Uniwersytet Warszawski

Instytut Archeologii

Marta Daniel

Nr albumu: 309702

Skodra i Lissos. Znaczenie dwóch miast w polityce Gentiosa.

Skodra and Lissos. The meaning of two cities in Gentios' policy.

Praca licencjacka

na kierunku archeologia

w zakresie kultury materialnej antyku

Praca wykonana pod kierunkiem

dr hab. Renaty Ciołek

Warszawa, czerwiec 2015

Streszczenie

Ilirowie stworzyli na Półwyspie Bałkańskim silne państwo, będące przeciwwagą dla Macedonii. Hegemonię Ilirii udało się zniszczyć dopiero Rzymianom, którzy w 9 r. p.n.e. utworzyli w tym miejscu prowincję iliryjską. Niestety niewielka ilość źródeł pisanych (głównie rzymskich) nie pozwala w pełni odtworzyć historii Ilirów. Nadal pozostaje wiele kwestii otwartych, a problemem współczesnych historyków jest również brak krytycyzmu oraz powtarzanie myśli poprzedników. Obecnie trudno w pełni odtworzyć sytuację społeczno-polityczną Ilirii, a także funkcje i kompetencje króla. Ostatni władca iliryjski - Gentios - oparł swoje panowanie głównie na dwóch ośrodkach miejskich: Szkodrze i Lissos. Znaczenie tych miast w polityce króla rekonstruuje się głównie na podstawie mennictwa. Gentios znacznie wpłynął na zmianę monet, o czym świadczy porównanie emisji autonomicznych z wcześniejszego okresu z tymi sygnowanymi tytułem lub wizerunkiem króla. Modyfikacje miały służyć potwierdzeniu i umocnieniu pozycji władcy w państwie.

Słowa kluczowe

Iliria, Gentios, Lissos, Szkodra, emisje autonomiczne, emisje królewskie, mennictwo, Półwysep Bałkański, basileus

Dziedzina pracy

Archeologia 08400

Klasyfikacja tematyczna

Archeologia Grecji

Oświadczenie kierującego pracą

Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego.

Data podpis kierującego pracą

Oświadczenie autora (autorów pracy)

Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami.

Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.

Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną.

Data podpis autora (autorów) pracy

Spis treści

Wstęp

Celem mojej pracy jest zwrócenie uwagi na znaczenie dwóch ośrodków iliryjskich - Szkodry i Lissos - dla ostatniego króla Ilirii, Gentiosa. Problematyka ta nie została jak dotąd szczegółowo omówiona. Oczywiście powstawały prace na temat polityki Gentiosa, ale badacze nie traktowali tego tematu z należytą uwagą. Apogeum zainteresowania tematyką iliryjską przypada na początek XX w. Na początku związane jest ono z rozwojem historiografii narodowych (albańskiej i serbskiej). Niestety presja ze strony władz państwowych, które chciały usprawiedliwić działania militarne, doprowadza do zmitologizowania historii tych narodów, jednocześnie włączając w to dzieje Ilirii. Badania nad starożytnymi ludami zamieszkującymi terytorium Bałkanów rozwijają się początkowo poza Półwyspem. Prace K. Mannerta, M. Suić, F. Papazoglu, N.G.L. Hammonda, W. Pająkowskiego do dziś stanowią główne źródło wiedzy na temat historii Ilirii. Niestety nadal pozostaje kwestią otwartą problematyka zasięgu występowania plemion iliryjskich, pochodzenia nazwy „Iliria” oraz organizacji społeczno-polityczna państwa. Niezastąpionym źródłem wiedzy jest dzieło Polibiusza, jednak jego interpretacja wymaga krytycznego podejścia do zawartych tam informacji. Problemem współczesnych historyków jest brak krytycyzmu oraz powtarzanie myśli wyżej wymienionych badaczy. Od II poł. XX w. wiedza na temat Ilirii niestety niewiele się zmieniła. Postaram się to pokazać w pierwszym rozdziale, który dotyczy przeglądu obecnego stanu badań nad zagadnieniem Ilirii. Powołam się w nim na najważniejsze prace z zakresu historii i numizmatyki, a także na wyniki badań archeologicznych misji albańskiej i polskiej.

W drugim rozdziale zaprezentuję zarys historii Ilirii od momentu zjednoczenia plemion iliryjskich przez Bardylisa I, uważanego się za pierwszego władcę dynastii zwanej iliryjską. Przedmiotem mojego zainteresowania jest okres obejmujący dzieje Ilirii do podboju przez Rzym i utworzenia w 9 r. n.e. prowincji iliryjskiej. Dalsze lata wykraczają poza tematykę mojej pracy.

Historię Ilirii podzieliłam na pięć podrozdziałów będących odpowiednikami pięciu faz w dziejach państwa od IV w. p.n.e. do I w. n.e. Podział ten jest oparty na rozdziałach wydzielonych przez W. Pająkowskiego i moim zdaniem idealnie porządkuje aktualny stan wiedzy historyków. Czwarty podrozdział - „Upadek państwa Ilirów” - dotyczy ściśle okresu panowania Gentiosa. Wtedy też ma miejsce apogeum rozwoju Lissos i Szkodry. W tym miejscu zaprezentuję strategiczne znaczenie tych miast w wojnach rzymsko-iliryjskich. Pełniły one funkcję „stolic”, jednak w przeciwieństwie do Rzymian, Ilirowie prawdopodobnie nie mieli jednego dominującego ośrodka miejskiego.

Rekonstrukcja historii Ilirii opiera się na niepewnych informacjach zawartych w źródłach i całkowicie zależy od osoby, która ją odtwarza. Jeszcze trudniejszą kwestię stanowi próba zbadania jej organizacji społeczno-politycznej. Wiedza na ten temat jest zdecydowanie niewystarczająca. O ile w przypadku historii badacze posiadają ogólne informacje, o tyle sytuacja wewnętrzna nadal pozostaje tajemnicą. W rozdziale trzecim podejmę próbę rekonstrukcji organizacji społeczno-politycznej oraz funkcji i kompetencji króla iliryjskiego. Przypuszcza się, że w pierwszym okresie Ilirowie byli podzieleni na klany plemienne o bardzo dużej niezależności od władzy zwierzchniej. Z czasem wykształciła się elita, która mogła dać początek pierwszej dynastii.

Na czele państwa iliryjskiego stał król, o prawdopodobnie dość ograniczonych kompetencjach. Prowadził politykę zagraniczną; podlegali mu naczelnicy miast, „znakomitości plemienne”, instytucja „przyjaciół króla” zaczerpnięta z ustroju greckiego polis (najbliżsi doradcy i współpracownicy oraz wysocy urzędnicy). Jednak z drugiej strony nie mógł zakazać prywatnego piractwa. Niezależność mieszkańców od władcy mogła maleć w czasie wojny, co znacznie ułatwiałoby zarządzanie państwem w sytuacji zagrożenia. W Ilirii prawdopodobnie obowiązywała zasada dziedziczności władzy, chociaż badacze nie mogą potwierdzić ciągłości dynastii iliryjskiej.

Panowanie Gentiosa jest najlepiej poświadczonym w źródłach pisanych okresem w dziejach Ilirii. Niestety wszystkie dzieła są autorstwa pisarzy rzymskich, którzy często nieprzychylnie się wypowiadają o „wrogich” plemionach. W przypadku okresu panowania Gentiosa, zainteresowanie historyków skupia się głównie na jego polityce zagranicznej. Analizuje się ten okres raczej pod kątem relacji z Rzymem i przebiegu wojen rzymsko-iliryjskich. W mojej pracy mniej nawiązuję do polityki zagranicznej ostatniego króla. Większe znaczenie mają dla mnie jego działania dążące do uregulowania wewnętrznej sytuacji polityczno-społecznej, czyli przeprowadzonej w II w. p.n.e. reformie monetarnej.

Ostatni rozdział na początku prezentuje wybrane miasta iliryjskie - Szkodrę i Lissos -z punktu widzenia przeprowadzanych tam badań archeologicznych. Szkodra jest jednym z największych miast na terytorium dzisiejszej Albanii; położona na północy kraju, przy granicy z Czarnogórą. Od 2011 roku badania prowadzi tam Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej UW pod kierownictwem prof. dr hab. Piotra Dyczka. Przedmiotem zainteresowania archeologów są ruiny na wzgórzu Rozafa, gdzie początki budownictwa sięgają czasów iliryjskich. W niektórych miejscach widać do dziś pozostałości starożytnej zabudowy w formie tzw. „murów cyklopich”. Zauważył to już, podczas swojej podróży, Artur Evans. Niestety większość pozostałości iliryjskich zalega głęboko pod warstwą mułu rzecznego lub została zniszczona przez późniejsze budownictwo. Znacznie lepiej rozpoznane archeologicznie Lissos, położone jest w północno-zachodniej części Albanii, u ujścia rzeki Drin. Obszar miasta antycznego otoczony był murem obronnym i prawdopodobnie podzielony na dwie części: górną i dolną. Do dziś zachowały się bramy miejskie i wieże strażnicze.

Znaczenie Szkodry i Lissos w polityce Gentiosa rekonstruuje się głównie na podstawie mennictwa. Pewne jest, że król znacznie wpłynął na zmianę emisji wybijanych w tych dwóch ośrodkach. Porównanie monet autonomicznych z wcześniejszego okresu z tymi sygnowanymi tytułem lub wizerunkiem króla daje informacje o zmianach jakie wprowadził władca w celu potwierdzenia i umocnienia swojej pozycji w państwie. Zastosowany przeze mnie podział mennictwa iliryjskiego na fazy jest wynikiem pracy A. Evansa, J. Brunšmida, S. Islamiego, a w ostatecznej formie został opracowany przez R. Ciołek.

1. Stan badań nad historią Ilirii

Badanie historii państw Półwyspu Bałkańskiego stanowi przedmiot licznych interpretacji wykorzystywanych w sporach na tle politycznym. Szukanie źródła pochodzenia narodu, szczególnie w XX w., stanowiło główny argument, który miał usprawiedliwiać obecność Serbów, Chorwatów, Albańczyków, Czarnogórców i Macedończyków na danym terenie. Na Bałkanach było to szczególnie istotne w czasie wojen bałkańskich w II poł. XIX w. i pod koniec XX w. Obsesyjne wręcz poszukiwanie własnych korzeni wynikało z przekonania, że ten naród, który pierwszy przybył na dany teren ma do niego prawo. Tym samym historia stała się jednym z głównych źródeł tworzenia ideologii narodowej.

Powyższa sytuacja doprowadziła to zwiększonego zainteresowania dziejami własnego narodu. Szukając początków, miejscowi badacze dotarli do informacji na temat plemion iliryjskich, zamieszkujących niegdyś obszar dzisiejszej Chorwacji, Czarnogóry i Albanii. W wyniku upolitycznia historii, również Ilirowie byli wykorzystani w propagandzie miejscowych władz, która hamowała w ten sposób rozwój naukowych badań dotyczących tego starożytnego ludu. W II poł. XIX upowszechniła się tzw. idea iliryzmu, szczególnie popularna wśród działaczy chorwackich i słoweńskich, z czasem przejęta również przez Serbów. Zakładała ona zjednoczenie narodu iliryjskiego, rozumianego jako ogół Słowian południowych, którzy ówcześnie byli rozproszeni na terytorium Turcji Osmańskiej i Monarchii Austrowęgierskiej. Przedstawiciele iliryzmu sugerowali również konieczność stworzenia i upowszechnienia wspólnego języka (później zwanego serbsko-chorwackim) opartego na jednym z dialektów bałkańskim (dialekt sztokawski, który jest podstawą współczesnego języka serbskiego). Rozwój idei iliryjskiej przyczynił się do utworzenia państwa Jugosławii.

Od XX w. kwestia iliryjska jest wykorzystywana również w propagandzie albańskiej. W kręgu nie tylko miejscowych badaczy pojawiło się przekonanie o wywodzeniu Albańczyków od Ilirów. Tezę, że Albańczycy są potomkami Ilirów po raz pierwszy sformułowano w XVIII w. Początkowo jedynym argumentem było zamieszkiwanie przez nich tego samego obszaru. Kompleksowe badania lingwistyczne dowodzą jednak, że w języku albańskim można szukać pozostałości nieznanego do dzisiaj języka Ilirów. Niektórzy badacze dopatrują się również resztek iliryjskich zasad organizacji społecznej w kodeksie albańskiego prawa zwyczajowego (tzw. Kanun). Argument o pochodzeniu iliryjskim Albańczyków jest wykorzystywany m.in. w albańsko-serbskim sporze o Kosowo (kiedyś część Serbii, a obecnie niezależne państwo zamieszkane w większości przez Albańczyków). Na jego obszarze przebywali w starożytności Ilirowie, jednak w średniowieczu było ono częścią Raszki, państwa rządzonego przez pierwszą serbską dynastię. Miało tam również miejsce najważniejsze wydarzenie w historii Serbii - bitwa na Kosowym Polu. Z tego powodu teren ten jest istotny z punktu widzenia serbskiej świadomości narodowej. Natomiast większość albańska i obecność Ilirów są dwoma głównymi argumentami strony albańskiej kwestii przynależności Kosowa do Albanii.

Zawirowania polityczne na Bałkanach doprowadziły do wytworzenia silnie zmitologizowanego obrazu Ilirów. Jak w takim razie w tej sytuacji wypadają badania naukowe historii państwa Ilirów? Ze wszystkich ludów antycznych zamieszkujących Półwysep Bałkański Ilirowie należą zdecydowanie do tych najmniej poznanych. Obecnie nadal nie wyjaśniono pochodzenia nazwy tego ludu lub grupy plemion. Podobnie kwestią sporną pozostaje zasięg obszaru zajętego przez Ilirów oraz dokładne ustalenie, które z plemion bałkańskich można uznać za iliryjskie. Wreszcie nieznane jest pochodzenie tych plemion oraz ich języka, który niestety nie przetrwał w formie pisanej.

Skromna wiedza badaczy na temat historii Ilirii spowodowana jest niewielką ilością źródeł antycznych. Te, które przetrwały do naszych czasów to przede wszystkim dzieła rzymskie. Ich autorzy nie byli naocznymi świadkami opisywanych wydarzeń, ale w większości czerpali wiedzę od innych, uwzględniając tylko rzymski punkt widzenia. Tak było w przypadku, np. Polibiusza. Dodatkowo historiografia starożytna nie poświęcała wiele uwagi tej części Europy, co było spowodowane niewielką aktywnością polityczną i militarną jej mieszkańców. Co więcej, Ilirowie nie wykształcili własnej historiografii, która pozwoliłaby na poznanie „od wewnątrz” organizacji społecznej i politycznej ich państwa.

Rozwój badań nad Ilirią nastąpił początkowo poza terytorium Bałkan. Przyczyną tego stanu rzeczy była już wcześniej wspomniana przeze mnie sytuacja polityczna. Ponadto do przełomu XIX/XX w. Półwysep Bałkański znajdował się pod panowaniem tureckim, dopiero XX w. przyniósł rozwój historiografii narodowej i badań historycznych. Na Zachodzie studia nad Ilirią początkowo podejmowano w ramach badań nad problematyką grecką, macedońską, rzymską, celtycką, germańską i słowiańską. Niewątpliwie również nauka albańska przyczyniła się do rozwoju ilirologii. Miejscowi archeolodzy prowadzili i prowadzą do tej pory liczne badania wykopaliskowe głównie na terenie dzisiejszej Albanii.

Kwestia sporną do dziś pozostaje m.in. zasięg państwa iliryjskiego i zakres plemion wchodzących w jego skład. Na ten temat wypowiadali się m.in. K. Mannert, M. Suić, F. Papazoglu, N.G.L. Hammond, W. Pająkowski. Najstarsi badacze historii Ilirii - K. Mannert, J. Lelewel i J.G. Droysen - uważali, że Ilirowie zamieszkiwali basen Jeziora Szkoderskiego, na północy granicą była rzeka Neretwa, a na południu Epidamnos. Lud Ilirów składał się w takim razie m.in. z Labeatów, Dokleatów, Grabaetów, Sassaetów, Derbanów, Plerajów, Skirtonów. Według F. Papazoglu państwo Ilirów początkowo obejmowało mały obszar na pograniczu z Lynkestydą i Pajonią, a następnie rozwijało się na zachód w stronę wybrzeża adriatyckiego, podporządkowując sobie Enchelejów. Władca Taulantiów, Glaukiasz doprowadził do zjednoczenia swojego ludu z Ilirami. W tym czasie państwo iliryjskie rozszerzyło się na zachód, a za panowania Agrona na północ. Głównym krytykiem koncepcji Papazoglu był N.G.L. Hammond, według którego pierwsi Ilirowie zamieszkiwali teren nie w głębi lądu, ale na wybrzeżu, na południe od Driny, na północ od Mati. Do starożytnych „Ilirów” zalicza on wiele plemion, m.in. Byllionów, Taulantiów, Ardiajów, Labeatów. Poza tym twierdzi, że władcy wszystkich tych ludów mogli nosić tytuł królów iliryjskich.

Pierwsze próby rekonstrukcji historii Ilirii podejmowano w XIX w. Historiografia współczesna w dużym stopniu opiera się na wynikach tamtych badań. Współcześni historycy w większości powielają wcześniejsze ustalenia. Pierwsza kompleksowa próba rekonstrukcji historii iliryjskiej należała do K. Mannerta. Badacz na czoło późniejszych wydarzeń wysuwa lud Ilirów, którego twórcą był władca imieniem Bardylis. Zjednoczył on plemiona iliryjskie i stworzył królestwo Ilirów. Bardylis został jednak pokonany przez Filipa II, który na kilkanaście lat zahamował rozwój państwa. Drugi okres świetności w dziejach Ilirii, według Mannerta, to lata panowania Argona i Teuty. Państwo upadło po wojnach z Rzymem w 167 r. p.n.e. Podobnie historię Ilirii rekonstruował J. Lelewel oraz J.G. Droysen. Pierwszy z nich za główny ośrodek scalający nowopowstałe państwo uznał Dokleję. Jednak według niego Macedończycy nie zdołali narzucić im swojego panowania, ponieważ Ilirowie byli później w stanie prowadzić walki z Macedonią i Rzymem. J.G. Droysen w przeciwieństwie do współczesnych mu historyków większą rolę w historii Ilirii przypisywał Dardanom niż Taulantiom.

Odmienną koncepcję historii Ilirów przedstawia G. Zippel. Duże znaczenie dla rozwoju miejscowej dynastii przypisuje przybyciu Kadmejów z Grecji. Osiedlili się na terytorium Enchelejów, gdzie założyli dynastię i pod ich władzą Enchelejowie zapanowali nad sąsiednimi plemionami. Obszar wyjściowy dla procesów zjednoczenia upatrywał w dolinie rzeki Devoli. Poglądy G. Zippela zmodyfikował C. Schütt. Wspólne stanowisko obu badaczy zakładało przewodnią rolę Enchelejów w Ilirii (od VIII do V/IV w. p.n.e.), następnie Taulantiów, a od momentu inwazji celtyckiej 280/279 p.n.e. Ardiajów.

Koncepcja Zipela i Schütta była później kwestionowana. Polemikę podjęła głównie F. Papazoglu. Autorka podzieliła obszar osadnictwa na cztery regiony: południowoiliryjski, środkowoiliryjski, północnozachodni i północny, które miały różne warunki i tempo rozwoju. Wyróżnia również cztery okresy w historii państwa. W pierwszym, wczesnoiliryjskim przoduje Pajonia i rozwija się kolonizacja grecka. Drugi, od V do III w. p.n.e., nazwała okresem Bardylisa i Agisa; trzeci określa mianem dynastii Agrona, kończy się on podbojem rzymskim; czwarty to okres republikański. Inną koncepcję prezentuje N.G.L. Hammond: Bardylis I, Klejtos i Bardylis II panowali w Dassaretii, natomiast Glaukiasz był władcą Taulantiów. Hammond podtrzymuje pogląd Zippela i Schütta o podmiotowej roli odegranej w historii Ilirii przez Ardiajów w III-II w. p.n.e. Początek ich hegemonii sugeruje przesunąć jednak na okres po inwazji celtyckiej. Do władców z dynastii Ardiajów zalicza: Pleuratosa I, Pleuratosa II, Agrona, Teutę, Pinnesa, Skerdilaidasa, Pleuratosa III i Gentiosa.

Źródłem sporów historyków jest również kwestia dynastii iliryjskiej i jej przedstawicieli. Do dzisiaj nie wiadomo czy nad Ilirami panowała jedna dynastia, w której władza była dziedziczona oraz kogo uznać za władcę Ilirów. Problem ten podejmowano już XIX w. Według K. Manneta dynastia iliryjska składała się z ośmiu władców (Bardylis, Klejtos, Pleuratos, Agron, Teuta, Pinnes, Pleuratos, Gentios), J. Lelewel zwiększył tę liczbę do dziesięciu (Bardylis, Peluria, Klejtos, Bardylis (II), Mitylos, Agron, Teuta, Pinnes, Demetriusz z Faros, Gentios), natomiast J.G. Droysen zmniejszył do siedmiu (Bardylis, Pleurias, Klejtos, Bardylis (II), Pleuratos, Agron, Gentios). F. Papazoglu wprowadziła pewna zmiany do wcześniejszych ustaleń. Dosyć przełomowy, ale obecnie odrzucany jest pogląd autorki, że pierwszy znany władca iliryjski nosił imię Sirras i był przedstawicielem poprzedniej dynastii, obalonej przez Bardylisa. Członkowie nowej dynastii panowali nad Ilirami nieprzerwanie do upadku państwa w 167 r. p.n.e. W poczet władców Papazoglu zalicza: Bardylisa, Grabosa, Pleuratosa, Klejtosa, Glaukiasza, Bardylisa II, Monuniosa, Mitylosa, Pleuratosa II, Agrona, Pinnesa, Skerdilaidasa, Pleuratosa III i Gentiosa. Główny krytyk poglądów Papazoglu, N.G.L. Hammond, podważa wyróżnianą przez nią listę królów. Według niego Siras nie był królem Ilirów, tylko członkiem domu Bakchiadów.

Jedne z pierwszych badan terenowych na Bałkanach prowadził w l. 70 XX w. Artur Evans. Odbył on kilka podróży po terytorium ówczesnej Turcji i w efekcie napisał kilka artykułów i książek na temat starożytnej Ilirii, tym samym tworząc podstawy dla późniejszych badań. Jest on autorem m.in. pierwszej typologii monet iliryjskich, a także opisów pozostałości najważniejszych miast w państwie iliryjskim („Antiquarian researches in Illyricum”). Do jego opisów odwoływali się późniejsi podróżnicy m.in. C. Praschniker i A. Schober, którzy w 1919 r. odwiedzili główne miasta Ilirii i sporządzili ich opisy dla wiedeńskiej Akademii Nauk. W trakcie wyprawy porównywali obserwacje Evansa z własnymi.

Jak wcześniej wspomniałam A. Evans stworzył pierwszą typologię monet iliryjskich. Klasyfikację monet wybijanych w Szkodrze i Lissos uzupełnił w 1898 r. J. Brunšmid, a w zmodyfikowanej formie przejął ją S. Islami. Najnowsze ustalenia R. Ciołek pozwoliły ostatecznie wyróżnić trzy fazy rozwoju mennictwa iliryjskiego, po dwie autonomiczne i jedną królewską. Na tych ustaleniach będę się opierać w swojej pracy.

W przypadku badań archeologicznych Szkodry i Lissos, wymienione wcześniej dzieła A. Evansa oraz C. Praschnikera i A. Schobera zostały uzupełnione przez późniejsze publikacje. Rewizję ustaleń dla Lissos przeprowadzili albańscy archeolodzy F. Prendi i K. Zheku. Przeprowadzili oni badania terenowe i na ich podstawie odtworzyli wygląd starożytnego miasta. Szkodra jest obecnie badana przez Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Środkowo-Wschodniej pod kierownictwem prof. dr hab. P. Dyczka, jednak trudny dostęp do głęboko zlegających i często zniszczonych warstw antycznych uniemożliwia w pełni odtworzenie wyglądu miasta z czasów Ilirów. Archeolodzy natrafiają głównie na nawarstwienia średniowieczne i rzymskie.

Powyżej starałam się chociaż w niewielkim stopniu pokazać jak wygląda problem odtworzenia historii Ilirii. Wiele z publikacji opiera się na domysłach i niewielkiej ilości źródeł, co owocuje często rozbieżnymi poglądami historyków na poszczególne wydarzenia z dziejów państwa iliryjskiego. Większość obecnego stanu wiedzy została wypracowana w XIX i w I poł. XX w. a od tamtego czasu stan badań nad Ilirią niestety niewiele się zmienił. Temat Ilirii jest wciąż mało poznany i wymaga podjęcia kolejnych inicjatyw badawczych. Możliwe, że prowadzone obecnie badania polskiej i albańskiej misji archeologicznej pozwolą poszerzyć wiedzę na temat starożytnej Ilirii. Dopracowania wymaga szczególnie kwestia zasięgu występowania Ilirów oraz właściwej interpretacji nazwy „Ilirowie”. Konieczna jest również rewizja rekonstrukcji historii państwa iliryjskiego i zdobycie wiedzy na temat jego organizacji społeczno-politycznej. Ważną rolę odegra ponowna analiza źródeł pisanych, co będzie niezwykle trudnym, ale nieodzownym działaniem. Mając tę samą pulę wzmianek w źródłach pisanych, badacze dochodzili do skrajnie różnych wniosków na temat tworzenia się państwa iliryjskiego. Wiele wskazuje na to, że niepoprawnie opisano na początku informacje pochodzące ze źródeł pisanych, a kolejni badacze, zamiast korzystać ze źródeł, powtarzali i interpretowali wiedzę swoich poprzedników.

2. Historia Ilirii w okresie tworzenia się państwa iliryjskiego

2.1. Geneza i rozwój państwa Ilirów

Nazwa „Iliria” pochodzi z języka greckiego (Ἰλλυρία), a następnie została przejęta w zmodyfikowanej formie przez Rzymian - Illyrii proprie dicti. Jej interpretacja do dziś stanowi przedmiot sporów historyków, którzy wysuwają różne hipotezy dotyczące pochodzenia i pierwotnego znaczenia tego słowa. Na podstawie niewielu zachowanych do dzisiaj źródeł historycznych, badacze próbują odtworzyć pochodzenie plemion współcześnie nazywanych iliryjskimi. Ograniczony ich dostęp powoduje jak dużą różnorodność teorii naukowych dotyczących genezy państwa Ilirów. Według N.G.L. Hammonda nazwę Ἰλλυριοί stosowano na określenie wszystkich nie-greckich sąsiadów Epirotów, Macedończyków i kolonistów greckich. Pomimo występowania w źródłach wielu nazw plemion iliryjskich (Taulantiowie, Ardiajowie, Autariaci), nie znane jest żadne o nazwie „Ilirowie” (ryc.1). F. Papazaglou twierdzi jednak, że początkowo musiało istnieć takie plemię, które było najsilniejsze, a jego nazwa była stosowana na określenie wszystkich innych plemion. Badaczka umieszcza je na terenie pomiędzy Lissos i Epidauros. Z drugiej strony Hammond sugeruje, że pochodzenia tego terminu należy szukać w środkowej lub późnej epoce brązu, kiedy to ówcześni Grecy przejęli go od ludu zamieszkującego dolinę rzeki Mati, a następnie używali na określenie grupy ludzi posługujących się tym samym językiem i mających te same zwyczaje oraz zamieszkujących basen Jeziora Szkoderskiego.

Z powyższego akapitu wynika, że istnieje co najmniej kilka interpretacji nazwy „Ilirowie”. Podobnie naukowcy nie są zgodni co do genezy państwa iliryjskiego. Przyjmuje się, że państwo Ilirów zaczęło się kształtować w IV w. p.n.e. Wcześniej źródła rejestrują obecność tych plemion, które uczestniczą w ważnych wydarzeniach na Półwyspie Bałkańskim, np. przeciwstawiając się greckiej kolonizacji, wspierają Persję w wojnach grecko-perskich, a także uczestniczą w sporach poleis z koloniami. Jak konkretnie przebiegał proces integracji plemion i tworzenia nowego państwa, nie wiadomo. Problemem jest brak źródeł, na podstawie których można by odtworzyć przebieg wydarzeń. Centrum nowopowstającego organizmu politycznego znajdowało się na wybrzeżu, pomiędzy linią Lissos-Lychnidos na południu a linią Neretwy na północy. Pająkowski dodaje, że w skład państwa wchodziły takie plemiona jak Labeaci, Dokleaci, Grabaeci, Sassaeci i Enchelejowie.

Za pierwszego władcę Ilirów uważa się Bardylisa I, który obalił poprzednią dynastię, prawdopodobnie kadmejską, panującą nad Enchelejami. To wydarzenie jest równoznaczne z końcem enchelejskiej hegemonii. Nowy władca prawdopodobnie zdobył kolejno ziemię Taulandiów i Brygów tym samym, otwierając obie drogę do Macedonii i Epiru. Część Ilirów w 385 r. p.n.e. zaangażowała się w konflikt w Epirze, gdzie wygnany władca Molossów Alketas I próbował odzyskać utraconą władzę. Ilirowie pod pozorem pomocy byłemu królowi, przez pewien czas okupowali te tereny, dopóki nie zostali wypędzeni dzięki wsparciu udzielonemu Molossom przez Spartę. Wykorzystując osłabienie Macedonii, podejmowali także wyprawy rabunkowe i otrzymując okup od ówczesnego władcy Amyntasa III. Po przezwyciężeniu kryzysu, nowy król macedoński Filip II zawarł koalicję z Molossami i zwyciężył Bardylisa I, a następnie jego dwóch następców (Grabosa i Pleuratosa I), tym samym wzmacniając swoją pozycję na Bałkanach. Ostatecznie Ilirowie poddali się w latach trzydziestych IV w. p.n.e. Dzieło umacniania hegemonii macedońskiej kontynuował Aleksander Wielki. Po śmierci jego ojca doszło do wybuchu licznych powstań wśród wrogich Macedonii ludów w tym Ilirów. Przywódcą powstania iliryjskiego był Klejtos, syn Bardylisa. Uzyskał on wsparcie Glaukiasza, władcy Taulantiów. Aleksander Wielki szybko uporał się z powstańcami i wyruszył tłumić zamieszki w Tebach. Nie ma wątpliwości, że Ilirowie ponownie podlegali Macedończykom, ponieważ ich kontyngenty brały udział w wyprawie macedońskiej przeciwko Persji; uczestniczyły m.in. w bitwie pod Arbelą i Issos.

Podboje macedońskie Filipa II i Aleksandra Macedońskiego kończą pierwszy okres w historii państwa iliryjskiego. Proces integracji zapoczątkowany przez Bardylisa I został zatrzymany w wyniku podbojów macedońskich. Od tej pory Ilirowie byli ludem zależnym od monarchii Argeadów i stali się częścią wielkiego imperium stworzonego przez Aleksandra. Jego śmierć zapoczątkuje kolejny etap w historii Ilirów i pozwala kontynuować wzrost znaczenia ich państwa na arenie międzynarodowej.

2.2. Iliria w okresie zależności od Macedonii i Epiru

Po śmierci Aleksandra Macedońskiego na Bałkanach pojawia się nowa potęga polityczna - Taulantiowie. Ich władca, Glaukiasz, po stłumieniu powstania iliryjskiego w 335 r. p.n.e. nie utracił swojej władzy, a wręcz przeciwnie - umocnił ją, rozszerzając strefę wpływów na wybrzeżu i panując nad oficjalnie niezawisłą Apollonią i Epidamnos. Kolejnym politycznym sukcesem tego władcy było udzielenie azylu Pyrrusowi, synowi Ajakidesa, króla Epiru. Jego ojciec został wygnany z kraju w wyniku rozruchów inspirowanych przez Macedończyków. Obecny władca Macedonii Kassander próbował wykupić księcia od Taulantiów, ale jego oferta została odrzucona.

W 307 r. p.n.e. dwunastoletni Pyrrus na krótko odzyskał władzę w Epirze, po pięciu latach został zdetronizowany przez Kassandra. Najprawdopodobniej jeszcze przed objęciem władzy w Epirze, Pyrrus został adoptowany przez Glaukiasza. Jeżeli naprawdę tak było to możliwe, że Glaukiasz zapewnił mu jakiś udział w rządach nad Taulantianami, tym samym dokonując zjednoczenia państw pod panowaniem jednej dynastii. Jego plany zniszczył najazd Kassandra Po tym wydarzeniu Glaukiasz znika ze źródeł; najprawdopodobniej państwo Taulantiów zostało zniszczone przez Macedończyków. Od roku 298/297 p.n.e., po śmierci Kassandra, Macedonia ponownie popadła w kłopoty wewnętrzne spowodowane walką jego synów o władzę. Taka sytuacja stworzyła dogodne warunki dla rozwoju państwa Epiru za panowania Pyrrusa.

Po śmierci Kassandra Pyrrus zdobył wsparcie ze strony Egiptu i dzięki niemu udało mu się odzyskać udział w rządach w Epirze, a następnie zostać niezależnym jednowładcą. Znacznie rozszerzył on strefę wpływów, zdobywając Ambrację, Amfilochię, Akarnanię i Atamanię. Wkroczył również do Macedonii, ale wycofał się prawdopodobnie pod naciskiem swojego protektora Ptolemeusza I. Udało mu się jednak zająć Macedonię Górną, po upadku Demetriusza I, króla macedońskiego. Wiadomo również, że panował nad Apollonią oraz odzyskał kraj Taulantiów prawdopodobnie w rezultacie walk z Ilirami.

Historia Ilirów po śmierci Aleksandra Wielkiego nie została dokładnie zrekonstruowana z powodu braku źródeł historycznych dotyczących tego okresu. Klejtos po klęsce powstania znalazł azyl u Glaukiasza, jednak dalsze jego losy nie są znane. Możliwe, że zamieszanie jakie powstało po upadku dynastii Argeadów pozwoliło na odzyskanie niezależności przez Ilirię. Według Pająkowskiego w okresie panowania Glaukiasza Ilirowie byli niezawiśli od Taulantiów i Macedończyków, a po upadku Glaukiasza mogli rywalizować o kraj Taulantiów z Pyrrusem. Taki rozwój wydarzeń potwierdzałyby źródła, które podają, że król Epiru prowadził liczne wojny z Ilirami. Plutarch podaje, że Pyrrus zawarł związek małżeński z córką władcy Ilirów imieniem Bardylis (II?). To wydarzenie jest interpretowane jako sojusz pomiędzy dwoma państwami, które podzieliły między siebie kraj Taulantiów. Strony zawierające układ raczej nie były sobie równe; możliwe, że Pyrrus rozszerzył strefę wpływów również na państwo Ilirów.

2.3. Rozwój państwa za panowania Argona i Teuty

Potęga państwa Pyrrusa została zachwiana w 286 r. p.n.e., kiedy doszło do wojny Epiru z Macedonią. Ówczesny władca Lizymach odebrał mu większość zdobyczy terytorialnych z czasów wojny z Demetriuszem I. Sojusznikiem króla macedońskiego w tej wojnie był kolejny władca Ilirów - Monunios. Po udanej wojnie z Epirem Macedonię po raz kolejny ogarnęła wojna domowa. W sporze o władzę uczestniczył Ptolemeusz, syn Lizymacha i Ptolemeusz Keraunos. Dawny sojusz iliryjsko-macedoński przetrwał i Monunios wspierał w walce syna Lizymacha. Zwycięstwo przypadło jednak Keraunosowi.

Zmianę sytuacji politycznej na Bałkanach przyniósł najazd celtycki w 280/279 r. p.n.e. Inwazja w pierwszej kolejności osłabiła państwo macedońskie. Antygonos Gonatas wprawdzie przegonił Celtów z Macedonii, ale jego strefa wpływów znacznie się zmniejszyła. W 274 r. p.n.e. został pokonany przez Pyrrusa, który na krótko opanował Macedonię, ale niedługo potem zginął na Peloponezie. W konsekwencji doprowadziło to do rozpadu potęgi Epiru. Nie wiadomo natomiast w jakim stopniu inwazja Celtów miała wpływ na państwo Ilirów. Prawdopodobnie kraj nie ucierpiał w większym stopniu. Przyczyną oszczędzenia Ilirów mogło być zapłacenie przez nich okupu. Następca Monuniosa - Mitylos prowadził aktywną politykę zagraniczną zwrócona przeciwko dynastii Epiru. Wykorzystał osłabienie króla Aleksandra II (syn Pyrrusa) i wkroczył do Epiru, ale poniósł klęskę.

Okres 260-230 p.n.e. jest często uważany za renesans rozwoju państwa Ilirów. W tym czasie władcą Ilirii zostaje Argon, syn Pleuratosa (II?). Razem ze swoją małżonką - królową Teutą, doprowadzili do znacznego rozszerzenia iliryjskiej strefy wpływów i w konsekwencji ściągnęli na siebie uwagę Rzymu. Wzrost potęgi dynastii iliryjskiej był możliwy dzięki sprzyjającej sytuacji na arenie międzynarodowej. Złożyło się na nią wiele czynników m.in. śmierć Pyrrusa, inwazja celtycka, która osłabiła Macedonię, wojna Lizymacha z Pyrrusem i brak potęg morskich w III w. p.n.e. Znacznie wzrasta w tym okresie aktywność Ilirów w ośrodkach greckich na wyspach i na wybrzeżu adriatyckim interpretowana jako przejaw wzrostu autorytetu państwa. Za panowania Argona do iliryjskiej strefy wpływów należało już Faros, Korkyra, większość wysp adriatyckich oraz najprawdopodobniej Dalmacja. Argon przeprowadził także udaną kompanię na Etolię, a po jego śmierci (231/230 r. p.n.e.) królowa Teuta zajęła Epir, tym samym tworząc największe terytorialnie państwo iliryjskie.

Wzmożona aktywność Ilirów ściągnęła uwagę Rzymu. Przyczyną zainteresowania Senatu kwestią Ilirii były oficjalnie liczne ataki piratów na italskie i sycylijskie statki handlowe oraz prośba o pomoc mieszkańców Issos. Informacje o wydarzeniach poprzedzających I wojnę Rzymian z Ilirami podaje Polibiusz, jednak należy do nich podejść dość krytycznie. Według Polibiusza Senat wysłał poselstwo do Teuty, a po burzliwej wymianie zdań królowa kazała zabić posła w drodze powrotnej. Inną wersję wydarzeń przedstawia m.in. Appian, według którego poselstwo w ogóle nie dotarło do królowej, ponieważ zginęło na morzu. Możliwe, że wersja Polibiusza była próbą usprawiedliwienia agresywnej polityki wobec Ilirów, budowaniem akcji propagandowej.

I wojna rzymsko - iliryjska zakończyła się zwycięstwem Rzymu. Do klęski Teuty przyczynił się Demetriusz z Faros, jeden z wodzów iliryjskich, który dopuścił się zdrady i wpuścił obce wojska do Apollonii. Skutkiem wojny było przekazanie władzy małoletniemu Pinnesowi (syn Argona) jako sojusznikowi rzymskiemu, utrata większości zdobyczy terytorialnych (granica na Lissos). Regentem Pinnesa został Demetriusz z Faros.

2.4. Upadek państwa Ilirów

Demetriusz z Faros nie do końca spełniał rolę sojusznika Rzymu. Wbrew swojemu zwierzchnikowi zawarł sojusz z Antygonosem Dozonem, władcą Macedonii. W realizowaniu promacedońskiej polityki przeszkodził mu jednak Skerdilaidas, brat króla Argona, który zaczął w tym czasie rywalizować o władzę w państwie. Śmierć Antygonosa Dozona pozbawiła Demetriusza silnego sojusznika. Nowy władca Macedonii - Filip V zawarł sojusz ze Skerdilaidasem, obiecując udzielić mu pomocy w umacnianiu pozycji w Ilirii. Stopniowo rządy w najważniejszych ośrodkach przejmowali zwolennicy Skerdilaidasa i w konsekwencji w przeddzień wybuchu II wojny z Rzymem Demetriusz nie posiadał już realnej władzy.

W 219 r. p.n.e. wybuchła II wojna rzymsko - iliryjska, a za jej bezpośrednią przyczynę podaje się poczynania Demetriusza z Faros, który nie spełniał swojej roli sojusznika rzymskiego. Dla Rzymu niepokojący był również sojusz Skerdilaidasa z Filipem V i rosnąca potęga Macedonii. Rzymianie zaatakowali dwa najważniejsze ośrodki władzy Demetriusza - Dimale i Faros. Oba zostały zdobyte, a Demetriusz uciekł do Macedonii. Po zwycięstwie Rzymian nad Ilirami, panowanie ponownie przekazali Pinnesowi.

Skerdilaidas po raz kolejny nie uzyskał kontroli nad Ilirią, a jego relacje z Filipem V znacznie się pogorszyły. Jedną z przyczyn mogła być zgoda króla Macedonii na udzielenie schronienia Demetriuszowi i chęć zapewnienia mu panowania w Ilirii. Skerdilaidas został zmuszony do szukania pomocy u Rzymian. W 216 r. p.n.e. Filip V, wykorzystując zwycięska kompanię Hannibala, wysłał flotę na Morze Adriatyckie, zagrażającym tym samym Ilirom. Przez kilka lat atakował wybrzeże i przeprowadzał kompanię lądową; zdobył kilka miast iliryjskich m.in. Lissos. Rzymianie zawarli z Filipem V pokój w 205 r. p.n.e. uznając dotychczasowe nabytki Macedonii. Traktat pokojowy w Foinike miał też pozytywne znaczenie dla kolejnego władcy Ilirii - Pleuratosa III (syn Skerdilaidasa). Uwzględniono bowiem, że Filip V nie może zaatakować państwa Ilirów pod groźbą zerwania traktatu.

Główną przyczyną zawarcia przez Rzymian traktatu pokojowego w 205 r. p.n.e. była chęć skupienia wszystkich sił na walce z Hannibalem. Po zakończeniu wojny z Kartaginą Rzym mógł przystąpić do zakończenia kwestii Macedonii. Ważnym punktami oparcia w trakcie rzymskiej kampanii na Bałkanach były dwa miasta - Apollonia i Epidamnos. Pleuratos III przyjął na siebie rolę sojusznika Rzymu, ale nie wiadomo w jakim stopniu uczestniczył w wojnie. Możliwe, że brał w niej dosyć aktywny udział, ponieważ był uwzględniony podczas podziału zdobyczy terytorialnych. Po przegranej Filipa V w 197 r. p.n.e. Pleuratos III otrzymał Lychnidos i terytorium wokół Jeziora Ochrydzkiego. Za panowania tego władcy Iliria po raz ostatni uzyskała tak duże terytorium.

W 181 r. p.n.e. zmarł Pleuratus III, a po nim na tronie zasiadł jego syn Gentios. Centrum władzy nowego króla stanowiły trzy miasta: Skodra, Lissos i Rhizon. Świadczyć o tym mogą liczne znaleziska monet z wizerunkiem tego władcy. W Szkodrze i Lissos znajdowały się dwie główne mennice; przedstawienia Gentiosa umieszczano również na egzemplarzach emitowanych w Dyrrhachium. Relacje władcy z Rzymem nie należały do najlepszych. Senat rzymski dwa razy zarzucił mu piractwo. Następny incydent miał miejsce dziesięć lat później, kiedy mieszkańcy Issy oskarżyli go o spiskowanie przeciwko Rzymowi razem z Perseuszem z Macedonii. Potwierdzeniem tych oskarżeń mogą być monety znalezione przez Sir Artura Evansa w górach Klementi w okolicy Szkodry. Były to monety iliryjskie datowane na 168 r. p.n.e. zwierające motyw niedźwiedzia macedońskiego. Według Evansa wskazują one na silne wpływy macedońskie na tym obszarze.

III wojna macedońska datowana jest na lata 171-167 p.n.e. Jeszcze przed rozpoczęciem walk z Perseuszem, Rzym umocnił swoją pozycję w Ilirii, wzmacniając obronę Dassaretii. Następnie celowo osłabiał państwo Gentiosa; w wyniku tych działań władca stracił prawie połowę królestwa, m.in. Lychnidos i terytorium Dalmatów. W obecnej sytuacji Gentios zawarł antyrzymski układ z Perseuszem i rozpoczął przygotowania do wojny. Wkroczył do Ilirii podległej Rzymowi i zajął kilka ośrodków. W odpowiedzi Rzym wysłał poselstwo do Gentiosa, ale ten kazał je uwięzić. Pomimo rzymskiej przewagi, król iliryjski przystąpił do dwóch bitew i obie przegrał. Uciekł z Lissos do Szkodry, gdzie miał poczekać na pomoc swojego brata, Caravantiusa. Nie zdołał jednak odeprzeć ataku i był zmuszony się poddać. Wywieziono go do Rzymu, gdzie uświetnił wjazd triumfalny L. Anicjusza. Ilirowie zachowali wolność, a część ośrodków została zwolniona z płacenia trybutu (ci, którzy podczas konfliktu nie wspierali Gentiosa). Szkodra, Dassaretia, Selepitania płaciły sumę, będącą połową podatku królewskiego. Iliria została podzielona na trzy części: położenie pierwszej nie jest znane, ale prawdopodobnie obejmowało tereny na południe od Lissos, druga - Labeatis, trzecia - na wybrzeżu w okolicy Risan. Według źródeł rzymskich kompania rzymska trwała tylko 30 dni. Perseusz nie wywiązał się z obietnic danych Gentiosowi, ale monarchia Antygonidów kilka lat później podzieliła los Ilirów.

2.5. Okres zależności od Rzymu

Po III wojnie macedońskiej dużą aktywnością wykazał się lud Dalmatów, obecnie uważanych za Ilirów. Ich nazwa została wzięta od centrum państwa - Delminium. Według Polibiusza w czasie panowania Pleuratosa III Dalmaci podlegali Ilirom. Z czasem prawdopodobnie się odłączyli i prowadzili niezależną politykę. Mogło to nastąpić po likwidacji państwa Ilirów. Ich najazdy na terytoria plemion sprzymierzonych z Rzymem doprowadziły do ściągnięcia na siebie uwagi Rzymian. Bezpośrednią przyczyną interwencji rzymskiej były skargi Isseńczyków w Senacie. W 156 r. p.n.e. Rzym ponownie wkroczył na Bałkany i zwyciężył Dalmatów, zdobywając ich stolicę. Dowodzącym po stronie rzymskiej był P. Cornelius Scipio Nasica. Po udanej kampanii, dostał zgodę od Senatu na odbycie uroczystego triumfu.

Klęska Związku Dalmatów otworzyła drogę na wybrzeże Ardiajom i Plerajom. Wytworzyli oni coś na wzór federacji wojennej i odbywali liczne wyprawy rabunkowe; atakowali statki rzymskie i iliryjskie. Wzmożoną aktywność tych plemion zakończyła zwycięska wyprawa Rzymu zorganizowana w 135 r. p.n.e. W kolejnych latach Rzymianie musieli stłumić liczne powstania antyrzymskie na tym terenie. W latach 78-76 p.n.e. odbyła się kolejna kampania przeciwko Dalmatom, którą zakończyło zdobycie portu Salona.

Po śmierci Cezara wybuchło powstanie obejmujące całe terytorium Ilirii. Jego rozwojowi sprzyjała wojna domowa w Rzymie. W tym czasie decyzją Senatu Macedonia i Iliria miały przypadać Brutusowi. Ten jednak był zbyt zajęty rywalizacją polityczną z Antoniuszem i nie miał czasu ani możliwości stłumić powstanie. Po bitwie pod Filippi sytuacja nie uległa zmianie. Nowym zarządcom tych terenów został Antoniusz, ale podobnie jak jego poprzednik, nie poświęcił czasu na wyciszenie zamieszek. Dodatkowo wzrasta aktywność iliryjska na morzu. Wyprawy pirackie interpretuje się częściowo jako przejaw walki wyzwoleńczej. Do stłumienia powstania przystąpił dopiero Oktawian August, zaraz po pokonaniu Pompejusza. Wojna Oktawiana w Ilirii trwała w latach 35-33 p.n.e. i zakończyła się ostatecznym zwycięstwem Rzymu. Kampania prowadzono z szerokim rozmachem, gdyż jednocześnie była ostateczną rozprawą z Optymatami, którzy w Ilirii mieli wielu sojuszników. Pomimo okrucieństwa Rzymu podczas tłumienia powstania, opór Ardiajów został ostatecznie złamany dopiero po upadku powstania panońskiego (6-9 p.n.e.). Od tego momentu rozpoczyna się okres romanizacji ludności i przekształcania ośrodków iliryjskich w miasta typowo rzymskie. Na miejscu dawnego państwa Argona i Teuty powstała prowincja rzymska - Illyricum. Okres panowania Rzymu w Ilirii wykracza poza zakres mojej pracy i nie będę się nim bliżej zajmować.

3. Postać króla Gentiosa

3.1. Organizacja społeczno-polityczna Ilirii

Organizacja polityczna tzw. państwa iliryjskiego do dziś nie została dokładnie zbadana. Przyczyną tego stanu rzeczy jest niezachowane się żadnych iliryjskich źródeł pisanych; najprawdopodobniej Ilirowie nie wytworzyli własnego pisma. Trudno również stwierdzić, czy istniały odgórne prawa regulujące kwestie polityczne i społeczne. Jak wcześniej wspomniałam nazwa Iliria obejmuje kilka różnych plemion zamieszkujących Półwysep Bałkański. Każde z nich mogło mieć odrębne prawa lokalne, które regulowały kwestie społeczne i polityczne. Obecnie uważa się, że mieszkańcy Bałkan byli podzieleni na klany plemienne, które powstały prawdopodobnie we wczesnej epoce żelaza na terenie Ilirii, Epiru i Macedonii. Tezę o plemiennym charakterze organizacji Ilirów we wczesnym etapie rozwoju państwa popiera F. Papazoglu. Bez odpowiedzi pozostaje pytanie kiedy wykształciły się takie wspólnoty i sposób ich organizacji. P. Siewert nazywa je koine. Członkowie plemion iliryjskich cieszyli się dużą swobodą i niezależnością. Wspólnoty praktyczne rządziły się same, a władcy tylko w niewielkim stopniu mogli narzucać im swoją wolę. Wiadomo, że plemiona istniały w III wieku p.n.e., a może nawet w V w. p.n.e. W południowej Ilirii koine pojawiają się dopiero po upadku Epiru w III w. p.n.e. natomiast nie ma dowodów na ich istnienie w Epirze.

Według E. Shoshi'ego wśród Ilirów musiała istnieć sieć mniejszych i większych plemion i miast o zróżnicowanym znaczeniu. Miasta rozwijają się od V w. p.n.e. (Amantia, Klos, Kalivo), IV w. p.n.e. powstaje Byllis, Lissos, Skodra, Zgerdesh. Niektóre z nich musiały stanowić lokalne centra w Ilirii i tworzyły podstawy dla rodzącego się państwa. Miasta miały własne samorządy, o czym wskazuje plan zabudowy miast iliryjskich z budynkami użyteczności publicznej, ale nie prowadziły niezależnej polityki zagranicznej. Poza tym od III w. p.n.e. zakładano w nich mennice, które biły pierwsze monety iliryjskie.

Zjednoczenie Ilirów nie mogłoby się odbyć bez istnienia silnych jednostek, bogatszej warstwy społecznej, która reprezentowała poszczególne plemiona. W okresie od VIII-IV w. p.n.e. rosła liczba tzw. „grobów książęcych” znajdowanych na wybrzeżach od Półwyspu Iberyjskiego, aż do terytorium Ilirów, Traków i Macedończyków. W grobach znajdowano towary luksusowe, takie jak wyroby z metali szlachetnych oraz ceramikę. Dowodzi to zróżnicowania majątkowego społeczności plemiennych. Badacze twierdzą, że „arystokracja” przejęła kontrolę na handlem śródziemnomorskim, w szczególności towarami luksusowymi (sól, metale). Tworzyła się sieć zależności handlowych, które mogą się dalej rozwijać w miastach i stanowić punkt wyjścia dla kolejnych formacji politycznych. Rodzina „arystokraty” mogła się przekształcić w stałą dynastię dominującą w administracji i dalej się rozwijać. Możliwe, że taki scenariusz miał miejsce podczas tworzenia państwa Ilirów.

Niewiele wiadomo o organizacji politycznej Ilirii, a wiedza, którą obecnie posiadamy została zaczerpnięta ze źródeł rzymskich. Na czele państwa stał król, jednak jego kompetencje omówię w następnym podrozdziale. Królowi podlegali naczelnicy miast, wyznaczani prawdopodobnie przez monarchę. Taki urząd mogli pełnić Demetriusz z Faros i brat Gentiosa - Caravantius.

Obok urzędu naczelnika Pająkowski wymienia instytucję „principes gentis-principes Illyriorum” znajdujące się w „Dziejach Rzymu od założenia miasta” Tytusa Liwiusza; w polskim tłumaczeniu nazywani są znakomitościami plemiennymi. Taki tytuł może świadczyć, że należeli do starszyzny plemiennej, instytucji, z którą musiał się liczyć władca. Według przekazu Liwiusza byli przedstawicielami króla i uczestniczyli w prowadzeniu polityki zagranicznej. Gentios wysłał ich do dowódców rzymskich z prośbą o zawieszenie broni.

O kolejnej instytucji państwowej pisze Polibiusz. Przy opisie przejęcia władzy królewskiej przez Teutę pisarz wspomina: „Rządy królewskie przejęła jego małżonka Teuta, która przy pomocy wiernych przyjaciół załatwiała poszczególne sprawy państwa”. Instytucja „przyjaciół króla” została zaczerpnięta z ustroju greckiego polis. Składali się na nią najbliżsi doradcy i współpracownicy oraz wysocy urzędnicy, którzy uczestniczyli w prowadzeniu polityki zagranicznej. Źródła podają, że posłowali oni w imieniu króla i zawierali porozumienia międzypaństwowe. Według Pająkowskiego do ich funkcji nie należała kontrola i ograniczanie władzy królewskiej, ponieważ prawdopodobnie byli wybierani przez króla.

Obecnie wszystkie posiadane przez badaczy informacje pochodzą z obcych źródeł. Niestety Ilirowie nie pozostawili po sobie żadnych dokumentów, dlatego wiedza o organizacji społeczno-politycznej ich państwa jest niekompletna. Możliwe, że w przyszłości uda się ją uzupełnić.

3.2. Funkcja basileusa w Ilirii

Według tradycji instytucję władzy królewskiej w Ilirii wprowadzili Kadmejowie. Przybyli oni do Enchelejów, a następnie podporządkowali sobie wszystkie plemiona iliryjskie. Podania o kulcie Kadmosa i Harmonii stanowią jeden z głównych motywów zachowanych w opisach Ilirii. Ilirowie prawdopodobnie kontynuowali tradycje kadmejskie, które nie były znane wśród innych ludów bałkańskich. Silnie zakorzenienie tego kultu może świadczyć o teokratycznym charakterze władzy iliryjskiej. Niestety do naszych czasów nie przetrwało żadne imię władcy kadmejskiego, więc możliwe, że jego władza nie była zbyt rozległa.

Jak już wcześniej wspomniano pierwszym pojawiającym się w źródłach królem iliryjskim jest Bardylis. Współcześni badacze nie potrafią odpowiedzieć na pytanie, z którego z plemion iliryjskich pochodził. Wielu naukowców zastanawia się również czy określenie „król Ilirów” oznaczało, że był on odgórnym władcą wszystkich plemion, czy konkretnego o takiej właśnie nazwie. W źródłach wspomina się, że dokonał on wielkich czynów, stąd nasuwa się wniosek, że za jego panowania doszło w Ilirii do przełomu organizacji polityczno-społecznej i powstania monarchii.

Niewyjaśniona pozostaje rola jaką odegrał Sirras w czasie konsolidacji plemion iliryjskich. W tej kwestii ścierają się poglądy N.G.L. Hammonda i F. Papazoglu. Hammond twierdzi, że Sirras nie pochodził z Ilirii, tylko z rodu Bakchiadów. Po śmierci króla Linkestis Arrabajosa I poślubił jego córkę i został regentem małoletniego Arrabajosa II. Z kolei według Papazoglu Sirras był władcą Ilirii, poprzednikiem Bardylisa I. Jak na ten moment przyjmuje się, że koncepcja Hammonda jest bardziej prawdopodobna.

Obecnie badacze, historycy i archeologowie nie są w stanie odtworzyć pełnej listy królów iliryjskich. Umownie wszystkich znanych z imion władców przedstawia się jako jedną dynastię. Wśród następców Bardylisa wyróżniają się m.in. Monunios i Mitylos, których imiona widnieją na pierwszych monetach iliryjskich. Moniunios prowadził walki z Pyrrusem i podporządkował sobie Dyrrhachium. Iliria za panowania Mitylosa przetrwała inwazję celtycką, a sam władca prowadził aktywną politykę antymacedońską. Renesans potęgi iliryjskiej przypada na rządy Argona i Teuty o czym już wcześniej pisałam, natomiast zmierz na panowanie Gentiosa. Lista królów iliryjskich przedstawia się następująco:

Król	Lata panowania
Bardylis (I?)	359/358 - 355 p.n.e.
Grabos	355 - 344 p.n.e.
Pleuratos (I?)	344 - 337 p.n.e.
Klejtos	335 p.n.e.
Bardylis (II?)	295 p.n.e.
Monunios	285 p.n.e.
Mitylos	270 p.n.e.
Pleuratos (II?)	260 p.n.e.
Ballaios	260-231 p.n.e.
Agron	231/230 p.n.e.
Teuta	230/229 p.n.e.
Triteuta i Demetriusz z Faros, regenci Pinnesa	229 - 221 p.n.e.
Pinnes	221 - 219 p.n.e.
Skerdilaidas	218 - 206 p.n.e.
Pleuratos (III?)	206 - 180 p.n.e.
Gentios	180 - 168/167 p.n.e.

Lista Pająkowskiego została uzupełniona o króla Ballaiosa z uwagi na najnowsze ustalenia oparte na badaniach numizmatycznych. Imię tego władcy razem z tytułem basileus pojawia się tylko na monetach znajdowanych na terytorium byłego państwa iliryjskiego, głównie w Zatoce Kotorskiej. W Risan emisje Balaiosa znajdowane są od II poł. XIX w. Obecnie znanych jest 5 dużych zespołów zawierających tylko ten rodzaj monet. Liczyły one od kilku do 100 egzemplarzy. Niestety w większości nie zostały przebadane i opisane. W 2010 r. szczególnie znaczącego odkrycia podczas wykopalisk w Risan dokonał Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Środkowo-Wschodniej UW. Pod podłogą jednego z budynków znaleziono skarb monet sygnowanych imieniem Ballaiosa (4656 sztuk o wadze blisko 15 kilogramów). Według R. Ciołek pomieszczenie, w którym go odkryto było częścią mennicy, a monety pochodzą z jednego odcinka czasu. Prawdopodobnie odkładano egzemplarze z poszczególnych cyklów produkcji. Znalezisko nazywane jest „wielkim skarbem z Risan” ze względu na jego liczebność oraz znaczenie jakie nadaje postaci króla Balaiosa. Obecnie przyjmuje się, że Ballaios był królem iliryjskim i umieszcza się go pomiędzy 260-231 p.n.e., chociaż kwestia jego panowania pozostaje ciągle otwarta.

Badacze częściowo są w stanie odtworzyć zakres obowiązków króla Ilirii. Do jego kompetencji na pewno należała polityka zagraniczna. Wiedzę niezbędną na ten temat dostarcza tekst Polibiusza, a dokładniej fragment, już wcześniej przywoływany, dotyczący rozmowy Teuty z posłami rzymskimi. W tym miejscu chciałabym zwrócić szczególną uwagę na odpowiedź królowej, dotyczącą zarzutu piractwa; oświadczyła ona: „(…) że zamierza o to się postarać, aby ze strony państwa Iliryjczyków żadna krzywda nie działa się Rzymianom; ale co się tyczy osób prywatnych, to królowie u nich nie mają zwyczaju przeszkadzać Iliryjczykom w ich zyskach na morzu.”. Z tego jednego zdania można wyciągnąć kilka ważnych informacji. Po pierwsze król iliryjski musiał mieć ograniczoną władzę nad poddanymi skoro nie mógł zakazać prywatnego piractwa. Królowa prawdopodobnie pełniła rolę zwierzchnią wobec innych książąt, ale jej władza była ograniczona. Prowadziła politykę zagraniczną, zajmowała się dyplomacją i kierowała armią, a z drugiej strony nie miała prawa wtrącać się w prywatne sprawy mieszkańców. Możliwe, że jego kompetencje się zmniejszały w czasie pokoju, a rosły w czasie wojny. Siewert twierdzi, że przy tworzeniu armii zwoływano żołnierzy z różnych szczepów. Wtedy wymagano posłuszeństwa wobec władcy, a żołnierze otrzymywali wynagrodzenie za służbę wojskową. Drugi wniosek płynący z tego fragmentu - Polibiusz używa liczby mnogiej „królowie nie mają zwyczaju”, co może być jednoznaczne z istnieniem ciągłej tradycji iliryjskiej. Inna interpretacja tego fragmentu dotyczy istnienia równolegle władców w różnych miejscach, z różnych plemion, jednak jedno wyjaśnienie nie wyklucza drugiego. Oznaczałoby to, że w tamtym czasie istniało odgórne prawo już wtedy uważane za stare. Pozostaje stwierdzić, czy informacje podawane przez Polibiusza można uznać za wiarygodne?

Charakterystyczna dla monarchii zasada dziedziczności tronu obowiązywała również w Ilirii. Wprawdzie niemożliwe jest odtworzenie pełnej genealogii dynastii założonej przez Bardylisa, jak również stwierdzenie, czy Ilirami rządziła jedna dynastia, jednak od Pleuratosa II do Gentiosa ta zasada obowiązuje. Po abdykacji Teuty władzę w imieniu małoletniego Pinnesa sprawowali kolejni regenci, a następnie brat Argona - Skerdilaidas, jego syn Pleuratos III, który przekazał ją swojemu synowi Gentiosowi. W źródłach nie ma żadnej informacji na temat wyboru władców przez lud lub arystokrację.

Od III wieku imiona władców iliryjskich pojawiają się na monetach, gdzie stosowano greckie określenie basileus, np. w przypadku Monuniosa, Mytilosa, Gentiosa i Balajosa. Do rozwoju państwa konieczne było upowszechnienie się monety. Początkowo prawdopodobnie prowadzono wymianę towarową, a z czasem wprowadzono monety greckie. Wiadomo, że Gentios pobierał podatki od poddanych, niestety nie znane jest jak w praktyce wyglądał system podatkowy. Świadczenia na rzecz państwa musiały być wysokie, skoro Rzymianie po wojnach iliryjskich zmniejszyli je w niektórych przypadkach nawet o połowę. Najstarsze znane iliryjskie monety z imionami władców wyemitowała mennica w Dyrrhachium. Pochodzą one z okresu panowania Monuniosa i Mitylosa, chociaż używano ich wcześniej. Może to świadczyć, że emitowali je jako suwereni miast iliryjskich lub greckich. Najwięcej monet zachowało się z okresu panowania Gentiosa, gdyż prawdopodobnie system monetarny rozwinął się właśnie w tym czasie. Kompetencje królów iliryjskich obejmowały również pełną kontrolę nad siłami zbrojnymi lądowymi i morskimi. Natomiast nic nie wiadomo o funkcji religijnej królów, ani o systemie sądownictwa.

3.3. Król Gentios (181 - 167 p.n.e.)

Gentios był ostatnim królem iliryjskim, prawdopodobnie synem Pleuratosa (III?) i jego następcą na tronie iliryjskim. Dokładne lata jego panowania są przedmiotem dyskusji badaczy, ale zawsze umieszcza się go w pierwszej poł. II w. p.n.e., a jego rządy kończą się upadkiem państwa po wojnach rzymskich. W przeciwieństwie do jego poprzedników, o panowaniu Gentiosa posiadamy stosunkowo dużo informacji ze źródeł pisanych, przede wszystkim rzymskich. Pisarze rzymscy w tym okresie stosunkowo często wspominają o swoich wschodnich sąsiadach, m.in. o wojnach rzymsko-iliryjskich z III w. p.n.e. Należy jednak mieć na uwadze, że Rzymianie ukazywali konflikt ze swojej perspektywy, a co za tym idzie usprawiedliwiali agresję poprzez obarczanie Ilirów winą za wybuch wojny. Konieczne jest, więc przyjęcie krytycznej postawy wobec tych źródeł.

W momencie objęcia władzy przez Gentiosa stosunki iliryjsko-rzymskie były stosunkowo dobre. Co więcej, prawdopodobnie na początku III wojny macedońskiej był sojusznikiem Rzymu, o czym może świadczyć wysłanie z pomocą Rzymianom 54 okrętów iliryjskich. Królowi przede wszystkim zależało na zmniejszeniu zagrożenia ze strony Macedonii. Sytuacja uległa zmianie w kolejnych latach; coraz bardziej napięte relacje macedońsko-rzymskie i prorzymska polityka Issy doprowadziły do konieczności zajęcia zdecydowanego stanowiska przez Ilirię. Trudne położenie Gentiosa pogorszyła jeszcze rosnąca potęga Dalmatów, która podzieliła Ilirię. Dodatkowo Rzymianie prowadzili politykę izolacji Gentiosa. Król iliryjski został zmuszony szukać sojusznika i znalazł go w osobie swojego niedawnego wroga, władcy Macedonii, Perseusza. Zawarcie sojuszu nie pomogło Gentiosowi w konflikcie z Rzymem. Ostatecznie król po rzymskiej interwencji został zmuszony się poddać, pozbawiono go władzy i wywieziono do Rzymu.

Iliria za panowania Gentiosa po raz drugi osiągnęła szczyt swojej potęgi (pierwszy w okresie rządów Argona i Teuty). W przeddzień rzymskiej interwencji królowi udało się ustabilizować sytuację wewnętrzną zarówno polityczną, jak i ekonomiczną. Szczególną zasługą ostatniego władcy iliryjskiego było przeprowadzenie reformy monetarnej. Zmiany dotyczyły nie tylko symboliki i legend na monetach, ale całego systemu, gdzie tradycyjne rozwiązania połączono z nowymi. Władca zachował cechy monet autonomicznych pochodzących z wcześniejszych okresów a charakterystycznych dla dwóch głównych ośrodków menniczych za panowania Gentiosa, Szkodry i Lissos. Mennictwo tych dwóch miast wykazuje wiele podobieństw, pomimo, że miały one zupełnie inną pozycję w państwie Gentiosa i odgrywały inną rolę polityczną. W obu przypadkach monety były sygnowane imieniem i tytułem króla, więc musiały być emitowane za jego panowania.

4. Szkodra - miasto-stolica w polityce Gentiosa

4.1. Archeologia

Szkodra jest obecnie jednym z największych miast na terytorium Albanii (ryc.2). W czasach rzymskim miasto nazywało się Scodra. Niektórzy badacze twierdzą, że ta nazwa pochodzi od albańskich słów „Shkodrin”, oznaczających miejsce, gdzie płynie rzeka Drin. Położona jest w północnej części kraju, przy granicy z Czarnogórą, na obszarze rozległej równiny. Miasto otoczone jest przez dwa pasma górskie: od strony morza przez Tarabosz oraz od wschodu przez pogórze Alp Albańskich. Terytorium równiny kształtują trzy rzeki: Buna, Kiri i Drin. Wody tych rzek niosą ze sobą znaczne ilości materiały, który akumulują po drodze w efekcie, powodując podwyższanie gruntu i zmianę koryt rzecznych. Wspomniana wyżej sytuacja doprowadziła do „zakopania” pozostałości starożytnego miasta grubymi warstwami mułu rzecznego, w wyniku nieustannej akumulacji osadów. Niestety jest to jedna z przyczyn skromnej wiedzy archeologów na temat iliryjskiej Szkodry. Od 2011 roku badania w Szkodrze prowadzi Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej UW (OBAE) pod kierownictwem prof. dr hab. Piotra Dyczka. Przedmiotem zainteresowania archeologów są ruiny na wzgórzu Rozafa (ryc.3).

Ponad miastem Szkodra góruje odosobnione wzgórze, na którym obecnie znajdują się ruiny średniowiecznego zamku Rozafa. Było to idealne miejsce na zbudowanie fortyfikacji ze względu na położenie - wyniesienie pośrodku żyznej równiny, zabezpieczone dodatkowo przez obecność trzech rzek. Początki budownictwa na wzgórzu Rozafa sięgają czasów iliryjskich. W niektórych miejscach widoczne są do dziś pozostałości starożytnej zabudowy w formie tzw. „murów cyklopich”. Jest to technika charakterystyczna dla całego obszaru wschodniego wybrzeża Morza Adriatyckiego. Mury budowano z ogromnych bloków kamiennych, starannie ciosanych i gładzonych, układanych bez użycia zaprawy (ryc.4). Obszar na wzgórzu jest na tyle duży (3,5 ha), że początkowo mógł pomieścić całą osadę. W trakcie rozwoju miasta zagospodarowano również tereny u podnóża.

Szkodra po raz pierwszy w źródłach pisanych pojawia się na przełomie I w. p.n.e. i I w. n.e. Miasto zostało opisane przez Liwiusza, jako munitissima (najsilniejsze) i difficilis aditu (trudno dostępne). Twierdza przez wiele wieków górowała nad miastem, kontrolując szlaki handlowe morskie i lądowe oraz zapewniając mieszkańcom bezpieczeństwo. Została jednak zniszczona w XIX w. wskutek trzęsień ziemi i licznych oblężeń.

Z budową twierdzy Rozafa związana jest bardzo stara legenda. Według niej, twierdza była budowana przez trzech braci. Pracowali oni codziennie, układając mury przyszłych fortyfikacji, niestety każdej nocy mury te się rozpadały. Bracia, nie wiedząc co robić, poprosili o radę starego mędrca. Ten poradził im, że budowa wymaga ludzkiej ofiary. Po naradzie zdecydowali oni, że najodpowiedniejszą ofiarą będzie jedna z ich żon. Postanowili, że pierwsza, która następnego dnia rano przyniesie mężowi posiłek zostanie żywcem zamurowana. Zgodnie z umową bracia mieli nie mówić żonom o swoim postanowieniu, jednak tylko najmłodszy z nich dotrzymała danego słowa. Pozostali dwaj uprzedzili małżonki jeszcze tej samej nocy. Rano tylko żona najmłodszego z braci, Rozafa, przyniosła mężowi kosz z jedzeniem. Bracia wytłumaczyli jej swój drastyczny plan, a ona zgodziła się poświęcić, ale pod pewnymi warunkami. Niedawno urodziła dziecko i chciała, żeby jej prawa pierś, prawe oko, prawa noga i prawa ręka nie zostały zamurowane; pierś - żeby karmić swoje dziecko, oko - żeby go widzieć, ręka - żeby go pieścić i noga - żeby kołysać jego kołyskę. Legenda mówi, że z jednego z murów zamku wciąż płynie mleko. Ciekawe jest, że serbska nazwa Alp Albańskich brzmi Prokletije, czyli Góry Przeklęte.

Geneza albańskiej nazwy Rozafa sięga okresu bizantyjskiego (ryc.5). Związana jest ze świętymi męczennikami Sergiuszem i Bakchusem, żołnierzami rzymskimi stacjonującymi w dzisiejszej Syrii na początku IV w. Obaj zginęli z powodu wyznawanej wiary chrześcijańskiej. Sergiusz został pochowany na pustyni syryjskiej, w miejscu zwanym pierwotnie Resafa. W VI w., kiedy diecezja szkoderska miała największe znaczenie w swojej historii, na tym obszarze upowszechnił się kult Sergiusza i Bakchusa, a w Szkodrze wybudowano monastyr ku ich czci. Był on wzorowany na monasterze powstałym wcześniej w Syrii. W tym samym czasie fortyfikacje otrzymały nazwę Resafa - Rozafa.

Wiedza na temat starożytnej Szkodry pochodzi głównie z tekstów źródłowych (Liwiusz) i znalezisk luźnych - głownie monety. Wiadomo, że znaczenie Szkodry znacznie wzrosło za panowania Argona i Teuty w III w. p.n.e. W tym czasie Szkodra była jedną ze stolic iliryjskich, jednak Teuta za najważniejszy ośrodek uważała Rhizon (Risan). Po klęsce z Rzymem Szkodra stała się centrum okręgu administracyjnego. Do rangi jednego z dwóch głównych ośrodków w państwie Ilirów miasto urosło za czasów ostatniego króla iliryjskiego - Gentiosa. Znacząca pozycja Szkodry była spowodowana przede wszystkim obecnością rezydencji królewskiej i mennicy, która zaprzestała w tym okresie wybijania monet autonomicznych na rzecz tych, sygnowanych imieniem króla. Informacje o emisjach królewskich znajdują się w dalszej części pracy. W tym miejscu chciałabym wspomnieć o samym mieście.

Wyniki prowadzonych obecnie prac archeologicznych niestety nie pozwalają w pełni odtworzyć rozplanowania miasta iliryjskiego. Problemem jest, jak już wcześniej wspomniałam, głębokość zalegania warstw starożytnych, ale też niewielka ilość pozostałości iliryjskich, które zostały zniszczone przez późniejszą zabudowę. Pierwsze badania naukowe w Szkodrze, podobnie jak na obszarze całych Bałkanów, prowadzili w XIX w. podróżujący uczeni. Do najważniejszych uczonych tego okresu należeli Artur Evans, Franz Nopcsa (węgierski paleontolog i geolog) oraz Theodor Ippen (albanolog). W XX w. albańscy archeolodzy założyli sondaże w wielu miejscach miasta i kilka większych wykopów przy antycznym murze miejskim u podnóży Rozafy. Według Praschniker i Schobera Szkodra w czasach panowania Gentiosa była już silnie ufortyfikowanym miastem, przy którego budowie brali udział greccy budowniczowie.

Liczne późniejsze przebudowy miasta doprowadziły do zaniku pozostałości murów iliryjskich na powierzchni wzgórza; na nich nadbudowano kolejne konstrukcje. Tylko w nielicznych miejscach możliwe jest dostrzeżenie fragmentów „murów cyklopich”. Zauważył to już, podczas swojej podróży, Artur Evans. Opisuje on dwa takie miejsca: południowo-zachodni narożnik, gdzie występował mur wniesiony techniką poligonalną bez użycia zaprawy. Podobnie, po przeciwległej stronie twierdzy, przy bramie głównej, w murach barbakanu widoczne są fragmenty „murów cyklopich”. Przebieg muru jest zgodny z kierunkiem drogi, co skłoniło Evansa do wyciągnięcia wniosków, że w starożytności brama znajdowała się w tym samym miejscu, co współcześnie. Badania z 2011 r. uzupełniły obserwacje Evansa. Archeolodzy OBAE przeprowadzili prospekcję stoku wzgórza Rozafa, podczas której odkryli kilka nieznanych wcześniej murów, uznanych za pozostałości iliryjskie. W tym samym roku archeolodzy założyli wykopy u podnóża wzgórza Rozafa, na półwyspie między Drinem a Buną, w miejscu przebiegu późnoantycznego muru. Niespodziewanie odkryli tam pozostałości wcześniejszych fortyfikacji. Dzięki temu udało się ustalić, że zasięg miasta w II w. p.n.e., czyli w czasach panowania króla Gentiosa, był znacznie większy niż dotychczas zakładano. Wychodził poza teren wzgórza Rozafa, zajmując również równinę u podnóża.

W 2012 r. archeologom udało się dotrzeć do zabudowań hellenistycznych, które w większości pokrywały się z murami z czasów rzymskich. Znalezione fragmenty naczyń sugerują, że odsłonięte warstwy są współczesne czasom Gentiosa. Badania potwierdzają, że akropolis było wtedy zabudowane, co zbiega się z informacjami zawartymi w źródłach antycznych. Problemem, z którym borykają się badacze jest niewielka ilość pozostałości z czasów iliryjskich. Według M. Lemke może to być spowodowane budową zamku średniowiecznego, podczas której usunięto z powierzchni wzgórza wcześniejsze fortyfikacje i pozostawiono tylko te, służące za fundamenty późniejszych murów.

Niewielką ilość zabytków hellenistycznych w Szkodrze według P. Dyczka należy interpretować jako pośredni dowód bogactwa starożytnego miasta. Natomiast ślady spalenizny i nagromadzenie gruzu mogłyby odpowiadać informacją podawanym w źródłach pisanych, dotyczącą zniszczenia miasta w 168 r. p.n.e. Stratygrafia warstw sugeruje, że miasto zostało odbudowane dopiero w I w. n.e.

Ostatni sezon wykopaliskowy w Szkodrze (2014) zaowocował zlokalizowaniem centrum miasta iliryjskiego, pochodzącego z III w. p.n.e. Obecnie wiadomo, w którym miejscu znajdował się najwyższy punkt wzgórza zabudowanego przez konstrukcje iliryjskie. Zaobserwowano tam występowanie „murów cyklopich”. Dodatkowo z tych warstw pochodzi znalezisko tzw. fiali ofiarnej, czyli naczynia w formie talerza, służącego do składania ofiar bogom.

Na obecnym etapie prac nie jest możliwe potwierdzenie, czy Szkodra była inaczej rozplanowana niż pozostałe ośrodki iliryjskie, np. Lissos. Takie rozwiązanie sugerowałby środowisko naturalne - wielkość wzgórza i terenu u jego podstawy, a także pogląd uznający za założycieli miasta - Labeatów. W odróżnieniu od Szkodry, większość miast iliryjskich ma greckie pochodzenie.

4.2. Mennictwo autonomiczne i królewskie

Pierwszą próbę datowania i klasyfikacji monet iliryjskich podjął A. Evans. Badania prowadził na niewielkim zbiorze monet znalezionym w miejscowości Selce niedaleko Szkodry (około 25 sztuk). Udało mu się rozpoznać najstarsze monety wybijane w Lissos, Szkodrze, a także te sygnowane imieniem króla Gentiosa. Klasyfikację Evansa uzupełnił J. Brunšmid w swojej monografii o monetach greckich miast w Dalmacji. Badacz również analizuje monety ze Szkodry i Lissos i na tej podstawie wyróżnia trzy fazy ich emisji. Brunšmid i Evans przyjęli, że monety zaczęto bić równolegle w tym samym czasie głównie pod wpływem rosnącej potęgi Macedonii pod władzą Filipa V Antygonidy.

I faza: monety autonomiczne wybijane przed 197 r. p.n.e. pod wpływami macedońskimi

II faza: monety króla Gentiosa; lata 197-168 p.n.e.

III faza: monety autonomiczne; po 168 p.n.e. wybijane pod wpływami rzymskimi

Schemat Brunšmida został przekształcony w 1966 r. przez S. Islamiego. Uczony nie zgodził się przyjąć głównego założenia swoich poprzedników, dotyczącego jednoczesnej działalności menniczej obu ośrodków. Potraktował te miasta odrębnie; dla Szkodry początek mennictwa ustalił na połowę III w. p.n.e., natomiast dla Lissos przyjął około III w. p.n.e. Brak dokładności w przypadku Lissos spowodowany jest słabszym przebadaniem tego stanowiska, a także mniejszą ilością danych źródłowych. Islami przesunął również do przodu czas bicia monet przez Gentiosa:

I faza: monety autonomiczne - pod wpływami macedońskimi

• Szkodra: 250-181 p.n.e.

• Lissos: III w. p.n.e.

II faza: monety za panowania Gentiosa

• Lissos i Szkodra: lata 181-168 p.n.e.

III faza: monety autonomiczne

• Szkodra: po 168 r. p.n.e. - pod wpływami rzymskimi

• Lissos: od 168 r. p.n.e. - zaprzestanie emisji monet

Za początek I fazy R. Ciołek przyjmuje się 213 r. p.n.e., nie zgadzając się z tezą Islamiego dotyczącą przesunięcia tego momentu na połowę III w. p.n.e. Według niej nieprawdopodobne jest, żeby królowie iliryjscy w okresie największego rozkwitu (Argon i Teuta) pozwalali na wybijanie monet autonomicznych, gdyż byłyby to jednoznaczne z respektowaniem niezależności miasta. Raczej emitowali monety z własnym imieniem. I faza przypada, więc na okres 213-181 p.n.e., a nie jak u Islamiego 250-181 p.n.e.

Przyznając rację R. Ciołek uznaję, że pierwszy typ monet autonomicznych Szkodry powstał pod wpływem najazdu macedońskiego Filipa V. Sugeruje to ikonografia: na awersie tarcza macedońska, na rewersie hełm iliryjski. Tarcza ma postać 6 segmentów, jeden na środku i pięć umieszczonych wokół; segmenty rozdzielone punktami (ryc.6). Według H. Ceka schemat 6 segmentów jest charakterystyczny dla tradycji iliryjskiej. Hełm iliryjski otoczony wieńcem laurowym i rozdzielonym napisem: Σ / ΚΟ / ΔPI / NΩN. Przedstawienia są ewidentnym połączeniem tradycji iliryjskiej i macedońskiej.

Drugi typ emitowany w Szkodrze to monety z przedstawieniem głowy Zeusa na awersie, a na rewersie galery iliryjskiej i delfina. Głowa Zeusa otoczona jest liśćmi dębowymi i zwrócona w prawo; galera otoczona legendą ΣΚΟΔPEI / NΩN. H. Ceka sugeruje, że nie mamy tu do czynienia z Zeusem Olimpijskim, ani Dodońskim, ale z iliryjską wersją Jowisza. W obu przypadkach na awersie występują motywy obce - tarcza macedońska wskazuje silne wpływy Macedonii, a popiersie Zeusa zostało umieszczone na wzór brązowych monet wybijanych w Dyrrachium. Świadczy to o silnych wpływach tego miasta w Szkodrze. Z drugiej strony na rewersie umieszczono elementy świadczące o autonomii tego ośrodka. K. Pink uważa, że typ z tarczą był emitowany według wzorów macedońskich wybijanych po 186 r. p.n.e. Stosując to datowanie wynikałoby, że typ II występował pomiędzy 186-181 p.n.e., ponieważ Gentios nie pozwoliłby na emisję monet autonomicznych.

Emisje „królewskie” Gentiosa w Szkodrze można podzielić na dwa typy. Pierwsza seria uznana przez badaczy za „królewską” to monety z tarczą macedońską na awersie i hełmem iliryjskim na rewersie (ryc.7). Tarcza miałaby być pozostałością z poprzedniego okresu silnych wpływów macedońskich. Na rewersie zmieniono jedynie legendę - imię miasta lub mieszczanina zastąpiono imieniem i tytułem królewskim: ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΓΕΝΘΙΟΥ.

Na drugim typie monet można zaobserwować zmiany na awersie i rewersie. Awers przedstawia popiersie interpretowane jako Gentiosa; król ukazany w podeszłym wieku, z głową zwróconą w prawa stronę, na głowie ma kausię na wzór królów macedońskich (ryc.8). Na rewersie ponownie widnieje legenda ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΓΕΝΘΙΟΥ przedzielona galerą iliryjską.

Szkodra wybijała też inny typ monet z galerą i napisem świadczącym o autonomii miasta: ΣΚΟΔPEINΩN, a na awersie głową Zeusa z Dydony. Ten typ miasto emitowało już po przekształceniu Ilirii w prowincję rzymską.

Po klęsce w III wojnie z Rzymem i abdykacji Gentiosa Szkodra ponownie emituje monety autonomiczne. Egzemplarze wybijane po 168 r. p.n.e. różnią się jednak od tych sprzed 181 r. p.n.e. Na awersie ponownie występuje głowa Zeusa w wieńcu z liści dębowych, a na rewersie galera iliryjska (typ III). Różnica pomiędzy tymi monetami jest widoczna na legendzie - napis pojawia się pod galerą w dwóch rzędach i dwóch wersjach: ΣΚΟΔPEI / NΩN lub CΚΟΔPI / NΩN (ryc.9). Monety miały różne warianty w zależności od symbolu i legendy na rewersie. Czasem umieszczano pod galerą delfina (wariant A); w innych wariantach pojawiały się imiona purytanów miasta (wariant B-M) znane również z monet Dyrrachium i Apollonii. Imiona były głównie pochodzenia macedońskiego i greckiego, ale pomiędzy nimi jest jedno prawdopodobnie iliryjskie: TATO (?).

Warianty monet, typ III:

1. delfin pod galerą

2. ΣΩΠATPOY

3. EYΠOPOY

4. AMΦAΛKIΔA

5. ΠATPΩNOΣ

6. ΠPAYΛOΣ

7. AΔAMATOΣ

8. AMYMΩNOΣ

9. KAΛΛHNOΣ

10. ΔAMΩNOΣ

11. ΔAMAΣ

12. TATO

Szkodra kontynuuje wybijanie typ monety z tarczą macedońską i hełmem iliryjskim (typ IV), ale ponownie w zmienionej formie. Podział legendy jest odmienny od pierwowzoru, w starszym Σ / ΚΟ / ΔPI / NΩN a w młodszym ΣΚOΔPI / NΩN / Π / Δ. Oznaczenie Π / Δ nie zostało do tej pory zinterpretowane.

Reforma monetarna Gentiosa w Szkodrze doprowadziła do zlikwidowania niezależności miasta i podporządkowania go bezpośrednio pod władzę króla. Po 168 r. p.n.e. ośrodek utracił swoją funkcję „stolicy” państwa iliryjskiego i wszedł w skład prowincji Iliria, a mimo to nadal emitował monety świadczące o posiadanej autonomii.

5. LISSOS - miasto w polityce Gentiosa

5.1. Archeologia

Lissos położone jest w północno-zachodniej części Albanii, u ujścia rzeki Drin. To niewielkie miasto obecnie noszące nazwę Lezha, otoczone jest współcześnie licznymi lagunami i terenami podmokłymi. W przeszłości Lissos pełniło funkcję jednego z ważniejszych ośrodków iliryjskich; wyznaczało południową granicę państwa Gentiosa, a wcześniej osadnictwa Labeatów. Za czasów wojny z Rzymem Lissos wyznaczało linię podziału państwa iliryjskiego.

Według przekazu Diodora Sycylijskiego Lissos (Lissus) zostało założone przez tyrana Syrakuz Dionizjosa I zwanego Starszym. W takim razie miasto należałoby badać jako grecką kolonię. Taka też informacja pojawia się opisie miasta Praschnikera i Schobera. Niektórzy badacze poddają jednak w wątpliwość taką interpretację tekstu Diodora. Według nich starożytny pisarz pomieszał nazwę Λυσσoν / Λυσση z Iσσαν / Iσση i tak naprawdę opisywał założenie miasta Issy na wyspie Vis. Albańscy historycy w opisach antycznych ruin miasta Lissos za ich budowniczego uznają Dionizosa I. Nowsze prace francuskich badaczy F. Prendi i K. Zheku dostarczają nowych informacji na ten temat.

Pierwsze badania terenowe na tym obszarze pozwoliły wyodrębnić dwa punkty osadnicze. Na wzgórzu zwanym Acrolissos (obecnie Mali e Shelbuemit) znajdowała się strażnica, a na pobliskim, znacznie mniejszym wzniesieniu - właściwe miasto Lissos (ryc.10). Polibiusz opisuje niedostępność i silne umocnienia tych miejsc, które były praktycznie nie do zdobycia: „(…) mury Lissos zarówno od strony morza, jak i lądu wybornie są umocnione bądź z natury, bądź sztucznie, a obok miasta leżący Acrolissos, już to wskutek swego wysokiego wzniesienia, już to jako w ogóle niedostępny, taki przedstawia widok, że nikt nie może nawet myśleć o zajęciu go przemocą (…)”. Obecnie w tym miejscu stoi zamek zwany akropolem, zbudowany z potrójnego pierścienia ścian. Pochodzi on z czasów tureckich, wtedy został odrestaurowany i rozbudowany w stylu weneckim przez sułtana Selima I. Twierdza stoi na fundamentach starożytnego akropolu, a przebieg murów odpowiada planowi antycznej budowli. Archeolodzy wydzielili w Lissos dwa rodzaje fortyfikacji: starożytne iliryjskie (Lissos I) i hellenistyczne Lissos (Lissos III).

Najbardziej zaawansowana technologicznie jest część południowo-zachodnia fortyfikacji Lissos. Mury zbudowane są z nieociosanych kamieni, dużej i średniej wielkości, położonych jeden na drugim bez użycia zaprawy („mury cyklopie”). Osiągają one powyżej 3 m. wysokości. Wolne przestrzenie pomiędzy wypełniono mniejszymi kamieniami. Na podstawie techniki wykonania murów wydatowano je na IV w. p.n.e. W XIX-wiecznym opisie Lissos autorstwa Praschnikera i Schobera, autorzy nie wspominają fragmentach fortyfikacji iliryjskich (ryc.11). Prawdopodobnie nie odseparowali ich od murów antycznych. Ściany typologicznie są podobne do zabudowań iliryjskich np. w Szkodrze.

Od czasu pierwszego opisu fortyfikacji Lissos z XV w. (str.246) wielu specjalistów dyskutowała nad chronologią, stylistyką i techniką wykonania murów miasta. Pierwszą planigrafię terenu przeprowadziła para austriackich archeologów Praschniker i Schober. Udało im się wyodrębnić mury miejskie w formie okręgu, schodzące w dół do rzeki Driny. Nowsze badania uzupełniły wcześniejszą planigrafię (ryc.12).

Cały obszar miasta zajmował ok. 20 hektarów i prawdopodobnie był podzielony murem na dwie części: górną i dolną. Nie wiadomo od kiedy istnieje taki podział. Mury kończą się nad brzegiem Driny, gdzie wybudowano wieże. System obronny górnego miasta przybiera formę wielokąta, ponieważ miał otaczać jak największą liczbę taras mieszkalnych. Była to skuteczna ochrona aglomeracji mieszkalnych. Zachowały się również ślady budowli mieszkalnych starożytnego Lissos, pozostałości drogi, a także płytki podłogowe z czasów rzymskich.

Mury budowane są na mocnych fundamentach - duże wapienne bloki kamienne postawione jeden na drugim. Powierzchnia tych kamieni jest zazwyczaj płaska, ale czasami są wyprofilowane w taki sposób, żeby uniknąć ich przesunięcia pod wpływem siły ciężkości. Na takich właśnie fundamentach postawiono „mury cyklopie” zbudowane z bloków kamiennych wyciętych za pomocą metalowych nożyczek, o czym świadczą pozostawione ślady. Przestrzeń miedzy nimi wypełniono drobnymi kamieniami. Ślady pod postacią wgłębień na zewnętrznej powierzchni kamienia świadczą prawdopodobnie o użyciu dźwigu z metalowymi kleszczami.

Autorzy nie zgadzają się z Praschnikerem i Schoberem, którzy za główny czynnik współistnienia różnych wątków architektonicznych uznają ukształtowanie powierzchni. Według nich miało to na celu jak najwydajniejsze wykorzystanie masywnych bloków kamiennych o różnych kształtach. R. L. Beaumont w fortyfikacji Lissos dopatruje się współwystępowanie dwóch stylów. Pierwszy z nich nazywa krzywoliniowym poligonalnym (le style polygonal curviligne), reprezentowany przez fortyfikacje miejskie datowane na okres przed IV w. p.n.e.; drugi - prosty poligonalny w rzędach (le style polygonal rectiligne en rengees). Prendi i Zheku nie do końca zgadzają się z tym podziałem, który według nich często jest nieścisły, opierając się wyłącznie na kryterium stylistycznym. Proponuje inny podział na mury trapezoidalne i poligonalne, które są budowane za pomocą tej samej techniki, ale różnią się kształtem bloków kamiennych (ryc.13). Oba style się przeplatają, współistnieją do tego stopnia, że jedna ściana może być zbudowana z jednej strony wątkiem poligonalnym, a z drugiej trapezoidalnym.

Teren Lissos podzielono na dwie części poprzez wybudowanie muru biegnącego przez środek terenu miasta. Prace archeologiczne i konserwatorskie przy ścianie działowej pozwoliły ustalić, że jest zbudowana w całej rozciągłości jednolitą techniką. Prawdopodobnie jest ona współczesna czasom odbudowy murów miejskich. Składa się z dwóch części murów - głównej o grubości 1,70 m. i końcowych, węższych o 0,80 m. oddalonych od siebie o 6 m.

Druga faza zabudowy miasta wiązała się z wzmocnieniem wcześniejszych konstrukcji. Do naszych czasów zachowały się dwa źródła wspominające o odbudowywaniu fortyfikacji Lissos (Juliusza Cezara i Cyriacusa z Ancony) jednak żadnego z nich nie można powiązać z tym konkretnym wydarzeniem. Młodsze części odbudowanej fortyfikacji mają formę kamiennych bloków o prostokątnych kształtach i różnej wielkości, przypominające konstrukcyjnie ścianę działową. Ta faza zabudowań nie ma już wgłębień na zewnętrznej powierzchni kamieni.

Miasto posiada również kilkanaście bram miejskich, które można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne - łączące poszczególne dzielnice (ryc.14). W górnym mieście odkryto ich dziesięć, w tym siedem zidentyfikowano i częściowo odrestaurowano (np. Porte de Gaviarius, Grande Porte). W dolnym mieście jak do tej pory nie odkryto żadnych drzwi, co może być spowodowane znacznym zniszczeniem miasta przez późniejsze konstrukcje. Taka ilość drzwi, podobnie jak w innym miastach rozwiniętych gospodarczo, może świadczyć o dużym gospodarczym znaczeniu tego ośrodka. Bramy zewnętrzne wychodzą w trzech kierunkach: południowym, północno-zachodnim i północnym, prowadząc do głównych szlaków handlowych i do dolnego miasta. Szczególnie na tle innych wyróżniają się tzw. Grande Porte wychodzące na główne szlaki handlowe.

System obronny uzupełniono dużą liczbą wież strażniczych ułatwiających obronę bram miasta. Obecnie odkryto ich 17 na całej długości muru. Wieże budowano w odległości 40-50 m, w miejscach, gdzie mur zmienia swój kierunek oraz gdzie następuje duży spadek terenu. Wystają one średnio 6 m. poza facjatę muru i 6-10 m. wzwyż. Na szczyt wieży można się było dostać po kamiennych schodach, umieszczonych na zewnątrz budowli. Zachowały się one częściowo przy tzw. Petite Porte, a ich ślady widoczne są także przy Porte de Gaviarius i Porte de la Source. Jak do tej pory nie znaleziono wejść do wież strażniczych.

Głównym problemem w badaniach nad Lissos jest datowanie antycznego miasta. Ci, którzy wierzą, że założył je Dionizos I początek miasta umieszczają w IV w. p.n.e. (str. 265). Novak podaje w wątpliwość greckie pochodzenie miasta. Według niego system obronny ma typowo iliryjski charakter, a miasto powstało na przełomie IV i III w. p.n.e. Prendi i Zheku na podstawie analizy architektury i znalezionej na stanowisku ceramiki (Apulian type) również sugerują umieścić początek istnienia Lissos pod koniec IV lub na początku III w. p.n.e. Takie datowanie potwierdzają dwa wykopy sondażowe założone na wzgórzu i nad brzegiem Driny. W umiejscowieniu drugiej fazy budowy fortyfikacji pomogły też odłamki ceramiki II-I w. p.n.e. znalezione w murach, w tym dwa fragmenty zawierające inskrypcje, mówiące o odbudowie murów, bram i wieży. Napisy sięgają połowy I w. p.n.e.

Podsumowując, według Prendi i Zheku informacje podawane przez Diodora Sycylijskiego nie są prawdziwe. Pisarz prawdopodobnie pomylił Lissos z Issą, i to ona była kolonią Syrakuz. Na podstawie przeprowadzonych badań archeologicznych stwierdzają, że Lissos ma typowo iliryjski charakter. Bardzo korzystne położenie geograficzne, spowodowało, że Lissos szybko się rozrastało, obejmując stopniowo tereny na stoku schodzącym nad brzeg Driny, a następnie się przekształciło w bogate miasto iliryjskie. Miasto stało się również centrum politycznym i strategicznym punktem monarchii Ilirów. Wiadomo, że pełniło funkcję komunikacją, leżąc na przecięciu szlaków handlowych. Pod koniec II w. p.n.e. lub na początku I w. p.n.e. mury Lissos poniosły poważne szkody i miasto znacznie osłabło. W tym czasie głównym zagrożeniem dla mieszkańców było prawdopodobnie powstanie Pirustesa. Świadomość istnienia niebezpieczeństwa doprowadziła do podjęcia decyzji o wzmocnieniu systemu obronnego. Odbudowane fragmenty fortyfikacji wyróżniają się ulepszoną techniką budowlaną, która mogła być spowodowana stopniową specjalizacją robotników.

Podsumowując, chronologia poszczególnych faz rozwoju miasta Lissos:

Lissos I - starożytne mury miejskie Ilirów na szczycie Mali e Shelbuemit

Lissos II - druga faza budowy murów Twierdzy Arete

Lissos IIIa - budowa fortyfikacji Lissos

Lissos IIIb - odbudowa fortyfikacji Lissos

W okolicy miasta Lissos doszło do przypadkowego odkrycia rzymskiej nekropoli przy okazji budowy drogi. Na jej terenie znajdowały się pozostałości czterech grobowców i kilka pojedynczych pochówków. Podobnie jak w przypadku muru miasta, grobowce zbudowane są z wapiennych bloków kamiennych, ułożonych w prostokątne komory grobowe. Grób na powierzchni ma formę okrągłej konstrukcji zwieńczonej kopułą. Do wnętrza prowadził korytarz zastawiony płytą kamienną. Na podstawie darów grobowych archeolodzy wydatowali nekropolę na pierwsze lata rzymskiej okupacji (znaleziono autonomiczną monetę Szkodry).

5.2. Mennictwo autonomiczne i królewskie

W 213 r. p.n.e. Lissos na krótko dostało się pod panowanie króla macedońskiego Filipa V. Czteroletni okres wpływów macedońskich niektórzy z historyków interpretują jako znaczący dla powstania pierwszych mennic i emitowania monet miasta Lissos. Według S. Islamiego pojawienie się pierwszych monet było prawdopodobnie związane z rozwojem gospodarczym tego regionu.

Wytypowanie pierwszej emisji monet miasta Lissos wywoływało liczne spory wśród badaczy. Za najstarszą monetę uznano typ koza / piorun (ryc.15). Niestety do tej pory odkryto tylko jeden egzemplarz tego typu, który zachował się w opisach, ponieważ sama moneta zaginęła. J. Brunšmid datuje ten egzemplarz na 211 r. p.n.e., natomiast H. Ceka przesunął początek emisji o 15 lat wstecz, na rok 229 r. p.n.e. S. Islami poddał w wątpliwość wcześniejsze ustalenia i zasugerował, żeby pierwszą emisję umieścić ogólnie w III w. p.n.e. bez podania dokładniejszego datowania. Według najnowszych ustaleń R. Ciołek można umiejscowić ten typ po 229 r. p.n.e., ponieważ wcześniej miasto znajdowało się w strefie wpływów Argona i Teuty. Gdyby Lissos w tym okresie biło monety, to byłaby to emisja sygnowana imionami władców iliryjskich. Dlatego za R. Ciołek przyjmuję początek emisji autonomicznej miasta po 229 r. p.n.e.

Najstarsza, więc emisja monet autonomicznych w Lissos datowana jest na okres 229 r. p.n.e. do 213 r. p.n.e., czyli podboju miasta przez Filipa V. Okres wcześniejszy nie bierze się pod uwagę w badaniach nad mennictwem Lissos, ponieważ prawdopodobnie nie wybijano jeszcze monet iliryjskich. R. Ciołek wyjaśnia, że nie było zapotrzebowania na pieniądz; na północy odbywała się wymiana handlowa, a na południu dwa duże ośrodki - Dyrrhachium i Apollonia wypuszczały ogromne ilości monet.

Typ I: na awersie umieszczono wizerunek kozy zwrócony w prawą stronę. Koza jest typowym lokalnym symbolem iliryjskim. Może być to spowodowane dużym znaczeniem tego zwierzęcia dla mieszkańców Bałkanów; stanowiła ona główne źródło utrzymania rodzin iliryjskich. Na rewersie monet znajduje się wiązka piorunów, a nad i pod nią podzielona legenda ΛIΣΣI / TAN.

Typ II wywołał liczne spory wśród badaczy. Głównym przedmiotem sporów był wizerunek umieszczony na awersie. J. Brunšmid głowę w kausii interpretował jako głowę Hermesa, a statek na rewersie jako iliryjską galerę Gentiosa. Nad głową umieszczono częściowo zniszczoną legendę …PHΔΩN, a nad Lembasem napis ΛIΣΣI / TAN (ryc.16). Emisję datuje na okres po 168 r. p.n.e., czyli już pod panowaniem Rzymu. H. Ceka twierdził natomiast, że wizerunek na awersie przedstawia boga morza Rhedona, który był prawdopodobnie bóstwem opiekuńczym miasta Lissos. Taki wniosek Ceka wysnuł porównując monetę z emisjami macedońskimi i etolskimi, gdzie umieszczane na monetach postacie mitologiczne nosiły podobne do kausii nakrycie głowy. Natomiast Islami sugeruje, że postać na awersie to wizerunek Gentiosa. Kwestia właściwej interpretacji pozostaje do tej pory otwarta, podobnie jak dokładne datowanie. R. Ciołek podaje czas emisji ogólnie jako III w. p.n.e.

Dla Lissos udało się wyróżnić tylko jeden typ monet zaliczanych do emisji „królewskich” Gentiosa. Na awersie monety „brązowej” umieszczono głowę Gentiosa lub Artemidy w diademie zwróconą w prawą stronę (ryc.17). J. Brunšmid interpretuje popiersie na monecie jako Gentiosa, a Islami jako Artemidę. Rewers ozdobiono wiązką piorunów, nad nią ΒΑΣΙ (skrót od ΒΑΣΙΛΕΩΣ), a pod ΓΕΝ (skrót od ΓΕΝΘΙΟΥ). Nowa legenda zastąpiła napis: ΛIΣΣI / TAN. Wiązka piorunów jest pozostałością wcześniejszej serii monet autonomicznych z wizerunkiem kozy na awersie. Obecnie znane są tylko dwa przykłady takiej monety; jeden z nich znaleziono w mieście Gajtan, a drugi w Selce.

Na rok 213 p.n.e. przypada emisja III typu monety autonomicznej Lissos, wybijanej równolegle w Szkodrze. Ikonografia nawiązuje do motywów macedońskich, na monecie umieszczono tarczę macedońską i hełm iliryjski. H. Ceka interpretuje powyższe symbole militarne jako typowo iliryjskie, natomiast S. Islami uznaje tarczę za element wyposażenia militarnego Macedończyków. Podobne tarcze znajdują się na emisjach macedońskich - składają się z 6 segmentów, a pomiędzy nimi umieszczono punkty. Na tej podstawie R. Ciołek sugeruje, że emisje powinno się datować na okres po 213 r. p.n.e., kiedy ma miejsce krótkotrwałe panowanie Filipa V na tym terenie. Za koniec ich wybijania H. Ceka przyjmuje początek panowania Gentiosa, czyli 181 r. p.n.e.

R. Ciołek wydziela jeszcze jeden typ monet autonomicznych Lissos (typ IV): na rewersie przedstawiono głowę Artemis w Stefanowie zwróconą w prawo, a na rewersie wiązkę piorunów i legendę ΛIΣΣI / TAN. Nie jest do końca wyjaśnione czy emisja typu IV miała miejsce po zaprzestaniu wybijania monet z tarczą i hełmem, czy równolegle z typem III.

Podsumowując wyróżniono następujące fazy działalności menniczej Lissos:

I faza: 229-213 p.n.e. - okres autonomii

II faza: 213-181 p.n.e. - okres wpływów macedońskich

III faza: 181-168 p.n.e. - okres panowania Gentiosa

Do dzisiaj nie zostało wyjaśnione jaką rolę odgrywało Lissos za czasów panowania Gentiosa. Na podstawie analizy monet niemożliwe jest znalezienie jednoznacznej odpowiedzi. Miasto wprawdzie emitowało monety z imieniem króla, ale jednocześnie wybijało również serie autonomiczne typu tarcza macedońska / hełm iliryjski i Artemis / piorun (typ III i IV), co świadczy ewidentnie o autonomii miasta. Po klęsce Gentiosa w wojnie z Rzymem w 168 r. p.n.e. i likwidacji niezależnego państwa iliryjskiego Lissos zaprzestało działalności menniczej. Zarówno Szkodra, jak i Lissos w tym okresie przeżywały rozwój gospodarczy zadokumentowany przez liczne znaleziska monet daleko poza granicami ośrodków. Zasięg występowania tych monet na południu objął Dyrrachium i Apollonię, a na północy wyspę Issa. Obieg monetarny dotarł również do wysokogórskich obszarów bałkańskich.

Zakończenie

Współczesna wiedza na temat starożytnej Ilirii opiera się głównie na interpretacjach rzymskich źródeł pisanych. Niestety autorzy tych prac nie byli bezpośrednimi uczestnikami opisywanych wydarzeń. Poza tym ich stosunek do nich często nie był obojętny, relacje są nacechowane negatywnie i przedstawiają rzymski punkt widzenia. W obecnej sytuacji ogromnego znaczenia dla rekonstrukcji dziejów państwa iliryjskiego nabierają źródła niepisane - zabytki archeologiczne, które są „bezpośrednimi” świadkami historii. Ich kolejna zaletą jest obiektywizm w przekazywaniu wiedzy, która zależy wyłącznie od historyka lub archeologa. Jedne z najbardziej cenionych zabytków archeologicznych Ilirii są monety i pozostałości architektoniczne.

Lissos jest jednym z lepiej rozpoznanych architektonicznie miast iliryjskich. Obecnie możliwe jest odtworzenie ogólnego planu miasta z czasów antycznych. Jednocześnie badacze są w stanie scharakteryzować budownictwo iliryjskie, np. ustalić jaką technikę budowniczą stosowano (mury cyklopie) oraz ogólną organizację przestrzeni miejskiej. W przypadku Szkodry jest to niestety chwilowo niemożliwe. Położenie miasta na terenach zalewowych spowodowało przykrycie pozostałości antycznych grubą warstwą mułu, która utrudnia do nich dostęp. Poza tym część budowli została zniszczona przez późniejszą zabudowę. Obecnie wiadomo, że za panowania Gentiosa cały akropol był już zabudowany, ale po jego klęsce z Rzymem w 168 p.n.e. miasto prawdopodobnie zniszczono. Na ten moment nie można stwierdzić, czy jego rozplanowanie różniło się od planu Lissos, ale takie rozwiązanie sugerowałoby położenie miasta. Mam nadzieję, że trwające nadal badania pod kierownictwem prof. dr hab. P. Dyczka pozwolą na uzupełnienie wiedzy na temat antycznej Szkodry.

Drugą najważniejszą kategorią zabytków archeologicznych, niezbędną do rekonstrukcji dziejów Ilirii są monety. To głównie na ich podstawie możliwe jest określenie znaczenia Lissos i Szkodry w polityce Gentiosa. Poza nimi wskazują na to jedynie niewielkie wzmianki w źródłach pisanych o przebywaniu króla w tych miastach, np. podczas III wojny z Rzymem. Gentios przeniósł się wtedy z Lissos do Szkodry, gdzie czekał na wsparcie militarne od swojego brata. Jednak dopiero analiza mennictwa tych dwóch miast odkrywa nowe fakty, z których wcześniej nie zdawano sobie sprawy.

Szkodra w pierwszej opisywanej przeze mnie fazie (emisji autonomicznej) emituje typ I. tarcza macedońska / hełm iliryjski. Ulega on małej modyfikacji w okresie panowania Gentiosa. Władca pozostawił awers bez zmian, natomiast na rewersie zmienił jedynie legendę - Σ / ΚΟ / ΔPI / NΩN na ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΓΕΝΘΙΟΥ. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku typu II. Gentios / galera. Emisja uznana za „królewską” różni się awersem i rewersem od autonomicznej. Rewers w obu przypadkach przedstawia galerę iliryjską; różnica widoczna jest w legendzie ΣΚΟΔPEI / NΩN ponownie przechodzi w ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΓΕΝΘΙΟΥ. Na awersie głowę Zeusa zastąpiono popiersiem Gentiosa. Jak widać na przykładzie monet wybijanych w Szkodrze - władca musiał mieć istotny wpływ na mennictwo miejskie. Zlikwidował dotychczasowe oznaczenia i legendy świadczące o niezależności ośrodka i zamienił na takie, które potwierdzają jego panowanie. Jednocześnie król nie wprowadził całkowicie nowego typu monet, zostawiając niektóre symbole z wcześniejszego okresu - hełm i galerę iliryjską. Nie zrezygnował z tych przedstawień, ponieważ mają wymiar uniwersalny, ogólnoiliryjski. Kreował w ten sposób poczucie wspólnoty wśród tak różnych przecież plemion bałkańskich, które powinny się zjednoczyć pod panowaniem jednego władcy. Ciekawym przypadkiem jest dalsze wybijanie monet z tarczą macedońską, gdyż Macedonia była odwiecznym wrogiem Ilirów. Może mieć to związek z trudną sytuacją polityczną Gentiosa. Władca był politycznie izolowany przez Rzym, w wyniku czego zmuszony był szukać sojusznika w osobie swojego dotychczasowego wroga. Tarcza macedońska byłaby w takim razie sposobem zjednania sobie łask Perseusza lub symbolem sojuszu iliryjsko-macedońskiego.

Bardziej skomplikowana sytuacja ma miejsce w mennictwie Lissos. Jednym z powodów jest bardziej ograniczony zbiór dotychczas odkrytych monet. Typ I jest reprezentowany jedynie przez jeden egzemplarz, w dodatku obecnie zaginiony, znany tylko z opisów. Na awersie umieszczono typowy symbol iliryjski - kozę, natomiast rewers przedstawia wiązkę piorunów w otoczeniu legendy ΛIΣΣI / TAN. Podobnie jak w przypadku Szkodry emisja „królewska” łączy elementy tradycyjne z nowymi. Z poprzedniej fazy pozostawiono wiązkę piorunów, przedstawienie zaczerpnięte prawdopodobnie od Greków. Pioruny to symbol Zeusa, najważniejszego boga w mitologii greckiej. Obecność piorunów na monecie iliryjskiej nie powinna dziwić, gdyż wpływy greckie na Półwyspie Bałkańskim były bardzo silne przez całą starożytność. Z tego powodu również zamieszczenie głowy Zeusa Dodońskiego na emisji autonomicznej Szkodry. Nowością jest zmiana legendy na ΒΑΣΙ (skrót od ΒΑΣΙΛΕΩΣ), a pod spodem ΓΕΝ (skrót od ΓΕΝΘΙΟΥ), a także wizerunku na awersie - popiersie Gentiosa lub Artemidy. Nowa legenda i przedstawienie króla - podobnie jak w Szkodrze - świadczy o silnych wpływach władcy w mieście.

Na podstawie emisji „królewskich” i autonomicznych Lissos można stwierdzić, że miasto to było w mniejszym stopniu zależne od Gentiosa niż Szkodra. W drugiej fazie wybijane są nie tylko monety z wizerunkiem i legendą króla, jednocześnie dalej stosowano emisje z poprzedniego okresu. Możliwe, że Gentios za swoją stolicę uważał Szkodrę i tam miał największe poparcie. Lissos zachowało natomiast resztki niezależności, inaczej władca nie pozwoliłby na emisje autonomiczne. Pozostaje pytanie dlaczego Gentios pozwolił na taką manifestację autonomiczności, jaką jest wybijanie własnej monety. Wydaje się, że władca znajdujący się w trudnej sytuacji politycznej potrzebował wsparcia ze strony własnych poddanych. W tym celu mógł pójść na ugodę z władzami miejskimi i pozwolić na emisje autonomiczne w zamian za wsparcie militarne i polityczne. Położenie Gentiosa nie było jednak na tyle pewne i stabilne, żeby mógł narzucić mieszkańcom Lissos pełnię swojej władzy.

Powyższe wnioski wyciągnęłam na podstawie symboli i legend na monetach oraz wiedzy na temat aktualnej sytuacji politycznej Ilirii. Jest to moja subiektywna ocena, która znajduje potwierdzenie w aktualnie dostępnych źródłach archeologicznych. Możliwe, że dalsze badania historyczne i archeologiczne pozwolą zweryfikować wiedzę na ten temat. Szczególnie istotne byłoby powiększenie zasobów numizmatycznych, gdyż wnioski wyciągane na podstawie pojedynczych egzemplarzy nie są wiarygodne. Mam nadzieję, że w przyszłości dojdzie do uporządkowania aktualnego stanu badań nad Ilirią i wypracowania jednego stanowiska na temat jej historii, zasięgu występowania państwa i interpretacji nazwy „Iliria”. Poza tym konieczne jest przeprowadzanie kolejnych badań, ponieważ zagadnienia związane z Ilirią wymagają uzupełnienia.

Bibliografia

Źródła pisane

Diodor Diodori Siculi Bibliotheca Historica, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, Loeb Classical Library; tłum. Ch. H. Oldfather.

Polibiusz Dzieje, przeł. S. Hammer, M. Bożek, Wrocław-Warszawa 2005.

Titus Livius Dzieje od założenia miasta Rzymu: (wybór), przeł. i oprac. W. Strzelecki, Wrocław 1995.

Literatura

Brunšmid J.

1898 Die Inschriften und Münzen der griechischen Städte Dalmatiens, Wien.

Ceka H.

1972 Questions de numismatique Illyrienne, avec Un catalogue des monnaies d'Apollonie et de Dyrrhachium, Tirana.

Ciołek R.

2010 [2012] “Great” hoard of 4565 coins of king Ballaios from Rhizon, Novensia, t. 21, s. 7-13.

2011 Emisje króla Ballaiosa. Początki mennictwa w Ilirii, Warszawa.

Dyczek P., Shpuza S.

2014 Three years of Albanian-Polish excavations in Scodra, Proceedings of the international congress of Albanian archaeological studies, Tirana, s. 387-398.

Hammond N.G.L. 

1966 The Kingdoms of Iliria circa 400-176 BC, Annual of the British school at Athens 61, 239-253.

1999 Starożytna Macedonia. Początki, instytucje, dzieje, Warszawa.

Islami S.

1966 Le mannayage de Skodra, Lissos et Genthios (Essai d'une revision du probleme), Studia Albanica III/1, 225-252.

1972 Naissance et developpment de la vie urbaine en Illyrie, L'Illyrie II. La ville Illyrienne, Edition speciale en francais a l'occasion du Premier Colloque des Etudes Illyriennes, 15-21 Septembre 1972, t. II, ed. M. Korkuti, et al., Tirana, 7-23.

Islami S., Ceka H.

1965 Nouvelles donnees sur l'antiquite illyrienne dans le territoire de l'Albanie, Premiere Conference des Etudes albanologiques (en alb.), Tirana, s. 450.

Lemke M.

2011 Szkodra - legenda wielu epok, „Archeologia żywa”, nr 6 (58), s. 14-19.

2012 Fieldwork at Scodra 2011, „Światowit”, vol. IX, Fasc. A, s. 209-2014.

2013a Fieldwork at Scodra 2012, „Światowit”, vol. X, Fasc. A, s. 177-183.

2013b Scodra. Tajemnicza stolica Ilirów, „Archeo UW”, nr 1, s. 57-65.

Marović I.

1976 Iz numizmatičke zbirke arheološkog muzeja u Splitu, [w:] Godišnjak XIII, Sarajevo, s. 221-244.

Pająkowski W.

1981 Ilirowie, Poznań.

Papazoglou F.

1965 L'Etat Illyrien: Les origins et la destine de l'Etat Illyrien: Illyri proprie dicti, Historia 14, 143-179.

1967a Politička organizacja Ilira u vreme njihove samostalnosti, [w:] Simpozijum o Ilirima u antičko doba, Sarajevo, s. 11-31.

1967b Poreklo i razvoj ilirske države, [w:] Godišnjak V, s. 123-144.

Pink K.

1940 Lokale Prägungen aus dem sinus Rhizonicus, Serta Hoffilleriana, Zagrabiae, 527-535.

Praschniker C., Schober A.

1919 Archäologische foeschungen in Albanien und Montenegro, Wien.

Prendi F., Zheku K.

1972 La ville illyrienne de Lissus son origine et son systeme de fortifications, L'Illyrie II. La ville Illyrienne, Edition speciale en francais a l'occasion du Premier Colloque des Etudes Illyriennes, 15-21 Septembre 1972, t. II, ed. M. Korkuti, et al., Tirana, 239-268.

Rendić-Miočević D.

1969 Neki problemi tipologije i kronologije novca ilirskog kralja Gencija, Numizmatičke Vijesti XVI, 1-7.

Šašel-Kos M.

2002 Pyrrhus and illyrian Kingdom(s?). [w:] N. Cambi, S. Čače, B. Kirigin [ed.], Grčki utjecaj na istočnoj obali Jadrana, Zbornik radova sa znanstvenog skupa održanog 24. do 26. rujna 1998. godine u Splitu, Split, 101-118.

2007 The Illyrian king Ballaeus - some historical aspects, EPIRE, ILLYRIE, MACEDOINE… Melanges offerts au Professeur Pierre Cabanes, Collection ERGA Recherches sur l'Antiquite 10, Clermont-Ferrand, 125-138.

Siewert P.

2003 Politische Organisationsformen im vorrömischen Südillyrien, http://www.fondazionecanussio.org/atti2003/siewert.pdf (dostęp 19.01.2015).

Shoshi E.

2011/2012 Zur Frage des Stammesrechts bei den Illyriern, http://albanisches-institut.ch/wp-content/uploads/2011/12/Stammrecht-bei-Yllireren.pdf (dostęp 19.01.2015).

Wilkes J.J.

1969 Dalmatia, Cambridge, 117-177.

1992 The Illyrians, Oxford, 13-36.

SPIS TABLIC

Tablica I

Ryc.1. Mapa przedstawiająca rozmieszczenie plemion iliryjskich (Hammond 1966, 240).

Tablica II

Ryc. 2. Położenie Szkodry (Lemke 2013b, 57).

Ryc. 3. Plan twierdzy z zaznaczonymi sondażami (rys. M. Bura, za Lemke 2013b, 65).

Tablica III

Ryc. 4. Ściana barbakanu zbudowana na „murze cyklopim” (Lemke 2013b, 62).

Ryc. 5. Dziedziniec zamku Rozafa (Lemke 2013b, 59).

Tablica IV

Ryc. 6. Moneta Skodry, Typ I. (Ciołek 2011, 131).

Ryc. 7. Moneta Gentiosa (emisja Skodry) Typ I. (Ciołek 2011, 121).

Ryc.8 Moneta Gentiosa (emisja Skodry) Typ II. (Ciołek 2011, 121).

Tablica V

Ryc. 9. Moneta Skodry, Typ III (Ciołek 2011, tam dalsza literatura).

Ryc.10. Rozmieszczenie Acrolissos i Lissos (Prendi, Zheku 1972, 241).

Tablica VI

Ryc.11. Zdjęcie XIX-wiecznego Lissos (Praschniker, Schober 1919, 14).

Ryc.12 Plan antycznego Lissos (Prendi, Zheku 1972, 247).

Tablica VII

Ryc.13 Mury poligonalne i trapezoidalne (Prendi, Zheku 1972, 253).

Ryc.14. Typy bram miejskich w Lissos wg Prendi, Zheku 1972, 258.

Tablica VIII

Ryc.15. Moneta Lissos, Typ I. (Chyba Evans ????

Ryc.16. Moneta Lissos, Typ II. PHΔΩN / galera iliryjska (Ciołek 2011, 128).

Ryc.17. Moneta Gentiosa, emisja Lissos, Typ III (Ciołek 2011, 121).

T A B L I C E

Tablica I

Ryc.1. Mapa przedstawiająca rozmieszczenie plemion iliryjskich (Hammond 1966, 240).

Tablica II

Ryc. 2. Położenie Szkodry (Lemke 2013b, 57).

Ryc. 3. Plan twierdzy z zaznaczonymi sondażami (rys. M. Bura, za Lemke 2013b, 65).

Tablica III

Ryc. 4. Ściana barbakanu zbudowana na „murze cyklopim” (Lemke 2013b, 62).

Ryc. 5. Dziedziniec zamku Rozafa (Lemke 2013b, 59).

Tablica IV

Ryc. 6. Moneta Skodry, Typ I. (Ciołek 2011, 131).

Ryc. 7. Moneta Gentiosa (emisja Skodry) Typ I. (Ciołek 2011, 121).

Ryc.8 Moneta Gentiosa (emisja Skodry) Typ II. (Ciołek 2011, 121).

Tablica V

Ryc. 9. Moneta Skodry, Typ III (Ciołek 2011, tam dalsza literatura).

Ryc.10. Rozmieszczenie Acrolissos i Lissos (Prendi, Zheku 1972, 241).

Tablica VI

Ryc.11. Zdjęcie XIX-wiecznego Lissos (Praschniker, Schober 1919, 14).

Ryc.12. Plan antycznego Lissos (Prendi, Zheku 1972, 247).

Tablica VII

Ryc.13. Mury poligonalne i trapezoidalne (Prendi, Zheku 1972, 253).

Ryc.14. Typy bram miejskich w Lissos wg Prendi, Zheku 1972, 258.

Tablica VIII

Ryc.15. Moneta Lissos, Typ I. (Chyba Evans ????

Ryc.16. Moneta Lissos, Typ II. PHΔΩN / galera iliryjska (Ciołek 2011, 128).

Ryc.17. Moneta Gentiosa, emisja Lissos, Typ III (Ciołek 2011, 121).

Mannert, Geographie der Griechen und Römer, Siebenter Theil, Landshult 1812.

Suić, Illyrii proprie dicti, [w:] Godišnjak XIII, 1976, 179-196.

Papazoglu 1967b.

Hammond, 1966.

Pająkowski 1981.

Polibiusz, tłum. S. Hammer, M. Bożek, 2005.

Hammond 1966; Pająkowski 1981.

Papazoglu 1967, 125; Siewert 2003.

Siewert 2003.

Titus Livius XLIV, 31, tłum. M. Brożek, 1982.

Pająkowski 1981, 246.

Polibiusz II, 8, tłum. S. Hammer, M. Bożek, 2005.

Lemke, Scodra. Tajemnicza stolica Ilirów, 2013, s. 58.

Za: Lemke 2011, s. 18.

Evans, On some recent discoveries of Illyrian coins, Numismatic Chronicle, vol. XX, 269-302.

Brunšmid 1898.

Islami 1966.

Ciołek 2011.

A. Giza, Idea jugoslawizmu w latach 1800-1918, Szczecin 1992.

Thunmann, Untersuchungen über die Geschichte der östlichen europäischen Völker, I Teil, Leipzig 1774, 249; Za: Pająkowski 1981, 6.

Shoshi 2011/2012, http://albanisches-institut.ch/wp-content/uploads/2011/12/Stammrecht-bei-Yllireren.pdf (dostęp 22.05.15).

Skowronek, Tanty, Wasilewski, Historia Słowian południowych i zachodnich, Warszawa 1988.

Pająkowski 1981, 188.

Pająkowski 1981, 6.

Mannert, Geographie der Griechen und Römer, Siebenter Theil, Landshult 1812.

Suić, Illyrii proprie dicti, [w:] Godišnjak XIII, 1976, 179-196.

Papazoglu 1967b.

Hammond, 1966.

Pająkowski 1981.

Za: Pająkowski 1981, 9.

Papazoglu 1967b, 130.

Hammond 1966; Za: Pająkowski 1981, 17.

Mannert, Geographie der Griechen und Römer, Siebenter Theil, Landshult 1812.

Lelewel, Narody na ziemiach słowiańskich przed powstaniem Polski, Warszawa 1972.

Droysen, Geschichte des Hellenismus. I-III, Gotha 1877/1878.

Zippel, Die römische Herrschaft in Illyrien bis auf Augustus, Leipzig 1877.

Schütt, Untersuchungen zur Geschichte der alten Illyrier, Breslau 1910.

Papazoglu 1967a; Pająkowski 1981, 16.

Hammond 1966; Pająkowski 1981, 17-18.

Papazoglu 1967b, 131.

Hammond 1996, 244.

A. Evans, Antiquarian researches In Illyricum. Part I-IV, The Archaeologia, vol. 48/49, London 1883/1885.

Praschniker, Schober 1919.

Brunšmid 1898.

Islami 1972.

Ciołek 2011.

Prendi, Zheku 1972.

Lemke 2013, 58.

Hammond 1966, 239.

Papazaglou 1965, 179.

Pająkowski 1981, 119.

Pająkowski 1981, 120-121.

Diodor XVII, 17; M. Juniani Justini XIII, 4, 8; Za: Pająkowski 1981, 141.

Wilkes 1969, 124.

Pajakowski 1981, 150.

Pająkowski 1981, 157.

Hammond 1966, 246.

Pająkowski 1981, 160.

Pająkowski 1981, 170.

Wilkes 1992, 15.

Pająkowski 1981, 188.

Pająkowski 1981, 208; Wilkes 1992, 21.

Wilkes 1992, 23.

Wilkes 1992, 23.

Wilkes 1969, 177.

Wilkes 1992, 24.

Pajakowski 1981, 224.

Wilkes 1969, 174-175.

Za: Pająkowski 1981, 232.

Pająkowski 1981, 232.

Pająkowski 1981, 233.

Wilkes 1992, 35.

Pająkowski 1981, 233.

Pająkowski 1981, 235.

Pająkowski 1981, 239.

Siewert 2003.

Papazoglu 1967, 125.

Siewert 2003.

Siewert 2003.

Shoshi 2011/2012.

Shoshi 2011/2012.

Siewert 2003.

Ciołek 2011.

Siewert 2003.

Tytus Liwiusz XLIV, 31, tłum. M. Brożek, 1982.

Polibiusz II, 4, tłum. S. Hammer, M. Bożek, 2005.

Pająkowski 1981, 246.

Pająkowski 1981, 246.

Pająkowski 1981, 246.

Pajakowski 1981, 245.

Papazoglu 1967b, 128.

Hammond 1996, 244.

Papazoglu 1967b, 131.

Hammond 1966, 246.

Lista wg. Pająkowski 1981, 255; z uzupełnieniem autorki niniejszej pracy wg danych z pracy R. Ciołek 2011.

Ciołek 2010 [2012].

Ciołek 2010 [2012].

Ciołek 2010 [2012].

Ciołek 2010 [2012].

Polibiusz II, 8, tłum. S. Hammer, M. Bożek, 2005.

Siewert 2003.

Papazoglu 1967a, 17; Pająkowski 1981, 248.

Ciołek 2011, 118.

Tytus Liwiusz XLII, 48, tłum. M. Brożek, 1982.

Islami 1966, 236.

Ciołek 2011, 119.

Szkodra, http://www.novae.uw.edu.pl/polskie/szkodra/szkodra.htm (dostęp 28.04.2015).

Lemke 2013b, 58.

Lemke 2013b, 58.

Lemke 2013b, 58.

Lemke 2011, 15.

Lemke 2011, 15.

Lemke 2011, 15.

Lemke 2013b, 62.

Lemke 2013b, 63.

Praschniker, Schober 1919, 9.

Za: Lemke 2011, 18.

Lemke 2011, 19.

Lemke 2012, 212-213.

Szkodra 2012, http://www.novae.uw.edu.pl/polskie/szkodra/szkodra2012.htm (dostęp 04.05.2015).

Lemke 2013a, 178.

Dyczek, Shpuza 2014, 388.

Szkodra 2014, http://www.novae.uw.edu.pl/polskie/szkodra/szkodra2014.htm (dostęp 04.05.2014)

Islami 1966, 225.

Brunšmid 1898.

Islami 1966, 225-227; Ciołek 2011, 123.

Islami 1966, 240-241; Ciołek 2011, 123-124.

Ciołek 2011, 129.

Islami 1966, 231; Rendić-Miočević 1969, 3; Ciołek 2011, 130-131.

Za: Islami 1966, 231.

Ceka 1972, 60.

Ciołek 2011, 130.

Pink 1940, 529-530, 533-534.

Islami 1966, 235; Rendić-Miočević 1969, 3; Ciołek 2011, 119.

Rendić-Miočević 1969, 3; Ciołek 2011, 119.

Brunšmid 1898, 71-72, nr 6-15; Ciołek 2011, 120.

Rendić-Miočević 1969, 3; Ciołek 2011, 130.

Za: Ciołek 2011, 131.

Rendić-Miočević 1969, 5.

Ciołek 2011, 132.

Ciołek 2011, 131.

Prendi, Zheku 1972, 239.

Praschniker, Schober 1919, 14.

Polibiusz VIII, 15, tłum. S. Hammer, M. Bożek, 2005.

Praschniker, Schober 1919, 15.

Praschniker, Schober 1919, 19.

Prendi, Zheku 1972, 244.

Prendi, Zheku 1972, 244.

Prendi, Zheku 1972, 248-249.

Praschniker, Schober 1919, 16.

Prendi, Zheku 1972, 252-254.

Prendi, Zheku 1972, 256.

Praschniker, Schober 1919, 17.

Prendi, Zheku 1972, 263.

Novak 1940, 115 za: Prendi, Zheku 1972, 265.

Prendi, Zheku 1972, 266.

Prendi, Zheku 1972, 268.

Prendi, Zheku 1972, 268.

Prendi, Zheku 1972, 268.

Praschniker, Schober 1919, 21-22.

Islami 1966, 229.

Rendić-Miočević 1969, 3.

Brunšmid 1898, 73; Islami 1966, 232.

Islami 1966, 241.

Ciołek 2011, 125.

Ciołek 2011, 125.

Ciołek 2011, 125.

Rendić-Miočević 1969, 3.

Brunšmid 1898, 74; Rendić-Miočević 1969, 4.

Ciołek 2011, 126.

Brunšmid 1898, 74, nr 2; Islami 1966, 245.

Rendić-Miočević 1969, 4; Ciołek 2011, 120.

Brunšmid 1898, 73-74; Islami 1966, 245.

Islami 1966, 236.

Ceka 1972, 165-177; Ciołek 2011, 127.

Islami 1966, 225.

Ciołek 2011, 127.

Ciołek 2011, 127.

Ciołek 2011, 127.

Islami 1966, 236.

Prendi, Zheku 1972.

Dyczek, Shpuza 2014, 388.

Wilkes 1992, 26.

Islami 1966, 231; Rendić-Miočević 1969, 3; Ciołek 2011, 130-131.

Rendić-Miočević 1969, 3; Ciołek 2011, 119.

Islami 1966, 241; Ciołek 2011, 125.

Rendić-Miočević 1969, 4; Ciołek 2011, 120.

Ciołek 2011, 127.

62

---