Użytkowanie (łac. ususfructus) - obciążenie rzeczy prawem do jej używania i pobierania jej pożytków /art. 252 kc /. Jest ono jednym z ograniczonych paw rzeczowych, które polega na korzystaniu z rzeczy cudzej.
W okresie prawa zunifikowanego użytkowanie było regulowane przez dekret z 1946 - Prawo rzeczowe. Wtedy również było prawem rzeczowym ograniczonym, lecz miało charakter wyraźnie alimentacyjny. Obecnie użytkowanie jest regulowane przez Kodeks cywilny (art. 252-284, poza tym podlega ogólnym przepisom dotyczącym ograniczonych praw rzeczowych - art. 244-251).
Kodeks wyróżnia ze względu na podmiot następujące formy użytkowania:
- użytkowanie przez osoby fizyczne;
- użytkowanie przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne;
- inne wypadki użytkowania (czyli w istocie przez osoby prawne pozostałych rodzajów). Pierwsza i trzecia odmiana są ukształtowane identycznie, natomiast użytkowanie przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne jest obecnie instytucją w praktyce martwą.
Na użytkowanie składają się dwa uprawnienia:
- prawo do użytkowania rzeczy;
- prawo do pobierania jej pożytków.
Użytkownik może korzystać z rzeczy w sposób podobny, ale nie identyczny jak właściciel, bowiem korzystanie użytkownika podlega pewnym ograniczeniom w sytuacji, gdy użytkownik jest osobą fizyczną. W szczególności użytkownik ma obowiązek przestrzegania zasad prawidłowej gospodarki, a jego uprawnienia do czerpania korzyści, jakie rzecz przynosi, ogranicza się do pobierania pożytków.
Nie nabywa on jednak własności przychodów, które nie stanowią pożytków, tzn. takich oddzielonych od rzeczy części składowych, które zostały od niej odłączone poza zakresem normalnej eksploatacji / np. budulec pochodzący z rozbiórki domu /.
Przedmiot użytkowania- Użytkowaniem może zostać obciążona:
- rzecz ruchoma
- nieruchomość (ewentualnie jej oznaczona część np. tylko do 1 ha gruntu czy do samego budynku /art./ 253 §2 bądź udział we współwłasności)
- albo prawo (tylko zbywalne) / art. 265 kc/.
Użytkowanie może być:
- odpłatne albo nieodpłatne
- ograniczone terminem albo bezterminowe
Z istoty użytkowania wynika, że przedmiotem tego prawa mogą być rzeczy nie zużywalne, tzn. takie, z których można korzystać bez ich unicestwienia. Jednakże praktyka pokazuje że często przedmiotem objęcia w posiadanie są również rzeczy zbywalne takie jak np. pieniądze, zboże. To ma głównie miejsce wtedy, gdy przedmiotem użytkowania jest pewien zespół przedmiotów, w skład którego wchodzą rzeczy obojga rodzajów np. (działka z zapasem materialów siewnych i nawozów).
Użytkowanie powstaje wyłącznie w drodze umowy stron właściciela z przyszłym użytkowaniem (w przeszłości użytkowanie na rzecz rolniczych spółdzielni produkcyjnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych ustanawiano w drodze decyzji administracyjnych). Do ustanowienia użytkowania stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności. W praktyce oznacza to, że nawet użytkowanie nieruchomości może zostać ustanowione z zastrzeżeniem warunku lub terminu i że tylko oświadczenie właściciela obciążanej nieruchomości musi mieć formę aktu notarialnego. Użytkowania nie można natomiast nabyć przez zasiedzenie. Obecnie obowiązujące prawo nie zna też powstania użytkowania ex lege, na podstawie określonych zdarzeń. Użytkownik nie jest uprawniony do zastępowania właściciela, gdy osoba trzecia dochodzi przeciwko użytkownikowi roszczeń dotyczących własności rzeczy, nie jest bowiem właścicielem rzeczy.
Użytkowanie jest prawem o charakterze osobistym, tzn. związanym z osobą użytkownika. Łączy się z tym niezbywalność użytkowania, która jest cechą każdego rodzaju użytkowania, bez względu na przedmiot użytkowania i podmioty użytkujące. Z tej przyczyny użytkowanie nie wchodzi do spadku po użytkowniku (art.922 p 2 kc) i nie może stanowić ani przedmiotu majątku wspólnego (art. 33 p6 kro), ani przedmiotu obrotu prawnego.
Użytkowanie jest prawem niezbywalnym, ściśle związanym z osobą, na rzecz której je
ustanowiono, w związku z tym wygasa najpóźniej ze śmiercią użytkownika, jeśli jest nim osoba fizyczna, oraz z chwilą ustania bytu osoby prawnej. Ponadto użytkowanie wygasa, gdy użytkownik przez okres dziesięciu lat nie wykonuje swojego prawa. Początkiem biegu tego terminu jest zaprzestanie wykonania użytkowania.
Oprócz tego użytkowanie wygasa w sytuacjach, które prawo cywilne przewiduje jako podstawę wygaśnięcia innych ograniczonych praw rzeczowych.tj z upływem czasu określonego w umowie, w skutek zrzeczenia się użytkowania (art. 246 kc) i wykreślenia go z księgi wieczystej, jeżeli było w tej księdze ujawnione. Ale także w drodze konfuzji (art.247 kc) i decyzji administracyjnej.
Po wygaśnięciu użytkowania użytkownik powinien zwrócić przedmiot użytkowany właścicielowi. Rzecz powinna być zwrócona w takim stanie w jakim stosownie do umowy miała się znajdować po upływie terminu użytkowania. Jeżeli takowy stan nie został określony w umowie to i tak obligują użytkownika przepisy o wykonaniu użytkowania.
Zatem: osoby zainteresowane mogą ustanawiać tylko takie ograniczone prawa rzeczowe, jakie są przewidziane w ustawie, przy uwzględnieniu, iż każde z tych praw, ma zdefiniowane ustawowo cechy nie podlegające modyfikacji (postanowienie SN z 11.12.1997r. I CKN 321/97).
Użytkowanie w swojej treści jest w zasadzie identyczne z instytucją dzierżawy. Ma jednak zupełnie odmienną naturę prawną - o ile dzierżawa to stosunek czysto obligacyjny, wiążący tylko strony umowy, o tyle użytkowanie, jako prawo rzeczowe, jest skuteczna wobec osób trzecich (erga omnes). Ponadto rozkład uprawnień i obowiązków stron stosunku użytkowania jest sztywny (strony mogą go zmieniać tylko w ściśle określonym, niewielkim zakresie), natomiast dzierżawa dopuszcza praktycznie dowolne kształtowanie uprawnień i obowiązków stron.