Zagadnienia na zaliczenie z geologii 2
ROZDZIAŁ 1.
1. Zasada uniformitaryzmu jest podstawową zasadą współczesnej geologii. Jest to przekonanie o istnieniu nienaruszalnych praw natury, niezmiennych w czasie.
2. Aktualizm to zastosowanie analiz współczesnych procesów geologicznych lub ich modeli laboratoryjnych do interpretacji procesów występujących w przeszłości.
3. Katastrofizm to koncepcja, według której większość skał na Ziemi utworzyła się w rezultacie powtarzających się zalewów, będących wynikiem działania sił nadprzyrodzonych.
4. Skała składa się z przerośniętych lub powiązanych ze sobą ziaren substancji, które z reguły stanowią pojedyncze minerały. Wyróżniamy skały monomineralne i polimineralne.
5. Minerał to nieorganiczny, naturalnie występujący pierwiastek lub związek chemiczny w stałym stanie skupienia o określonym składzie chemicznym i charakterystycznej strukturze wewnętrznej.
6. Wychodnia to odkryta skalista powierzchnia, nadająca się do prowadzenia obserwacji.
7. Podstawowe typy skał:
magmowe - tworzą się w wyniku stygnięcia roztopionej materii do punktu, w którym zaczyna ona twardnieć lub zamarzać, wyróżniamy podział na skały wylewne i głębinowe
osadowe - powstają w wyniku akumulacji ziaren w jednym z wielu możliwych środowisk, zwięzłe skały tworzą się przez połączenie ziaren spoiwem (kompakcja lub sklejanie cementem mineralnym)
okruchowe - składają się z ziaren powstających w wyniku wietrzenia wcześniej istniejących skał
organiczne - składają się z ziaren stanowiących organiczne cząsteczki szkieletowe
chemiczne - zbudowane z minerałów wytrącanych chemicznie z roztworów wodnych
metamorficzne - powstają w wyniku metamorfizmu skał we wnętrzu Ziemi w warunkach wysokiej temperatury i wysokiego ciśnienia
8. Wietrzenie to zespół procesów chemicznych i fizycznych, prowadzących do niszczenia skał na powierzchni Ziemi. W jego zakres wchodzi np. erozja (dezintegracja i transport powstałych okruchów skalnych).
9. Osad to materiał złożony na powierzchni Ziemi przez wodę, lód i wiatr.
10. Trzy zasady Mikołaja Steno (duński lekarz z XVII w.):
superpozycja - warstwy starsze leżą pod warstwami młodszymi
pierwotne poziome ułożenie - w trakcie powstawania wszystkie warstwy ułożone są poziomo (precyzyjniej - warstwy są pierwotnie osadzane w położeniu bardziej poziomym niż pionowym)
pierwotna oboczna ciągłość - warstwy skalne występują po dwóch stronach doliny czy wzniesienia.
11. Cykl skalny to niekończąca się sekwencja zmian, obejmująca przejścia jednych typów skał w inne. Rozpoznawania kolejnych etapów cyklu skalnego umożliwiają zasady relacji intruzywnych (intruzje skał magmowych są zawsze młodsze od skał, w których intrudują) i inkluzji (fragment skały jest zawsze starszy od skały, w której się znajduje).
12. Niezgodność (dyskordancja) to powierzchnia pomiędzy grupą skał osadowych a skałami podłoża, powstałą wskutek długotrwałej przerwy w sedymentacji.
13. Typy niezgodności:
kątowa - gdy zespół skał uległ wychyleniu i erozji, a następnie został przykryty młodszymi skałami, zdeponowanymi powyżej
erozyjna - gdy utwory poniżej powierzchni erozyjnej są niezaburzone i jedynie nieregularność powierzchni pomiędzy zespołami warstw ujawnia epizod erozyjny
typu nonconformity - gdy warstwy skalne leżą na zerodowanej powierzchni skał krystalicznych.
14. Geologiczna skala czasu (wypracowana w XIX wieku w Europie):
eon archaiczny - 4,6 mld. lat temu
eon proterozoiczny - 2,5 mld. lat temu
eon fanerozoiczny - 543 mln. lat temu
era paleozoiczna - 543 mln. lat temu
kambr - 543 mln. lat temu
ordowik - 510 mln. lat temu
sylur - 439 mln. lat temu
dewon - 409 mln. lat temu
karbon - 354 mln. lat temu (Missisipi i Pensylwan)
perm - 300 mln. lat temu
era mezozoiczna - 251 mln. lat temu
trias - 251 mln. lat temu
jura - 206 mln. lat temu
kreda - 144 mln. lat temu
era kenozoiczna - 65 mln. lat temu
paleogen - 65 mln. lat temu
epoka paleocenu - 65. mln. lat temu
epoka eocenu - 55 mln. lat temu
epoka oligocenu - 34 mln. lat temu
neogen - 24 mln. lat temu
epoka miocenu - 24 mln. lat temu
epoka pliocenu - 5 mln. lat temu
czwartorzęd - 1,8 mln. lat temu (podział na plejstocen i holocen).
15. Uskok to powierzchnia, wzdłuż której następuje przerwanie ciągłości skał i ich przesunięcie.
16. Ruchy izostatyczne to pionowe ruchy skorupy ziemskiej. utrzymujące unoszącą się powyżej płaszcza skorupę w równowadze grawitacyjnej.
17. Litosfera to jedna sztywna warstwa, tworzona przez skorupę ziemską i górny płaszcz, mimo różnic w gęstości między nimi.
18. Astenosfera to półplastyczna warstwa znajdująca się poniżej litosfery, która składa się z litych ziaren i płynnej materii wypełniającej przestrzenie międzyziarnowe. Astenosfera warunkuje ruch płyt litosfery.
19. Konwekcja to proces wznoszenia się ogrzanej w astenosferze materii w kierunku powierzchni Ziemi.
20. Strefa spreadingu to strefa, gdzie z ultrazasadowej astenosfery na powierzchnię wydostaje się stosunkowo lekka, zasadowa magma, która krzepnąc tworzy nową litosferę. W strefie tej powstają grzbiety śródoceaniczne oraz następuje ruch rozbieżny płyt litosfery.
21. Strefa subdukcji to strefa, w której dochodzi do ruchu zstępującego płyt litosfery. W strefie tej powstają rowy oceaniczne.
22. Płat to subdukujący fragment litosfery, który odłamuje się od macierzystej płyty, tonie i ulega przetopieniu w astenosferze (ultrazasadowej).
23. Ewaporaty to skały osadowe pochodzenia chemicznego, które powstały w wyniku odparowania wody z roztworu i wytrącenia się soli czy innej substancji.
24. Ewolucja to proces powstawania poszczególnych rodzajów roślin i zwierząt z innych rodzajów (według Darwina).
25. Zmiany kierunkowe w historii Ziemi:
w zakresie ewolucji życia
1. połowa XIX w. w Europie i Ameryce Północnej - nigdy nowy gatunek nie powstał z innego istniejącego gatunku
1859 r. - wprowadzenie koncepcji ewolucji życia przez Karola Darwina
znaczne różnice w koncepcjach Darwina i Lyella (który skupiał się tylko na zmianach powierzchni Ziemi w wyniku niekończącego się cyklu skalnego)
w zakresie cech fizycznych i chemicznych
stałe ochładzanie się Ziemi - konsekwentna utrata ciepła wytworzonego w momencie swojego powstania, słabnięcie ziemskiego pieca radioaktywnego
wzrost zawartości tlenu w atmosferze - dzięki bakteriom, później roślinom
w zakresie historii ekosystemu.
26. Epizodyczne zmiany w historii Ziemi:
luki w zapisie geologicznym
depozycja katastroficzna.
ROZDZIAŁ 2.
27. Liczba masowa to liczba określająca sumę protonów i neutronów danego pierwiastka.
28. Liczba atomowa to liczba protonów lub elektronów w danym pierwiastków.
29. Izotop to odmiana pierwiastka o takiej samej liczbie atomowej, ale różnej liczbie masowej (różnią się liczbą neutronów).
30. Reakcja chemiczna zachodzi, gdy dwa lub więcej atomów oddziałują wzajemnie na siebie, tworząc cząsteczkę chemiczną.
31. Wiązanie chemiczne to połączenie między elektronami reagujących atomów na skutek ich wzajemnego oddziaływania.
32. Sieć krystaliczna to trójwymiarowa struktura molekularna minerału.
33. Właściwości minerałów:
twardość - opór, jaki minerał stawia rysującemu go ostrzu
masa właściwa (gęstość) - zależy od mas atomowych pierwiastków budujących dany minerał oraz stopnia upakowania atomów w jego strukturze
łupliwość - zdolność minerału do pękania pod wpływem przyłożonej do niego siły wzdłuż idealnie płaskiej powierzchni.
34. Magma to upłynnione skały znajdujące się we wnętrzu Ziemi.
35. Lawa to magma, która wydostała się na powierzchnię Ziemi.
36. Plutonizm to ogół procesów związanych z ruchem magmy pod powierzchnią Ziemi oraz z powstawaniem intruzji magmowych.
37. Podział intruzji magmowych:
niezgodne - dajka, batolit
zgodne - lakolit, lopolit, fakolit, sill.
38. Lawy poduszkowe to charakterystyczne kopułowate formy, powstające w wyniku szybkiego zastygania lawy na dnie morskim.
39. Lityfikacja to proces przekształcenia okruchów w skały zwięzłe. Procesami lityfikacji są m.in. kompakcja (ziarna luźnego osadu są ściślej upakowane pod ciężarem nadkładu) i cementacja (wytrącanie minerałów z wód przepływających między ziarnami luźnego osadu i tworzenie się spoiwa).
40. Jaspility to bardzo złożone skały składające się z tlenków, siarczków lub węglanów żelaza, przewarstwionych cienkimi pokładami czertów.
41. Oolity to osady złożone z niemal sferycznych ziaren (ooidów), powstających na skutek stopniowego koncentrycznego narastania drobnych igieł aragonitowych.
42. Struktury sedymentacyjne:
uziarnienie frakcjonalne - zmiana wielkości ziaren w kierunku pionowym
warstwowanie skośne - zespoły równoległych do siebie warstw zapadają pod pewnym kątem do płaszczyzny poziomej
szczeliny z wysychania - pękanie drobnoziarnistego osadu bogatego w ił w wyniku wysychania.
43. Rodzaje metamorfizmu:
regionalny - rozwija się w głębszych partiach skorupy ziemskiej
kontaktowy - podgrzewanie skał przez intruzję magmową, na różnych głębokościach
hydrotermalny - przesączanie się przez skały gorących roztworów wodnych, głównie wzdłuż grzbietów śródoceanicznych
pogrążeniowy - w wyniku wysokiej temperatury i ciśnienia zmianom ulega skład chemiczny.
ROZDZIAŁ 3.
44. Fosylizacja to zespół procesów prowadzących do powstania skamieniałości.
45. Permineralizacja to proces, prowadzący do skamieniałości nazywanych skamieniałym drewnem. Polega on na tym, że w pogrzebanych roślinach przestrzenie komórek drewna mogą zostać wypełnione materią nieorganiczną (najczęściej drobnokrystalicznym kwarcem w formie czertu).
46. Ośródka to trójwymiarowy odlew pierwotnie organicznej struktury, jaki zostawia w skale przesączająca się przez nie woda, rozpuszczająca skamieniałe szkielety. Spłaszczone ośródki nazywane są odciskami.
47. Skamieniałości śladowe to ślady działalności życiowej organizmów (tropy, nory, skałotocza).
48. Królestwa organizmów żywych wydzielone przez biologów:
archeobakterie („stare bakterie”)
eubakterie („bakterie właściwe”)
rośliny
grzyby
zwierzęta
protisty.
49. Grupy taksonomiczne (taksony) to królestwa oraz liczne grupy niższego rzędu, wyróżniane w obrębie poszczególnych królestw.
50. Taksonomia zajmuje się badaniem składu i stosunków pomiędzy poszczególnymi taksonami.
51. Gatunek jest zbiorem osobników krzyżujących się lub mających potencjalną możliwość naturalnego krzyżowania się, które nie krzyżują się z osobnikami innych grup wzajemnie się krzyżujących.
52. Klad to zespół gatunków posiadających wspólnego przodka.
53. Kladysta to badacz, który główny nacisk kładzie na zdarzenia rozwidleń w filogenezie. Przyjmuje on wyjściowe założenie, że jeśli dwie grupy taksonów mają tę samą cechę biologiczną, to znaczy, że obie odziedziczyły tę cechę od wspólnego przodka.
54. Cechy plezjomoficzne to cechy, które pojawiły się bardzo wcześnie w historii ewolucyjnej danej grupy biologicznej.
55. Cechy apomorficzne to cechy, które wyewoluowały później i które wystepują tylko w niektórych podgrupach danej grupy biologicznej.
56. Kladogram jest to diagram, który pokazuje względną pozycję filogenetyczną na podstawie cech apomorficznych.
57. Terapsydy to wymarła grupa, które zajmowała pośrednie ewolucyjnie miejsce pomiędzy gadami a ssakami (występowanie apomorficznych cech występujących u ssaków i ich brak u gadów oraz występowanie apomorficznych cech czaszki u gadów i ich brak u ssaków).
58. Prokarioty:
zdobywanie pożywienia w różny sposób: wykorzystanie energii słonecznej, energii chemicznej, konsumpcja
pierwsze bakterie - ok. 3 miliardy lat temu
wiele współczesnych typów bakterii niewiele się różni od form żyjących we wczesnych etapach historii Ziemi
archeobakterie
tolerancja na ekstremalne warunki środowiska (wysoka temperatura wody, warunki beztlenowe, duże zasolenie, kwaśny odczyn środowiska)
eubakterie
niektóre wywołują choroby u zwierząt
rozkładają komórki i tkanki obumarłych organizmów
cyjanobakterie - fotosyntezujące bakterie, tworzą na dnie morza maty przechwytujące biernie osad, tworząc struktury, zwane stromatolitami
59. Królestwo Protista (protistów):
glony - fotosyntezujące pierwotniaki i wodorosty
bruzdnice - pojawiły się w erze mezozoicznej, wyposażone w dwie wici, przemieszczają się dryfując z wodą, w niesprzyjających warunkach niektóre mogą przejść w stan uśpienia
okrzemki - pojawiły się w erze mezozoicznej, wytwarzają dwuczęściowy szkielet zbudowany z opalu, w formie bentosu i nektonu, ich pokłady uległy przeobrażeniu w czerty lub pozostały w postaci ziemi okrzemkowej
nanoplankton wapienny - pojawiły się w erze mezozoicznej, biernie unoszone w oceanach, ich znaczne ilości tworzą kredę piszącą
pierwotniaki - protista przypominające zwierzęta
ameby
orzęski - poruszające się za pomocą rzęsek
wiciowce - do odżywania się służy im wiciowata struktura
otwornice - znane od kambru, wytwarzające szkielet zbudowany z węglanu wapnia lub z ziaren piasku, posiadają długie wypustki protoplazmy, ich skamieniałości stosowane są do datowania skał
promienice - znane od kambru, posiadają wypustki protoplazmy, szkielety z opalu.
60. Grzyby:
absorbują większość pokarmu z obumarłych organizmów
zbudowane z nitkowatych komórek
słabo udokumentowane paleontologicznie
grzyby, które się zachowały, dostarczają wielu informacji (np. wyznaczają datę największego w historii Ziemi wymierania organizmów).
61. Rośliny:
rośliny naczyniowe - wykształciły system przewodzący do transportu wody i rozpuszczonych składników odżywczych oraz do rozprowadzania pokarmu
mchy - transport substancji dokonuje się przez międzykomórkową dyfuzję, rozmnażają się za pomocą zarodników, wchłaniają wodę i składniki odżywcze za pomocą włosowatych wypustek
paprocie - rozmnażają się za pomocą zarodników
rośliny nasienne
nagozalążkowe - wytwarzają nieosłonięte nasiona, dominowały w erze mezozoicznej
okrytozalążkowe - stawiają na podwójne zapłodnienie (jedno z jaj staje się nasieniem, drugie przekształca się w bielmo).
62. Bezkręgowce:
gąbki - nie posiadają budowy kręgowej, tkankowej, mają nieregularne kształty, są zbudowane z wielu typów komórek, rozprzestrzenionych szeroko w całym ciele, są dobrymi filtratorami
parzydełkowce - formy mięsożerne, mają symetrię promienistą, kontaktują się we wszystkich kierunkach w ten sam sposób, należą do nich koralowce, meduzy
pierścienice - zaawansowane robaki, każdy segment posiada własną celomę, która może się rozszerzać lub kurczyć, co umożliwia ruch, np. dżdżownice
stawonogi - segmentowa budowa ciała, posiadają odnóża, ciało wzmocnione organicznym szkieletem
trylobity - szczególnie reprezentowane w kambrze, ciało podzielone na trzy płaty, silnie zmineralizowany szkielet zewnętrzny, organizmy głownie bentoniczne (czasami nektoniczne)
skorupiaki - głowa składająca się z pięciu połączonych segmentów, za nią tułów i odwłok, brak mineralizowanego szkieletu, głównie plankton, znane od początków paleozoiku, np. krewetki, homary
owady - ciało podzielone na głowę, tułów i odwłok, dwie pary skrzydeł (z wyjątkiem much), zapis kopalny starszy od pierwszych roślin kwiatowych
pazurnice - forma pośrednia między pierścienicami i skorupiakami, zapis kopalny sięga początków paleozoiku, kiedyś organizmy morskie, współcześnie lądowe
mięczaki - szkielet kalcytowy lub aragonitowy, oddychanie za pomocą piórkowatych skrzeli, do zdobycia pokarmu używają tarki (radula), zapis kopalny sięgający kambru
jednotarczowce - kształt kubeczka, szeroka noga, najprymitywniejsze mięczaki z kambru
ślimaki - największa i najbardziej zróżnicowana grupa mięczaków, głównie formy morskie
głowonogi - np. ośmiornice, kałamarnice, formy drapieżne, żyją w morzach
małże - podział muszli na skorupki, np. sercówki, ostrygi, przegrzebki
ramienionogi - dwuskorupowe muszle, do pompowania wody i pozyskiwania pokarmów używają lofoforu, wyłącznie formy morskie
mszywioły - spokrewnione z ramienionogami. poprzez pączkowanie budują kolonie, w celu zdobycia pożywienia wysuwają lofofor poza szkielet, zapis kopalny aż po ordowik
szkarłupnie - pięciopromienista symetria, wyłącznie formy morskie, wiele z nich ma kalcytowy szkielet
rozgwiazdy - elastyczne ciało. formy drapieżne, zapis kopalny sięgający dolnego paleozoiku
jeżowce - liczne kolce, podział na jeżowce regularne i nieregularne
liliowce - formy wolno żyjące, łodyżki zbudowane z płytek o kształcie dysku.
63. Kręgowce:
lancetnik - prymitywny strunowiec (struna grzbietowa jedynym elementem szkieletu), pływa podobnie jak ryba, większość czasu spędza na dnie zagrzebany w osadzie
ryby - pojawiły się w środkowym paleozoiku (ryby promieniopłetwe i trzonopłetwe)
płazy - najstarsze czworonożne kręgowce
gady - ewolucja z płazów (jajo zaopatrzone w skorupkę - przetrwanie poza środowiskiem wodnym), organizmy zmiennocieplne (podobnie jak ryby i płazy)
dinozaury - nieuznawanie za gady z powodu posiadania cech ptasich
ptaki - rozwinęły się z dinozaurów w erze mezozoicznej, zwierzęta stałocieplne
ssaki - zwierzęta stałocieplne, ciało pokryte sierścią, posiadają gruczoły potowe, rozwój embrionalny odbywa się w ciele matki, młode karmione mlekiem, , odnóża umieszczone w całości poniżej ciała, pojawiły się w erze mezozoicznej
stekowce - dziobak i kolczatka, jajorodne, ale młode karmione mlekiem matki
torbacze - żyworodne, rozwój młodych odbywa się w torbie brzusznej matki
ssaki łożyskowe - rozwój dopiero w erze kenozoicznej.
ROZDZIAŁ 4.
64. Siedliska to obszary znajdujące się przy powierzchni Ziemi, zamieszkane przez organizmy żywe.
65. Ekologia jest nauką zajmującą się badaniem czynników rządzących rozmieszczeniem i częstością występowania organizmów.
66. Nisza ekologiczna to zespół relacji pomiędzy organizmem a środowiskiem.
67. Tryb życia to sposób zajmowania przez organizm swojej niszy ekologicznej (sposób rozmnażania, zdobywania pożywienia, przemieszczania, rola w środowisku).
68. Konkurencja to współzawodnictwo dwu lub więcej gatunków o zasoby środowiskowe występujące w ograniczonej ilości.
69. Populacja to zespół osobników należących do jednego gatunki i zamieszkujących ten sam obszar. Populacje wielu gatunków zamieszkujących wspólnie określone siedlisko to zespół ekologiczny.
70. Ekosystem to organizmy wchodzące w skład zespołu ekologicznego oraz zajmowane przez nie środowisko fizyczne (biotop).
71. Zespół biotyczny to współistniejące na danym obszarze fauna i flora.
72. Gatunki oportunistyczne to gatunki specjalizujące się w zajmowaniu świeżo zwolnionych siedlisk (np. w wyniku klęsk żywiołowych).
73. Biogeografia zajmuje się rozmieszczeniem i częstością występowania organizmów w skali całej Ziemi.
74. Międzyzwrotnikowa strefa konwergencji to strefa, w której łączą się północne i południowe pasaty. Rzadko znajduje się ona na równiku ze względu na nachylenie osi ziemskiej. Przemieszcza się okresowo wraz z obszarem otrzymującym maksymalną ilość energii słonecznej.
75. Środowiska wodne na skraju kontynentu:
równia abysalna - rozległy obszar oceanu na głębokości 3-6 km
podniesienie przykontynentalne - u podstawy stoku kontynentalnego (skorupa kontynentalna przechodzi w oceaniczną)
stok kontynentalny - górą granicą jest krawędź szelfu (głębokość około 200 metrów)
szelf kontynentalny - znajdujący się pod wodą marginalny fragment kontynentu
wyspy barierowe - są efektem działalności fal i wiatru, transportujących piaszczysty materiał równolegle do brzegu
morze epikontynentalne - rozległe i częściowo izolowane morze wkraczające daleko na obszar kontynentu
strefa fotyczna - powierzchniowa warstwa wody, gdzie dociera duża ilość światła, umożliwiająca roślinom przeprowadzanie fotosyntezy
strefa niżej pływowa - świat organizmów podwodnych.
76. Tryb życia organizmów morskich:
plankton - organizmy dryfujące w wodzie
fitoplankton - organizmy przypominające rośliny
zooplankton - organizmy odżywiające się fitoplanktonem
nekton - zwierzęta przemieszczające się poprzez aktywne pływanie
bentos - organizmy żyjące na dnie morskim.
77. Wody hipersalinarne to wody o zasoleniu wyższym niż 30-40 promili.
ROZDZIAŁ 5.
78. Paleogeografia to nauka zajmująca się rekonstrukcją geografii minionych okresów.
79. Gleba to luźny osad zawierający materię organiczną, leżący na luźnych osadach lub na twardym podłożu. Jest to środowisko wzrostu roślin.
80. Lateryty to gleby strefy gorącej, wzbogacone w tlenki glinu i żelaza, o rdzawoczerwonej barwie. Są one właściwie pozbawione poziomu próchniczego w wyniku jego utleniania.
81. Caliche to struktura, która powstaje w glebach klimatu ciepłego z okresowo suchymi porami roku. Tworzy się poniżej poziomu próchnicy w poziomie wmycia np. węglanu wapnia (często w postaci konkrecji).
82. Tillit to kopalna glina zwałowa.
83. Morena czołowa to wydłużone wzgórze, powstałe w wyniku osadzenia gliny zwałowej w czasie największego zasięgu lodowca u jego czoła.
84. Sandr to płaska powierzchnia (równina), zbudowana z nanoszonego przez rzeki fluwioglacjalne żwiru i piasku, mułu. Jest to forma akumulacyjna.
85. Playa to jeziora na obszarach bezodpływowych, okresowo wypełnione wodą (w porze deszczowej). W momencie wysychania jeziora wytrącają się sole w postaci ewaporatów.
86. Stożki aluwialne to struktury utworzone przez transport materiału skalnego przez okresowe potoki obszarów bezodpływowych do dolin.
87. Rzeka roztokowa to rzeka, która tworzy złożoną sieć wzajemnie powiązanych koryt. Tworzy się w klimatach wilgotnych, również przed czołem lodowców.
88. Łachy meandrowe to formy akumulacji w rzece meandrującej, tworzące się w wyniku odkładania osadu na stronie wewnętrznej łuku meandru.
89. Bagna przykorytowe tworzą się w okresach wysokiego stanu wód (rzeka występuje z brzegów, wynosząc drobny materiał na obszar równin zalewowych przylegających do koryta).
90. Wał przykorytowy jest formowany po dwóch stronach koryta. Frakcje największe są zdepononowane najbliżej koryta (np. piaski), a drobniejsze trochę dalej, tworząc delikatnie nachylony grzbiet.
91. Prawo Walthera mówi o tym, że w czasie obocznej migracji środowisk depozycyjnych utwory jednego środowiska są przykryte utworami reprezentującymi środowisko bezpośrednio do niego przylegające.
92. Delta to osady (piaski, iły i muły) zdeponowane przy ujściu rzeki do morza lub jeziora w postaci stożka. Delta zbudowana jest z równi deltowej, czoła delty oraz prodelty.
93. Laguny to płytkie zbiorniki wody występujące wzdłuż linii brzegowej, leżące na zapleczu długich wysp barierowych. Gromadzi się w nich drobnoziarnisty materiał.
94. Elementy rafy koralowej:
równia rafowa - pozioma górna powierzchnia, sięgająca blisko poziomu morza
jądro rafy - martwy szkielet rafy, poniżej rafy żyjącej
talus - nagromadzenie detrytusu, sięga daleko w stronę otwartego morza.
95. Platforma węglanowa jest strukturą utworzoną przez akrecję osadów węglanowych i przynajmniej z jednej strony stanowi wyraźne wyniesienie topograficzne w stosunku do otaczających partii dna.
96. Stromatolity to guzowate struktury, budowane przez nitkowate organizmy. Wydzielają one kleistą substancję w formie maty, wyłapującą muł węglanowy. Powtarzanie się tego procesu powoduje powstanie struktur stromatolitowych. Występują niemal wyłącznie w środowiskach napływowych i wysokich międzypływowych.
97. Turbidyty to osady, powstałe w wyniku opadania z podmorskiego stoku najpierw materiału gruboziarnistego, a następnie drobnoziarnistego. W rezultacie powstaje warstwa osadu uziarniona frakcjonalnie (słabo wysortowany piasek i żwir u podstawy oraz drobnoziarnisty materiał w stropie).
ROZDZIAŁ 6.
98. Stratygrafia jest nauką zajmującą się skałami warstwowanymi, szczególnie ich relacjami geometrycznymi, składem, powstawaniem i relacjami wiekowymi.
99. Jednostki stratygraficzne obejmują warstwy lub grupy warstw sąsiadujących, mających fizyczne, chemiczne lub paleontologiczne cechy, wyróżniające je wśród skał otaczających.
100. Korelacja jest procedurą określającą przynależność do tej samej jednostki stratygraficznej odległych geograficznie części danej jednostki.
101. Jednostka chronostratygraficzna obejmuje wszystkie warstwy na Ziemi, które utworzyły się w określonym czasie (eratem, system, oddział, piętro).
102. Jednostka geochronologiczna to czas, w którym odpowiadająca jej jednostka chronostratygraficzna powstała (era, okres, epoka, wiek).
103. Stratotyp granicy to punkt, w którym formalnie zdefiniowana jest granica między dwoma systemami, oddziałami czy piętrami.
104. Jednostka biostratygraficzna to jednostka stratygraficzna, zdefiniowana przez zestaw charakterystycznych skamieniałości.
105. Poziom biostratygraficzny to podstawowa jednostka biostratygraficzna. Jest to zespół skał, którego dolna i górna granica jest wyznaczona zasięgiem jednego lub więcej taksomów (zwykle gatunków) w zapisie stratygraficznym.
106. Skamieniałość przewodnia to skamieniałość charakterystyczna dla danej jednostki, wykazująca jedną lub więcej z następujących cech: reprezentowana powszechnie, łatwo rozpoznawalna, szerokie rozprzestrzenienie geograficzne, krótki zasięg stratygraficzny, szybka ewolucja.
107. Magnetostratygrafia to dział geologii, wykorzystujący własności magnetyczne skał.
108. Jednostka litostratygraficzna wydzielana jest na podstawie fizycznych i chemicznych właściwości skał.
109. Regresja to przesuwanie się linii brzegowej w kierunku otwartego morza (nadbudowywanie).
110. Transgresja to przesuwanie się linii brzegowej w kierunku lądu.
111. Facja to zespół cech charakteryzujących warstwy skalne reprezentujące określone środowisko de pozycyjne.
112. Typy rozpadu promieniotwórczego:
emisja cząsteczki alfa - cząsteczka alfa składa się z dwóch protonów i dwóch neutronów, jej emisja przekształca atom macierzysty w atom, którego jądro zawiera o dwa protony mniej
emisja cząsteczki beta - cząsteczka beta to elektron o ujemnym ładunku (jednocześnie nie mający masy), jego emisja przekształca neutron w proton (jądro atomu posiada o jeden proton więcej w stosunku do atomu macierzystego)
wychwyt cząsteczki beta - dodanie cząsteczki beta, która powoduje, że w stosunku do atomu macierzystego atom ma o jeden proton mniej.
113. Czas połowicznego rozpadu to okres rozpadu izotopów radioaktywnych, po którym pozostaje dokładnie połowa ich początkowej ilości. Okres ten jest stały. Pozwala to geologom na datowanie radiometryczne skał i określanie ich wieku bezwzględnego.
114. Najważniejsze metody datowania radiometrycznego:
rubidowo-strontowa - datowanie skał bardzo starych (wiek ponad 100 mln. lat), głównie magmowych i metamorficznych
uranowo-torowa - rozpad tych izotopów na izotopy ołowiu, umożliwia datowanie nawet bardzo starych skał prekambryjskich, szkieletów koralowców (wiek od kilku do 300 tys. lat), mierząc hel zawarty w izotopach uranu można datować koralowce o wieku do kilkudziesięciu mln. lat
potasowo-argonowa oraz argonowo-argonowa - wadą jest możliwość ulatniania się argonu z siatki krystalicznej minerałów
radiowęglowa - używana do datowania materiałów o wieku nie przekraczającym 700 tys. lat, obejmuje okres rozwoju człowieka, wycofywania się ostatnich lodowców.
115. Warstwa przewodnia to warstwa osadu, której wszystkie części mają ten sam wiek.
116. Sekwencje to duże zespoły osadów morskich, deponowanych na kontynentach w czasie eustatycznego podnoszenia się poziomu oceanu światowego i powstawanie rozległych mórz epikontynentalnych.
ROZDZIAŁ 7.
117. Argumenty, które przekonały Darwina, że rozmaitość gatunków jest wynikiem ewolucji organicznej:
ograniczenie wielu, ściśle spokrewnionych grup gatunków, do określonych regionów geograficznych oddzielonych barierami
podobieństwa embriologiczne między grupami zwierząt, które są zupełnie niepodobne w stadiach dorosłych
występowanie podobnego anatomicznego „planu budowy” u organizmów prowadzących różny tryb życia
obecność u niektórych form narządów szczątkowych
możliwość dokonywania zmian wśród zwierząt hodowlanych i roślin uprawnych za pomocą sztucznego doboru w trakcie krzyżowania.
118. Dobór naturalny jest procesem, w którym pewne typy osobników, przez fakt posiadania nieproporcjonalnie dużej liczby potomstwa, stają się coraz częstsze w populacji. Dzieje się tak za sprawą wysokiego przeżywania albo wysokiego tempa reprodukcji.
119. Specjacja to proces, w wyniku którego z istniejącego gatunku powstaje gatunek potomny (wskutek izolacji części populacji od reszty populacji gatunku rodzicielskiego).
120. Wymieranie to proces bezpotomnego wymarcia wszystkich osobników danego gatunku. Głównymi przyczynami wymierania gatunków są czynniki ekologiczne.
121. Pseudowymieranie to zniknięcie gatunku w wyniku jego ewolucyjnej transformacji w nowy gatunek.
122. Radiacja ewolucyjna to szybki rozkwit wielu nowych gatunków z niewielkiej grupy macierzystej (z reguły następuje po otwarciu się nowych możliwości ekologicznych).
123. Konwergencja ewolucyjna to ewolucja w obrębie dwóch lub więcej taksonów wyższego szczebla gatunków bardzo podobnych zarówno pod względem morfologicznym, jak i sposobu życia.
124. Trendy ewolucyjne są zmianami zachodzącymi w skali milionów lat.
125. Reguła Cope'a to ogólna tendencja grup zwierzęcych do zwiększania rozmiarów ciała w trakcie ewolucji.
126. Modele ewolucji:
gradualistyczny - większość zmian ewolucyjnych odbywa się powoli, niewielkimi krokami
punktualistyczny - zmiany ewolucyjne związane z szybką ewolucją kladogenetyczną.
127. Prawo Dollo mówi o tym, że jest mało prawdopodobne, aby długi ciąg zmian genetycznych w populacji mógł zostać powtórzony dokładnie w odwrotnej kolejności.
ROZDZIAŁ 8.
128. Paleomagnetyzm to namagnesowanie kopalnych skał w momencie ich powstawania.
129. Inklinacja to wychylenie się igły kompasu w płaszczyźnie pionowej.
130. Gujoty to podmorskie góry, wyrastające z dna oceanicznego, z płasko ściętymi szczytami w wyniku działalności erozyjnej.
131. Głębokie trzęsienia ziemi to trzęsienia rodzące się na głębokości większej niż 300 km (rzadko poza strefami rowów oceanicznych).
132. Uskoki transformacyjne to ogromne uskoki przesuwcze, tworzące się na skutek znacznych różnic ciśnień w strefach grzbietów śródoceanicznych, czego wynikiem jest odrywanie się niektórych fragmentów nowo powstałej skorupy od innych, przemieszczających się wolniej.
133. Pryzma akrecyjna to struktura geologiczna powstająca przed strefami subdukcji, gdzie gromadzi się materiał skalny zdarty z zanurzającej się płyty tektonicznej
134. Melanż to mieszanina bezładnych i zdeformowanych skał.
ROZDZIAŁ 9.
135. Aulakogen (ryft porzucony) jest to ramię ryftu trójramiennego, które nie rozwija się, tworząc swego rodzaju ślepą uliczkę. Zanim jego aktywność ustaje, to ramię jest rowem tektonicznym albo systemem rowów tektonicznych, wcinającym się głęboko w ląd od strony nowej krawędzi utworzonej przez dwa pozostałe ramiona.
136. Krawędzie pasywne to granice kontynentów, będące aktywne tektonicznie w czasie, gdy znajdowały się blisko strefy spreadingu, później zaś stają się pasywne. Są miejscem depozycji płytkowodnych utworów szelfowych.
137. Krawędzie aktywne to strefy deformacji tektonicznych i aktywności magmowej (strefy, gdzie rodzą się góry).
138. Fałdowanie to proces powstawania fałdów w wyniku działania sił kompresyjnych.
139. Upad to kąt pomiędzy warstwą skalną a płaszczyzną poziomą.
140. Bieg warstwy to kierunek, mierzony pod kątem prostym w stosunku do upadu (kąt między kierunkiem północy a linią biegu).
141. Płaszczyzna osiowa to teoretyczna powierzchnia przecinająca fałd i dzieląca go możliwie najbardziej symetrycznie.
142. Oś fałdu to linia przecięcia powierzchni osiowej i skał budujących fałd.
143. Fałd obalony występuje wtedy, gdy jedno ze skrzydeł fałdu jest wychylone pod kątem większym niż 90O ze swego pierwotnego położenia.
144. Szew tektoniczny to miejsce połączenia dwóch kontynentów w strefie subdukcji.
145. Ofiolity to wciśnięte w strefę szwu fragmenty skorupy oceanicznej. Składają się z law poduszkowych oraz ze skał ultrazasadowych (często występują również głębokomorskie skały osadowe, np. turbidyty, ciemne łupki i czerty).
146. Płaszczowina to nasunięcie o charakterze regionalnym, powstałe w wyniku przemieszczania i przeważnie sfałdowania warstw skalnych "odkutych" od podłoża, na którym się osadziły.
147. Rozszerzanie grawitacyjne to mechanizm, polegający na uleganiu przez sztywne skały deformacjom w wyniku ich własnego ciężaru (jeśli będzie on odpowiednio duży).
148. Flisz to utwory prądów zawiesinowych osiągające znaczne miąższości (głównie turbidyty).
149. Molasa to cały zestaw osadów pochodzących z powstającego górotworu i wypełniających basen przedpola.
150. Pryzma klastyczna to charakterystyczny kształt utworów molasowych, kiedy wyklinowują się one w kierunku wnętrza kontynentu.
151. Niecka strukturalna to zaokrąglona lub owalna w zarysie depresja, powstała w skałach warstwowanych.
152. Kopuła strukturalna to analogiczna do niecki strukturalnej struktura pozytywna.
ROZDZIAŁ 10.
153. Rezerwuary to zbiór składników chemicznych, zajmujących określone przestrzenie; np. atmosfera ziemska, oceany, zewnętrzne warstwy skorupy ziemskiej czy biomasa zespołów biologicznych.
154. Przepływ to zmiany tempa dopływu lub odpływu tworzących je składników (w przypadku np. rezerwuarów).
155. Sprzężenie zwrotne to oddziaływanie sygnałów stanu końcowego (wyjściowego) procesu (systemu, układu), na jego sygnały referencyjne (wejściowe). Polega na otrzymywaniu przez układ informacji o własnym działaniu (o wartości wyjściowej).
156. Utlenianie to reakcja chemiczna, w której atom przechodzi z niższego na wyższy stopień utlenienia (co równoważne jest z oddaniem elektronów).
157. Spalanie to reakcja chemiczna, przebiegająca między materiałem palnym lub paliwami a utleniaczem, z wydzieleniem ciepła i światła.
158. Sprzężenie zwrotne ujemne zachodzi wtedy, gdy jakiekolwiek zaburzenia powodujące odchylenie wartości parametru od zadanej wartości w którąkolwiek stronę, indukują (wywołują) działania prowadzące do zmiany wartości parametru w stronę przeciwną, a więc do niwelacji efektu tego odchylenia (im cieplejszy/chłodniejszy jest klimat globalny, tym silniejszy opór czynników przeciwnych).