Sarmatyzm to pogląd o szczególnym pochodzeniu szlachty polskiej. Opierając się na XVI - wiecznych historykach twierdzono, że szlachta polska wywodzi się od Sarmatów, starożytnego plemienia, zamieszkującego przed wiekami ziemie polskie (w rzeczywistości Sarmaci zasiedlali w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. ziemie nad dolną Wołgą). Sarmatom przypisywano wiele wspaniałych cech charakteru, jak np. wrodzoną dumę, waleczność, odwagę, męstwo, wierność, itp.. Szlachcie taka koncepcja własnego pochodzenia i własnych przodków bardzo przypadła do gustu - zaczęto więc poszukiwać własnych korzeni, tworzyć rodowody oparte na sarmackim pochodzeniu, powstał właściwie jeden ogromny sarmacki mit szlachecki.
Dopiero w późniejszym okresie czasu określenie to zaczęło wiązać się z negatywnymi cechami szlachty: megalomanią, ksenofobią (czyli lękiem przed wszystkim, co obce), nacjonalizmem, nietolerancją religijną, awanturnictwem, sobiepaństwem, skłonnościami do pijatyk, umiłowaniem zbytku, ciasnymi horyzontami myślowymi i dewocyjną pobożnością. Sarmatyzm to również pewna niechęć do nauki - za wystarczające wiadomości sarmaci uznawali te wyniesione z kolegiów jezuickich. Pod koniec baroku najjaskrawiej chyba uwidocznił się zanik ducha obywatelskiego i brak troski o losy ojczyzny. Sarmatyzm stał się synonimem upartego konserwatyzmu i warcholstwa, rozpadu i zaniku kultury dawnego rycerstwa polskiego.
Przeniesienie stolicy z Krakowa do Warszawy w roku 1596 oznaczało likwidację centralnego i silnego ośrodka kulturowego kraju, jakim był niewątpliwie Kraków. Do tej pory stąd nauka, kultura i oświata promieniowały na całą Rzeczpospolitą; teraz rolę centrów kultury starały się przejąć dwory magnackie i dworki szlacheckie. Spowodowało to rozwarstwienie kultury polskiej na dwa nurty - dworski i sarmacki.
Nurt dworski czerpał z wzorców zagranicznych, przejmował obce nowinki literackie oraz ideowe, lansował europejską modę, styl, sztukę i naukę. Poezja dworska miała zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, bawić i uatrakcyjniać uczty i inne dworskie biesiady i spotkania. Najbardziej znanymi przedstawicielami tego nurtu byli J. A. Morsztyn i D. Naborowski.
J. A. Morsztyn jest czołowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. Jego dorobek poetycki określa się mianem "błahej treści w wyszukanej formie". Źródłem takiego miana jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe działania literackie na poszukiwaniu nowych, kunsztownych i zaskakujących form wyrażania treści. Tematami jego utworów nie są ani problemy egzystencjalne, ani prawdy filozoficzne. Bywają nimi życie dworskie, miłość, flirty, "gra miłosna" - stąd inne określenie J. A. Morsztyna - poeta miłości. Tomiki poezji Morsztyna noszą tytuły "Kanikuła albo psia gwiazda" i "Lutnia". Morsztyn jest mistrzem barokowej maniery, używa często kontrastu, paradoksu, licznie także stosuje oksymorony. Charakterystyczne, przewijające się w jego wierszach obrazy to: bladość twarzy, łomot serca, skarga, żal.
Daniel Naborowski łączy w swej poezji barokową formę wiersza (konceptyzm, kunsztowność, zaskakiwanie odbiorcy) z istotną, poważną tematyką. Motywy, jakie przewijają się w jego wierszach są na wskroś barokowe. Naborowski, tak jak inni twórcy tego okresu, rozważali bowiem takie problemy, jak przemijalność, ulotność i kruchość życia, destrukcyjny i niszczący wpływ czasu, kondycję człowieka, ułomność jego ciała i trwałość duszy. Poeta także porusza tę tematykę, szukając jednocześnie najlepszej formy, by wyrazić swe przemyślenia. Mówi o konieczności pogodzenia się z wyrokami Boga, a nie o próżnym lamentowaniu i rozpaczaniu. Poezja Naborowskiego jest przede wszystkim refleksją filozoficzną, uwiecznia rozterki człowie- ka, który odczuwa swą przemijalność, szuka wartości stałych i trwałych, analizuje relacje Bóg - człowiek, człowiek - czas, człowiek - świat. Można określić ten typ poezji jako poezję metafizyczną i intelektualną.
Nurt sarmacki opierał się na na rodzimej tradycji. Zamykał się on przed wszelkimi naleciałościami literatury obcej, swój polski rodowód uznawał za najważniejszy. Kulturę ziemiańską inspirowała renesansowa tradycja "wsi spokojnej", cechowały ją kult ojczystych pamiątek oraz zbliżenie do kultury ludu, do jego muzyki, pieśni, zwyczajów, obrzędów i wierzeń. Nurt sarmacki opanował przede wszystkim polskie dworki szlacheckie. Za przedstawicieli tego nurtu uznaje się W. Potockiego i J. Ch. Paska.
Zamożny ziemianin z okolic Biecza pozostawił bogaty dorobek literacki, zaliczany do nurtu literatury sarmackiej. Twórczość Potockiego zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu. Mimo, iż zaliczany jest do nurtu dworskiego, tak jak inni twórcy barokowi stosuje ozdobny styl i oryginalną formę. Przerabiał na poezję wojskowe relacje, romanse zagraniczne, teksty łacińskie, itp. Tytuł zbioru "Moralia albo rzeczy do obyczajów" ukazuje, iż był to twórca głęboko przejęty poczuciem odpowiedzialności pisarskiej. Poruszał zarówno problemy braku patriotyzmu i konieczności kształtowania właściwych postaw obywatelskich, jak i kwestie społeczne czy wyznaniowe ("Kto pierwszy, ten lepszy"). Słynny jest także zbiór fraszek pt."Ogród, ale nie plewiony...", w którym zawarł poeta wiele krytyki pod adresem współczesnych.