Ćwiczenia WEGP - PODSTAWOWE FORMY ORGANIZACYJNE GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ
W kontekście rozważań nad specyfiką procesu rozwoju przestrzennego należy zwrócić uwagę na pewne możliwe organizacyjne formy dynamiki terytorialnej, które wykształciły się we współczesnej gospodarce przestrzennej. Zdają się one być najbardziej efektywne w warunkach wzrastającej niepewności i konkurencji w skali globalnej. Wybór tych form nie stanowi jedynych możliwych modeli dynamiki rozwoju przestrzennego (regionalnego). Stanowią one próbę naukowego wyjaśnienia obserwowanych zmian w dynamice przestrzennej i tworzenia teoretycznych podstaw rozwoju spolaryzowanego, bazującego także na koncepcjach sieci i dyfuzji innowacji jako tych elementów, które w sposób najbardziej adekwatny odzwierciedlają współczesne tendencje zachodzące w rozwoju społeczno - gospodarczym przestrzeni.
W aktualnym kontekście globalizacji gospodarki wydają się przeważać trzy typy dynamiki terytorialnej, które M. Quévit i P. Van Doren określają kolejno mianem metropolijnej, technopolijnej i dystryktu przemysłowego.
Rozważając charakter dynamiki metropolijnej należy odwołać się do zjawiska wzrostu znaczenia wielkich miast (metropolii), tj. np.: Londynu, Frankfurtu, Mediolanu, Paryża, Madrytu czy Berlina w procesach rozwoju gospodarki światowej, jak i w poszczególnych gospodarkach narodowych. Rosnąca rola metropolii wynika stąd, że decydują one o tworzeniu i rozpowszechnianiu informacji, a także o cyrkulacji kapitału międzynarodowego. Jak zauważa Kukliński to właśnie metropolie - „węzłowe ośrodki światowej przestrzeni społeczeństwa informacyjnego” są obok korporacji transnarodowych głównym nośnikiem procesu globalizacji.
Ponadto potwierdzeniem wzrostu znaczenia metropolii w globalnej gospodarce informacyjnej mogą być liczne przykłady, wskazujące na kształtowanie się światowej sieci metropolii oraz opracowywane koncepcje teoretyczne wyjaśniające to zjawisko. Mimo iż dominująca pozycja aglomeracji miejskich nie wynika bezpośrednio z liczby ich mieszkańców, warto zwrócić uwagę na fakt, iż według ONZ w 2007 roku w miastach będzie mieszkało już tyle samo ludzi co na wsi, a do 2010 roku przeniesie się tam większość mieszkańców świata. W roku 2025 ludność miejska w krajach wysokorozwiniętych sięgnie 82%. W krajach mniej rozwiniętych skala zjawiska będzie jeszcze większa, gdyż liczba mieszkańców miast podniesie się z 40% w 2010 do 54% w 2025. W krajach Europy Środkowo - Wschodniej przewiduje się wzrost liczby mieszkańców miast, który ma dorównać poziomowi mieszkańców miast krajów wysoko rozwiniętych. Wzrost liczby mieszkańców miast jest istotnym przejawem zjawiska metropolizacji przestrzeni. Jednakże należy podkreślić, iż metropolizacja oznacza nie tyle wzrost liczby ludności, mieszkającej w wielkich zespołach miejskich, ile koncentrację kierowniczych funkcji gospodarki globalnej w metropoliach oraz wzrost siły i znaczenia wzajemnych powiązań między metropoliami. Przykładowo w Europie Zachodniej ukształtował się wyraźny rdzeń silnie zurbanizowany, na obszarze którego gęsta sieć miast jest połączona siecią autostrad i szybkich kolei, wraz z zewnętrznym pierścieniem w odległości 500 - 700 km, połączonym z rdzeniem siecią linii lotniczych (Kopenhaga, Berlin, Madryt, Dublin, Edynburg). Ponadto narodowe stolice w Europie pokrywają się często z największymi centrami gospodarczymi danego kraju.
Zwraca się w związku z tym uwagę na fakt, że metropolie funkcjonują w sieci różnorakich powiązań, stanowiąc jednocześnie jej węzły. Wielkie miasta charakteryzują się dużą dynamiką procesów innowacyjnych, a w efekcie rozwojowych, określane są one jako bieguny wzrostu. Wynika to chociażby z faktu iż cechują je pewne uwarunkowania przyczyniające się do skupiania rozwoju gospodarczego na ich obszarze (por. tab. 14).
Tabela 14. Uwarunkowania sprzyjające pojawieniu się wzrostu gospodarczego
RODZAJ UWARUNKOWANIA |
CHARAKTERYSTYKA |
Kapitał ludzki |
Zaliczyć tu należy: wysokie, różnorodne i elastyczne kwalifikacje pracowników, ich motywację; ponadto zapewnienie niskich kosztów zatrudnienia pracowników fizycznych oraz dostępność siły roboczej o stosunkowo wysokim poziomie ogólnego wykształcenia. |
Zaplecze innowacyjne |
Charakteryzuje się je poprzez: obecność uniwersytetów i jednostek badawczych, wyposażenie w instytucje obsługi biznesu, a także szeroko rozumiane bogate zaplecze badawczo - rozwojowe. |
Infrastruktura transportowa i komunikacyjna |
Chodzi tutaj przede wszystkim o dostępność sprawnej i niezawodnej infrastruktury transportowej i komunikacyjnej, w tym o znaczeniu międzynarodowym, dobrą jakość dróg, bliskość międzynarodowego lotniska, obecność metra, głównych arterii drogowych, mostów i obwodnic. |
Dobre warunki życia i walory krajobrazu |
Zalicza się tutaj szeroki wachlarz usług zapewniających ciekawe spędzenie czasu wolnego, obecność walorów kulturowych i turystycznych w miejscu lokalizacji działalności gospodarczej, zapewnienie odpowiedniej jakości usług medycznych, wysoką jakość oferty edukacyjnej, bezpieczeństwo. |
Jakość administracji regionalnej |
Chodzi tu zwłaszcza o jej pomoc we wspieraniu przedsiębiorczości i tworzeniu sieci instytucji współpracujących na rzecz rozwoju regionalnego, wysokość opodatkowania oraz zakres procedur administracyjnych związanych z rozpoczęciem działalności gospodarczej. |
Czynnik aglomeracji |
Zapewnia on firmom zlokalizowanym w metropoliach warunki umożliwiające prowadzenie działalności przy niższych niż gdzie indziej kosztach. Dzieje się tak dzięki występowaniu w metropolii wysokich korzyści zewnętrznych. Ponadto także z oddziaływań mnożnika inwestycyjnego. Im bardziej jest rozwinięta struktura ekonomiczna metropolii, tym większy jest zwykle dostarczany przedsiębiorcom strumień korzyści zewnętrznych. Generowane są one w dużej mierze przez sektor publiczny, który wspiera nimi kompetetywne siły przedsiębiorstw prywatnych. |
Źródło: opracowanie własne na podstawie: T. G. Grosse: Wpływ procesów globalnych i integracji europejskiej na polski system polityki regionalnej. Studia Regionalne i Lokalne nr 1 (5)/2001, s. 62 - 63; G. Gorzelak: Jakie są szanse polskich regionów w integrowanej Europie?. http://www.prezydent.pl/ser/index.php3?tem_ID=4490; B. Winiarski: Aglomeracja wrocławska jako ogniwo systemu „metropolii równowagi” w Europie Środkowej. W: Aglomeracja miejska i jej znaczenie dla konkurencyjności miast i regionów. Red. K. Szołek. Biblioteka Regionalistyki nr 2 (1 / 2002). Wyd. Katedra Polityki Ekonomicznej i Europejskich Studiów Regionalnych Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2002, s. 83.
Nowe uwarunkowania rozwoju można zamknąć w triadzie trzech wspomagających się i silnie współzależnych zjawisk: globalizacji - konkurencji - innowacji. Dlatego we współczesnej gospodarce opartej o sieciową organizację przestrzeni następuje wzrost znaczenia roli regionów i umiejscowionych w nich wielkich miast (przy jednoczesnym zmniejszaniu się znaczenia państwa). Funkcjonowanie globalnej sieci regionów, a w szczególności wielkich miast - metropolii opiera się o tworzące je powiązania produkcyjne i finansowe, których wyrazem są lokalizowane w nich korporacje międzynarodowe i instytucje finansowe, a także innowacyjne i kulturalne. Wielkie miasta skupiają na swych obszarach m. in. wiodące instytucje finansowe, naukowo - badawcze, kulturalne oraz centrale korporacji międzynarodowych, poprzez co następuje koncentracja w nich różnego rodzaju funkcji, w szczególności kierowniczych, finansowych, administracyjnych naukowych, innowacyjnych, ale także i społecznych. Dynamika metropolijna bowiem bazuje na specjalizacji w zakresie funkcji kierowniczych i organizacji strategicznej i oczywiście nie może wystąpić w przypadku każdego miasta. Dlatego też aby w pełni zrozumieć współczesne znaczenie metropolii jako lokomotyw rozwoju (również tak są one określane w literaturze), należy spojrzeć na proces rozwoju właśnie przez pryzmat funkcji (ról) wypełnianych przez miasta metropolitalne. W uproszczeniu można powiedzieć, iż metropolie są tymi miejscami, gdzie tworzone są nowe idee i gdzie podejmowane są decyzje determinujące zdarzenia zarówno o charakterze regionalnym, krajowym, jak i międzynarodowym. Każda z wymienionych poniżej funkcji metropolitalnych ma swoją siłę i zakres oddziaływania na otoczenie (por. tab. 15).
Tabela 15. Typy funkcji metropolitalnych i zakres ich oddziaływania
TYP FUNKCJI |
ZAKRES ODDZIAŁYWANIA |
Funkcja finansowa |
Związana jest z sektorem bankowym, ubezpieczeniowym i ośrodkami dyspozycji finansowej. W metropolii lokalizują się centra biznesowo - finansowe. |
Funkcja gospodarcza |
Związana jest z bazą ekonomiczną i gospodarczą. Metropolia jako biegun wzrostu skupia naukochłonne gałęzie przemysłu i zaawansowane technologie, centra handlu i usług; stanowi centrum współpracy międzynarodowej. |
Funkcja informacyjna |
Związana jest z centrami telekomunikacyjnymi, informacyjnymi i multimedialnymi (w tym tradycyjne mass - media). Metropolia jest ośrodkiem rozwoju branży medialnej. |
Funkcja komunikacyjna |
Związana jest z wielkością i rangą węzłów transportowo - logistycznych. Metropolia wyposażana jest w najlepiej rozwiniętą infrastrukturę transportową, która jest niezmiernie istotna dla prawidłowego jej funkcjonowania. |
Funkcja naukowa |
Związana jest z rozwojem technologii i procesów innowacyjnych. W metropolii skupiają się ośrodki uniwersyteckie i naukowo - badawcze, centra naukowo - techniczne, parki technologiczne i placówki rozwojowe. |
Funkcja edukacyjna |
Związana zazwyczaj z występującą w metropolii tradycją akademicką i wysokim poziomem kształcenia w szkołach i uczelniach. |
Funkcja polityczna |
Związana jest z ustrojem prawno - politycznym. Metropolia wypełnia tę funkcję stając się siedzibą m. in. placówek dyplomatycznych i instytucji międzynarodowych. |
Funkcja administracyjna |
Związana jest z ustrojem administracyjnym i wykonywaniem zadań publicznych o zasięgu regionalnym, a także krajowym i międzynarodowym. Metropolia jest siedzibą władz, np. wojewódzkich oraz innych urzędów, instytucji administracyjnych i gospodarczych. |
Funkcja kulturalna |
Metropolia stanowi ośrodek kultury poprzez posiadanie potencjału twórczego, lokalizację teatrów, filharmonii, opery, a także muzeów, galerii, centrów wystawowych o znaczeniu krajowym i międzynarodowym. |
Funkcja duchowa i dziedzictwa kulturowego |
Związana jest z dziedzictwem kulturowym, tradycją i historią miasta, np. może być miejscem kultu różnych religii. |
Funkcja turystyczna |
Związana jest z przestrzenią kulturową i przyrodniczą. |
Źródło: opracowanie własne na podstawie www.krakow.pl.
Należy zatem raz jeszcze podkreślić, iż dominujące znaczenie wielkich ośrodków miejskich związane jest z wypełnianiem przez nie powyższych funkcji. W związku z tym warto wymienić koncepcję miasta światowego J. Friedmana (world city hipotesis) oraz jej rozwinięcie i przekształcenie w koncepcję miasta globalnego (global city) przez S. Sassen. Oparte na tej koncepcji studia bezpośrednio dowodzą na dominujące znaczenie miast we współczesnej gospodarce, rozpatrywanej zarówno w przekroju globalnym jak i poszczególnych gospodarek międzynarodowych. Według niej ranga i potencjał współczesnego wielkiego miasta opierają się w coraz mniejszym stopniu na jego funkcjach centralnych względem otaczającego regionu, natomiast w coraz większym na jego ponadregionalnych funkcjach kierowniczych.
W powyższej charakterystyce procesu metropolizacji należy zwrócić uwagę na dwa podstawowe aspekty tego procesu. Po pierwsze metropolizację należy rozumieć jako powstawanie wieloośrodkowej sieci wielkich miast - metropolii pełniących funkcje globalne. Z drugiej jednak strony proces ten oznacza uniezależnianie się metropolii od ich regionalnego zaplecza na rzecz kontaktów w ramach wieloośrodkowej światowej sieci miast. Powoduje to polaryzację rozwoju przestrzennego, której wyrazem jest stałe wzmacnianie się ośrodków centralnych i marginalizacja znaczenia otoczenia regionalnego. S. Jałowiecki określa zatem metropolizację jako proces przekształcania się przestrzeni miejskich, polegający na zmianie relacji między miastem centralnym i jego bezpośrednim zapleczem oraz na nieciągłym sposobie użytkowania przestrzeni zurbanizowanych. Zmiana relacji polega na osłabieniu lub zerwaniu związków gospodarczych miasta z jego regionalnym zapleczem i zastąpieniu ich więziami z innymi metropoliami w skali kontynentalnej lub światowej. Rola regionu ogranicza się do pełnienia funkcji mieszkaniowych i rekreacyjnych dla mieszkańców metropolii, zaś nieciągłość przestrzeni oznacza, że „sąsiadem” w sensie gospodarczym i społecznym nie jest już otaczający region, ale odległa nieraz nawet o setki tysięcy kilometrów metropolia.
II. Drugim wymienianym przez badaczy typem dynamiki terytorialnej jest dynamika technopolijna. Odpowiada ona trajektorii rozwoju bazującego na nauce i koncentracji zasobów badawczo - rozwojowych. Ukierunkowana jest głównie na kreację technologiczną (a nie na adaptację technologii istniejących).
Zjawisko technopolii wzięło swój początek w Stanach Zjednoczonych, gdzie jego kulminacja przypadła na lata 60., podczas, gdy w Europie rozwinęło się ono szczególnie w latach 80. XX wieku w krajach północnoeuropejskich. Obecnie zaś obserwuje się tę dynamikę w południowych krajach śródziemnomorskich (Hiszpanii, Portugalii, Włoszech i Grecji). Nazwą „technopolia” określa się koncentrację w pewnych obszarach technologicznie innowacyjnych działalności związanych z przemysłem, takich jak parki technologiczne lub miasta naukowe, zdolnych do generowania naukowych synergii i ekonomicznej produktywności. Powstawanie technopolii jest wynikiem zarówno procesu historycznego, jak i nowych przemyślanych działań podejmowanych przez dalekowzroczne podmioty publiczne i prywatne w celu sterowania fundamentalnymi procesami transformacji, które ostatnio zaczęły oddziaływać na społeczeństwo i gospodarkę oraz przekształcać warunki rozwoju.
Pod określeniem technopolia kryje się jednak bardzo zróżnicowana rzeczywistość, jak podaje T. Markowski termin ten bywa używany zarówno w odniesieniu do skromnych centrów innowacji (np. w Niemczech), jak i bardzo rozległych i dużych przedsięwzięć w postaci parków naukowych względnie prawdziwych kompleksów wysokiej techniki, zlokalizowanych szczególnie na przedmieściach dużych miast. Istotna więc jest identyfikacja charakterystycznych typów technopolii. Na uwagę zasługuje typologia zaproponowana Castellsa i Halla, którzy wyróżnili cztery następujące rodzaje technopolii:
1. Kompleksy przemysłowe złożone z przedsiębiorstw wysokiej techniki, które powstają w innowacyjnym środowisku. Takie kompleksy łączące badania, wdrożenia i produkcję przemysłową stają się głównymi ośrodkami nowych przestrzeni przemysłowych. Niektóre z nich powstają od podstaw na fali globalnej industrializacji jako zbiór przedsiębiorstw wysokiej techniki, np. Dolina Krzemowa, inne w starych okręgach przemysłowych, które przechodzą proces transformacji i deindustrializacji, np. Boston's Route 128. Te nowe kompleksy technologiczno-przemysłowe powstały bez z góry ustalonych planów, ale przy sprzyjającej ich rozwojowi polityce rządu i współpracy uniwersytetów. Inne są rezultatem świadomych, zaplanowanych wysiłków replikujących sukcesy ośrodków, które rozwinęły się w sposób spontaniczny.
2. Miasta naukowe. Są to kompleksy ściśle naukowe bez terytorialnego związku z produkcją przemysłową. Powstają z myślą o osiąganiu wysokiego poziomu badań dzięki synergii, którą mają generować przez współdziałanie i lokalizację w odosobnieniu sprzyjającym pracy twórczej. Mają zróżnicowaną strukturę i środowisko. Przykładami są Akademgorodok w Nowosybirsku, Tsukuba w Japonii i Taedok w Korei Południowej. W stadium realizacji jest nowy japoński projekt zbudowania wieloośrodkowego miasta naukowego w regionie Kansai.
3. Projekty zmierzające do pobudzenia nowego wzrostu przemysłowego w postaci wzrostu zatrudnienia i produkcji, przez przyciąganie przedsiębiorstw przemysłowych wysokiej techniki do uprzywilejowanego obszaru. Projekty takie mogą obejmować przedsięwzięcia innowacyjne, lecz ich celem głównym jest rozwój gospodarczy. Obszary uprzywilejowane są wyznaczane przez rządy, często z inicjatywy uniwersytetów Przykładami są Hsinchu (Tajwan), Sofia - Antipolis (Francja), Cambridge (Anglia).
4. Innowacje techniczne traktowane jako instrumenty rozwoju regionalnego i decentralizacji przemysłu. Rozgłos światowy zyskało na razie tylko jedno przedsięwzięcie tego rodzaju, a mianowicie program Technopolis w Japonii.
Powodzenie dynamiki technopolijnej zależy od pewnej liczby określonych warunków, które - podobnie jak w przypadku dynamiki metropolitalnej - nie wszędzie występują. Należą do nich przede wszystkim: obecność wyspecjalizowanych laboratoriów badawczych na poziomie światowym, istnienie trwałej praktyki badawczej we właściwie wybranych dziedzinach, chodzi tu o doświadczenia badawcze oraz istnienie ekip silnie zintegrowanych ze środowiskami naukowymi. Ponadto do uwarunkowań tych zaliczyć należy także obecność konsekwentnie realizowanych inwestycji publicznych w postaci finansowania badań oraz wyposażenia w nowoczesny sprzęt. Istotne jest także otoczenie lokalne sprzyjające organizacji „produkcji intelektualnej" poprzez tworzenie sieci powiązań między przedsiębiorstwami i lokalnymi zasobami endogenicznymi oraz umożliwiające ich adaptację do wymogów „produkcji wiedzy".
Dynamika technopolijna zostaje uruchomiona wówczas, gdy powstaną między jej podstawowymi elementami, tj. potencjałem technologicznym, strukturami działającymi w „interfejsie” między badaniami a przemysłem oraz aktorami zaangażowanymi w działania wspierające działalności technopolijne, relacje wymienne i współzależności ułatwione przez bliskość geograficzną, prowadzące do zbiorowego uczenia się, zwiększającego poziom kompetencji na lokalnym rynku pracy. Stąd wysoki poziom potencjału naukowego i technologicznego jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym do generowania dynamiki technopolijnej. Podkreśla się, iż niezbędny jest pewien stopień organizacji terytorium, przejawiający się w komplementarności i synergiach będących nośnikami rozwoju gospodarczego. W tym właśnie sensie technopolia jest szczególną aplikacją koncepcji środowiska innowacyjnego.
W kontekście powyższych rozważań należy stwierdzić, iż niewiele terytoriów może pretendować do rozwoju ukierunkowanego na produkcję wiedzy i kreacje technologiczną. Rozróżnia się bowiem dwa podstawowe wymiary procesu innowacyjnego. Pierwszy z nich odnosi się do kreowania technologii generujących „innowacje radykalne”, będące efektem bezpośredniej relacji między działalnością produkcyjną i rezultatami nauki. Drugi wymiar dotyczy innowacji będących wynikiem technologicznej adaptacji produktów pod wpływem konkurencji i rynku. Należy zatem podkreślić, iż pierwszy wymiar stanowi podstawę dynamiki technopolijnej, tj. trajektorii rozwoju bazującego na nauce. Istota tej dynamiki polega na wykształcaniu się sieciowych relacji i interakcjach zachodzących miedzy przedsiębiorstwami a terytorium.
III. Nawiązując do trzeciego typu dynamiki terytorialnej, tj. dynamiki dystryktu przemysłowego (lub szerzej - terytorialnego systemu produkcyjnego), należy stwierdzić, iż oparta jest ona na relacjach bliskości w środowisku lokalnym. Należy jednocześnie zaznaczyć, że określenie „przemysłowy” nie odnosi się wyłącznie do przemysłu w wąskim znaczeniu, lecz raczej do szerszej działalności gospodarczej - zarówno do przemysłu jak i do usług. Termin „przemysłowy” może dotyczyć zarówno dóbr materialnych jak i niematerialnych. Sformułowanie na początku XX wieku pierwotnej koncepcji dystryktu przemysłowego przypisuje się brytyjskiemu ekonomiście A. Marshallowi. W swoich badaniach zainteresował się on przyczynami sukcesów gospodarczych osiąganych w niektórych gałęziach przemysłu przez wyspecjalizowane małe firmy i ich skupienia. Opisane przez niego XIX wieczne okręgi przemysłowe były systemami małych spółek bazującymi na produkcji rzemieślniczej, wyspecjalizowanymi w produkcji określonego zestawu wyrobów, połączonymi ze sobą gęstymi sieciami podwykonawców, zorganizowanymi bardzo często na zasadzie powiązań rodzinnych, zależnymi od wyjściowych kapitałów nagromadzonych w obrębie danej społeczności i zdolnymi do produkcji wyrobów zaspokajających określone zindywidualizowane potrzeby, często o charakterze luksusowym. Przykładami takich okręgów były: okręg nożownictwa, narzędzi i stali specjalnych Sheffieldu, okręg metalurgiczny Birmingham, okręgi włókiennicze Manchesteru, Roubaix i Kortrijku, okręg jedwabniczy Lyonu, okręg produkcji odzieży Nowego Jorku. Sukcesy okręgów przemysłowych A. Marshall przypisywał „zewnętrznym korzyściom”, których źródłem była współpraca wielu małych firm, wykorzystujących pewne wspólne, szeroko rozumiane zasoby.
Koncepcję tę przypomniał i rozwinął włoski ekonomista G. Becattini, prowadzący badania nad fenomenem Trzeciej Italii. W okresie kryzysu strukturalnego obszary Włoch położone w centralnej i północno - wschodniej części kraju wykazywały niespotykaną dynamikę rozwoju. To zjawisko wzbudziło szerokie zainteresowanie badaczy, wykraczające daleko poza Włochy. W wyniku przeprowadzonych analiz stwierdzono, że nowa fala wzrostu gospodarczego w wielu krajach i regionach Europy, Ameryki Północnej i wschodniej Azji stymulowana jest ekspansją silnie skoncentrowanych przestrzennie sieci przedsiębiorstw, w przewadze małych i średnich, często stosujących nowoczesne, elastyczne techniki produkcji i odznaczających się rozgałęzionymi powiązaniami wzajemnymi. Innymi słowy rozwój opiera się na funkcjonowaniu dystryktów przemysłowych.
Według G. Becattiniego dystrykt przemysłowy stanowi jednostkę społeczno - terytorialną, charakteryzującą się aktywną obecnością - w danej przestrzeni geograficznej i historycznej - wspólnoty osób i populacji przedsiębiorstw, między którymi (tzn. wspólnotą lokalną a przedsiębiorstwami) istnieje doskonała osmoza. Dla dystryktów przemysłowych charakterystyczna jest organizacja pracy oparta na wzajemności i pewnej etyce, która wynika ze względnie jednolitego systemu wartości i myślenia. Dobrze obrazuje to chociażby przykład przytaczany przez A. Marshalla: „W okręgach, w których istnieją od dawna fabryki, odpowiedzialność, staranność i zręczność w obchodzeniu się z kosztowną maszynerią i materiałami staje się cechą powszechną (...)”. Wspólny system wartości jest jednym z warunków wstępnych rozwoju i reprodukcji dystryktu. Zgodnie z tym systemem rozwijają się reguły i instytucje propagujące wspólne wartości oraz przekazujące je z pokolenia na pokolenie. Do instytucji tych należą zarówno rynek i przedsiębiorstwo, jak i rodzina, kościół, szkoła, a także władze lokalne, organizacje polityczne, kulturalne, charytatywne, religijne, artystyczne, itp.
Marshallowskie okręgi przemysłowe widziane są jako skupienia małych firm. Stąd szczególny nacisk kładzie się na znaczenia, jakie dla tych firm ma bliskość przestrzenna: małe firmy maja większą niż duże firmy skłonność do lokowania się w pobliżu innych firm. J. Humprey stwierdza, iż małe firmy dzięki tej bliskości przestrzennej mogą uzyskiwać korzyści skali i korzyści zakresu produkcji oraz korzyści wzrostu elastyczności poprzez specjalizację i kooperacje między firmami. Małe firmy tworząc skupienia (clusters) mogą stawać się równie, a nawet bardziej konkurencyjne jak firmy duże. Jednocześnie zauważa się, iż dystrykt nie stanowi zamkniętej enklawy, a wprost przeciwnie: warunkiem jego funkcjonowania i rozwoju jest powiązanie sieciami relacji z otoczeniem zewnętrznym.
Można zatem stwierdzić za I. Pietrzyk, iż „dystrykt przemysłowy stanowi terytorialną formę organizacji przemysłowej, tworząc system złożony z bardzo dużej liczby małych przedsiębiorstw, współpracujących ze sobą i działających w sprzyjającym lokalnym środowisku w ramach, którego relacje między ludzki (zarówno w produkcji, jak i poza nią) składają się na jedną nierozerwalną całość”. J. Grzeszczak natomiast określa Marshalowskie okręgi przemysłowe jako „przeważnie niemetropolitalne okręgi, gdzie skupiają się pewne rodzaje firm i drogą bliskiej współpracy uzyskują określone korzyści. Okręgi te postrzegane są jako bardziej lub mniej ograniczone obszary geograficzne bazujące na sieciach produkcyjnych złożonych z małych firm i zorganizowanych w taki sposób, który umożliwia zmaksymalizowanie zarówno korzyści skali, jak i korzyści różnorodności”. Ponadto wielokrotnie w literaturze podkreśla się, iż siły spajające okręg nie mają charakteru czysto ekonomicznego, lecz także opierają się na interakcjach historycznych, społecznych, kulturowych i politycznych. Jest to wyraźne wskazanie na istotność powiązań sieciowych (por. rozdz. 2.2. niniejszej pracy) jako szczególnie ważnego czynnika dla funkcjonowania dystryktów przemysłowych. Pojedyncza firma jest częścią zbiorowej sieci i zależy od tej sieci: warunkiem jej sukcesu jest sukces całej sieci firm.
Pogłębiona analiza włoskich dystryktów dowiodła, ze stanowią one zjawisko specyficzne dla regionów, w których funkcjonują, i niemożliwa byłaby ich transpozycja na inny grunt. Niemniej zainspirowały one badania ekonomistów w wielu krajach, czego efektem było uogólnienie idei dystryktu przemysłowego w koncepcji terytorialnych (tzn. lokalnych / regionalnych) systemów produkcyjnych (TSP). Stanowią one pochodną koncepcji dystryktów przemysłowych, lecz obejmują wszystkie formy organizacji produkcji zintegrowanej terytorialnie (wśród których dystrykty Trzeciej Italii stanowią specyficzną dla Włoch odmianę). Należy rozumieć zatem, iż nie występuje jedyny idealny lub optymalny model TSP, lecz jest ich niezliczona różnorodność, a nawet wielość wariantów i konfiguracji przestrzennych w ramach jednego systemu terytorialnego, czego efektem jest zróżnicowanie trajektorii rozwoju różnych terytoriów. Terytorialny system produkcji można zdefiniować jako konfigurację zgrupowanych w bliskiej przestrzeni przedsiębiorstw, utrzymujących relacje między sobą i środowiskiem społeczno - kulturowym, w którym działają.
Organizacja produkcji w formie TSP przede wszystkim charakterystyczna jest dla działalności, w których występuje segmentacja procesu produkcyjnego według faz i produktów, implikująca istnienie gęstej sieci współzależności między przedsiębiorstwami oraz intensywną wymianę i transfer informacji. W analizie TSP nacisk położony jest głównie na system relacji między podmiotami na obszarze terytorium. Powiązania te oparte są na wzajemności. Decydująca rola przypisywana jest strategii podmiotów lokalnych, które strukturalizują relacje w przestrzeni produkcyjnej i determinują większy lub mniejszy stopień zintegrowania, i w konsekwencji determinują istnienie prawdziwego systemu produkcyjnego. Na TSP składają się dwa podstawowe elementy. Pierwszym z nich jest konfiguracja przedsiębiorstw zgrupowanych w bliskiej przestrzeni wokół jednego lub kilku rodzajów produkcji. Dotyczy to zarówno przedsiębiorstw małych i średnich, jak również relacji między dużymi i małymi przedsiębiorstwami, wykraczającymi poza tradycyjne więzi podwykonawstwa. Natomiast drugi element tworzący TSP to specyficzny system regulacji lokalnej, determinowany zwyczajami i uwarunkowany instytucjonalnie. System ten stanowi kombinację rynku i elementów pozarynkowych.
W kontekście powyższych rozważań należy dodać, iż technopolia jest szczególną odmianą dystryktu przemysłowego. Technopolie stanowią bowiem przypadek tzw. dystryktów technologicznych, nazywanych także systemami innowacyjnymi, w których istotnym czynnikiem jest organizacja. Technopolia więc jest szczególną terytorialną formą organizacji dla kreacji technologii, transferu i ich rynkowej waloryzacji. Jednocześnie nawiązując także dynamiki metropolijnej, należy podkreślić, iż nie każda metropolia z ośrodkami uniwersyteckimi to technopolia. Aby można było mówić o technopolii, potrzebne jest osiągnięcie pewnej masy krytycznej pod względem liczby badaczy z różnych dyscyplin, liczby przedsiębiorstw mogących wykorzystać ich badania, wystarczające ilości wysoko kwalifikowanych kadr wspierających przedsiębiorców, rozwiniętych usług finansowych, komunikacyjnych, doradztwa, zarządzania. Nieodłączne cech technopolii stanowią wysokiej jakości otoczenie i warunki życia, reputacja i image miejsca, specyficzny klimat i atmosfera, które czynią z nich miejsca w których chce się przebywać.
Podsumowując należy stwierdzić, iż obecnie brak jest przesłanek do przesądzenia, czy i która z form organizacyjnych będzie dominować w nowym paradygmacie techniczno - przemysłowym. Najbardziej prawdopodobne wydaje się istnienie również w przyszłości wielu form organizacyjnych rozwoju przestrzennego. Już obecnie możemy stwierdzić, iż wielce problematyczne okazuje się zupełne wyodrębnienie jednego (najbardziej właściwego) typu organizacji terytorialnej. Występują one jednocześnie w przestrzeni, wzajemnie się przenikając. Można zatem sądzić, iż tylko takie komplementarne ujmowanie i analiza specyfiki procesu rozwoju przestrzennego pozwala na właściwe wnioskowanie o jego mechanizmach, a w konsekwencji umożliwia coraz bardziej skuteczne i efektywne nim sterowanie. Niemniej jednak wydaje się, iż powyżej przedstawione teoretyczne ujęcie organizacyjnych form rozwoju pozwala na potwierdzenie, za wieloma współczesnymi badaczami procesów regionalnych, tezy, iż współczesny rozwój przestrzenny jest rozwojem spolaryzowanym. Stwierdzenie to jednak nie wyklucza istnienia różnorodnych kontrowersji i problemów związanych z takim ujmowaniem charakteru procesów rozwojowych zachodzących we współczesnej przestrzeni społeczno - gospodarczej.
I. Pietrzyk: Polityka...op. cit., s. 59.
R. Szul: Problemy polityki regionalnej w Polsce na tle procesów globalizacji i integracji z Unią Europejską. W: Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno - przestrzennych. Red. S. Ciok, D. Ilnicki. Wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2000, s. 423.
M. Smętkowski: Nowe relacje między metropolią i regionem w gospodarce informacyjnej. Studia Regionalne i Lokalne 4 (7) / 2001, s. 83.
United Nations, World Urbanisation Prospect. The 1999 revision (2000).
M. A. Wiss, W. Wilson: Unregulated City Spread (Urban Sprawl) and Trasnportations Systems - Prague. Metropolitan Economic Strategy and Smart Growth for Prague and Other Czech Cities. Praga, styczeń 2002 r.
M. Smętkowski: Nowe...op. cit., s. 85.
G. Węcławowicz: Geografia społeczna miast. Zróżnicowania społeczno - przestrzenne. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 73 - 74.
M. Kozak, A. Pyszkowski, R. Szewczyk: Słownik Rozwoju Regionalnego. Wyd. Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2000, s. 6.
Zob. szerzej: G. Gorzelak: Jakie są szanse polskich regionów w integrowanej Europie? http://www.prezydent.pl/ser/index.php3?tem_ID=4490.
S. Korenik: Metropolizacja...op. cit. Maszynopis powielony, Wrocław 2003.
G. Gorzelak, Jakie...op. cit.
I. Pietrzyk: Polityka...op. cit., s. 59.
Metropoliom przypisuje się wiodące znaczenie w dynamizacji rozwoju gospodarczego. Stąd strategie przekształceń przestrzeni europejskiej kreowane przez międzynarodowych specjalistów akcentują w aktualnych projektach kształtowania przestrzeni europejskiej decydującą rolę sieci miast i ich regionów. Por.: J. Kołodziejski: Strategia równoważenia rozwoju miast polskich w perspektywie integracji przestrzeni europejskiej. W: Rozwój region społeczeństwo. Red. G. Gorzelak, M. S. Szczepański, T. Zarycki, Wyd. Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego Uniwersytet Warszawski, Warszawa - Katowice, s. 41 - 42.
Zob szerzej: S. Sassen: The global city. New York, London, Tokio. Wyd. Princeton University Press, Princeton - New Yersey 1991.
Tamże, s. 90.
B. Jałowiecki: Metropolie. Wyd. Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 1999, s. 29.
I. Pietrzyk: Polityka...op. cit., s. 59.
R. Domański: Przestrzenna...op. cit., s. 91.
T. Markowski: Zarządzanie rozwojem miast. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 113.
R. Domański: Przestrzenna...op. cit., s. 92.
B. Gruchman, I. Pietrzyk: Regionalne aspekty wspierania postępu technicznego w świetle doświadczeń krajów OECD. W: Regionalne i lokalne uwarunkowania i czynniki restrukturyzacji gospodarki Polski. Wzrost konkurencyjności regionów. Freidrich Ebert Stiftung - Przedstawicielstwo w Polsce, Łódź 1996, s. 3 - 4.
W badaniach na „środowiskiem innowacyjnym” wskazuje się na terytorialny kontekst procesów innowacyjnych. Środowisko innowacyjne określane jest jako „uterytorialniona całość, w której interakcje między podmiotami gospodarczymi rozwijane są poprzez uczenie się w trakcie wielostronnych transakcji, generujących efekty zewnętrzne specyficzne dla innowacji i poprzez zdążanie uczenie w kierunku coraz wydajniejszych form gospodarowania zasobami. Zob. szerzej: I. Pietrzyk: Rekonwersja gospodarki regionalnej w świetle nowych koncepcji rozwoju regionalnego. W: Rozwój i restrukturyzacja gospodarki regionalnej. Wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1996, s. 7 - 17.
B. Gruchman, I. Pietrzyk: Regionalne...op. cit., s. 7.
Stąd często dystrykty przemysłowe określa się Marshallowskimi dystryktami przemysłowymi.
J. Grzeszczak: Bieguny...op. cit., s. 36.
Spośród autorów spoza Włoch, którzy także rozwijali tę koncepcję na szczególną uwagę zasługują prace M. Piore i C. Sabel.
I. Pietrzyk: Polityka...op. cit., s. 44.
J. Grzeszczak: Bieguny...op. cit., s. 33.
Tamże, s. 34
Także określane jako „korzyści różnorodności”; „różnorodność” odnosi się do stopnia integracji lub dezintegracji produkcji. Korzyści różnorodności w dystrykcie przemysłowym polegają na tym, iż ze względu na obecność wielu różnych producentów w danym kompleksie produkcyjnym zakres produkcji całego kompleksu rozszerza się, w miarę jak się zawęża, poprzez specjalizację, zakres produkcji pojedynczych firm. Korzyści te umożliwiają wzrost skali poszczególnych jednostek produkcyjnych i kompleksu jako całości, w miarę powiązań między jednostkami. Są to w szczególności tzw. zewnętrzne korzyści różnorodności.
J. Grzeszczak: Bieguny...op. cit., s. 33.
I. Pietrzyk: Polityka...op. cit., s. 46.
J. Grzeszczak: Bieguny...op. cit., s. 34.
W. Sengenberger: The significance of industrial districts for local economic development. W: Baltic Europe in the perspective of global change. Red. A. Kukliński, 1995, s. 383 - 386.
I. Pietrzyk: Rekonwersja...op. cit., s. 9.
I. Pietrzyk: Polityka...op. cit., s. 50.
T. Markowski: Zarządzanie...op. cit., s. 114.
1