Informatyk pilnie poszukiwany: mechanizm stratyfikacji w teorii funkcjonalnej K. Davisa i W. Moore'a a siła przetargowa wybranych grup społecznych.
Funkcjonalna teoria stratyfikacji została sformułowana w latach 1945 - 1947. Autorzy powoływali się na twierdzenie, iż nierówności społeczne są zjawiskiem odwiecznym i nieusuwalnym, którym cechują się wszelkie znane społeczeństwa historyczne oraz współczesne. Stąd teza, iż stratyfikacja jest zjawiskiem niezbędnym dla funkcjonowania i istnienia społeczeństwa. Uważam jednak, że sytuacji z którą mamy do czynienia na polskim rynku nie można tłumaczyć omawiana przeze mnie teorią. Myślę, że trafniejsze uzasadnienie proponuje determinizm technologiczny. Ten czynnik w połączeniu z poziom rozwoju gospodarczego nie tylko danego społeczeństwa, ale również w skali globalnej, w większym stopniu warunkuje sytuację na rynkach pracy. Zanim jednak przejdę do szczegółowego wyjaśnienia mojego poglądu, postaram się przybliżyć pierw funkcjonalną teorię stratyfikacji.
W społeczeństwie istnieje konieczność rozmieszenia jednostek wśród pozycji społecznych. Niektóre z nich wymagają jednak większych umiejętności lub nakładu pracy, aby móc sumiennie sprawować swoją funkcję. Społeczeństwo musi więc zatroszczyć się o odpowiednią motywację w dwóch aspektach: nakłonić jednostki do obsadzenia danej pozycji, a gdy już to zrobią - wypełniania obowiązków z nim związanych. Niektóre pozycje są również funkcjonalnie ważniejsze od pozostałych. Musi więc istnieć system przydzielania nagród, które będą stosowne do zajmowanej pozycji. Nagrody i ich rozdział dają początek uwarstwieniu.
Skoro pozycje różnią się doniosłością i kwalifikacjami, różnić się również będą nagrody, od tych, które zapewniają relaks i rozrywkę po te, które wpływają na samoocenę i rozwój ego. Nie wynika z tego jednak, że nierówności są takie same we wszystkich społeczeństwach. Zależy to głównie od dwóch czynników:
Różnice w doniosłości funkcjonalnej: jest to czynnik o znaczeniu względnym - społeczeństwa różnią się w tym, które funkcje są ważniejsze od innych. Rozdział nagród polegać będzie na tym, aby pozycje mniej doniosłe nie konkurowały z tymi ważniejszymi. Pozycja doniosła ale łatwa do obsadzenia nie musi być bardzo wysoko opłacana. Natomiast pozycja doniosła i trudna do obsadzenia musi być na tyle wysoko opłacona, by zebrało się wystarczająco dużo osób do jej wypełniania. Warto przy tym pamiętać, iż ważność funkcjonalna nie musi być oceniana z punktu widzenia prestiżu. Ważniejszym kryterium wydaje się określenie, w jakiej mierze pozycja jest niezastąpiona z uwagi na brak innych pozycji oraz ustalenie, w jakim stopniu inne pozycje zależą od tej.
Różnice liczebności kadr: zajmowanie każdej pozycji wymaga pewnych zdolności czy umiejętności. Istnieją dwa sposoby uzyskania kwalifikacji: dzięki wrodzonym zdolnościom lub przez szkolenie. W niektórych przypadkach szczupłość kadr jest wynikiem braku obu tych czynników: niektóre pozycje wymagają talentu, który jest dostępny bardzo niewielkiej liczbie osób. W innych przypadkach, szkolenie jest na tyle długie i żmudne, iż mało osób decyduje się na jego podjęcie, mimo, iż umysłowo nie przekracza możliwości przeciętnego człowieka. Jeśli więc brakuje osób o określonych umiejętnościach poprzez brak uzdolnień lub wysokich kosztów nauki a pozycja jest ważna funkcjonalnie, wtedy musi być poparta wysokim szczeblem w hierarchii społecznej, zapewniać wysoki prestiż, zarobki, dużą ilość wolnego czasu itp.
W skrócie - założenia teorii stratyfikacji w odniesieniu do nierówności grup zawodowych można zamknąć w 5 tezach:
różne zawody mają różną doniosłość funkcjonalną;
różne zawody wymagają szczególnych uzdolnień, umiejętności czy predyspozycji, oraz dłuższego lub krótszego kształcenia dającego niezbędne kompetencje;
kształcenie oznacza ponoszenie kosztów - nie tylko finansowych. To również poświecony czas, energia, wysiłek, dyscyplina;
odpowiednia motywacja jest jedynym sposobem do nakłonienia ludzi by podjęli szczególny wysiłek gwarantujący obsadzenie funkcjonalnie doniosłych pozycji. Wiąże się to z odpowiednio większymi przywilejami: wysokimi zarobkami, prestiżem, władzą. Jedynym więc sposobem na obsadzenie właściwych kandydatów na dane stanowiska jest wprowadzenie nierówności społecznych;
obsadzenie ważnych funkcjonalnie stanowisk kompetentnymi pracownikami jest warunkiem koniecznym dla funkcjonowania i istnienia każdego społeczeństwa.
Istnieje również krytyka teorii Davisa i Moore'a, wysnuta głównie przez Tumina:
Czy i w jaki sposób można dokładnie stwierdzić, że pewne zawody mają większą doniosłość funkcjonalną od innych? (np. lekarz od policjanta);
Taki model jest w stanie poprawnie funkcjonować w społeczeństwie tylko w przypadku, gdy wszyscy mają zapewniony równy start. W praktyce jednak mamy do czynienia z występowaniem różnych barier, choćby ze zjawiskiem dziedziczenia pozycji społecznej czy korupcją, co powoduje utratę talentów - blokuje się równy dostęp do stanowiska osobom które być może mają lepsze predyspozycje, nie tylko w zakresie kwalifikacji ale również wrodzonych zdolności na rzecz osobistych interesów;
Czy można twierdzić, że ludzie kierują się tylko pobudkami instrumentalnymi i materialistycznymi przy wyborze zawodu? W społeczeństwie istnieje zjawisko altruizmu. Niektóre jednostki wykonują pewną funkcję ze względu na powołanie.
Ideologiczny charakter teorii dostarcza argumentów zwolennikom nierówności społecznych;
Założenie, że społeczeństwo jest merytokracją (istnieje związek między przymiotami jednostki a nagrodami) nie ma przełożenia na rzeczywistość.
Od dłuższego czasu obserwuje się, iż specjaliści w dziedzinach technicznych cieszą się większym zainteresowaniem wśród pracodawców. Potwierdzają to różnorodne badania rynków pracy, również na obszarze Polski. Od kilku lat najbardziej poszukiwani są specjaliści, głównie w dziedzinach ekonomiczno - administracyjnych, technicznych i informatycznych. Wg raportów GUS, w ostatnim roku najwięcej nowych miejsc pracy tworzyło się właśnie dla tych dziedzin. Czytamy w nim iż „nowo utworzone wolne miejsca pracy przeznaczone były dla pracowników ze wszystkich tzw. wielkich grup zawodowych, a przede wszystkim dla specjalistów, głównie specjalistów do spraw ekonomicznych i zarządzania oraz specjalistów nauk fizycznych, matematycznych i technicznych, robotników przemysłowych i rzemieślników, głównie operatorów i monterów maszyn i urządzeń oraz pracowników biurowych”. Najczęściej natomiast likwiduje się stanowiska związane z handlem motoryzacyjnym czy budownictwem. Portal Rynku Pracy HRK.pl donosi, iż od kilku lat najczęściej poszukiwani są informatycy, finansiści i inżynierowie. Z powyższej teorii może wynikać, iż obecna sytuacja na rynku pracy jest spowodowana niedoborem kadr w zakresie zawodów technicznych. Ponadto, wg globalnego badania „niedobór talentów” opublikowanego przez agencję doradztwa personalnego ManpowerGroup, 4 na 10 pracodawców w latach 2008 - 2011 w Polsce skarżyło się na brak uzdolnionej kadry.
Niestety w rzeczywistości nie trudno spotkać przypadki, w których wysokie stanowisko obsadzają osoby mało wykwalifikowane, które uzyskały swoja pozycję dzięki różnego rodzaju koneksjom. Często również mamy do czynienia z sytuacją, która z punktu widzenia teorii funkcjonalnej jest paradoksem - informatyk prowadzący serwis internetowy w prywatnej firmie niejednokrotnie zarabia więcej niż osoby, które z perspektywy społecznej piastują istotniejszą funkcję, jak choćby pielęgniarka czy policjant. Świadczy to o rozbieżności między istotnością odgrywanej w społeczeństwie roli a przydziałem nagród. Natomiast wg badań CBOS z 2009r. za 3 najbardziej prestiżowe zawody uznaje się profesora uniwersytetu, strażaka i górnika, a więc zawody nie wskazywane przez pracodawców jako pożądane. Jest to kolejny przykład na nieadekwatny przydzial nagród w społeczeństwie, tym razem odnoszący się do samooceny i ego. Najmniej prestiżowe zawody to te związane z polityką (działacz partii, poseł, minister), a więc te, które są bardzo istotne, jeśli nie newralgiczne dla funkcjonowania społeczeństwa. Są to przecież stanowiska które reprezentują interesy poszczególne grup społecznych i dbają o prawidłowe funkcjonowanie norm. Dowodzi to wielowymiarowej nierówności grup zawodowych - o stratyfikacji na rynku pracy ważą więc inne czynniki niż te, o których mówi teoria Davisa i Moore'a.
Innym poglądem który może wyjaśniać zapotrzebowanie na inżynierów na rynku pracy, jest determinizm techniczny. Mówi on, że głównym czynnikiem warunkującym rozwój społeczny nie jest „stawianie właściwych osób na właściwym miejscu”, ale rozwój technologiczny, który warunkuje stadia rozwoju ludzkości. Kolejne etapy rozwoju kulturalnego, mające częściowe odzwierciedlenie choćby w podziałach na epoki literackie znanym z liceum, są determinowane nowymi wynalazkami. To nie technologia dostosowuje się do człowieka, ale człowiek do postępu technologicznego. Obecnie natomiast, żyjemy w czasach, gdy postęp technologiczny na całym świecie jest szybszy niż kiedykolwiek. W porównaniu z rynkiem światowym, wiele rozwiązań technologicznych nie jest jeszcze w Polsce dostępnych z uwagi na warunki ekonomiczne (z powodu nastania komunizmu weszliśmy na rynek dość późno; trudności przysparza również kryzys w jakim obecnie znajduje się Europa). Doskonałym przykładem jest rynek gier komputerowych. Polska właściwie zadebiutowała na tym rynku wydaną w 2007 grą Wiedźmin. Nie można więc zlekceważyć światowego trendu rozwoju techniki, do którego Polska, moim zdaniem, stara się dołączyć.
Bibliografia:
Davis K., Moore W., O niektórych zasadach uwarstwienia, [w:] Jasińska - Kania A. et. al. (red.), Współczesne teorie socjologiczne T. I, Warszawa: Scholar, s. 404 - 407;
Domański H., Struktura społeczna, Warszawa: Scholar, s. 35 - 48;
Goldman N., Wstęp do socjologii, Poznań: Zysk i S - ka, s. 125 - 131;
Sztompka P., Socjologia, Kraków: Znak, s 262 - 270;
Tumin M.W., O niektórych zasadach uwarstwienia: analiza krytyczna, s. 477 - 487;
http://www.hrk.pl/pl/home/moja_kariera/zanim_rozpoczniesz_prace/Jakie_zawody_s%C4%85_poszukiwane_naprawd%C4%99.aspx;
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PW_popyt_na_prace_4kw_2012.pdf;
http://www.egospodarka.pl/art/galeria/82432,Najbardziej-poszukiwane-zawody-2012,2,39,1.html;
http://www.egospodarka.pl/67711,Polskie-firmy-cierpia-na-brak-specjalistow,1,39,1.html
http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_008_09.PDF
Tumin M.W., O niektórych zasadach uwarstwienia: analiza krytyczna, s. 477 - 487
Domański H., Struktura społeczna, Warszawa: Scholar, s. 35 - 48;
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PW_popyt_na_prace_4kw_2012.pdf;
http://www.hrk.pl/pl/home/moja_kariera/zanim_rozpoczniesz_prace/Jakie_zawody_s%C4%85_poszukiwane_naprawd%C4%99.aspx;