować się „złotym środkiem”, który jest określany przez jego rozum, gdyż jest to droga do osiągnięcia szczęścia, najwyższego dobra, które jest naszym celem ostatecznym.
Wynika z tego, iż człowiek powinien podążać drogą „złotego środka” - nie ignorować żądz, ale też nie może się im podporządkowywać, nie może im ulegać. Jego działanie ma być umiarkowane, ale ma jednocześnie przynosić mu przyjemność. Żądze muszą zostać zaspokojone, ale w sposób umożliwiający harmonijny rozwój także rozumnej części duszy, która to dusza powinna oprócz nabywania wiedzy kultywować również umiejętności panowania nad żądzami, poprzez silną wolę, odwagę i rozsądek.
Wg Arystotelesa nie w każdym postępowaniu można odnaleźć „złoty środek”, do takich czynów zalicza: cudzołóstwo, kradzież, morderstwo — tutaj nie ma średniej miary, są to czyny niegodziwe!
Arystoteles wyróżnił dwa rodzaje cnót: teoretyczne- intelektualne, inaczej zwane dianoetycznymi i praktyczne- moralne, czyli etyczne. Cnoty intelektualne (roztropność, inteligencja, umiejętność i mądrość) można wypracować rozumem, cnoty etyczne zaś (męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie i roztropność) osiąga się przez odpowiedzialne wychowanie. Dzięki cnotom człowiek postępuje rozumnie, czyli zachowuje roztropność.
Włączył retorykę do nauk produktywnych. Retoryka dąży do określonego celu, a zależy od elementu nieprzewidywalnego. Najważniejsza jest skuteczność. „Techne Retorike” - sztuka retoryczna - 3 księgi. U niego retoryka jest silnie powiązana z logiką. Stosowane argumenty muszą być logiczne. Ważny jest status społeczny mówcy i etos mówcy. Bierze pod uwagę emocje. Rodzaj wypowiedzi należy dostosować do słuchacza (wiek, płeć słuchacza). III księga dotyczy problemu kompozycyjnego, jawności, poprawności, szczerości, adekwatności. Jest przekonany że jeżeli mówca ma szacunek do audytorium, to autorytet mówcy będzie rósł.
POGLĄDY W ZAKRESIE WYCHOWANIA
do 7 roku życia dziecko winno się wychowywać na forum swej rodziny
potrzeba monitorowania treści twórczych (literackich czy muzycznych)
potrzeba edukowania muzycznego dzieci oraz młodzieży; w przekonaniu Arystotelesa muzyka miała mieć kojący wpływ na odpoczynek człowieka, miała sprzyjać wyrabianiu u ludzi młodych dobrych nawyków, miała pomagać w ćwiczeniu oraz doskonaleniu ludzkiego umysłu
zwolennik wychowania państwowego (nad wychowaniem oraz kształceniem dzieci oraz młodzieży mieli czuwać nadzorcy publiczno-państwowi)
przeciwnik twierdzenia, jakoby państwo miało być właścicielem dziecka
zwolennik wychowywania w grupie (zbiorowości)
w przekonaniu Arystotelesa, po ukończeniu 5 roku życia dziecko powinno się już przysłuchiwać naukom pobieranym przez inne dzieci
z nastaniem 7 roku życia powinna się rozpocząć regularna nauka
w okresie pomiędzy 7 a 14 rokiem życia dziecko powinno zdobywać wiedzę tzw. elementarną, powinno uczyć się muzyki oraz rysunku
w okresie pomiędzy 14 a 21 rokiem życia młodzież powinna doskonalić swoją sprawność fizyczną (Arystoteles odradzał łączenia ze sobą wysiłku fizycznego oraz intelektualnego)
przekonanie, że nie ma nic gorszego od pracy fizyczny, pracy upadlającej umysł i nie pozwalającej rozwijać się zakorzenionej w człowieku cnocie
Podstawowym narzędziem wychowania jest język, istotną rolę odgrywa też słuchanie. Teorię wychowania można uznać za ważny składnik całej myśli filozoficznej Arystotelesa, tworzy ono kulturę. Mimo upływu wieków teoria arystotelesowskiego wychowania nie straciła swej aktualności.
Stwierdzenie, że człowiek nie może bez reszty oddać się jednej dziedzinie życia, pojawia się także w poglądach Arystotelesa na społeczeństwo, Arystoteles powiedział, że człowiek jest „istotą polityczną" Uważał, że bez otaczającego nas społeczeństwa nie bylibyśmy prawdziwymi ludźmi. Był zdania, że rodzina i wioska lub miasteczko mogą zaspokoić potrzeby życiowe niższego rzędu, takie jak pożywienie i ciepło, małżeństwo i wychowanie dzieci, "Najwyższą jednak formą ludzkiej wspólnoty jest państwo. Arystoteles wymienia trzy różne formy państwa. Jedną z nich jest monarchia — co znaczy, że jest tylko jeden najwyższy szef państwa. Drugą dobrą formą państwa jest arystokracja. W państwie arystokratycznym rządzi mniejsza lub większa grupa przywódców. Trzecią dobrą formę państwa Arystoteles nazwał politeją, co oznacza demokrację.
Każde bowiem państwo składa się z rodzin, członkowie zaś rodziny są znów jej częściami składowymi. Otóż pełna rodzina składa się z niewolników i wolnych. Ponieważ zaś badanie każdej rzeczy musi się zacząć najpierw od najdrobniejszych części, a pierwszymi i najdrobniejszymi częściami rodziny są pań i niewolnik, mąż i żona, ojciec i dzieci, należy wziąć pod rozwagę te trzy stosunki i zbadać, czym jest w istocie każdy z nich i jak się powinien przedstawiać.
Jak do określonych kunsztów niezbędne są potrzebne właściwe narzędzia, jeśli dzieło ma być odpowiednio wykończone, tak i do gospodarstwa domowego. Z narzędzi jedne są martwe, drugie żywe, tak np.. dla sternika ster jest narzędziem martwym, zaś jego zastępca narzędziem żywym; pomocnik bowiem stanowi rodzaj narzędzia przy wykonywaniu pracy. Odpowiednio do tego także w gospodarstwie domowym rzeczy, jakie się posiada, są narzędziem do życia, mienie jest sumą takich narzędzi, a niewolnik żywą własnością. Jest zaś narzędziem ponad narzędzie każdy sługa. Gdyby bowiem każde narzędzie mogło spełniać swoje zadania według rozkazu albo i uprzedzając go, jak to podobno robiły posągi Dedala lub trójnogi Hefajsta.
Niewielka jest różnica w użyteczności, bo obie grupy, zarówno niewolnicy, jak zwierzęta domowe pomagają fizycznie do zaspokojenia niezbędnych potrzeb. Stosownie do tego istnieje w przyrodzie dążność do odmiennego kształtowania ciała ludzi wolnych i niewolników, w ten sposób mianowicie, że ci ostatni są silni ze względu na konieczne usługi, pierwsi zaś smukli, ale niezdolni do takich prac, zdatni natomiast do działalności politycznej, która ma dwa odrębne zadania: wojenne i pokojowe.
Po ojcu i matce z bogów jestem pokolenia,
Któż to śmiałby tedy mienić mnie służącą.
Przede wszystkim może się nasunąć wątpliwość, czy sztuka zarobkowania jest identyczne ze sztuką gospodarstwa domowego, czy też, czy też z jakąś
Jej częścią lub też z jej sztuką pomocniczą, to czy zachodzi tu taki stosunek jak między sztuką wytwarzania czółenek tkackich a sztuką tkacką.
Jasne jest więc, że nauka o gospodarstwie domowym nie jest identyczna z nauką o zdobywaniu własności. Jedna bowiem ma do czynienia z dostarczeniem środków, druga z ich używaniem; a któraż nauka zajmuje się używaniem mienia domowego, jeśli nie nauka o gospodarstwie domowym?
Są wszakże liczne rodzaje pożywienia, stąd i rozliczne sposoby życia zarówno u zwierząt, jak u ludzi; bez pożywienia żyć niepodobna, w następstwie jednak różnicy pożywienia wytworzyły się różnice w sposobie życia istot żyjących.
z form zarobkowania opierających się na wymianie najważniejszy jest handel. Istnieją trzy jego rodzaje: morski, śródlądowy i drobny handel; które tym różnią się od siebie, że jeden jest bezpieczniejszy od innych lub też, że więcej zysku przynosi niż drugi.
Mężczyzna bowiem z natury jest więcej uzdolniony do władania aniżeli kobieta, o ile wbrew naturze nie zajdzie wyjątek w tym względzie, podobnie jak więcej jest do tego człowiek starszy i dojrzalszy niż młody i niedojrzały.
Jasnę jest tedy rzeczą, że głowa domu więcej się troszczy o ludzi niż o posiadanie rzeczy martwych, więcej o doskonalenie pierwszych aniżeli obfitość drugich, którą zwiemy bogactwem, i to raczej o doskonalenie wolnych niż niewolników.
Czy żona musi być mądra, dzielna, sprawiedliwa, czy dziecko bywa i swawolne, i roztropne, czy też nie?
Niedojrzałe dziecko nie posiada oczywiście samodzielnego charakteru, ale dzielność jego polega na odpowiednim ustosunkowaniu się jego do celów wychowania i osoby kierownika, podobnie jak cnota niewolnika na właściwym zachowaniu się wobec pana. Ale dosyć tego! O mężczyźnie zaś i kobiecie, o dzieciach i ojcu, o właściwej każdemu z nich cnocie i o stosunku wzajemnym między nimi, a mianowicie, co w nim jest pięknego, jak i o tym jak się dążyć powinno do osiągnięcia dobrego, a unikania złego, trzeba będzie pomówić jeszcze w wywodach państwowych.
Skoro bowiem każda rodzina jest częścią państwa, a wspomniane osoby są częścią rodziny, cnotę zaś członków należy rozpatrywać w stosunku do cnoty całości, więc dzieci i kobiety trzeba koniecznie wychowywać, mającv na oku istniejący ustrój, jeżeli stanowi to jakąś różnicę dla sprawności państwa, czy dzieci i kobiety są dzielne, czy nie.
” U niektórych istot zaraz od urodzenia dokonuje się rozgraniczenie z przeznaczeniem jednych do władania, drugich do podlegania władzy”.
Najwybitniejszym uczniem Platona był Arystoteles. Jego empiryczny umysł nie mógł się pogodzić z idealistycznymi koncepcjami Platona, choć początkowo był pod jego wielkim wpływem. Po śmierci mistrza Arystoteles odszedł od Akademii i wyjechał na dwór króla macedońskiego Filipa II, gdzie uczył i wychowywał jego syna Aleksandra, późniejszego wielkiego władcę. Po powrocie do Aten założył własną szkołę - Liceum. Szkoła Arystotelesa różniła się od Akademii głównie tym, że stosowała metodę doświadczalną. Np. w zoologii korzystano z doświadczeń rybaków, myśliwych czy pasterzy, nie gardząc żadną możliwością poznania świata przyrody. Liceum i Akademię różniła także organizacja pracy. Arystoteles stawiał na pracę zespołową i specjalizację naukowców w wybranych dziedzinach. Podobnie jak Platon, Arystoteles zajmował się metafizyką, a także dziedziną teorii poznania. Był jednak nie tylko filozofem, ale przede wszystkim wielkim organizatorem. Wraz ze swoimi uczniami zajmował się uporządkowaniem i skatalogowaniem dotychczasowych dokonań swoich poprzedników. Podzielił filozofię na praktyczną (etyka, polityka, retoryka, ekonomia i poetyka) oraz teoretyczną (fizyka, matematyka, metafizyka). Ogromne znaczenie miała działalność Arystotelesa w dziedzinie nauk przyrodniczych. Jego badania fizjologii i anatomii zwierząt zainicjowały naukowe traktowanie tych dziedzin (Historia Zwierząt). Pisał także dzieła z zakresu astronomii, mechaniki, retoryki i fizyki oraz ściśle filozoficzne. Największymi uczniami Arystotelesa byli: teoretyk (metafizyk) Teofrast i praktyk Straton - późniejsi przywódcy Liceum. Osiągnięcia Arystotelesa związane z Liceum były kontynuowane w Muzeum aleksandryjskim. Można powiedzieć, że były to szczytowe osiągnięcia starożytności, które przy późniejszym udziale takich naukowców jak Ptolemeusz czy Galen, stanowiły punkt wyjścia do nauki czasów nowożytnych. Logika usystematyzowana przez Arystotelesa była podstawą podręczników logiki aż do XIXw. Szkoła Arystotelesa
Miała podobnie jak Akademia charakter filozoficzny, skupiła się na logice i nauce. Arystoteles dokonał organizacji nauk przyrodniczych i humanistycznych. Obok naukowych wykładów silnie rozwinął twórczość literacko-naukową, w szkole panował kult wysiłku badawczego, były tam sale wykładowe, zbiory materiałów, pomoce naukowe i biblioteka, używano w szkole map. Zainteresowania naukowe szkoły to historia społeczeństw, historia literatury i sztuki, historia dawnych systemów politycznych, nauki matematyczne i przyrodnicze. Uczniowie Liceum byli podzieleni na klasy czy grupy według stopnia zaawansowania w pracach naukowych i stażu naukowego. Pracownicy naukowi dzielili się na: starszych, samodzielnych, młodszych
i nowicjuszy. Każdy otrzymywał zadane do wykonania w zakresie swej dyscypliny specjalistycznej i w odpowiednim zespole współpracowników. Szkoła była otwarta dla wszystkich.
Arystoteles w zoologii stworzył pierwsze podwaliny faktycznej wiedzy, opisał przeszło 500 gatunków zwierząt, zajmował się szczegółowymi badaniami anatomicznymi, dając podstawy anatomii i fizjologii. Jemu także nauka zawdzięcza stworzenie metody klasyfikacji zwierząt (podział na gatunki
i rodzaje) i pierwszej systematyki świata zwierzęcego. Szkołę Arystotelesa można nazwać instytutem naukowo-badawczym, w którym były uprawiane i rozwijane prace badawcze.
Największymi uczniami Arystotelesa byli: teoretyk (metafizyk) Teofrast i praktyk Straton - późniejsi przywódcy Liceum.
Pewnego razu ktoś z uczniów Arystotelesa zapytał go, jak można się przekonać, czy
książka jest dobra, czy też zła. Arystoteles odpowiedział:
- Trzeba zwracać uwagę tylko na trzy sprawy: po pierwsze, czy autor powiedział
wszystko, co miał do powiedzenia, po drugie, czy powiedział tylko to, co miał do
powiedzenia i po trzecie, czy autor powiedział to tak, jak musiał powiedzieć.
Arystoteles udał się z uczniami do gaju oliwnego. Po wyczerpującym wykładzie filozof
zasnął. W tym czasie ranę, którą miał na dłoni obsiadły muchy. Jeden z zatroskanych
uczniów zgonił je. Wtedy mędrzec obudził się i rzekł do niego :
- Po co je zgoniłeś ? Te były już najedzone!
Arystoteles należy do najwybitniejszych postaci w dziejach filozofii (w średniowieczu zw. go po prostu Filozofem).
BIBLIOGRAFIA
1.Copleston Frederick, Historia filozofii,Warszawa 1998, Instytut wydawniczy Pax,
2. Fuller B.A.G., Historia Filozofii, Warszawa 1963, Państwowe Wyd. Naukowe
3. Reale G., Historia filozofii starożytnej, tII, tłum. E.I. Zieliński, Lublin 1997,
4.Arystoteles, Polityka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Bilblioteka klasyków filozofii
Fuller B. A., Historia filozofii, Warszawa, 1963, Państwowe Wyd. Naukowe, s. 176
Tamże, str 176
Fuller B.A.G., Historia filozofii, Warszawa1963, Państwowe Wyd. Naukowe, s.177
Fuller B.A.G., Historia Filozofii, Warszawa 1963, Państwowe Wyd. Naukowe, s. 179
Fuller B.A.G., Historia Filozofii, Warszawa 1963, Państwowe Wyd. Naukowe, s. 179
http://www.sciaga.pl/tekst/27106-28-arystoteles
Copleston Frederick, Historia Filozofii, Warszawa 1998, Instytut wydawniczy Pax, s. 398
Pol., 1252a 8-23
Tamże, 1253a 1-4. ( Przekład polski: dz. Cyt., s.6n.)
Copleston Frederick, Historia filozofii, Warszawa 1998 Instytut wydawniczy Pax, , s. 399
Reale G., Historia filozofii starożytnej, tII, tłum. E.I. Zieliński, Lublin 1997, s. 395
http://www.zgapa.pl/archiwum/biografia_304.html
http://mpancz.webpark.pl/fiz04arystoteles.php
http://mpancz.webpark.pl/fiz04arystoteles.php
Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. II, tłum. E. I. Zieliński, Lublin 1997, s. 396
http://pl.wikipedia.org/wiki/Arystoteles#Etyka
http://pl.wikipedia.org/wiki/Arystoteles#Etyka
http://www.bryk.pl/teksty/liceum/historia/staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87/4491-pogl%C4%85dy_staro%C5%BCytnych_grek%C3%B3w_oraz_rzymian_na_wychowanie_oraz_kszta%C5%82cenie_dzieci_i_m%C5%82odzie%C5%BCy.html
Arystoteles, Polityka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Bilblioteka klasyków filozofii, s. 9
Tamże, s. 10
Tamże, s. 13
Tamże, s. 16
Tamże, s. 18
Tamże, s. 28
Tamże, s. 31
Tamże, s. 32
Tamże, s. 35
Tamże, s.35
Tamże s. 36
Pol., 1254a 23- 4. (przekład polski: dz. Cyt., s. 12.)
http://www.sciaga.pl/tekst/33465-34-historia_wychowania_starozytnosc