czenia tego zjawiska podajemy — za wybitnym demografem-gerontolo^ giem Alfredem Sauyy — obliczenia dla Francji: otóż na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadają 24 osoby w wieku poprodukcyjnym, gdy za wiek emerytalny przyjąć 65 lat, natomiast 38 osób — gdy przyjąć lat 60

Tabela 1.2. Ludzie starsi w wieku 65 lat i więcej w poszczególnych klasach wieku w latach

1970-1985-2000 w Polsce

	1970 r.	1985 r.	2000 r.	1970 r.	•1985 r.	2000 r.	1970 r.	1985 r.	20QÓ r.
Grupa wieku	w tysiącach %			w liczbach względnych 1970 - 100			rozkład według wieku
65-69	1167	1054	1837	100	90	157	42	29	34.
70-74	807	1054	1593	100	131	.197	29	29	29
75-84	684	1266	1580	100	155	231	25	35	29
85+	104	238	443	100	229	426	^1 4	7	8
65+	2762	3612	5453	100	131	197	100	100	100
Ludność ogółem	33079	38938	43922	100	118	133	X	X	X

szenie się ogólnej liczby dzieci i młodzieży — powodując obniżenie odsetka dzieci w społeczeństwie — zwiększa tym samym odsetek ludzi dorosłych i starszych. Jeśli spadek urodzeń utrzymuje się, dość długo, jak obserwuje się to np. w wielu krajach zachodnich, maleje wówczas nie tylko, liczba dzieci i młodzieży, ale i ludzi dorosłych, rośnie zaś względnie liczba ludzi starych, co w następstwie daje wzrost wskaźnika starzenia się.j , -

W ubiegłych latach wystąpiło w .Polsce tylko pierwsze z tych zjawisk, spadek liczby dzieci i młodzieży. Starzenie się 'społeczeństwa polskiego nie ujawjiiło się więc dotychczas dość silnie i i- jak widzieliśmy — postępować będzie powoli mniej więcej jeszcze, do 1985 r. Duża fala .uro­dzeń po wojnie, tzw. młodzieżowy wyż demograficzny, hamowała bowiem wzrost odsetka ludzi starszych, a od kilku lat tę samą funkcję spełnia .prze­lewanie się wyżu demograficznego w szeregi ludności dorosłej. Ponadto — nowe najmłodsze roczniki ludzmarych są mniej liczne (roczniki urodzone w latach I wojny światowej i przetrzebione w latach drugiej)⁹.

Źródło: Kazimierz Dzienio: „Modele prognoz demograficznych dla Polski do 2040 r.". Polska Akad^ mia Nauk, Komitet Badań i Prognoz „Polska 2000", 1971. s, 31 i tab. 14.

(we Francji w różnych gałęziach produkcji-ustalony jest różny wiek eme­rytalny). Po przesunięciu wieku emerytalnego z 65 na 60 lat obciążenie pracujących wydatkami na emerytury zwiększa się prawie b połowę,maleje bowiem liczba pracujących, a rośnie liczba emerytów⁸.

Im więcej ludzi starych, tym szybciej zwiększa się wśród nich udział „sędziwych starców". Jest to pojęcie wprowadzone do piśmiennictwa bodaj że przez cytowanego wyżej Sauvy^łego na określenie tych, którzy ukończyli osiemdziesiąty względnie osiemdziesiąty piąty rok życia, prze­ważnie niezdolnych już do /tmodzielnego bytowania. Według prognoz Kazimierza Dzienia, między rokiem 1970 a 2000 liczba ludności w wieku 65 lat i więcej w Polsce wzrośnie o 97%, liczba osób w wieku 70-74 lata takżfi.o.97%, zaś osób w wieku 85 lat i więcej — o ponad 300% (tab. 1.2). łPrzyczyny starzenia się społeczeństw. Spadek urodzeń ma de­cydujące znaczenie, przynajmniej obecnie, jeśli idzie o zwiększanie się udziału ludzi starszych w społeczeństwie. Brzmi to trochę paradoksalnie, gdy jednak operujemy liczbami nie absolutnymi, lecz względnymi, to zmniej-

⁸ Przesuniecie wieku emerytalnego z 65 na 66 lat pozwoliłoby podwyższyć o 30% emerytury osobom w wieku ponad 75 lat przy zachowaniu globalnej sumy wypłat. Al­fred Sauvy: Demographic and Ećonomic Aspects of the Retirement Problem w: „The CIGS Bulletin" nr 2,1970, s. 8-10.

starczego jest drugim ważnym czynnikiem starzenia się społeczeństwa.
Wiatach 1965-1966 szansę dożycia sześćdziesięciu lat miało już 81 nowo--
rodkćy na 100; dla porównania: w 1931 r. szansę taką miała tylko polowa
noworodków¹⁰-. Już dziś szansa dożycia wieku starczego jest w wielu kra­
jach wyższa i, zwiększa się nieustannie od lat, w związku z czym istnieje
duże prawdopodobieństwo, że już niedługo prawie każdy człowiek będzie
dożywał wieku starczego, jeśli nie przeszkodzą temu jakieś katakHzmy.
Główną bowiem przeszkodą dożycia wieku starczego są choroby i nieszczę­
śliwe wypadki, a można oczekiwać, że i jedne, i drugie w coraz większym
stopniu będą opanowywane przez człowieka. Postęp w świecie w tej dziedzi­
nie jest ppwszecfany, w Polsce bardzo duży, ale margines zachorowań i zgo­
nów nimi spowodowanych jest także stosunkowo duży. Śmiertelność w Pol­
sce jest dziś najwyższa w pierwszym roku życia, bardzo niska -między
pierwszym a czterdziestym rokiem i powoli wzrasta po czterdziestym roku
życja^u. -- •--.,

^c Znany francuski demograf AJain Girard pisze: „Odmłodzenie u podstawy, zwięk­
szona rozrodczość, nie wyklucza starzenia na szczycie, rosnącego udziahi łudź/ starych".
,;Population" nr 2, 1968, s. 241. • %

¹⁰ Bocznik Demograficzny 1945-1966, s. 536 i nast. Według prognozy GUS z 1971 r.
szansę dożycia sześćdziesiątego roku żyda będzie miało w Polsce pod koniec bieżącego
wieku blisko 90% ludności.

¹¹ Miedzy rokiem 1950 a 1967 śmiertelność w wieku 5-40 lat spadła z 2,6 do 1,0
na 1000 osób, w wieku 41-64 z 1,0 do 0,8, w wieku ponad 65 lat z 6,8 do 5,9. Zgony

18

19

życia zawdzięczamy przede wszystkim zmniejszonej śmiertelności nie­mowląt, ale zmniejszyła się także śmiertelność w okresie późniejszym, zwłaszcza po czterdziestym roku życia. Prognozy opracowane w Komisji Planowania przy Radzie Ministrów PRL przewidują, że dalsze trwanie

Tabela 1.3. Przeciętne dalsze trwanie żyda według polskich tablic wymieralności

Lata	Pned^ttw dalsze trwanie życia*
		noworodków		osób w wieku 15 lat		osób w wieku 60 lat
		w miejcie	na wił	w mieście	na wsi	w miejde	na wsl
	1931-32 1952-53 1965 - 66 2000 (prognoz*): 1931 - 32 1952 - 53 1965 - 66 2000 (prognoaa)	Mftczyioi
		51,4 59,0 66,8 72,6	• m&' 47,4 58,3 €6,9 72,9	48,3 51,8 55,2	•'tOat 47,7 32.3 55,9	13,5 1*5 15,7	13.8 14,8 łM
		Kobiety
		55,9 65,4 73,1 77,8	50,0 63,4 72,6 77,5	52,1 57,4 61,0	48,9 56J 61,0	15,8 17,7 19,3 . •	15,0 17,0 19,2

Ryt. 1. Terytorialny rozrzut próby reprezentatywnej w badaniu nad ludźmi star­szymi (65-H)

Starość' wydłuża się. Znaczy to, że po prJtroczeniu progu uznanego -., za początek starości, ludzie mają współcześnie szansę dłuższego życia niż dawniej, a w przyszłości prawdopodobnie starość jeszcze się wydłuży. Dokonajmy znów porównania z latami ubiegłymi. W 1931 r. 60-fttni mężczyźni mieli szansę żyć jeszcze przeciętnie ok. 13 i pół roku, w 1952 r.— 14 i pół, zaś w 1965 r. — 15 i pół roku na wsi oraz 16lpół roku w mieś­cie, a kobiety i w mieście i na wsi jeszcze dłużej (tab. 1.3). Przedłużanie

przesuwają się na późniejsze lata: w 1950 r. — 53%, w 1967 r. — 66% zgonów (nie licząc zgonów w pierwszym roku życia) przypadało na lata po sześćdziesiątym roku życia. Rocznik Statystyczny Ochrony Zdrowia 1945-1967, s. 110 i nast.

* Ptzy lałofenta niezmiennego natężenia zgonów danych lat.

Źródło: Rocinlk Statystyczny 1969, tab. 41, s, 65, oraz tab. 14 (przypU), a. 45.

życia wzrośnie w latach 1965-2000 średnio o 5-6 lat. Oczywiście, i w tym przypadku Uczy się głównie na spadek śmiertelności niemowląt i małych dzieci¹², ale znaczne prawdopodobieństwo przedłużenia życia w starości wynika z nadziei opanowania śmiertelności wywołanej przez choroby serca, krążenia oraz choroby nowotworowe, powodujące łącznie dwie trzecie wszystkich zgonów po 60 roku życia¹³. Opanowanie tej śmiertel­ności znacznie przyczyniłoby się do przedłużenia życia i zwiększyłoby liczbę ludzi starszych¹⁴.

¹³ W 1967 r. zgony niemowląt wynosiły w Polsce: 37,9, w Holandii 13,4, w Szwecji 12,9 na 1000 żywo urodzonych niemowląt (JR&cznik Statystyczny 1969, s. 618).

¹³ Rocznik Statystyczny Ochrony Zdrowia 1945-1967, s. 138 i nast.

¹⁴ Paryski Instytut Badań Demograficznych, (L'Institut d'Etudes Dómographiques>
analizował ewentualne skutki opanowania śmiertelności spowodowanej przez raka.
Wzrost ludności starszej w roku 2000 w stosunku do lat sześćdziesiątych wynosiłby*
1142 tyś., a wydatki emerytalne wzrosłyby z tego tytułu prawie o 12%j Potittyp^ik &t

... Op. dt, s. 21.

20

Wydawać by ąię mogło, że jest to zjawisko, które powinno cieszyć, napawać optymizmem. A tymczasem- przeważnie mówi się o nim z za­kłopotaniem* Mówi się także o groźbie starzenia się społeczeństwa, żeby nie powiedzieć ^- klęsce.

/_v< JEDNOSTKOWE I SPOŁECZNE ASPEKTY STAROŚCI

|jr Stereotyp ludzi starych. Społeczny stereotyp starego człowie­ka jest jedną z przyczyn traktowania starzenia się społeczeństwa jako klęski. Zgodnie z nim człowiek stary jest istotą schorowaną i niedołężną, nie mo­gącą pracować i.nie mającą środków utrzymania, wymagającą wjęc stałej pomocy i_; pielęgnacji; jednocześnie zaś — jednostką społecznie izolowaną i izolującą się od .rodziny* życia społecznego i społeczeństwa w ogóle.

0 ludziach starych często zwykło się mówić jako o uciążliwym bajaście,
często ze współczuciem:, jako o istatach niezdolnych do prowadzenia sa-
modzielnega _ j,-seaso„wnegQ .-żygaJlferspektywa ciągłego zwiększania się
tej i tak licznej rzeszy może niepaloić. Powstają w związku z tym dwa
podstawowe pytania: (1) czy ten stereotyp starości jest prawdziwy i (2) czy
istotnie — jeśli nawet jest prawdziwy — sytuacja jest groźna lub wręcz
katastrofalna? Wydaje się, że na żadne z tych pytań odpowiedź nie może
być twierdząca! ,

Do niedawna wiedza o sytuacji społecznej i potrzebach ludzi starych była skromna. Wynikało to po części z faktu, że w ogóle nauki społeczne

1 systematyczne .badania społeczne rozwinęły się stosunkowo późno, a za­
interesowanie problematyką ludzkiej starości pojawiło się w tych bada­
niach nie w pierwszej kolejności. Ponadto zainteresowania te rodziły się
najpierw w kręgacfa praktyków zajmujących się opieką społeczną i po­
szukujących sposobów ulżenia niedoli osóty które znalazły się w potrzebie.
Ludzie starzy bowiem stanowili, podobnie'jak i dzisiaj, bardzo duży pro-¹
cent ludności, której pomoc społeczna jest potrzefciV~^ Obok pracowników ,
i działaczy społecznych, zainteresowanie problematyką tutlzi starych
najwcześniej wykazali lekarze, zwłaszcza psychiatrzy, stykający się z ludźmi
starymi jako pacjentami, a więc z ludźmi chorymi i niedołężnymi,

~" . f ' • ,- ' •

¹⁹ Tak np. znane badanie Chaiiesa Boptlia nad ubóstwem w Londynie stało się

przede wszystkim badaniem nad ubóstwem i problemami ludzi starych.' Charles Booth: Pauperism; A Picture and Erufawment of Old Agę. Ań Argument. Łondon 1892; The AgedPoor: Condition. London 1894; i inne_f W historii badań społecznych Booth uwa­żany jest za twórcę mtetody badań nad watunksmi bytu {tzw. sociąl suryty — przegląd którą rozwinął przede wszystkim z myślą o celach praktycznych.

•i Zainteresowanie problematyką starości ludzkiej,:wywodzące $lę
gów pracowników społecznych i lekarzy, miało/charakter raczej praktyczny
niż poznawczy. Poszukiwano prostych sposobów diagnozowania i terapii.
Obraz właściwości i sytuacji ludzi starych, jaki w tych warunkach tworzyli
sobić pracownicy społeczni i lekarze i jap przekazywali społeczeństwu,
cechowało typowe skrzywienie zawodowe} tendencja do .uogólniania tych
cech osobowościowych i sytuacyjnych ,iudzi starych, które znajdowali
u swych klientów i pacjentów, stanowiących przecież przypadki szczególne;
W ten-sposób, czasem mimo woli, czasem wskutek niedostatecznego kry-.
tycyzmu i ostrożności^ przyczyniali się do utrwalenia w opinii-powszechnej
sądów o ludziach starych jako o osobach niezdolnych do samodzielnej
egzystencji. Wiązał się, z tym jednostronny sposób patrzenia na potrzeby
ludzi starych i sposoby ich zaspokojenia, wśród których ważne miejsce
zajmowały różnego rodzaju przytułjd, damy opieki i szpitale, czyli urzą­
dzenia służące przede wszystkim tym, którzy pozbawieni byli ródźmy
i którym te szpitalne przytułki 'miały zastąpić opiekę rodzinną. Wielu prak­
tykom i politykom społecznym ciągle jeszcze kojarzą się te dwa pojęc&;,
potrzeby, ludzi starych i domy opieki dla ludzi starych^ - ' "• f

Zmiany w układzie ról społecznych. Perspektywa zwiększania się milionowych rzesz ludzi starych, wyobrażanych jako zniedołężniali i bez­radni, pozbawieni własnych środków i zdolności do samodzielnego życia, nie mogła nie budzić niepokoju, zwłaszcza. wobec panującego poglądu, rozpowszechnionego również w literaturze, socjologicznej, że we współ­czesnym zurbanizowanym i uprzemysłowionym, świecie rodzina prze­staje być ostoją i opieką dla ludzi starych. Przekonanie to opiera się na teorii mającej bardzo dawną tradycję, że rodzina wielopokoleniowa, stanowiąca wspólnotę dziadków, dzieci i wnuków, odpowiadała sto­sunkom przedindu&trialnym, jej bazę stanowił bowiem rodzinny warsztat rolny lub rzemieślniczy, przedsiębiorstwo handlowe itp. Taki systenf ro­dzinny 'miał najlepiej służyć produkcji owego okresu, W społeczności industrialnej rodzina traci dawną bsłzę produkc^tią: odtąd warsztat pracy, całkowicie oddzielony od rodziny, działa nie na rzecz¹ jej skupienia, lecz na rzecz jej rozproszenia — członkowie rodziny bowiem podejmują pracę zawodową poza rodziną¹⁶. Atomizacja dawnej wielkiej rodziny ma sprzy-

¹⁶ Teoria ta jest w pełni rozwinięta w dziele Williama Thomasa i Floriana Zna-nieckiego wydanym po raz pierwszy w Bostonie pięćdziesiąt lat tem«: The >P&tish Peasant to Europę atui America. Ukazali oni wpływ ruchliwości przestrzen­nej i społecznej emig*?iutów>na, dezintegrację ich. stosunków z rodziną macierzystą,

jąć produkcji w społeczeństwie industrialnym¹⁷, wielopokoleniowa rodzina ustępuje więc miejsca rodzinie dwupokoleniowej, małej rodzime prokre­acyjnej, składającej się tylko z rodziców i dzieci. W takiej rodzime nie ma ju| jniejsca dla starycS rodziców.

lacja społeczna człowieka wkraczającego .w starość zmienia się dość Jaskrawo. ^Stopniowo traci on swe liczne role społeczne: zawodową — gdy przestaje pracować, rodzinną — gdy dzieci opuszczą¹ dom, a następ­nie, gdy współmałżonek schodzi z tego, świata, społeczno-orgąniza-cyjną, która jest często pochodną tamtych itd. Według teorii wyłączania się (disengagement) na starość ludzie ograniczają swą aktywność, spo­łeczne więzi z innymi stają się coraz mniej liczne, czego przyczynę upatruje się bądź w słabnięciu sił i energii życiowej, bądź w stopniowym przygoto­wywaniu się do odejścia¹⁸. Teoria ta jest dość dyskusyjna i wywołuje wiele protestów, m. in. ze strony działaczy społecznych, obawiających się, że usprawiedliwi ona i rozgrzeszy społeczeństwo z jego obojętności wobec ludzi starych. Niewątpliwie jednak w zakresie ważnych ról społecznych lodzą w starszym wieku istotne zmiany, l

Soby dotychczas aktywne zawodowo slają się zawodowo bierne, środucenci-dawcy przemieniają się w biorących, W rodzime — do nie­dawna żywiciele, opiekunowie i wychowawcy swych dzieci, obdarzeni autorytetem, sami zaczynają potrzebować pomocy i opieki, tracąc wiele na znaczeniu- Następuje wiec swoiste odwrócenie rńj|jprzy tym pozycja „starca" w rodzinie bynajmniej nie jest już tak pewna jak dawniej, po­nieważ dawne nakazy obyczajowe, sankcjonowane przez rodzinę, środo­wisko lokalne i społeczeństwo globalne, słabną na rzecz norm bardziej indywidualnych, dyktowanych uczuciem i osobistym poczuciem odpo­wiedzialności i lojalności. W dawnej rodzinie prawa i obowiązki człon­ków, także starych, wynikały z samej przynależności do rodziny i miejsca w niej zajmowanego, a z chwilą, kiedy warunkiem aktywnej solidarności staje się stosunek osobisty, życie rodzinne ulega dezintegracji¹⁹..^ nowej

w czym szczególnie aktywną rolę odgrywają kobiety. Materiały publikowane pokazują jednak ogromną żywość stosunków rodzinnych (New York 1958,1.1, s. 87 i nast.).'

¹⁷ Zob. np. Talcott Parsons: „Wiek i płeć w strukturze społecznej Stanów Zje­
dnoczonych'' w: Szkice z teorii socJologiczn&Wyd. poląkie Warszawa 1972; O „wzroście
strukturalnej izolacji małej rodziny" mówi także w artykule „Charakter a społeczeństwo".
w zbiorze prac zatytułowanym Struktura społeczna a osobowość. Wyd. polikle Warszawa
1969, s. 270.

¹⁸ Elaine Cumming i William Henry: Growtng Ołd. N«w York 1961.

¹⁹ Thomas i Zoankcki: op. cit., 8/97.

sytuacji ludzie starsi tracą wiele ze swej niezależności i możliwości samo* • dzielnego kształtowania swego życia. Bardziej niż uprzednio stają się za­leżni od innych, instytucji i osób, w zabezpieczeniu sobie jiiezbędnych środków utrzymania, a co za tym idzie i osobistej swobody. M

_ ' . ... ,..,'' , ^ ^aSflHFi ,

Teone te zawierają niewątpliwie ziarna prawdy. Ostatmorjeanak geron-tolodzy prowadzący badania empiryczne mają coraz więcej wątpliwości, czy przedstawione wyżej i im podobne uogólnienia dotyczące sytuacji łudzi starych we współczesnym świecie nie są nazbyt dowolne, wyprowa­dzone w sposób spekulatywny i nie zweryfikowane empirycznie. Dotyczy, to tezy o nieomal powszechnie złym stanie zdrowia ludzi starych i konie-; crności korzystania z pomocy innych, oceny sytuacji zawodowej i wpływu j tej sytuacji na zdrowie i samopoczucie ludzi starszych oraz tezy o 'wyizolo­waniu ludzi starszych z systemu stosunków rodzinnych. Nie tylko bowiem z badań empirycznych, ale także z potocznej obserwacji znamy osoby, które „wcale się nie starzeją", które są aktywne i przedsiębiorcze, które utrzymują żywe stosunki rodzinne i pozarodzinne²⁰.

BADANIA, HIPOTEZY WYJŚCIOWE, DANE DEMOGRAFICZNE

Gerontologia społeczna. Do powstania tych wątpliwości przy­czyniły się głównie badania empiryczne i rozwój gerontologii społecznej. /Współczesna, gerontologia społeczna jako dyscyplina na"ukowa jest bardzo

L-—-—v^ł •**. - „f. -•-../" -*— *-*-•• - - - .. , . i- -. -

młoda. Wyrasta także, jak w ogóle zainteresowanie tą dziedziną, z potrzeb
praktycznych. Rozwija się jednak jako nauka o dużych ambicjach meto-
, dologiczno-poznawczych i jeśli, nawet dobiera problemy badawcze pod
kątem widzenia potrzeb praktyki, to stara się je rozwiązywać z zacho­
waniem wszelkich rygorów poznania naukowego;, ffa gruncie badań em­
pirycznych²^, , ;

_ Gerontologia społeczna — jak w ogóle gerontologia — skupia spe­cjalistów z .wielu dziedzin; socjologów, psychologów, pedagogów, ekonomistów, polityków społecznych — współdziałających z biologami, fizjologami/małylcanii ^Z2/. Zajmuje się takimi problemami, jak przemiany

²⁰ Peter Townseod: The Family Life &f Ołd People. London 1957; Ethel Shanas i Gordon Streib (red.): Social Structure and the Family. Englewood Cliffs 1965. Książki te zawierają ciekawy przegląd dyskusji na ten temat.

^ai Dobrą tego ilustracją są badania Richarda Titmusa i Petera Townsenda w Anglii.

" Świadczą o tym światowe kongresy organizowane przez Międzynarodowe Sto-

24

25

osobowości w starszym wieku, społeczna pozycja i rola "ludzi starszych, ' ich stosunki z otoczeniem, rodziną i społeczeństwem, udział w życiu różnych gryp społecznych, aspiracje, procesy przystosowania do nowej sytuacji, sywacja życiowa i potrzeby oraz zaspokajanie tych potrzejjj

Żądania gerontologii społecznej, jak zadania każdej nauki, polegają na obserwacji i poznaniu właściwości badanych zjawisk, ich klasyfikacji i budowaniu twierdzeń o prawidłowościach rządzących tymi_£jawiskami Krótko mówiąc, są to zadania poznawcze i teoriotwórczeJCerontologia społeczna nie jest wiec nauką „stosowaną". Nie jest też jej zadaniem formułowanie wskazań normatywnych, chociaż jej osiągnięcia poznawcze i teoretyczne stanowią niezbędną podstawę właściwego rozpoznania potrzeb i trafnego formułowania celów społecznego działania. Wykorzystanie materiałów poznawczych dla formułowania wskazań praktycznych jest już zadaniero polityków społecznychTJ

W Polsce — podobnie jak za granicą — największy dorobek w dzie­dzinie badań gerontologicznych mają nauki biologiczne i medyczne. . Badania w tym zakresie, prowadzone w ramach poszczególnych specjali­zacji, poważnie poszerzają naszą wiedzę o starzeniu się organizmu i spadku sprawności poszczególnych jego funkcji. Badania medyczne, zwłaszcza psychiatryczne, dostarczają gerontologii społecznej bardzo cennych przy­czynków do poznania osobowości ludzi starych, ich postaw i zachowań. Ponadto badania prowadzone przez lekarzy wkraczają niejednokrotnie na teren gerontologii społecznej²³.

Poważnym źródłem wiedzy o ludziach starych jest także demografia. Studia i prace naukowobadawczey demografów umożliwiają poznanie procesu starzenia się społeczeństw.! jego uwarunkowania procesami lu- " dnościowyrńi. Statystyka demograficzna i analizy demograficzne dostar­czają informacji o strukturze liczbowej i podstawowych cechach społecznych

warzyszenie Gerontologiczne. Na kongresie odbytym w 1969 r. w Waszyngtonie pre-~ zentowano aktualny stan badań we wszystkich podstawowych dziedzinach gerontolo­gii: w biologii, medycynie klinicznej, psychologii, socjologii, polityce społecznej i innych naukach społecznych. Na prawie 500 przedstawionych referatów — ponad 200 stano­wiły referaty z zakresu nauk społecznych. Na Kongresie w Krowie w 1972 r. na 1450 referatów nauki społeczne reprezentowało ok. 500 wystąpić.

23 przeglądu prac badawczych i publikacji dokonał Wojciech Pędich w referacie pt. „Nauki medyczne a problem ludzi starych, przegląd badań w Polsce" na Konfe­rencji Gerontologii Społecznej, zorganizowanej przez Instytut Gospodarstwa Społecz­nego w maju 1970 r. Załącznikiem do referatu jest bibliografia publikacji.

lodzi starych. Informacje te mogłyby stanowić również cenny materiał
wyjściowy w programowaniu badań socjologicznych nad ludźmi starymi
i pomagać w interpretacji ich wyników:'Jednakże-— jak dotychczas — ana­
lizy demograficzne w Polsce natrafiały na poważne trudności z uwagi na
ubóstwo zbieranych, a tym bardziej publikowanych materiałów dotyczących
ludzi starych²⁴. „

Badania społeczne nad ludźmi starymi w Polsce znajdują się w sta­dium gromadzenia podstawowych wiadomości. Miały one często charak­ter fragmentaryczny ze względu na badaną populację względnie zakres tematyczny²⁵.

Badanie podjęte przez nas miało szeroki zasięg tematyczny i zostało przeprowadzone na stosunkowo dużej próbie reprezentatywnej; jego celem było zebranie, wielostronnej informacji o sytuacji i warunkach życia ludzi starszych, o skali obserwowanych zjawisk i ich geograficznym i społecznym rozmieszczeniu. Badanie nasze było zaplanowane jako ba­danie porównawcze w stosunku do badań przeprowadzonych w 1962 r. w Danii, Anglii i Stanach Zjednoczonych, Chodziło m, in. q konfrontację wyników uzyskanych przez nas z wynikami uzyskanymi w innych krajach, by w ten sposób ocenić stopień dopuszczalnych uogólnień naszych spo­strzeżeń²⁶.

²⁴ W materiałach publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny, pochodzących
pEzede wszystkim ze spisów powszechnych, dane dotyczące osób w wieku ponad 60
lat podawane były z reguły w bardzo szerokich przedziałach wiekowych, nierzadko po
prostu w jednym. Dowodzi to, że doniosłość problematyki gerontologicznej nie jest jesz­
cze w pełni dostrzegana.

²⁵ Z badań polskich wymienić można m. in. badanie Henryka Stasjaka:
„Sprawy ludzi w wieku emerytalnym". Ośrodek Badania Opinii Publicznej przy Polskim

' Radiu 1960; Wojciecha Pędicha (red): Badania nad stanem zdrowia t warunkami
życiowymi ludzi starszych miasta Opola, Opole 1965; Marii Ziemskiej: „Stosunki między-?
osobowe w rodzinach dwu- i trzypokoleniowych", materiały z seminarium zajmują­
cego się pracą kobiet, IFiS PAN. ' ,

26 Wymki badań prowadzonych w Danii, Anglii i Stanach Zjednoczonych zostały
ogłoszone w książce Ethel Shanas, Peter Townsend, Dorothy Wedderburn, Hennirig
Friis, Poul Milh0j, Jan Stehouwer: OldPeople in Three Industrial Societies. New York
1968. Równolegle z naszymi podjęto podobne badania reprezentacyjne prowadzone
podobną metodą w Belgii, Czechosłowacji, Jugosławii, Izraelu. Sprawozdania z badań
belgijskich wychodzą w serii, z której dotychczas ukazały się 3 tomy. G. Dooghe: Łes
personnes Sgśes en Belgiąue. Rdsultats d'une enguśte nationale par le Centre d'Etudes de
la Popidation et de la Familie. J. Yalidite et inmliditś, 1967; II. Logement (b.d.); El
Relations familiates et sociales, 1969. / *

Dane jugosłowiańskie pochodzą z powielonej publikacji Instytutu Polityki Społecz-

26

27

Przystępując do badana sformułowaliśmy wstępne hipotetyczne twier­dzenia i odpowiadające im pytania, na które chcieliśmy uzyskać odpo­wiedzi. Oto podstawowe z-nich w ujęciu ogólniejszym (bardziej szczegółowo są one przedstawione w poszczególnych rozdziałach): 'Zdrowie, a właściwie sprawność funkcjonalna ludzi starszych, ma podstawowk~znaczenie w ich życiu, warunkuje bowiem ich stosunki ro­dzinne i mieszkaniowe, możliwość pracy i sytuację ekonomiczną oraz ich samodzielność życiową. Pragnęliśmy się więc dowiedzieć:

• Jak dalece prawdziwe jest rozpowszechnione mniemanie o złym
  stanie zdrowia ludzi starszych;

• Jaka jest sprawność ludzi starszych w zakresie podstawowych co­
  dziennych zajęć i czynności, w jakim stopniu pozwala na samodzielne
  życie* w jakim zaś uzależnia człowieka od pomocy ienych;

—r Jakie jest pod tym względem zróżnicowanie ludzi starszych, jaki udział osób w złym, a jaki w dobrym stanie zdrowia;

• Jaki wpływ na to zróżnicowanie ma płeć, wiek, a zwłaszcza śro­
  dowisko społeczne, rolnicze czy pozarolnicze;

• Jaki stosunek zachodzi między sprawnością rzeczywistą a samo­
  poczuciem ludzi starszych;

• Jaką opiekę'otrzymują ludzie starsi w chorobie w zakresie leczenia
  i pielęgnacji;

• Jakie różnice pod tym względem powoduje brak ubezpieczenia:
  rolników na wypadek choroby;

• Jaka jest rola rodziny w pielęgnowaniu jej chorujących starszych
  członków.

ig.odzina .stanowi naturalne środowisko człowieka, jej znaczenie 'zaś diaSiśzłowieka starszego wzrasta, ponieważ po zaprzestaniu pracy wiele stosunków społecznych związanych z pracą ulega rozluźnieniu lub zerwaniu. Współczesne teorie o izolacjonizmie małej rodziny wskazują na możliwość rozluźnienia również stosunków rodzinnych, do czego mogły przyczynić się także ogromnych rozmiarów migracje w okresie powojen­nym, wielka ruchliwość przestrzenna i społeczna, szczególnie młodego i średniego pokolenia. Wielu ludzi starszych, zwłaszcza na wsi, zjawiska

nej w Belgradzie zatytułowanej Old People in Yugoslavia (Belgrad 1971). Zawiera ona wyniki badań prowadzonych pod kierunkiem Yvesa Nedelkovicia. Uekroć w tabelach Dodajemy dane z wymienionych krajów bez podania źródła, są to dane ze źródeł zacy­towanych w niniejszym przypisie.

te mogły pozbawić możliwości bliskich kontaktów z dziećmi i oparcia w nich. Chcieliśmy się więc dowiedzieć:

£-Jaki jest skład i struktura rodzin i gospodarstw domowych ludzi starszych;

• Jakie są kontakty między ludźmi starszymi a ich dziećmi, jaka
  możliwość tych kontaktów ze względu na odległość geograficzną i społeczną,
  dzielącą dzieci od starych rodziców;

• Jaka jest treść stosunków międzypokoleniowych i ich miejsce w życiu
  ludzi starszych;

• Co determinuje stosunki zamieszkiwania, wspólnego lub oddziel­
  nego, i wymianę usług i świadczeń;

• Jak jest oceniane wspólne zamieszkiwanie, wzajemne świadczenia,
  obowiązek wzajemnej pomocy;

• Czy i w jakiej mierze można dostrzec jakiś trend rozwojowy, tych
  stosunków, w jakim kierunku, czym uwarunkowany; \ - •

T^W jakiej mierze — pytanie podstawowe — rodzina może być opar­cie'jn dla człowieka starego, oparciem pewnym i trwałym.lub niepewnym dorywczym w sprawach wielkich i małych, lecz ważnych, **zawodEowaj'est ważną nicią integracji 'jednostki'ŻH "społe-<aeństwe1in7T?a3e"lSe"tylko dochód, ale określa również miejsce człowieka w społeczeństwie, wyznacza rytm zajęć dziennych, wielu daje poczucie sensu życia. Postawy wobec zakończenia aktywności zawodowej powinny więc być negatywne; z drugiej jednak strony—praca wymaga wysiłku i rytmu działalności, nad którym pracownik ma ograniczoną tylko kontrolę. Wielu ludzi _rmyśli więc o zaprzestaniu pracy jako o przejściu na zasłu­żony odpoczynek. Chcieliśmy zatem dowiedzieć się w tej dziedzinie i

• Jak wielu ludzi pracuje i jakie są powody (motywy) kontynoo^
  wania pracy przez jednych lub przerwania jej przez innyej, chęci i nie­
  chęci podjęcia pracy;

• Czy i w jakim stopniu jest to sprawa wyboru;

• W jakiej mierze wiąże się to ze słabnącymi siłami, w jakiej z innymi
  czynnikami, jak np. zawód i kwalifikacje, rodzaj wykonywanej pracy,
  posiadane zabezpieczenie materialne; "'•

—, Jak następuje adaptacja do sytuacji „poprodukcyjnej". Czy i jak zmieniają się postawy wobec zaprzestania pracy w różnych fazach (gdy się jeszcze pracuje, tuż po zaprzestaniu, w kilka lat po jej zaprzestaniu).

Mieszkanie ma dla ludzi starszych znaczenie szczególnie duże, po­nieważ ich życie bardziej koncentruje się czy nawet zamyka w mieszkaniu.

28

29

Własne mieszkanie pomaga w utrzymaniu niezależności^ Ale własne mie­szkania ludzi starszych, w większości zajmowane już od lat, są przeważnie stare, ubogo wyposażone, .gorzej niż mieszkania budowane współcześnie. Własne, dobre mieszkanie o należytym wyposażeniu zwiększa możliwości prowadzenia .samodzielnego życia;, mieszkanie złe, zwłaszcza wspólne z innimi,' samodzielność tę ogranicza. "Ważne więc są ustalenia:

-t Jakie są te mieszkania i ich, wyposażenie;-

—"7ak przedstawia się samodzielność użytkowania mieszkań, w których mieszkają ludzie starsi, i jakie jest ich zaludnienie;

— Jakie miejsce zajmują_w nich ludzie starsi, jak oceniają swe warunki
mieszkaniowe i jak chcieliby je zmienić.

, Dochody. Posiadanie własnych, pewnych i wystarczających docho-.ddw (z praCyTz renty, ż wynajmu czy innych własnych źródeł) ma — poza zdrowiem — znaczenie pierwszorzędne jako podstawa dobrego samo­poczucia i zachowania niezależności. Istotne jest, oczywiście, jak wysokie są te dochody, częściowo również, jakie jest ich źródło. Brak dochodów własnych lub dochody niewystarczające do godziwego życia oznaczają nie tylko niedostatek środków utrzymania, lecz także złe samopoczucie fizyczne i psychiczne, schorzenia psychosomatyczne, izolowanie się i osa­motnieje. Z tymi hipotezami wiązały się pytania:

—/Jakie są źródła środków utrzymania ludzi starszych, jakie źródła dochodów pieniężnych;

• Jaka jest wysokość tych dochodów, ilu ludzi starszych ma dochody
  wystarczające, ilu niewystarczające lub nie ma ich w ogóle;

• Jakie jest zróżnicowanie źródeł utrzymania w rolnictwie i poza
  rolnictwem, między różnymi kategoriami ludzi starszych;

• Czy i jaki związek można zaobserwować między dochodami ludzi
  starszych a ich stanem zdrowotnym, rodzinnym, kontaktami społecznymi,
  aktywnością zawodową, samopoczuciem.

Część odpowiedzi 'uzyskanych na te pytania staraliśmy się przedsta­wić w tych rozdziałach książki, w których sprawy zdrowia i stosunków rodzinnych są omówione obszerniej. Samotność i osamotnienie oraz praca, sytuacja mieszkaniowa i materialna potraktowane są w sposób bardziej zwięzły; na te tematy przygotowywane są odrębne publikacje. . Ludzie starsi w Polsce; podstawowe dane demograficzne. I Wiek 65 lat został przyjęty w naszym badaniu jako dolna granica wieku I starczego. Takie ustalenie -jest jednak czysto konwencjonalne; jedni lu-«^: dzie czują się lub są uważam za starych wcześniej, inni „czują się młodzi"

|kUugo jeszcze po sześćdziesiątym piątym roku życia, „Wiek człowieka — Mmówi psychogerontolog amerykański — jest ściśle związany z jego zdol-/fnościami umysłowymi i sprawnością fizyczną'; nie jest jednak ich precy­zyjnym wskaźnikiem*'²⁷. U różnych ludzi spadek tycji zdolności i spraw-finości następuje w różnym okresie. Ze starością kojarzy się zaprzestanie Aktywności zawodowej, ale wielu ludzi przerywa j'ą przed sześćdziesiątym - -piątym rokiem życia, inni pracują jeszcze długo po sześćdziesiątym piątym ;roku życia. Za starych uważa się osoby o wyraźnym spadku sił, ale wielu , ludzi powyżej tego wieku nie wykazuje tego spadku. Jeśli więc mówi się | o wieku starczym w kategoriach wieku chronologicznego, trzeba pamiętać j o umowności tej granicy y

Wiek 65 .lat jako granicę wieku starczego dla naszych „ludzi starych" przyjęliśmy za przykładem ONZ i tych krajów, z wynikami których chcie­liśmy porównywać nasze wyniki. Te zaś kraje szły śladem systemów eme-jr^talnych, które najczęściej stosują tę właśnie granicę wieku emerytalnego. , W Polsce w 1966 r. odsetek ludności, która przekroczyła sześćdziesiąty piąty rok życia, wynosił 7%, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych odsetek ten wynosił wówczas już 9,3%, w Danii'— 11,1%, w Wielkiej Brytanii'— 12,1%.

Tabela 1.4. Niektóre dane demograficzne dotyczące ludzi starszych w porównaniu

międzynarodowym

Odsetek ludzi starszych

-	w wieku		w stanie małżeńskim
Kraj
						kobiet	rolników
	ponad	ponad	ogółem	mężczyzn	kobiet
	75 lat	80 lat
Anglia	35	15	48	70	34	59	4
Dania	32	13	55	70	42	53	24
Stany Zjednoczone	31	14	55	76	38	56	21
Polaka	30	'2	48	77	29	61	45

: Na przełomie lat 1966-1967, kiedy prowadziliśmy nasze badania, | było w Polsce około 2,3 min osób w wieku 65 lat i więcej, w tym 1,4 min J. kobiet i 0,9 min mężczyzn. Zdecydowaną większość stanowiły więc. ko-\ biety; na 100 mężczyzn przypadało 158 kobiet²⁸. Mężczyźni byli też nieco

²⁷ D.B. Bromley: Psychologia starzenia się. Warszawa 1969, s. 19.

²⁸ R*c?wk Statystyczny Ochrony Zdrowia 1945-1967, s. l i 2. Wśród ogółu ludności
65+ mężczyźni wynosili 39%, kobiety 61%; dokładnie taki sam udział mieli oni w na­
szej próbie.

30

31

•3 jj -^

j,młodsi niż kobiety: 25% starszych mężczyzn i nieco ponad 30% starszych '
! kobiet przekroczyło siedemdziesiąty czwarty .tok życia²⁹. Między męzczy-
j znami i kobietami istniały duże różnice, jeśli idzie o,stan cywilny: w naszej
! próbie było .77%.żonatych mężczyzn, a tylko 29% zamężnych kobiet.
i Z porównania z próbą zbadaną w trzech wspomnianych krajach zacho-«
dnich wynika, że wśród ludzi starszych w Polsce jest najwyższy odsetek
- kobiet, najwyższy odsetek mężczyzn żonatych i najniższy odsetek kobiet
Zamężnych (tab. 1.4)³⁰. '•'*'•.

W okresie, gdy prowadziliśmy badanie, większość ludzi starszych miesz­kała na wsi: ogółem 52%, w tym mężczyzn 60%, kobiet 50%. W latach 19.66-1967 nastąpiło w Polsce zrównanie liczby ludności miast i wsi; udział, ludzi starszych na wsi, zwłaszcza mężczyzn, był więc wyższy niż w mieście. Wśród ludności chłopskiej jest stosunkowo najwięcej ludzi starszych. Starsi rolnicy stanowili 77% starszej ludności wiejskiej, pod­czas gdy ludzie utrzymujący się z rolnictwa stanowili ogółem tylko 62% ludności wiejskiej. Po 1967 r. nastąpił dalszy spadek tego odsetka; według spisu ludności z grudnia 1970 r, już tylko 57% ludności wiejskiej utrzymuje się z rolnictwa. W 1970 r. w kilku województwach ludność nierolnicza stanowiła już większość: w województwie katowickim (78%), opolskim (59%), krakowskim (53%) i wrocławskim (52%)³¹.

Analiza demograficzna ukazuje znaczne różnice między ludnością nierolnicza a ludnością rolniczą,, głównie chłopską. Z naszej próby okazało się, że wśród ludzi starszych poza rolnictwem na 100 mężczyzn przypada 188 kobiet, wśród osób starszych zamieszkałych w gospodarstwach,rol­nych — • na 100 mężczyzn 126 kobiet. W gospodarstwach rolnych 36% starszych kobiet stanowią mężatki; poza rolnictwem tylko 25%. Okazało się też, że istnieją znaczne różnice w sytuacji tych dwóch kategorii ludności, jeżeli idzie o pracę, zdrowie, stosunki rodzinne, warunki mate­rialne itd.

W dalszym ciągu będziemy prezentowały wyniki badań nie tyle w po­dziale na miasto i wieś, ile według tego, czy ludzie starsi mieszkają w gospo-

.²⁹ Ibidem. W naszej próbie ukończone 74 lata miało 26% jnężczyzn i 32% kobiet.

ao We Francji w 1960 r. w stanie małżeńskim pozostawało 70% mężczyzn i 30% kobiet w wieku ponad 65 lat oraz 57% mężczyzn i 17% kobiet w wieku ponad 75 lat (folitiąue de la rieillesse ... Op. cit., s. 38).

³¹ Według spisu ludności ź grudnia 1970 r., udział ludności wiejskiej spadł poniżej 48%. Wincenty Kawalec; Zarys programu demograficznych badań prognostycznych. Warszawa 1971, s. 7-13.

Tabela /r S. Struktura

populacji w Wieku 65+

	Ogółem^
"Podział badanych	razem.		mężczyini		kobiety
	N	%	ff	%	N	%
» ..•••"	2712	100	1059	100	1653	100
Według pici:
meiczyinl	1059	39	1059	100	• -	—
kobiety	1653	61	—	" —	1653	100
Według powiązania z rolnictwem;
poza gospodarstwem rolnym^13	1457	54	504	48	953	58
w gospodarstwie rolnymC	1255	46	555	52	700	42
Według stanu cywilnego:				/
żonaty/zamężna	1295	48	812	77	483	29
kawaler/panna	145	S	22	2	123	7
ro2wiedziony(a), separowany£a)	26	1	12	1	14	1
wdowiec/wdowa	1227	45	203	19	1024	62
brak danych	19	1	10	1	9	1
Według wieku:
65 - 69 lat	1086	40	457	43	629	38
70 -74 lata	821	30	321	30	500	30
75 - 79 lat	486	18	175	17	311	19
80-84 lata	222	8	79	7 '	143	9
85* lat	97	4	' ' 27	3	70	4
Według aktywności zawodowej:
pracujący	962	35	539	51	• 423	26
nie pracujący	1750	63	520	49	1230	74
Według struktury gospodarstwa domowego/gospo-			'
darujący:
samotnie	435	16	78	7	357	22
bez meża(żony) ale z innymi osobami	1014	38	189	18	825	50
tylko ze współmałżonkiem	626	23	390	37	236	14
ze współmałżonkiem i innymi osobami	637	23	402	38	235	14

Poza rolnictwem			W rolnictwie
razem N . '% 1 457 100	mężczyźni N % 504 100	kobiety N % 953 100.	razem N % 1 255 100	i Mężczyźni N % 555 100	kobiety N % 700 100
504 35 953 -65	504 100	953 100	555 44 700 56	555 100	700 100
1 457 100	504 100	953 100	1 255 100	555 100	700 100
607 42 104 7 21 1 714 49 11 1	374 74 11 2 9 2 104 21 6 1	233 24 93 10 12 1 610 64 5 1	688 55 41 3 • 5 0 513 41 8 1	438 78 11 2 • 3 1 99 18 4 I	250 36 30 4 2 0 414 59 4 ł
' 576 39 43! 29 272 • 19 125 9 53 4	216 43 146 29 -82 16 41 8 19 4	360 37 285 30 190 20 84 9 34 4	510 40 390 31 214 17 97 8 44 4	241 43 175 32 93 17 38 7 8 1	269 39 215 31 121 , 17 59 , 8 36 5
189 13 1268 87	129 26 375 74	60 6 893 94	773 62 482 38	' 410 74 145 26	363 52 337 48
334 23 536 37 383 26 204 14	52 10 87 17 243 49 122 24	282 29 449 47 140 15 82 9	101 8 478 38 243 19 433 35	26 5 102 18 147 26 280 51	75 11 376 53 . 96 14 153 22

^a Bez 2 osób (kobiet), co do których nie ustalono charakteru miejsca zamieszkania. b Zamieszkali w gospodarstwie rolnym jako lokatorzy i obcy zaliczeni zostali do ludności nierolni-czej, Chyba że sami byli rolnikami.

darstwach rolnych czy poza takimi gospodarstwami. Tym bardziej, że gospodarstwa rolne, w których mieszka starsza ludność rolnicza, są — ze stosunkowo niewielkimi wyjątkami -— gospodarstwami chłopskimi i pod wieloma względami zachowały pewne tradycyjne stosunki. Ta odrębność stosunków w rolnictwie daje ó sobie zoać w każdym zestawieniu, które obejmuje ogół respondentów.fŻ porównań międzynarodowych nierzadko wynika, że wskaźniki polskie dla całej populacji znacznie się różnią, podczas

c Do osób w gospodarstwie rolnym zaliczono właścicieli oraz krewnych i powinowatych właścicieli gospodarstw rolnych, zamieszkałych w tych gospodarstwach.

gdy różnice między pracownikami umysłowymi lub fizycznymi w Polsce i w innych krajach są niewielkie. O tej polskiej odmienności starszych chło­pów trzeba więc pamiętać przy porównywaniu naszych wyników badań z badaniami w innych krajach.

Znaczna różnica występuje też,, jeśli idzie o. podział na mężczyzn i ko­biety." Jak widzieliśmy,, kobiet jest wśród łudzi "starszych znacznie więcej niż mężczyzn,* dożywają wieku późniejszego niż mężczyźni i w przeciwieństwie do mężczyzn większość z nich nie ma współmałżonka. Z biegiem lat przewaga kobiet nad mężczyznami nie maleje, lecz wzrasta. Od 1931 r., • dalsze trwanie życia chłopca 15-letniego było krótsze niż 15-letniej dziew­czyny średnio o 3,8 roku w mieście i o 1,2 roku na wsi; w latach 1952-1953 było ono krótsze odpowiednio o 5,6 roku w mieście i o 4 lata na wsi; w latach 1965-1966 — o 5,8 roku w mieście i 5,1 roku na wsi³². Tę zwię­kszającą się różnicę obserwuje się także w innych krajach. Radziecki de­mograf Urłanis podaje, że przed rewolucją długość życia mężczyzn i ko­biet w Rosji różniła się zaledvwe o 2 lata, dziś zaś różnica ta wynosi 8 lat³³.

Różnice między mężczyznami a kobietami dostrzega się wyraziście w każdej prawie badanej dziedzinie: w zakresie zdrowia, stosunków ro­dzinnych, samotności, sytuacji mieszkaniowej i materialnej. Są to zmienne, które będziemy uwzględniać w naszych analizach i tabelach.

Skoro mowa o tabelach pragnę podkreślić, że są one ważnym elementem opisu w niniejszej pracy, ukazującym rozkład zjawisk i ich rozmieszczenie w "przestrzeni geograficznej i społecznej. Szereg tabel podajemy w układzie dość szczegółowym z myślą o osobach pracujących naukowo nad podob­nym zagadnieniem oraz o praktykach zainteresowanych typem, rozmiarem i rozmieszczeniem badanych problemów. Oczywiście, staraliśmy się równo­cześnie o to, aby ^tabele ukazywały związki między zmiennymi (cechami) badanymi.

Chociaż planowaliśmy nasze badanie tak, aby jego wyniki można było porównywać w skali międzynarodowej, nie wszystkie dane dają się z pożytkiem porównywać, zbyt duże bowiem są różnice ich uwarunkowań środowiskowych i kulturowych. W większości jednak przypadków porów­nanie wyników uzyskanych w różnych krajach stwierdza ważność, ustaleń uzyskanych w jednym kraju, sygnalizując prawidłowości o charakterze bardziej powszechnym. Ma to szczególnie duże znaczenie w tych przypad­kach, w których wyniki naszych badań nie tylko nie potwierdzają obie­gowych sądów, lecz im wyraźnie zaprzeczają, jak np. w sprawach zdrowia , lub stosunków z rodziną. Badanie międzynarodowe pozwala równocześnie lepiej dostrzec i wydzielić to, co jest uwarunkowane kulturowo swoistymi właściwościami poszczególnych krajów i panujących w nich stosunków.

³² Rocznik Statystyczny 1969, s. 45 i 65.

'³³ B.C. Urłanis: Trwanie życia mężczyzn i kobiet w: Badania socjologiczne w medy­cynie pod r^d. Magdaleny Sokolowskiej, Warszawa 1969, s. 94.

36

---