I. PODSTAWY FINANSÓW - WYBRANE ZAGADNIENIA SYSTEMU
FINANSOWEGO
1. Pojęcie systemu finansowego i jego klasyfikacja, definicja finansów,
funkcje systemu finansowego
pieniądz, pojęcie pieniądza
klasyfikacja i charakterystyka stóp procentowych i dyskontowych
wartość jako kategoria ekonomiczna i czynniki kształtujące jej poziom
charakterystyka podstawowych instrumentów finansowych
1. Pojęcie systemu finansowego i jego klasyfikacja, definicja finansów,
funkcje systemu finansowego
Funkcjonowanie gospodarki rynkowej wiąże się ze współdziałaniem podmiotów poprzez rozległą, skomplikowaną sieć współzależności o zróżnicowanym charakterze i właściwościach. Każdy z nich działając w swym mikrootoczeniu podejmuje decyzje gospodarcze, które mają wymiar pieniężny. Określone działanie jest jednakże uzależnione, poza normami prawnymi, możliwościami podejmowania decyzji zgodnie ze sformułowanymi planami. Potencjał do realizowania owych planów determinowany jest siłą nabywczą danych czynników wytwórczych, której źródłem mogą być zarówno jednostki zewnętrzne, jak i posiadane własne środki (kapitały własne). Mechanizm współtworzenia, w procesie koncentracji zasobów finansujących aktywa, oraz ich przepływu między niefinansowymi podmiotami gospodarczymi, pozwalający na podejmowanie przez nie decyzji gospodarczych w skali założonej w planach inwestycyjnych i operacyjnych, powinien być oparty o system finansowy istniejący w danym otoczeniu gospodarczym. System finansowy zatem to układ powiązanych poprzez określone mechanizmy i relacje podmioty, który tworzy warunki do alokacji zasobów pieniężnych (zdolności nabywczej) w ramach prowadzonych przez te podmioty działalności.
Składowe (ogniwa) systemu finansowego
Na mechanizm współtworzenia i przekazywania siły nabywczej pomiędzy podmiotami w gospodarce rynkowej składają się:
instrumenty finansowe,
rynki finansowe,
instytucje finansowe,
zasady (normy) określające sposób funkcjonowania.
Instrumenty finansowe stanowią zobowiązania finansowe, będące roszczeniami posiadanymi przez jeden podmiot w stosunku majątku innego podmiotu. Ustawa o rachunkowości (Art. 3, ust. 1, pkt 23) określa, że instrument finansowy musi spełniać następujące kryteria:
instrument finansowy jest kontraktem, czyli umową zawartą pomiędzy stronami;
ustawa nie określa formy umowy, jednakże większość instrumentów finansowych ma określoną formę, wymaganą przepisami prawa np. umowa o kredyt,
Wynikiem zawarcia kontraktu jest powstanie u jednej ze stron aktywa finansowego (aktywa pieniężne, instrumenty kapitałowe, wyemitowane przez inne jednostki, wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach), natomiast u drugiej ze strony pojawienie się zobowiązania finansowego (zobowiązanie do spłaty zaciągniętego kredytu) albo instrumentu kapitałowego (wyemitowane własne akcje lub udziały), lub zobowiązanie finansowe i instrument kapitałowy jednocześnie (obligacje z opcją zamiany na akcje),
Zawarty kontrakt zawsze musi w sposób jednoznaczny określać skutki gospodarcze dla stron i to niezależnie od jego charakteru (warunkowy lub bezwarunkowy).
Z umowy zawartej pomiędzy stronami muszą wynikać ustalenia w zakresie terminu realizacji instrumentu, kwoty realizacji oraz sposobu naliczania odsetek.
Ze względu na zróżnicowany ich charakter wyróżnia się ich następujące typy:
wierzycielskie i własnościowe - kryterium relacji nabywców instrumentu do emitenta (dłużnika)
o stałym i zmiennych dochodzie - kryterium zmienności realizowanego dochodu na instrumencie,
krótko-, średnio- i długoterminowe - kryterium czasu rozliczenia instrumentów.
Dla zapewnienia sprawnego obrotu instrumentami finansowymi niezbędne jest istnienie ram legislacyjnych, które pozwolą na stworzenie adekwatnej infrastruktury instytucjonalnej, zapewniającej sprawną implementację zasad obrotu nimi oraz ciągłość ich stosowania. W tym celu niezbędne jest istnienie odpowiednich pod względem zorganizowania rynków, stanowiących platformę dla zoptymalizowanego obrotu instrumentami finansowymi.
Ze względu na stopień sformalizowania obrotu tymi instrumentami wyróżnia się rynki regulowane (rynki giełdowe i pozagiełdowe), jak i nieregulowane.
Biorąc pod uwagę charakter dostawcy danego instrumentu finansowego rynki finansowe dzielą się na:
pierwotne - sprzedający jest zarazem emitentem instrumentu,
wtórne - sprzedawca nabył dany instrument wcześniej od innego podmiotu,
Instrumenty finansowe posiadając zróżnicowane parametry czasowych warunków rozliczenia transakcji, umożliwiają w ramach rynków finansowych na wyróżnienie:
rynków pieniężnych (obrót instrumentami z terminem rozliczenia do
1 roku),
rynków kapitałowych (obrót instrumentami z terminem rozliczenie powyżej 1 roku).
Sprawne działanie systemu finansowego, poza infrastrukturalnym i legislacyjnym ukształtowaniem zasad jego funkcjonowania, uzależnione jest również od roli odgrywanej przez instytucje finansowe w skali całej gospodarki.
Instytucje te to takie podmioty ekonomiczne, których podstawowymi cechami są:
dominujący przedmiot działalności stanowi utrzymywanie instrumentów finansowych oraz dokonywanie nimi transakcji to podstawowe źródło przychodów na działalności statutowej,
podstawowy składnik aktywów stanowią instrumenty finansowe.
Zróżnicowany charakter uczestnictwa instytucji finansowych na rynkach finansowych umożliwia wyróżnienie:
instytucji biernych pośredniczących - pełnią one rolę wyłącznie usługodawcy dla uczestników transakcji instrumentami,
instytucji pośrednich rynku kapitałowego - pośredniczą aktywnie
w przepływie siły nabywczej i dokonują tego w sposób aktywny,
tj. w procesie przepływu zmieniają właściwości instrumentów finansowych.
W zakresie roli spełnianej przez instytucje finansowe w kreowaniu pieniądza w gospodarce wśród nich można wyróżnić:
bank centralny - oddziałujące na podaż pieniądza w gospodarce,
pośredników finansowych - nie tworzą pieniądza, lecz aktywnie uczestniczą w procesie przepływu siły nabywczej:
banki komercyjne - depozytowe instytucje (pośrednicy) finansowe,
niedepozytowe instytucje finansowe - tworzą własne instrumenty finansowe, które nie są wykorzystywane do rozliczeń między podmiotami gospodarczymi, tj. tworzą instrumenty finansowe nie mające charakteru depozytowego i są to firmy faktoringowe, venture capital, zakłady ubezpieczeniowe, fundusze powiernicze lub fundusze inwestycyjne (otwarte lub zamknięte) oraz fundusze emerytalne.
Definicja finansów
Współcześnie funkcjonująca gospodarka wolnorynkowa oparta jest na wymianie towarowo-pieniężnej, która związana jest nieodzownie z przepływem zasobów pieniężnych. Pieniądz jest elementarnym składnikiem wszelkich procesów gospodarowania. Z pieniądzem oraz zjawiskami i procesami pieniężnym związane są finanse. Finanse są pojęciem opisującym dynamiczne procesy, a ich przedmiotem jest gromadzenie i rozdział zasobów pieniężnych. Obejmują ogół zjawisk związanych z tworzeniem (emisją), przepływem, gromadzeniem i wydatkowaniem zasobów pieniężnych. Zjawiska finansowe są ukierunkowane na obszar związany z cyrkulacją pieniądza, przemieszczaniem go pomiędzy różne zastosowanie i między zróżnicowanymi podmiotami w gospodarce.
Funkcje systemu finansowego
Podstawowa funkcja systemu finansowego polega na uczestnictwie w tworzeniu siły nabywczej i ułatwienie dostępu do niej innych podmiotom, które jej poszukują. Podmioty gospodarcze dzięki mechanizmom systemu finansowego unikają kosztów związanych z pozyskaniem informacji niezbędnych do przeniesienia praw własności do danego dobra (unikają kosztów natury informacyjnej). Sprawne funkcjonowanie systemu finansowego powinno sprowadzać się do zoptymalizowanego przepływu siły nabywczej od podmiotów „nadwyżkowych” do jednostek „deficytowych”.
Usprawnienie procesów gospodarczych pomiędzy podmiotami jest możliwe dzięki spełnianiu przez system finansowy następujących funkcji:
monetarnej - ułatwienie transakcji związanych z bieżącymi procesami wymiany dóbr i usług (usprawnienie mechanizmu rozliczeniowego), w wyniku procesów:
- kreacji pieniądza,
przepływu pieniądza związanego z bieżącymi operacjami
gospodarczymi.
kapitałowej - umożliwienie przepływu środków pieniężnych od tzw. jednostek nadwyżkowych do jednostek deficytowych - zapewnienie transformacji wolnych środków pieniężnych w fundusze umożliwiające podejmowanie działalności rozwojowej.
1.1 Pieniądz, pojęcie pieniądza
Pieniądz to jednostka, która na bazie umowy społecznej jest powszechnie akceptowana jako środek mający moc zwalniania od zobowiązań. Jest ona prawnym środkiem płatniczym i nie można odmówić jej przyjęcia jako środka przekazywania wartości w celu regulacji zobowiązań np. spłaty długu.
Pieniądz pełni następujące funkcje:
środek wymiany - obsługa transakcji towarowych, gotówkowych; umożliwia oddzielenie transakcji sprzedaży od transakcji pieniężnych; przestrzenne i czasowe, ilościowe i jakościowe rozdzielenie aktu wymiany towarów i usług na inne towary oraz usługi na dwie niezależne części
środek płatniczy - obsługa nie tylko transakcji towarowych, ale także wszelkich innych zobowiązań np. wynagrodzenia za pracę, emerytury, renty, stypendia; możliwość kalkulacji i realizacji odroczonych płatności
miernik wartości - staje się wspólnym miernikiem dla wyrażenia wartości różnych towarów i usług; pozwala na porównywanie wielkości nakładu pracy jaki został włożony w wytworzenie danego towaru lub wyświadczenie danej usługi; pieniądz w tej funkcji pozwala na przejście od systemu cen relatywnych (np. 1 kg mąki = 3 kg gruszek), gdzie wartość jednego towaru jest wyrażona wartością inne towaru do systemu cen absolutnych, gdzie wartość danego towaru jest wyrażona w cenie.
środek przechowywania wartości tezauryzacji (skarbienia) - pieniądz nie wydatkowany w danym momencie może być przechowywany, gromadzony w celu późniejszego wykorzystania; pieniądz ma stałą wartość nominalną i nie dezaktualizuje się. Jeżeli jednostka nie spełnia choć jednej z powyższych funkcji, wówczas nie można jej określać mianem pieniądza.
Z powyższych funkcji wynikają następujące właściwości pieniądza:
zastępowalność - niezmienna i wzajemna wymienialność wartości jednostki,
podzielność - możliwość dalszego podziału jednostki obrachunkowej na mniejsze jednostki wartościowe (dzięki temu wartość wszelkich dóbr może być wyrażona bardzo dokładnie),
trwałość - utrzymywanie niezmiennej w czasie i skali międzynarodowej abstrakcyjnej wartości,
rzadkość - naturalna (w przypadku monety obiegowej) lub sztucznie stworzona rzadkość znaków pieniężnych i pieniądza żyrowego (bezgotówkowego)
Współcześnie występują następujące formy pieniądza:
pieniądz gotówkowy - banknoty (pieniądz papierowy), monety (bilon),
pieniądz bezgotówkowy (żyrowy) - rachunki bieżące oraz rachunki długoterminowe.
Klasyfikacje i charakterystyki stóp procentowych i dyskontowych
Pieniądz jest dobrem rzadkim i z tego względu w przypadku pojawienia się na niego popytu kształtowana jest, poprzez mechanizmy relacji popyt - podaż, określona cena za jego udostępnienie. Tą ceną jest stopa procentowa np. kredytu lub pożyczki.
Stopy procentowe ze względu na kryterium uwzględnienia czynnika zmian wartości pieniądza ze względu na inflację dzielimy na:
- nominalną stopę procentową - ujęcie w rzeczywistych wartościach,
- realną stopę procentową - ujęcie wg cen stałych.
W oparciu o analizowane przepływy pieniężne w okresach przyszłych, ich wartości z obecnego punktu widzenia są „zniekształcone” ze względu na zmianę wartości jednostki pieniężnej w czasie np. wzrost o stopę inflacji. Z tego względu porównywanie obecnych przepływów z przyszłymi jest niemiarodajnie. W celu osiągnięcia porównywalności wartości finansowych dotyczących bieżących i przyszłych okresów czasowych wartości tych ostatnich dyskontuje się odpowiednią stopą dyskontową.
W gospodarce rozpowszechnionych jest wiele rodzajów stóp procentowych pełniących rolę stóp referencyjnych dla wielu instrumentów finansowych czy też kalkulacji finansowych. W działalności kredytowej banków najbardziej rozpowszechnioną stopą jest WIBOR (Warsaw Interbank Offered Rate), która oznacza stopę, po której banki na rynku międzybankowym są skłonne wzajemnie się kredytować. Stawki WIBOR kwotowane są dla zróżnicowanych przedziałów czasowych (od jednego dnia do roku) i stanowią podstawę oprocentowania kredytów i pożyczek nominowanych w PLN.
Wartość jako kategoria ekonomiczna i czynniki kształtujące jej poziom
Jedną z podstawowych funkcji pieniądza jest pełnienie roli miernika wartości. W gospodarce rynkowej, ze względu na pieniężny wymiar wszelkich procesów gospodarowania, wartość towarów, produktów jak i czynników służących do ich wytworzenia wyrażana jest w jednostkach pieniężnych, którą stanowi cena. Cena danego dobra kształtowana jest w oparciu o szereg zjawisk i procesów zachodzących w skali makro. Najbardziej klasyczna teoria kształtowania wartości w ujęciu wymiernym (cena) wskazuje, iż jest ona wypadkową gry rynkowej sił reprezentujących popyt i podaż.
Podstawowym, klasycznym czynnikiem determinującym poziom popytu jest wartość rozporządzalnego dochodu, którego siła nabywcza uzależniona jest od ogólnego poziomu cen. Natomiast podstawową determinantą podaży jest zyskowność realizowanej sprzedaży, która z kolei w krótkim czasie jest dodatnio skorelowana z poziomem cen sprzedaży. Zmiany cen zatem działają na kształtowanie się popytu i podaży w przeciwnych kierunkach:
wzrost cen - obniżenie popytu i wzrost podaży
spadek cen - wzrost popytu i obniżenie podaży
Nabywca dobra w ramach danego poziomu rozporządzalnego dochodu dąży do zaspokojenia swoich potrzeb. W procesie rozporządzania środkami pieniężnymi następuje gradacja zidentyfikowanych potrzeb w celu maksymalizacji własnego zadowolenia, co w ekonomii określane jest mianem maksymalizacji użyteczności koszyka dóbr. Oczekiwania każdego z konsumentów nie są jednakowe w 100%, lecz determinowane są obiektywnymi kryteriami (możliwości zakupu dóbr w ramach rozporządzalnego dochodu), jak i czysto subiektywnymi odczuciami. Agregacja tych czynników determinujących potrzeby ludzi, kształtuje właściwości globalnego popytu, jego wrażliwość na zmiany na rynku.
Relacje pomiędzy globalną podażą a popytem, tj. które z nich ma większą „siłę przebicia” determinuje, które z nich ma większy wpływ na ukształtowanie się ostatecznej ceny. W rozwiniętych gospodarkach rynkowych dominujący wpływ ma popyt i w konsekwencji produkt jest tyle wart, ile dany konsument jest skłonny za niego zapłacić.
1.4 Charakterystyka podstawowych instrumentów finansowych
Akcja - jest papierem wartościowym wyrażającym część kapitału akcyjnego spółki. Wielkość posiadanego przez akcjonariuszy kapitału spółki zależy od liczby nabytych akcji. Każdy akcjonariusz odpowiada za zobowiązania spółki akcyjnej jedynie do wysokości wpłaconego kapitału.
Obligacja - jest papierem wartościowym emitowanym, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza)
i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonych świadczeń na zasadach ustalonych w warunkach emisji w wyznaczonym czasie.
Obligacje mogą być emitowane przez:
podmioty prowadzące działalność gospodarczą i posiadające osobowość prawną,
gminy, powiaty, województwa, a także związki tych jednostek oraz miasto stołeczne Warszawa,
inne podmioty posiadające osobowość prawną, upoważnione do emisji obligacji na podstawie odrębnych ustaw,
instytucje finansowe, których członkiem jest Rzeczpospolita Polska lub Narodowy Bank Polski, lub przynajmniej jedno z państw należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), lub bank centralny takiego państwa lub instytucje, z którymi Rzeczpospolita Polska zawarła umowy regulujące działalność takich instytucji na terenie Rzeczypospolitej Polskiej i zawierające stosowne postanowienia dotyczące emisji obligacji,
Przy obligacjach mamy do czynienia z:
ceną emisyjną obligacji (wartość emisyjna obligacji), tzn. cena jaką musi zapłacić pierwszy nabywca obligacji (płacona bezpośrednio emitentowi lub reprezentującemu go pośrednikowi). Cena emisyjna obligacji może być równa cenie nominalnej (uwzględnianej przy obliczaniu odsetek), może być od niej wyższa lub niższa,
ceną rynkową obligacji (wartość rynkowa obligacji), tj. ceną jaka występuje w transakcjach kupna i sprzedaży obligacji na giełdzie lub rynku pozagiełdowym,
stopą procentową, według której oblicza się oprocentowanie (kupon obligacji), tj. dochód nabywcy. Stopa procentowa może być stała dla całego okresu ważności (okresu pożyczki) obligacji lub zmienna np. jej wysokość może zależeć od oficjalnej stopy procentowej banku centralnego, wielkości inflacji, średniej rentowności przedsiębiorstw w danej branży, średniej wysokości oprocentowania dla lokat 24-miesięcznych itd.,
ceną spłaty (wartość obligacji w momencie wykupu). Najczęściej cena spłaty jest równa wartości (cenie) nominalnej obligacji. W przypadku gdy jest wyższa, różnica stanowi premię dla nabywcy,
sposobem i terminem spłaty, który określa warunki na jakich wierzyciel (nabywca obligacji) może odzyskać zainwestowany kapitał.
Wynikające z obligacji wierzytelności mogą być niezabezpieczone lub zabezpieczone. Obligacje zabezpieczone dają inwestorowi gwarancję zwrotu wartości nominalnej emitowanych obligacji wraz z sumą należnych odsetek. Obligacje nie zabezpieczone charakteryzują się wyższym ryzykiem inwestycyjnym. Zabezpieczenie może przybrać formę:
zabezpieczenia całkowitego - polega ono na ustanowieniu zastawu, hipoteki, udzieleniu gwarancji przez NBP lub Skarb Państwa, udzieleniu gwarancji przez gminę lub bank zagraniczny,
zabezpieczenia częściowego - również i tego zabezpieczenia udzielają podmioty wskazane powyżej, jednak jego wartość jest niższa od wartości nominalnej obligacji wraz z należnym oprocentowaniem.
Certyfikat inwestycyjny - jest instrumentem finansowym emitowanym przez fundusze inwestycyjne zamknięte i mieszane. Fundusz inwestycyjny jest podmiotem prawnym, którego wyłącznym przedmiotem działalności jest lokowanie środków pieniężnych zebranych publicznie w określone w ustawie o funduszach inwestycyjnych papiery wartościowe i inne prawa majątkowe. Uczestnikami funduszu inwestycyjnego mogą być osoby fizyczne, osoby prawne, a także jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej. W zależności od rodzaju funduszu jego uczestnicy za wnoszone wpłaty nabywają jednostki uczestnictwa bądź certyfikaty inwestycyjne. Jednostki i certyfikaty reprezentują prawa majątkowe uczestników określone ustawą i statutem funduszu.
Papiery komercyjne - określa się również jako krótkoterminowe papiery dłużne przedsiębiorstw, krótkoterminowe papiery wierzycielskie lub używając angielskiego określenia commercial papers. Potocznie używa się również takich określeń, jak bony komercyjne, weksle komercyjne czy KWIT-y. Są to krótkoterminowe, nie zabezpieczone, zbywalne zobowiązania pieniężne, imienne lub na okaziciela, emitowane ze ściśle określoną wartością nominalną i z określonym terminem zapadalności. Emisje papierów komercyjnych są przeprowadzane w imieniu i na rzecz emitenta przez agenta emisji, którym z reguły jest bank lub biuro maklerskie. Istnieją dwa rodzaje papierów komercyjnych: typu dyskontowego i kuponowego. Dyskontowe papiery komercyjne są sprzedawane poniżej wartości nominalnej. Na koniec okresu inwestycji emitent wykupuje je, płacąc kwotę równą wartości nominalnej, która zawiera zwrot kapitału i odsetek. W przypadku papierów komercyjnych typu kuponowego, w dniu wykupu inwestor otrzymuje nie tylko wartość nominalną, ale również kupon odsetkowy. Czasem dodatkowe kupony są wypłacane również w trakcie okresu inwestycyjnego. Papiery komercyjne mają postać materialną i zdematerializowaną, są emitowane jako imienne lub na okaziciela. Papiery komercyjne zmaterializowane są deponowane na rachunku depozytowym, a dane dotyczące ich nabywców są odnotowywane w rejestrze posiadaczy. Z reguły na potrzeby obrotu agent emisji wydaje dokument poświadczający zdeponowanie papieru komercyjnego, posiadającego postać materialną. Dokument taki jest określany różnie: jako świadectwo depozytowe, kwit depozytowy, odpis lub bon komercyjny. Papiery komercyjne mogą być również zapisane na rachunku papierów wartościowych w banku. Papiery komercyjne zdematerializowane są przechowywane przez agenta emisji jako zapis komputerowo-księgowy.
Listy zastawne - Zasady emisji, zbywania, nabywania, wykupu i zabezpieczenia tego typu papierów wartościowych reguluje Ustawa o listach zastawnych i bankach hipotecznych z 29 sierpnia 1997 r. Listy zastawne mogą być emitowane wyłącznie przez banki hipoteczne. List zastawny może być papierem wartościowym imiennym bądź na okaziciela.
Ustawa przewiduje dwie postacie listów zastawnych:
- hipoteczny list zastawny - jest to papier wartościowy, wyemitowany na podstawie wierzytelności banku hipotecznego zabezpieczonych hipotekami, w którym bank zobowiązuje się spełnienia określonych świadczeń pieniężnych,
- publiczny list zastawny - jest to papier wartościowy, wyemitowany
na podstawie kredytu zabezpieczonego gwarancją lub poręczenia Skarbu Państwa, Narodowego Banku Polskiego, Wspólnot Europejskich lub ich państw członkowskich, Europejskiego Banku Inwestycyjnego lub Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (Banku Światowego) lub na podstawie wierzytelności banku hipotecznego z tytułu kredytów udzielonych podmiotom wymienionym wyżej.
Hipoteczny list zastawny może być nominowany w złotych lub w walucie obcej. Hipoteczny list zastawny może być emitowany w formie dokumentu lub w formie zdematerializowanej (zapis komputerowy). Bank hipoteczny prowadzi rejestr zabezpieczenia listów zastawnych, do którego wpisane są w odrębnych pozycjach wierzytelności oraz inne środki banku, stanowiące podstawę emisji tych listów. Rejestr prowadzony jest odrębnie dla hipotecznych listów zastawnych oraz dla publicznych listów zastawnych.
15