padku pogorszenia się zdrowia czy sprawności, stwierdzo­no natomiast ogólną poprawę czynności płuc i serca oraz uderzające powiększenie siły fizycznej i polepszenie koor­dynacji. Oto parę przykładów dla zobrazowania tej popra­wy. Na początku żadna z badanych kobiet nie potrafiła wykonać „pompek", a w dziesięć lat później potrafiły średnio zrobić 8. W tym samym okresie mężczyźni popra­wiali swoje osiągi, średnio wykonując trzynaście pompek. Inne ćwiczenie polegało na zawieszeniu się na drabinkach ściennych w sali gimnastycznej, na uniesieniu nóg do pozycji poziomej i na utrzymaniu ich w tym położeniu jak najdłużej. Na początku programu nikt z poddanych ekspe­rymentowi kobiet i mężczyzn nie potrafił wykonać tego ćwiczenia. Pod koniec okresu zaprawy większość męż­czyzn, ale również i kobiety mogli'utrzymać nogi w tej pozycji dłużej niż przez dziesięć sekund. Powyższe wyniki wykazują jasno, jak realna jest poprawa siły fizycznej, ruchliwości i wytrzymałości, którą można osiągnąć, mimo postępu wieku.

16. Codzienne dwa tuziny

Uwagi ogólne

Opisany poniżej układ ćwiczeń został wybrany dlatego, że angażuje do pracy bardzo wiele mięśni i tworzy zespół zrównoważony. Może on zostać rozszerzony, zależnie bo­wiem od życzenia można do niego włączać ulubione ćwi­czenia. W układ ten nie wchodzą ćwiczenia wymagające gwałtownych ruchów, toteż nie powinny powodować ujemnych skutków. Stosowany regularnie pozwoli ci za­chować sprawność, giętkość i ruchliwość. Przed rozpoczę­ciem każdej zaprawy fizycznej wskazane jest postarać się o opinię lekarską. Ćwiczenia przedstawione poniżej po­winny mieć na osobę umiarkowanie sprawną wpływ wyłą­cznie dobroczynny.

Żadne ćwiczenie nie przyniesie zbyt wiele korzyści, jeśli nie będzie regularnie stosowane. Wyznacz na ten cel okre­śloną porę dnia, na przykład przed śniadaniem. Bardzo dobrze jest otwierać okno w czasie wykonywania ćwiczeń.

Rozpoczynaj spokojnie. Wszystkie ruchy należy wyko­nywać płynnie, powoli i rytmicznie, natomiast unikać należy wszystkich ruchów nagłych, zrywnych. Zwiększaj stopniowo swe wysiłki dążąc do osiągnięcia zalecanej liczby powtórzeń. Nie ulegaj panice, jeśli pod koniec gimnastyki trochę brak ci tchu, powiedzmy przez minutę lub dwie. Jeśli aktywność wywołuje długotrwałą dusz­ność, bóle w klatce piersiowej, stawów czy mięśni, udaj się po poradę do lekarza. Jeśli zostaniesz zmuszony do prze­rwania codziennych ćwiczeń z jakiegokolwiek powodu, to staraj się powrócić do normalnego programu tak prędko, jak to tylko możliwe, ponownie rozpoczynając od małych wysiłków i stopniowo zwiększając ich natężenie, aż do osiągnięcia poziomu, do którego doszedłeś przed przerwą.

Proponowany układ ćwiczeń:

Ćwiczenia do wykonania w pozycji leżącej na wznak

Można je wykonywać w łóżku, ale lepiej na podłodze. Musisz przećwiczyć układanie się na podłodze i wstawanie z podłogi, jeśli do tego nie jesteś przyzwyczajony.

ł. Wyciągnij ręce i nogi, podobnie jak kot, kiedy się budzi.

2. Zegnij palce stóp i wyprostuj je. Powtórz to 10 razy.

3. Wykonuj ruchy okrężne stóp w stawach skokowych: naj­
   pierw w kierunku wskazówek zegara, a potem przeciwnie. Po­
   wtórz 5 razy w każdym kierunku.

4. Wyprostuj kolana przyciskając je ku podłodze, później zwol­
   nij ucisk. Powtórz 10 razy.

5. Napnij mięśnie biodrowe i następnie rozluźnij. Powtórz 10
   razy.

102

103

6. Podciągnij kolana i skręć najpierw ku stronie prawej, nastę­
   pnie ku lewej, tak daleko, jak tylko możesz. Powtórz 10 razy.

7. Podnieś prawą nogę i utrzymując ją wyprostowaną, zataczaj
   kolka ruchami w stawie biodrowym, następnie powtórz to lewą
   nogą. Po 5 razy każdą nogą.

8. Podciągnij kolana, wyprostuj nogi i „jedź na rowerze" wpo-
   wietrzu. Powtórz 5 .razy.

9. Podciągnij kolana, podnieś nogi do pozycji pionowej, a po­
   tem bardzo powoli opuszczaj wyprostowane na podłogę (to ćwi­
   czenie wyrabia mięśnie brzucha). Powtarzaj tyle razy, ile potra­
   fisz, starając się stopniowo dojść do 10.

10. Trzymając ręce wzdłuż ciała, przekręć się najpierw na
    prawy bok, a potem na lewy. Powtórz 5,razy_v

11. Trzymając dłonie na brzuchu, a-nogi wyprostowane, unieś
    ku górze barki na ile potrafisz i powtarza j ile razy możesz, starając
    się stopniowo dojść do 10.

12. Unieś tułów do pozycji siedzącej, nie podnosząc nóg. Roz­
    pocznij z pomocą rąk, stopniowo przejdź do' siadania z rękami na

brzilrfui, a wroezcie a rękami założonymi za głowę. TO CWICZenie

wymaga zaprawy i na każdym etapie powinieneś je wykonać tyle razy, ile zdołasz, zwiększając stopniowo do 10.

Ćwiczenie do wykonania w pozycji leżącej na brzuchu

13. Połóż dłonie pod brodę, łokcie ułożone szeroko, stale doty­
kają podłogi. W tej pozycji bardzo powoli unieś barki, szyję

i głowę - na tyle, na ile możesz to zrobić bez wysiłku, a później obniż barki do pozycji wyjściowej i odpręż się (jest to ćwiczenie jogi i powinno być wykonywane bardzo powoli, bez odczuwania napięcia). Stopniowo zwiększaj liczbę ćwiczeń i wysokość unie­sienia barków. Powtarzaj 5 razy.

Ćwiczenie <fo wykonania w pozycji siedzącej

14. W postawie siedzącej z nogami wyprostowanymi przesuń
stopy po podłodze podciągając nogi w kolanach, ile możesz,
a równocześnie zaciskaj pieści i unoś ramiona prosto ponad głowę.
Powtarzaj tyle razy, ile razy możesz to zrobić bez wysiłku i sto­
pniowo zwiększaj liczbę do 10.

Ćwiczenia do wykonania w pozycji stojącej

15. Stań plecami do ściany lub drzwi. Wciągnij brzuch i staraj
    się dotknąć pionowej powierzchni łydkami, łopatkami i tyłem
    głowy. Oddychając normalnie, trzymaj brzuch wciągnięty przez l
    minutę.

16. Pozycją wyjściową do ćwiczeń 16-22 są nogi w rozkroku,
    tułów i głowa wyprostowane. Podciągnij jedno'kolano i przyciśnij
    je do tułowia jak najbliżej i jak najsilniej. Powtórz to z drugim
    kolanem. (Na początku uważaj, abyś nie stracił równowagi. To
    ćwiczenie wyrabia mięśnie rąk, nóg i brzucha, a także zmysł
    równowagi.)

17. Prawą rękę zwisającą poniżej prawego kolana podnieś
    wzdłuż ciała aż do pachy, opuszczając" równocześnie lewą rękę
    poniżej lewego kolana. W ten sam sposób unieś lewą rękę i opuść
    prawą. Powtórz to 10 razy.

18. Unieś ramiona wyprostowane w bok {dłonie są skierowane
    ku dołowi), wykonuj ruchy rotacyjne dłoni, starając się odwrócić
    je ku góTyp na ile to możliwe (to w^matnia mięśnie przedramion
    i ramion mające u większości ludzi skłonność do zwiotczenia).
    Powtarzaj to 10 razy.

19. Zewrzyj dłonie w pięści i oprzyj je na bardach. Wyprostuj
    ręce ku przodowi prostując równocześnie palce. Wróć do poprzed­
    niej pozycji z pięściami na barkach. Wyprostuj ręce i palce w bok,
    Powrót pieści na barki. Wyprostuj ręce i palce ku górze. Powrót
    pieści na barki. Wykonaj skłon do przodu, pozwalając zwisać
    fljkoM całkiem swobodnie w stawach barkowych na podobieńs­
    two szmacianej lalki. Powrót pięści na barki. Powtórz całą'sek-
    wencję 10 razy.

20. Z rękami na biodrach unieś się na palcach, wytrzymaj w tej
    pozycji przez kilka sekund, potem powrót na pięty. Powtórz 10
    razy. ,

21. Odchyl barki ku tyłowi tak daleko, jak to możesz zrobić bez
    wysiłku, potem skłon do przodu. Powtórz 10 razy.

22- Trzymając ręce na biodrach zrób kilka głębokich wdechów, starając się maksymalnie rozszerzyć klatkę piersiową przy każ­dym wdechu i wydychając j$k najwięcej powietrza przy każdym wydechu. Odczekaj za każdym razem parę sekund przed nastę­pnym powtórzeniem. Wykonuj to ćwiczenie powoli. Powtórz 5 razy.

104

23. Uchwyć się jaftiegoś solidnego mebla. Zachowaj postawę
    wyprostowaną i stań na palcach. Ugnij kolana. Staraj się obniżyć
    maksymalnie tułów. Powinieneś w końcu doprowadzić do tego, że
    pośladki oprą się o pięty. Wyprostuj się. (Powinieneś wykonywać
    to ćwiczenie powoli i stopniowo: zmuszaj się, aby za każdym
    razem zejść nieco niżej i powtarzaj o kilka razy więcej. To
    wzmacnia mięśnie nóg i zwiększa ruchomość w stawach kolano­
    wych i skokowych, a także poprawia ruchliwość i równowagę.)
    Powtórz 10 razy.

24. Wykonaj bieg w miejscu, zaczynając od kilku kroków
    i zwiększając stopniowo ich liczbę, nie dopuszczając do zmęcze­
    nia, lub też wchodź i schodź po schodach początkowo powoli
    i niewielką liczbę razy, nie dopuszczając do zmęczenia (pomijając
    bardzo przelotną zadyszkę), potem zwiększaj stopniowo pręd­
    kość, liczbę podejść i zejść po schodach. (To ćwiczenie ma charak­
    ter zaprawy zwiększającej wydolność serca.)

Wykonanie wszystkich ćwiczeń zajmuje 15-20 minut.

17. Zasady bezpieczeństwa

Uwagi ogólne

Liczba zdarzających się w domu nieszczęśliwych wypad­ków, pociągających za sobą co roku śmierć lub kalectwo ludzi, przybiera rozmiary epidemii. Jeszcze większa jest liczba wypadków powodujących mniejszego stopnia dole­gliwości i ułomności. Należy więc bardzo starannie opra­cować zasady bezpieczeństwa w domu, w celu zapobiega­nia wypadkom. Omówię niektóre spośród najbardziej oczywistych, ale z pewnością można by obmyślić wiele innych, w zależności od tego, gdzie i jak mieszkasz. Najis­totniejszym jednak założeniem tego rozdziału jest wpoje­nie przekonania o doniosłości ukierunkowania uwagi na zagadnienie bezpieczeństwa. Ma to uzasadnienie, nawet jeśli mieszkasz w domu bardzo dobrze ci znanym. Warto zadać sobie trud i przejść przez różne pomieszczenia -

kuchnię, łazienkę, schody, ogród itd. - i przyjrzeć się uważnie, gdzie może grozić ryzyko, a później przedsięw­ziąć środki w celu jego usunięcia.

Schody i stopnie

Schody powinny mieć poręcz wzdłuż ściany, tak abyś mógł chwycić się jej albo drugiej poręczy na balustradzie w celu zapewnienia dodatkowego oparcia, jeśli niezbyt pewnie się poruszasz. Jeśli po drodze jest kilka niewygodnych schodów, to może okazać się celowe zastąpienie ich pochy­łością bez stopni. Stopnie prowadzące do drzwi wejścio­wych, zarówno wewnątrz; jak i z zewnątrz domu, powinny mieć krawędzie pomalowane na biało, tak aby można było .dokładnie widzieć, ile ich jest i gdzie się kończą. Schody powinny być jasno oświetlone. U góry i u dołu każdego ciągu schodów powinny być zamontowane wyłączniki dwukierunkowe. Należy pieczołowicie naprawiać lub usu­wać chodniki na schodach, jeśli mogą stać się przyczyną potknięcia.

Podłogi

Podłogi nie powinny być czyszczone do połysku pastami zwiększającymi ich śliskość. Trzeba zwracać uwagę, aby nie pozostawiać na podłodze rozlanej wody. Rozsypany na podłodze łazienki talk w proszku jest niebezpieczny. Obie substancje mogą znacznie zwiększać śliskość i prowadzić do groźnych upadków. Niezwykle ryzykowne są upadki w łazience, zwłaszcza kiedy padając uderza się o krawędź wanny. Na wszystkich podłogach, z wyjątkiem pokrytych chodnikami, łatwo się pośliznąć w pończochach.

106

107

Maty i dywaniki

Maty, dywaniki i chodniki powinny być zaopatrzone od dołu w warstwę przeciwpoślizgową (np. guma, lateks -przyp. tłum.). Należy zwracać uwagę, aby krawędzie nie podwijały się ku górze lub też nie były postrzępione w sposób, który może powodować potknięcie. -

Wspinanie się na meble

Jeśli chcesz dosięgnąć najwyższej półki, zawiesić firanki lub zrobić cokolwiek, co wymaga wspięcia się na krzesło lub stół, to musisz być całkowicie pewny, że dobrze stoi i że jest on dość mocny, aby utrzymać ciężar twego ciała. Jego powierzchnia powinna być dostatecznie duża, aby pozwa­lać na trochę swobody ruchów w razie, gdybyś był zmuszo­ny zmienić pozycję. Nie sięgaj zbyt daleko, jeśli chcesz uniknąć przewrócenia się. Niezwykle niebezpieczne jest wchodzenie na wypolerowane meble w pończochach. Naj­bezpieczniej jest zakupić jakieś specjalnie dostosowane stopnie.

Unikaj zbyt długiego pozostawania w pozycji z głową odchyloną ku tyłowi, jeśli po coś sięgasz lub patrzysz ku górze. Może to doprowadzić do przejściowego „zagięcia" tętnic tylnej okolicy szyi, pociągającego za sobą ryzyko zawrotu głowy lub upadku.

Kąpiel czy tusz

Do ściany w pobliżu wanny lub natrysku powinny być w odpowiednim miejscu przymocowane poręcze. Spełnia­ją one podwójną rolę: są pomocne przy powstawaniu i zabezpieczają przed pośliznięciem się na dnie wanny lub miski prysznica. W sprzedaży znajduje się wiele odmian takich poręczy. Nadzwyczaj prostym, tanim i skutecznym zabezpieczeniem jest gumowa mata, mająca właściwość

przysysania się do dna wanny lub miski prysznica; powin­no się jej stale używać. Pożyteczne są siedzenia do wanny. Należy zawsze sprawdzać temperaturę kąpieli czy tuszu. Przy korzystaniu z natrysku warto używać mydła zawie­szonego na sznurku.

Kratki ochronne przed paleniskiem

Jeśli jesteś zmuszony do posługiwania się otwartym ogniem, to przed nim należy umieścić kratkę ochronną, w przeciwnym wypadku może dojść do ciężkich poparzeń w razie nagłego osłabienia lub zawrotu głowy. Nie stawiaj na kominku zegara ani innych przedmiotów, w ten sposób możesz uniknąć podchodzenia zbyt blisko ognia, kiedy chcesz na nie popatrzyć.

Przecieki gazu

domu powinna być

Szczelność urządzeń gazowych w domu sprawdzana, aby uniknąć ryzyka wybuchu.

Urządzenia elektryczne

Zwracaj uwagę, aby wszystkie przewody i¹ wtyczki elek­tryczne były w dobrym stanie i polecaj wymieniać uszko­dzone. Dopilnuj, aby przewody elektryczne nie plątały się po podłodze, gdzie można by się o nie potknąć. Używanie słabych żarówek oświetleniowych jest fałszywą oszczęd­nością, gdyż niedostateczne oświetlenie może być przyczy­ną wypadków. Godne polecenia jest umieszczenie wyłącz­nika światła w pobliżu łóżka, aby uniknąć szukania po omacku. Uważaj, aby nie dotykać urządzeń elektrycznych mokrymi rękami.

Jeśli masz koc elektiyczny, to stosuj się dokładnie do

załączonego przez wytwórnię sposobu użycia - w jaki

108

109

sposób go włączać i przechowywać. Sprawdzaj, czy jest wyłączony zanim wejdziesz do łóżka, chyba że jest on specjalnie przeznaczony do ogrzewania przez całą noc. Zlecaj regularnie kontrolę koca fachowcowi.

Lekarstwa

Liczne współczesne lekarstwa są środkami silnie działają­cymi i to działającymi w sposób bardzo określony, w ściśle wymierzonych dawkach. Dlatego jest bardzo istotne uni­kanie przypadkowego mieszania ze sobą różnych le­karstw. W celu uniknięcia wypadków sprawdź, aby wszys­tkie twoje lekarstwa miały czytelne etykietki z nazwą leku i jego zastosowaniem - na przykład „Cardiamidum -krople nasercowe" lub „Nitrozepam - tabletki nasenne". W razie potrzeby poproś lekarza o podanie poprawnych nazw przepisywanych ci leków; większość lekarzy nie będzie miała zastrzeżeń, jeśli wyjaśnisz, do czego ci to potrzebne. Wiele tabletek wygląda podobnie i dlatego łatwo popełnić pomyłkę, zwłaszcza kiedy nie czujesz się bardzo dobrze, jesteś zaniepokojony, roztargniony lub po prostu senny. Może się także zdarzyć, że odwiedzi cię inny lekarz, albo że musisz iść do szpitala, a wtedy o wiele lepiej, jeśli .możesz zainteresowanym powiedzieć, że bie­rzesz na przykład lekarstwa X dwie tabletki dziennie, zamiast mgliście wyjaśniać, że bierzesz dwie duże białe tabletki dziennie, jedną małą żółtą, kiedy czujesz się bar­dzo kiepsko, i małą. różową na noc. Rób często przegląd apteczki domowej, sprawdzaj, czy wszystko jest zaopa­trzone we właściwe napisy i wyrzucaj środki nie mające etykietek. Wyrzucaj także wszystkie lekarstwa pozostałe po poprzednich chorobach.

Chodzenie po deszczu

Używając parasola zwracaj uwagę, aby nie zasłaniać nim widoczności. Dobrym rozwiązaniem są parasolki z prze­źroczystego plastiku. Aby uniknąć pośliznięcia na mo­krych nawierzchniach (mokre liście, błoto itp.), pamiętaj o noszeniu butów i kaloszy mających przyczepne pode­szwy.

Ryzyko związane z ruchem ulicznym

Jeśli źle słyszysz, staraj się przekraczać jezdnię tam, gdzie możesz widzieć pojazdy zbliżające się z obu stron.

Zapewnienie sobie pomocy w razie choroby lub wypadku

Jeśli mieszkasz samotnie, to niezwykle ważne jest zorgani­zowanie sobie sposobów wzywania pomocy w razie po­trzeby. Może to mieć rozstrzygające znaczenie w razie zaistnienia jakiejkolwiek poważnej sytuacji, a ponadto będzie to miało na ciebie wpływ ogólnie uspokajający. Istnieją różne, zwracające uwagę urządzenia wytwarzają­ce sygnały świetlne lub dźwiękowe, można umieścić w oknie tablicę z napisem „Na pomoc!". W niektórych okolicach listonosze są pouczeni, aby zwracali uwagę na takie sygnały i sprowadzali pomoc. Telefon domowy jest bezcenny w każdym nagłym wypadku.

18. Aspekty umysłowe i emocjonalne

Uwagi ogólne

Nasze życie jest stosunkowo mało zróżnicowane z fizycz­nego punktu widzenia: wszyscy trawimy pokarmy w taki sam sposób, takie same prawidła rządzą naszymi ruchami,

110

111

nasza przemiana materii odbywa się w przebiegu tych samych reakcji biochemicznych i tak dalej. Dlatego nie trudno zestawić dokładne • wskazówki, w jaki sposób, uwzględniając określone czynniki fizyczne, możemy uzy­skać poprawę zdrowia i zwiększenie sprawności. Nie doty­czy to jednak sfer umysłowej i emocjonalnej w naszym życiu. Pod tym względem napotykamy prawdziwe bogac­two różnorodności u człowieka. Istnieje tyleż światów uczuciowych i umysłowych, ilu istnieje ludzi, gdyż tu dochodzi do głosu indywidualność. Ogólne prawidła mogą być w obrazie naszego życia wewnętrznego uważane naj­wyżej za kanwę, na którą nałożono wiele warstw farby w różnych wzorach i barwaeh. Taka różnorodność wykra­cza oczywiście poza zasięg tej książki. Niewiele sensu miałoby zajmowanie się ogólnymi prawidłami rządzącymi czynnikami umysłowymi i emocjonalnymi, gdyby byty one samodzielne i gdyby je można było rozłączyć od fizycz­nych. Ałe jak przekonaliśmy się wcześniej, elementy fizy­czne, umysłowe i uczuciowe życia są ze sobą nierozłącznie powiązane i nawzajem od siebie zależne. Dlatego też czynniki umysłowe i emocjonalne należy rozpatrywać w aspekcie ich wartości dla całkowitej jakości naszego życia. Można je rozważać tylko bardzo ogólnie, posługując się paru przykładami. Będziemy się właściwie zastana­wiać, co jest dla nas korzystne, a co nie, w nadziei, że tego rodzaju ogólne refleksje mogą rzucać nieco światła na niektóre zagadnienia.

Pobudzenie umysłowe

f • - '

^Zubożenie naszego życia umysłowego grozi stagnacją,

powinniśmy więc korzystać z każdej okazji - i stwarzać takie okazje - aby utrzymywać i rozszerzać nasze zaanga­żowanie umysłowe. Istnieje mnóstwo spraw budzących zainteresowanie ludzi - ważne jest kultywowanie tych

zainteresowań i wyszukiwanie innych. Im bardziej aktyw­ny jest w nich nasz udział, tym lepiej, gdyż-wtedy mamy szansę na płynące z tego korzyści. Jeśli na przykład lubisz muzykę-, to możesz cieszyć się nią słuchając płyt albo chodząc na koncerty. Wybierając pójście na koncert bę­dziesz miał obok dodatkowej przyjemności słuchania ży­wej muzyki także okazję, aby lepiej się ubrać, opuścić dom i znaleźć się wśród ludzi zbierających się razem z powodu wspólnego zainteresowania. Odnosi się to i do innych dziedzin: oglądanie meczu piłkarskiego w telewizji nie jest ani w połowie tak zajmujące i podniecające, jak na sta-dioniej

Pobudzenie umysłowe ma się tak samo do odpoczynku umysłowego i relaksu, jak aktywność fizyczna do odpo­czynku fizycznego i bezruchu. Odpoczynek po wysiłku umysłowym lub koncentracji odświeża nas, ale relaks nawykowy nie jest glebą odpowiednią dla wzrostu nowych idei.

Obserwowanie żywotności i sprawności fizycznej wielu siedemdziesięciolatków zmuszonych przez okoliczności do całkowitej zmiany trybu życia, kiedy mieli około czter­dziestki jest interesujące i napawa otuchą. Z powodu wojny musieli zaadaptować się do zupełnie nowych wa­runków, innych zawodów, innych postaw życiowych. Nie­którzy musieli nauczyć się żyć i pracować używając innego języka. To tak, jakby ten wstrząs posłużył im, za nowy start życiowy. W wieku lat 40 musieli zrobić to, co większość ludzi robi około 20 roku życia, i potrafili sprostać temu wyzwaniu. Z pewnością nie ma u nich objawów „artretyz-mu umysłowego". Nie myślą zbyt wiele o swoim wieku, lecz żyją teraźniejszością. Są o wiele lat młodsi, niż to wynika z ich wieku kalendarzowego.

112

8 - Wiek a aktywność życiowa

113

Korzyści kontaktów z innymi grupami wieku

(Oprócz większej różnorodności i działania stymulacyjnego kontaktów z ludźmi w różnym wieku istnieje jeszcze jeden szczególny aspekt takich spotkań, mogący mieć realną wartość dla starszego człowieka. Dotyczy on występującej u niektórych starszych ludzi skłonności do wyobrażania sobie, że nikt inny nie ma takich problemów, jak oni. Dla nich jest bardzo pożyteczne zdanie sobie czasami sprawy, że młodsi nie muszą być automatycznie zdrowsi, bogatsi i bardziej wolni od trosk} Kłopoty ze zdrowiem mogą zdarzyć się w każdym wieku, a u ludzi młodych mogą być skomplikowane obawami o zaspokojenie potrzeb rodziny. Trudności materialne prześladują mężczyzn w kwiecie wieku, kiedy muszą założyć dom, wychować i wykształcić dzieci, a także „dotrzymać kroku Kowalskim" ze względu na karierę lub z powodów towarzyskich. Samotność nie jest przywilejem starych: wiele żon mieszkających w stre­fach podmiejskich nie ma praktycznie przez cały dzień z kim porozmawiać. Mężowie po długim dniu wytężonej pracy nie zawsze są partnerami do błyskotliwej rozmowy, także żony są niekiedy niezbyt zajmującymi towarzyszka­mi. Można mieć problemy w małżeństwie z powodu bez-dzietności, a także z powodu zbyt wielkiej liczby dzieci. Młodzi tak samo jak starsi mogą przeżywać rozczarowa­nia, zazdrość i poniżenie. A im ktoś jest młodszy, tym mniej jest wytrzymały. Młodzi martwią się i nie mają jak starsi rezerw i mądrości wynikających z doświadczenia, nie zdają sobie sprawy, że większość kłopotów w końcu prze­minie, że można dawać sobie radę z trudnościami i uporać się z przerażającymi na pozór sytuacjami.

Rozpowszechniona jest opinia o trudności zawierania na starość nowych znajomości. Dlaczegoż miałoby być to trudne, jeśli odczuwamy - lub pielęgnujemy -.sympatię do

ludzi i otwarty umysł? Wiek jako taki jest czynnikiem pozbawionym znaczenia. W zasadzie sympatia do ludzi-jest jakby skierowaniem się ku innej osobie i w żaden sposób nie zależy od wieku. Umysł otwarty umożliwia nam rozwinąć w sobie zainteresowanie innymi ludźmi i prze­chowywać nabyte skarby. Umysł o ustalonych poglądach nie zawsze jest skarbcem. Można w nim znaleźć rzeczy bezcenne, ale być może i wiele znacznie mniej wartościo­wych, z którymi od czasu do czasu warto zrobić porządek, aby wpuścić trochę świeżego powietrza i światła. Kto wie, ile nowych, bezcennych rzeczy może wpaść razem z owym prądem świeżego powietrza?

Często mówi się, że starsi ludzie czują się najlepiej, kiedy są potrzebni i pożądani. Ludzie w każdym wieku czują się świetnie w takiej sytuacji. Aby być potrzebnymi, musimy chcieć pomagać. Aby być pożądanymi, musimy być mili.

Na sposób odnoszenia się ludzi do nas ma swój wpływ miły wygląd, ma on także korzystny wpływ na nasze samopoczucie. Nasz wygląd jest tym, co prezentujemy światu zewnętrznemu: ludzie nie mogą czytać w naszych myślach ani domyślić się naszych uczuć, ale staranny i miły wygląd sygnalizuje, że wszystko jest w porządku, przynajmniej z wierzchu. Zachęca to innych do zbliżenia się do nas i do zainteresowania się nami. Być może nie jest to godne pochwały, ale wymiętoszony, niedbały i pozba­wiony gustu ubiór odpycha ludzi. Reakcja taka jest prawi­dłowa również w odniesieniu do członków naszych rodzin i powinniśmy szczególnie dbać o to, aby właśnie im się podobać.

Stosunki rodzinne

.f"

|łrak łączności między ludźmi jest czymś charakterystycz­nym dla naszych czasów. Ze względu na niedostateczne kontakty zanikają często stosunki rodzinne. Według mojej

114

115

opinii dzieje się tak wtedy, kiedy ludzie rezygnują z wysił­ku utrzymania łączności. Niekiedy starsi ludzie narzekają, i to całkiem słusznie, że synowie, córki lub krewni nie rozumieją ich, zaniedbują lub traktują jak dzieci. W tej sytuacji wiele można zmienić na lepsze, jeśli starsi sprecy­zują spokojnie i jasno, na co mają nadzieję i czego oczekują od każdego konkretnego związku rodzinnego. Tego rodza­ju pozytywna postawa mogłaby ze znacznie większym prawdopodobieństwem sprowadzić pożądane skutki, niż milczące niezadowolenie przeradzające się w urazę. Starsi ludzie mają pełne prawo wyjaśnić, jak widzą siebie sa­mych w określonym stosunku) Nie są obowiązani do od­grywania roli wyznaczonej im przez innych, jeśli to im nie odpowiada. Przypuśćmy na przykład, że żyją pod jednym dachem z córką, która chce im oszczędzić kłopotów i wy­siłków oraz nie pozwała im samym robić cokolwiek w do­mu. Ale jeśli ciąży im nuda i czują się poza nawiasem życia, to mają pełne prawo wytłumaczyć jej, co myślą. Powinni razem z nią zastanowić się, w jaki sposób mogliby z ko­rzyścią włączyć się do prac domowych.

Udział starszych ludzi może być bardzo pokaźny i w ten sposób mogą oni efektywnie scalić się z resztą rodziny.

Jest jeszcze inny czynnik podkopujący dobre stosunki. Rozczulanie się nad samym sobą jest cechą, którą należy wytępić z naszego życia systematycznie i bezwzględnie. Ludzie pozwalający sobie na rozczulanie się nad sobą pożądają zazwyczaj ciepła, uczucia i sympatii ze strony swego otoczenia, ale nie mogą mieć nadziei na taką odpo­wiedź, gdyż litowanie się nad sobą jest cechą naprawdę odpychającą.

Wyrażanie życzenia jest zazwyczaj znacznie skutecznie­jsze niż skarżenie się. Możesz na przykład czuć się osamot­nionym, ponieważ dzieci odwiedzają cię zbyt rzadko. Jeśli litujesz się nad sobą, to prawdopodobnie będziesz się skarżył, że one nigdy nie mają dość czasu, aby się z tobą

zobaczyć, co z kolei wywoła u nich poczucie winy i urazę. Jest bardziej niż prawdopodobne, że nie będą ciebie częś­ciej odwiedzać. Jeśli jednak będziesz odczuwał brak ich towarzystwa i powiesz im o tym, to twoim dzieciom będzie oczywiście miło, że tak wiele dla ciebie znaczą i stanie się to dla nich zachętą, aby częściej się z tobą widywać.

Pewna ilość przewidywania, planowania, strategii, a nawet przebiegłości - wszystkie one mają swoje miejsce w kształtowaniu stosunków, ludzkich- Nie można nimi pogardzać, jeśli sprowadzają skutki zapewniające szczę­śliwszą egzystencję.

19. Wysiłki indywidualne a potrzeba reform społecznych

Każdy z nas może wiele zdziałać, aby, uchronić się od słabości i zależności od otoĆ7*»nia - innymi słowy od stania się ciężarem dla naszych roazin i społeczeństwa. Możemy sami troszczyć się o własne zdrowie i dobre samopoczucie, potrzebujemy jednak pomocnej struktury społecznej i eko­nomicznej. Niektórzy z nas są uprzywilejowani, posiada­jąc zapasy sił i możliwości finansowe, pozwalające im na prowadzenie życia różnorodnego i aktywnego, niezależnie od tego, ile mają lat. Inni, w mniej korzystnej sytuacji, odczuwają silną potrzebę niektórych udogodnień, dzięki którym lata emerytalne nabrałyby wartości.

Niezaprzeczalny fakt zwiększania się liczby ludzi doży­wających obecnie 70 lat i więcej pociąga za sobą zwiększe­nie się liczby osób mogących spodziewać się przeżycia na emeryturze dziesięciu, piętnastu, dwudziestu i więcej lat. Co ci wszyscy ludzie będą robić z taką ilością czasu? Do rozwiązania tego zagadnienia z konieczności będzie mu-

116

117

siało być wciągnięte całe społeczeństwo, w przeciwnym wypadku trzeba będzie przeznaczyć coraz więcej i więcej społecznych zasobów na utrzymanie rosnącej populacji obywateli starzejących się, nieproduktywnych i chorych.

Współczesne życie jest wtłoczone w sztywne ramy: naj­pierw nauka lub przysposobienie do zawodu, potem praca, a w wieku 60 lub 65 lat emerytura. Potem można robić co się chce, niestety zbyt często oznacza to całkowity brak możliwości wyboru, z wyjątkiem „spuszczenia z tonu" i nudy. Spędzenie w ten sposób ostatniej ćwiartki życia wygląda na naigrawanie się z wszystkich wysiłków w przeszłości. Tymi, którzy mogą najbardziej skutecznie przemawiać za przemyśleniem zagadnienia i reformą, są starsi obywatele, a więc ludzie emerytowani lub zbliżający się do emerytury. Starsi ludzie są wyborcami, mają więc przywilej i prawo, aby ich głosy zostały usłyszane. Zupeł­nie rozsądne wydaje się rozpoczęcie akcji mającej na celu lepsze perspektywy dla ludzi w sile wieku i dla starszych obywateli; w końcu każdego z nas we właściwym czasie czeka przeżycie wielu lat w charakterze starszego obywa­tela. Jest zrozumiałe samo przez się, że lepsze warunki dla starszych obywateli dziś, oznacza także lepsze warunki na starość dla ludzi obecnie młodych. Wymieńmy chociaż kilka propozycji reform, nad którymi warto się zastano­wić: mniej rygorystyczne przenoszenie na emeryturę, moż­liwość naprzemiennego podejmowania pracy i przecho­dzenia na emeryturę, daleko idące ulgi, zwiększenie możli­wości zatrudnienia w niepełnym wymiarze godzin bez zmniejszenia praw emerytalnych itd.

Kiedy proponuje się jakieś nowe zarządzenie lub refor­mę, ważnym zagadnieniem jest koszt jej wprowadzenia. Często rozważana jest sprawa, czy koszt ten nie jest zbyt wysoki. Może on być zbyt wysoki, jeśli się go ocenia w odosobnieniu, ale wnikliwe rozpatrzenie kosztów glo­balnych może dać zupełnie odmienny obraz. Starsi obywa-

tele starający się przeforsować reformy nie powinni dać się wprowadzić w błąd stwierdzeniem, że wprowadzenie ta­kiego czy innego udogodnienia „będzie zbyt wiele koszto­wało". Rzeczywiście potrzebną informacją jest koszt net­to. W końcu tysiące starych ludzi „poupychanych" w za­kładach geriatrycznych, ponieważ nie mają po co żyć, kosztują społeczeństwo krocie w zmarnowanych zasobach i w gotówce. Dodatkowy koszt zapewnienia starszym ludziom okazji do aktywnego życia zapewne zwróciłby się w postaci znacznych oszczędności w wydatkach na szpita­le geriatryczne i psychiatryczne. Mówiąc bez ogródek tak sprawa wygląda od strony bilansu. Oszczędności w odnie­sieniu do godności ludzkiej i szczęścia nie da się wyliczyć.

Społeczeństwo, w którym stale rosnąca liczba jego członków,staje się w istocie starszymi obywatelami, wy­maga ukształtowania swych instytucji i polityki w sposób zapewniający zaspokojenie potrzeb wszystkim dorosłym, nie tylko określonym grupom wieku. Możliwości zatrud­nienia i pracy, nauki czy odpoczynku zależałyby wtedy od zdrowia, wykształcenia, doświadczenia i zainteresowania danej osoby, a nie od jej wieku. Obecnie nasze obsesyjne wypytywanie się o daty urodzenia i przekroczenia określo­nych limitów wieku jest zupełnie niedorzeczne. Dlaczego stanowisko stenotypistki w biurze miałoby być odpowied­nie wyłącznie dla kogoś między 21 a 23 rokiem życia?

Nasze nazwiska służą do identyfikacji nas, nasze zdol­ności i wyszkolenie stanowią o naszych kwalifikacjach Nasz wiek nic nie mówi ani o jednym, ani o drugim.

118

"20, Trochę migawek obrazujących

długowieczność

Mały zbiór przykładów długowieczności sławnych ludzi

Przyjrzenie się długości życia ludzi sławnych i wybitnych na przestrzeni wieków podnosi na duchu. Niektórzy ludzie genialni żyli tragicznie krótko, na przykład Mozart 35, Shelley 30, czy Rafael 37 lat, zadziwiająca jednak liczba twórczych jednostek żyła i dożywa bardzo późnej starości: od geometry i filozofa Talesa z Miletu ur. ok. 636 p.n.e. (90) i Hipokratesa lekarza ur. ok. 460 p.n.e. (104) do dramatur­ga George Bernarda Shawa ur. 1856 (94) oraz filozofa i matematyka Bertranda Russella ur. 1872 (96).

Ludzie żyjący bardzo długo reprezentują szeroki wach­larz działalności. Należą do nich między innymi:

Kompozytorzy: Heinrich Schutz, ur. 1585 (87), France-sco Geminiani ur. 1667 (95), Gustawe Charpentierur. 1860 (96), Jan Sibelius ur. 1865 (92), Igor Strawiński ur. 1882 (88).

Lutniści.' czterech członków rodziny Amati: Antonio ur. 1550 (88), Girolamo I ur. 1551 (84), Nicolo ur. 1596 (88) i Girolamo II ur. 1649 (92), Antonio Stradivari ur. 1644 (93).

Muzycy-wykonawcy; organista Johann Reinken ur. 1623 (99), skrzypek Giacomo Cervetto ur. 1682 (101), pianista Artur Rubinstein ur. 1885.

Architekci: Giovanni Bernini ur. 1598 (82), Sir Chris-topher Wren ur. 1632 (91), John Nash ur. 1752 (83), Frank LIoyd Wright ur. 1869 (90).

Rzeźbiarze: Donatello ur. 1382 (84), Luca delie Robbia ur. 1399 (83), Michał Anioł ur. 1475 (89).

Malarze: Giovanni Bellini ur. 1422 (94), Lucas Cranach ur. 1472 (81),Tycjanur. 1477 (99),FransHalsur. 1580(86), Francisco Goya ur. 1746 (82),KatsushikaHokusaiur. 1760

(89), Edgar Degas ur. 1834 (83), Edvard Munch ur. 1863 (81), Pablo Picasso ur. 1881 (92).

Poeci: Anakreon ur. 570 p.n.e. (85), Thomas Hardy ur. 1840 (88), John Bellenden ur. 1495 (95), William Words-worth ur. 1770 (80), Walter de la Marę ur. 1873 (83).

Powieściopisarze;H.G. Wells ur. 1866 (80), Andrś Gide ur. 1869 (83), John Cowper Powys ur. 1872 (91), Sommerset Maugham ur. 1874 (91), E.M. Forster ur. 1879 (91), Ivy Compton-Burnett ur. 1882 (87).

Dramaturdzy: Sofokles ur.495 p.n.e. (90), Metastasio ur. 1698 (84), Carlo Goldini ur. 1707 (86), Maurice Maeterlinck ur. 1862 (87), Laurence Housman ur. 1865 (84).

Pisarze: Flavius 'Cassiodorus ur. 490 (93), Thomas Hob-bes ur. 1588 (91), Calderon de la Barca ur. 1600 (81), Bernard de Fontenelle ur. 1657 (100), Wolter ur. 1694 (84), Johann Wolfgang von Goethe ur. 1749 (83), Noah Webster ur. 1738 (85), John Ruskin ur. 1819 (81), Benedetto Croce ur. 1866 (86).

Filozofowie: Diogenes ur. ok. 412 p.n.e. (89), Św. Albert Magnus ur. 1193 (107), Emanuel Kant ur. 1724 (80), Her­bert Spencer ur. 1820 (83), Martin Buber ur. 18.78 (87).

Fizycy: Demokryt ur. ok. 460 p.n.e. (90), Teofrastus ur. 370 p.n.e. (84), Roger Bacon ur. 1214 (80), Alexandervon Humboldtur. 1769(90).

Przyrodnicy: Galileo Galilei ur. 1564 (78, stracony), Anton van Leeuwenhoek ur. 1632 (91), Sir William Her-schelur. 1738 (84), Robert Bunsenur. 1811 (88), Sir Joseph Hooker ur. 1817 (94), Jean Henri Fabre ur. 1825 (90), Sir Francis Galton ur. 1822 (89), Sir Clements Markham ur. 1830 (86), WUliam Crookes ur. 1832 (87), Benjamin Emer­son ur. 1843 (89), Iwan Pawłów ur. 1849 (87), Max Pianek ur. 1858 (89), Sir Frederick Gowland Hopkins ur. 1861 (86).

Inżynierowie, wynalazcy: Otto von Guericke ur. 1602 (84), James Wattur. 1736 (83), Sir Henry Bessemerur. 1813 (85), John Fritz ur. 1823 (90), Alexandre Eiffel ur. 1832

120

121

(91), Thomas Alva Edison ur. 1847 (87), James Duryea ur. 1870 (97), Sir Barnes Wallis ur. 1887.

Lekarze, psycholodzy: Galen ur. 129 (81), Gustaw Fech-nerur, 1801(86),SirFrancisHadenur.l818(92),EHzabeth Blackwell ur. 1821 (89), Joseph Uster ur. 1827 (85), Carl Jung ur. 1875 (86), Joseph Erlanger ur. 1877 (85).

Politycy: Kato Starszy ur. 234 p.n.e. (86), Benjamin Franklin ur. 1706 (84), Thomas Jefferson ur. 1743 (83), William Gladstone ur. 1809 (89), Georges Clemenceau ur. 1841 (88), Jules Cambon ur. 1845 (90), Philippe Pśtain ur. 1856 (95), Mahatma Gandhi ur. 1869 (79, zamordowany), Herbert Hoover ur. 1874 (90), Nancy Lady Astor ur. 1879 (85), Herbert Yiscount Samuel ur. 1870 (93), Sir Winston ChurchiU ur. 1874 (91).

Przywódcy religijni: Gautama Budda ur. 563 p.n.e. (80), Św. Antoni ur. 251 (105), papież Grzegorz IX ur. 1145 (96), John Wesley ur. 1703 (88), kardynał John Henry Newman ur. 1801 (89), Mary Baker Eddy ur. 1821 (89), generał William Booth ur. 1829 (83), dziekan William Ingeur. 1860 (94), papież Jan XXin ur. 1881 (82), David McKay ur. 1874 (96).

Historycy: Thomas Carlyle ur. 1795 (86), George Banc-roft ur. 1800 (91), Cesare Cantu ur. 1804 (91), George Trevelyan ur. 1876 (86).

Wychowawcy; Philander Claxton ur. 1862 (95), Helen Keller ur. 1880 (87), Maria Montessori ur. 1870 (82).

Do specjalności nie cytowanych powyżej należą: mów­cy, satyrycy, nawigatorzy, badacze, żołnierze, marynarze, prawnicy, politolodzy, filantropowie, archeolodzy, mate­matycy, aktorzy, ekonomiści, egiptolodzy, przywódcy w walce o uprawnienie kobiet, dekoratorzy teatralni, mu­zykolodzy itp. Wśród nich jest także wielu ludzi wybit­nych. Powyższa długa lista nazwisk zawiera zaledwie niewielką część znalezionych przy pobieżnym poszuki­waniu.

Zdolność twórcza na starość

Poza zwykłą długowiecznością wśród sławnych ludzi jesz­cze bardziej dodaje otuchy fakt, że wielu spośród nich nadal zajmowało się pracą z niesłabnącą werwą, nie obni­żając jej jakości aż do ostatnich dni życia. Sof okles napisał swego wspaniałego Edypa, kiedy miał 90 lat. śmierć prze­rwała Platonowi w wieku 87 lat pisanie rozprawy „Pra­wa". Generał spartański Agesilaus prowadził osobiście zacięte walki w polu mając 80 lat. Tycjan malował „Piętę" kiedy miał 99 i w tym wieku umarł na dżumę, Tintoretto miał 72 kiedy ukończył olbrzymi „Raj". Michał Anioł pracował nad konstrukcją katedry sw. Piotra w Rzymie w wieku 80 lat. Tomasz Mann, Lew Tołstoj, Wiktor Hugo i inni pisarze tworzyli znakomite dzieła, kiedy mieli 70 lub 80 lat. Giuseppe Verdi, Richard Strauss, Igor Strawinski i Ralph Yaughan Williams mając około 80 lat komponowa­li niektóre spośród swych najlepszych utworów, otwiera­jąc de facto nowe perspektywy w poszukiwaniu nowych sposobów wyrazu. Henri Matisse wykonał dekoracje i wi-traże dla kaplicy w Vence w roku 1951; miał wtedy 82 lata. Finłay Currie był czynnym aktorem przez 70 lat. Damę Sybil Thorndike (ur. 1882) nadal występuje. Fizjolog Pa­włów, kiedy zmarł na zapalenie płuc w wieku 86 lat, był u szczytu swej kariery. Sir Arthur Evans mając lat 80 prowadził wykopaliska w Knossos. Grandma Moses, ma­larka ludowa, zajęła się malarstwem w wieku 78, malowa­ła do końca życia, tj. do 101 lat. Słynny trener piłkarski Amos Stagg po przymusowym przejściu na emeryturę (w wieku 70 lat) nie zgodził się na zakończenie swej kariery trenerskiej. Jego późniejsze sukcesy były tak nadzwyczaj­ne, że został uznany za najlepszego trenera w roku 1943, kiedy miał 81 lat. Pozostał nadal aktywny i zmarł w wieku 103 lat. Nawet kalectwo nie zmniejsza aktywności niektórych

122

123

ludzi. W ostatnich latach swego życia Auguste Renoir, mając około 70 lat, mógł malować wyłącznie, jeśli przy­wiązano mu pędzel do ręki, a mimo to tworzył arcydzieła. Claude Monet cierpiał na zaćmę, zanim ukończył 60 lat, a jeszcze mając 80 lat malował wielkie obrazy, stosując bardziej wyrazistą technikę. Geograf Mercator napisał traktat w wieku 80 lat, chociaż był częściowo sparaliżowa­ny po udarze mózgu.

Dyrygenci

Wydaje się, że dyrygenci orkiestr zajmują specjalne miej­sce wśród ludzi, których sprawność zwiększa się_t w miarę jak się starzeją. W istocie rzeczy może się obecnie wyda­wać, że „szczyt" doskonałości wybitnego dyrygenta przy­pada pomiędzy 70 a 90 rokiem życia. Prawdopodobnie przyzwyczajenie do ćwiczeń fizycznych w połączeniu z po­święceniem się sztuce i działalnością, polegającą na kształtowaniu wysiłków innych ludzi, jest bardzo korzyst­nym zespołem czynników w życiu dyrygenta. W niedawnej przeszłości do wybitnych osiemdziesięciolatków należeli: Arturo Toscanini, Pierre Monteux, Tullio Serafin, Sir Thomas Beecham, Leopold Stokowski, Bruno Walter, Otto Klemperer, Ernest Anserment, Yittorio Gui, Carl Schu-richt.

Nasze poglądy na długowieczność

Przyglądając się twórczej „śmietance" ludzkości docho­dzimy do wniosku, że chociaż reprezentują oni elitę, to jednak muszą oprócz tego być odzwierciedleniem jakichś bardziej ogólnych prawideł dotyczących człowieka. Z pewnością żyje znacznie więcej żywotnych starych ludzi, niż to sobie możemy wyobrazić. Nic o nich nie wiemy, ponieważ są zwykłymi ludźmi.

W roku 1850 w USA 2,5% ludności miało 65 lat lub więcej. W roku 1970 proporcja ta wzrosła do 10% - a więc około 20 milionów Amerykanów miało ponad 65 lat!

Gdyby ktoś ci powiedział, że na 100 ludzi mających dzisiaj 50 lat, 99 będzie żyło za rok, i gdyby następnie ten ktoś poprosił cię, abyś odgadł, ilu spośród 100 ludzi mają­cych dzisiaj 80 lat będzie żyło za rok - jakie byłyby twoje przewidywania - 40,50, czy nawet 60? W rzeczywistości na 100 osiemdziesięciolatków - 89 dożyje 81 roku życia! Nawet wśród dziewięćdziesięciolatków 77 % prawdopo­dobnie dożyje do swych 91 urodzin!

124

Spis treści

Wstęp , 5

Części: Człowiek znaczy o wiele więcej niż maszyna ... 9

1. Analogia mechanistyczna 9

2. Czynniki wpływające na długowieczność .... 16

3. Przyczyny spadku sil na starość -. . 23

4. Dlaczego boimy się starości? 29

5. Niektóre wnioski dotyczące zdrowia i żywotności na starość 3g

Część II: Niektóre podstawowe zasady zachowania żywot­ności 39

A. Fizyczny komponent życia "39

6. Potencjał fizjologiczny 39

7. Znaczenie aktywności fizycznej dla zdrowia. . . 42

8. Niektóre błędne wyobrażenia o aktywności fizycznej i wieku 48

B. Komponent umysłowy życia. 52

9. Spojrzenie na życie jako na proces ciągły .... 52

10. Unikanie niektórych zasadzek 56

Część III: Niektóre rady praktyczne dla starszego człowie­ka, jak zachować i zwiększyć wigor fizyczny i żywość umysłu

11. Jak się dobrze starzeć 68

12. Niektóre wskazówki dotyczące aktywnego zdro­wia • 70

13. Odżywianie. . . . : 80

14. Dodatki dietetyczne 87

15. Wskazówki praktyczne dotyczące aktywności fi­zycznej 93

16. Codzienne dwa tuziny : 102

17. Zasady bezpieczeństwa 106

18. Aspekty umysłowe i emocjonalne łll

19. Wysiłki indywidualne a potrzeba reform spo­łecznych H7

20. Trochę migawek obrazujących długowieczność 120

---