EKONOMIA - MIKROEKONOMIA

0. Wstęp - ekonomiczne myślenie

minimalizacja nakładów

maksymalizacja efektów

nieograniczoność ludzkich potrzeb

głównym kreatorem nowych potrzeb, czy nowego sposobu zaspakajania tych potrzeb jest produkcja i związany z nią postęp technologiczny

celem produkcji jest zaspakajanie zmieniających swój rozmiar i strukturę potrzeb ludzkich

1. Ograniczoność zasobów

dla jednostki - czasu wolnego, zasobów finansowych, kwalifikacji

i predyspozycji zawodowych

dla gospodarki - ograniczoność zasobów czynników produkcji (pracy, ziemi, kapitału)

zasób czynnika produkcji - ilość tego czynnika, jaką gospodarka dysponuje w danym momencie (ujęcie statyczne)

strumień czynnika produkcji - dynamiczne ujęcie zasobu, oznaczające wykorzystanie czynnika produkcji w określonym czasie

praca

przedsiębiorczość

kapitał produkcyjny i finansowy

ziemia

praca otrzymuje wynagrodzenie w postaci płacy

przedsiębiorczość może być wynagradzana jak praca odpowiednio wysoką płacą lub zyskiem

kapitał otrzymuje wynagrodzenie w postaci procentu

ziemia przynosi dochód w postaci renty

ograniczoność zasobów wynika z przyczyn

• naturalnych (ograniczoność bogactw naturalnych)

• lub może wynikać z dotychczasowej działalności gospodarczej (ograniczoność kapitału)

Mając do czynienia z jednej strony z ograniczonymi zasobami, z drugiej strony z nieograniczonymi potrzebami należy liczyć się z występowaniem zjawiska rzadkości.

Rzadkość oznacza, że nigdy nie będziemy mieli wszystkiego, co chcielibyśmy mieć.

W ekonomii pojęcie rzadkości odnosi się do sytuacji, w której dostępne zasoby czynników produkcji są niewystarczające do zaspokojenia potrzeb społeczeństwa.

Rzadkość jest konsekwencją ograniczoności zasobów.

1. Konieczność wyboru - rzadkość

Zjawisko rzadkości zmusza podmioty gospodarujące do dokonywania wyborów związanych z alokacją będących w ich dyspozycji zasobów.

2. Koszt alternatywny

koszt alternatywny - koszt towarzyszący wyborowi, występuje, gdy posiadane zasoby czynników produkcji są niewystarczające do zaspokojenia wszystkich potrzeb

koszt alternatywny - utrata możliwości realizacji odrzuconej, najlepszej alternatywy

dobra wolne:

• dobra, które mają koszt alternatywny równy 0

• zwiększenie ilości dóbr wolnych nie pociąga za sobą konieczności

zmniejszenia ilości innych dóbr

• z punktu widzenia konsumenta korzystanie z dóbr wolnych jest bezpłatne, konsument otrzymuje dobra wolne za darmo

Istnienie dóbr wolnych wynika z:

• braku praw własności (np. do plaż, lasów, jezior)

• polityki państwa, które decyduje się na bezpłatne dostarczanie niektórych dóbr (w niektórych krajach np. szkolnictwo czy ochrona zdrowia są bezpłatne).

Dobra wolne z punktu widzenia konsumenta mają koszt alternatywny równy 0, nie musi to jednak oznaczać, że są to również dobra o zerowym koszcie alternatywnym dla społeczeństwa.

Społeczeństwo ponosi koszt alternatywny, gdy np. bezpłatna ochrona zdrowia czy szkolnictwo wymagają zaangażowania określonych środków, zasobów, które mogłyby być użyte przez społeczeństwo w inny sposób, pojawia się więc koszt alternatywny, jaki ponosi całe społeczeństwo.

Dobra wolne z punktu widzenia społeczeństwa są bardzo nieliczne (np. czyste powietrze, woda, promienie słoneczne docierające na Ziemię czy opady atmosferyczne.

Wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym zasób takich czynników jak czyste powietrze, woda maleje.

Przeciwieństwem dobra wolnego jest dobro ekonomiczne.

Dobro ekonomiczne to dobro rzadkie, o koszcie alternatywnym większym od 0.

Wzrost produkcji lub konsumpcji dobra ekonomicznego pociąga za sobą konieczność rezygnacji z produkcji lub konsumpcji pewnej ilości innych dóbr.

1. Przedmiot badań mikroekonomii

Praktycznie, niemal wszystkie dobra są dobrami ekonomicznymi i stanowią przedmiot badań i zainteresowań mikroekonomii.

Każda działalność ludzka opiera się na dokonywaniu wyborów, w związku z tym dla każdej realizowanej działalności istnieje koszt alternatywny, czyli konieczność rezygnacji z innej działalności.

Decyzje dotyczące alokacji (rozmieszczenia) czynników w różnych zastosowaniach produkcyjnych podejmują właściciele czynników produkcji:

- gospodarstwa domowe

- podmioty gospodarcze.

Mikroekonomia zajmuje się sposobem rozwiązywania problemu rzadkości przez poszczególne podmioty gospodarujące.

Mikroekonomia bada cele działalności podmiotów gospodarujących i formułuje kryteria wyboru decyzji optymalnych.

Zadaniem mikroekonomii jest wyjaśnienie jak i dlaczego dany podmiot funkcjonuje w określonych warunkach.

Na rynku produktów i usług konsumpcyjnych weryfikowane są zamierzenia konsumentów i producentów.

Na rynku czynników produkcji weryfikowane są zamierzenia właścicieli czynników produkcji i firm kupujących czynniki produkcji.

Ze względu na występowanie rynku produktów i usług konsumpcyjnych oraz rynku czynników wytwórczych, działania poszczególnych podmiotów są ze sobą powiązane, tworząc zamknięty obieg pieniężny i rzeczowy w gospodarce.

Zamknięty obieg pieniężny i rzeczowy w gospodarce

2. Krzywa możliwości produkcyjnych

Krzywa możliwości produkcyjnych przedstawia problem rzadkości, konieczności wyboru i kosztu alternatywnego.

Krzywa możliwości produkcyjnych - graficzne przedstawienie różnych kombinacji dóbr, które mogą być wytworzone przy pełnym i efektywnym wykorzystaniu wszystkich dostępnych zasobów.

KMP przedstawia możliwe kombinacje dóbr A i B, jakie gospodarka może wytworzyć przy pełnym i efektywnym wykorzystaniu zasobów.

Każda kombinacja ilościowa dóbr A i B leżąca na krzywej gwarantuje pełne zatrudnienie zasobów przy najlepszej z dostępnych technologii.

stopa transformacji - ilość dobra z jakiej trzeba zrezygnować, aby otrzymać określoną ilość innego dobra

Krańcowa stopa transformacji (marginal rate of transformation - MRT) dobra B w dobro A informuje, o ile należy zmniejszyć produkcję dobra B, aby móc zwiększyć produkcję dobra A o jednostkę.

a) stała MRT

Liniowa KMP charakteryzuje się stałym kosztem alternatywnym.

Zwiększenie produkcji A o jednostkę wymaga rezygnacji zawsze ze stałej ilości dobra B.

Wzrost produkcji dobra B o jednostkę wymaga rezygnacji zawsze z takiej samej ilości dobra A.

b) rosnąca MRT

Wklęsła w stosunku do początku układu współrzędnych KMP charakteryzuje się rosnącym kosztem alternatywnym.

Aby zwiększyć produkcję dobra A, trzeba zrezygnować z coraz większej ilości dobra B.

Aby zwiększyć produkcję dobra B, trzeba zrezygnować z coraz większej ilości dobra A.

c) malejąca MRT

Wypukła w stosunku do początku układu współrzędnych KMP charakteryzuje się malejącym kosztem alternatywnym.

Zwiększenie produkcji dobra A pociąga za sobą konieczność rezygnacji z coraz mniejszej ilości dobra B.

Aby zwiększyć produkcję B, trzeba zrezygnować z coraz mniejszej ilości dobra A.

Nieefektywne(X) i nieosiągalne(Z) rozwiązania a KMP

Na przebieg krzywej możliwości produkcyjnych zdecydowany wpływ ma poziom technologii i jego zmiany

1. Mechanizmy rynkowe

1. Przegląd podstawowych pojęć

1.1.1. Rynek i poglądowa typologia

rynek - proces, w którym kupujący i sprzedający określają przedmiot obrotu i warunki tego obrotu, a zatem decydują o cenach i ilościach towaru będącego przedmiotem transakcji kupna-sprzedaży oraz ewentualnie o innych warunkach, takich jak termin dostawy, sposób i termin płatności, rodzaj opakowania

Rynek to niekoniecznie konkretne miejsce styku, lecz fakt zetknięcia się sprzedaży i kupna, np. sieć teleinformatyczna.

Poglądowa typologia rynków

1.1.2. Gospodarka rynkowa

gospodarka rynkowa (ang. market economy) - gospodarka, w której decydujący wpływ na alokację zasobów mają bezpośrednie decyzje nabywców (konsumentów i przedsiębiorców), a nie decyzje podejmowane ponad nimi, przez organy administracyjne

1.1.3. Mechanizm rynkowy

mechanizm rynkowy - całokształt oddolnych procesów dostosowawczych między zgłaszającymi zapotrzebowanie, a występującymi z ofertą towarową

1.1.4. Walka negocjacyjna

negocjacje - odbywają się między dostawcami i odbiorcami, ich celem jest osiągnięcie przez każdą ze stron najkorzystniejszych dla siebie warunków wymiany

1.1.5. Walka konkurencyjna

walka konkurencyjna - odbywa się między dostawcami, polega na oferowaniu warunków korzystniejszych od oferowanych przez rywali

konkurencja cenowa - oferta cenowa

konkurencja pozacenowa - jakość, warunki dostawy, gwarancja, serwis, forma płatności, intensywność polityki promocyjnej

1.1.6. Walka przetargowa

walka przetargowa - ma miejsce między samymi nabywcami o dostęp, bądź zwiększenie dostępu do oferowanych przez sprzedawców dóbr czy usług

1.1.7. Ceteris paribus

ceteris paribus - łac. przy innych warunkach stałych

2. Teoria popytu

1.2.1. Wielkość popytu

wielkość popytu - zgłaszane zapotrzebowanie na określony towar przy danej jego cenie w określonym czasie (strumień ekonomiczny)

1.2.2. Rodzaje popytu

popyt potencjalny - potrzeby, życzenia, marzenia

popyt efektywny - zgłaszane zapotrzebowanie poparte możliwościami nabywczymi

popyt rynkowy - suma zgłaszanego popytu indywidualnego, a zatem popyt rynkowy uzależniony jest również od liczby nabywców

Q_d = f (P_x; P_substytutów; P_{komplementarnych}; I; moda, preferencje, gusty; Q_konsumentów; zjawiska atmosferyczne; oczekiwania nabywców co do zmiany P; oczekiwania co do zmiany I nabywców)

czynniki cenowe - ruch po krzywej

czynniki pozacenowe - ruch krzywej

1. Krzywa popytu

Krzywa popytu ma ujemne nachylenie - co wynika z malejącej użyteczności krańcowej, z każdej kolejnej nabytej jednostki dobra użyteczność jest coraz mniejsza, a do zakupu większej ilości skłonić może jedynie niższa cena.

Dlaczego przesunięcia równoległe?

- Bo ceteris paribus, nie uwzględniamy zmian innych czynników.

1.2.4. Wielkość popytu a popyt

Każdy pojedynczy punkt na krzywej popytu jest ilustracją kategorii wielkości popytu.

Cała krzywa popytu jest ilustracją kategorii popytu i ukazuje pełny zestaw wielkości popytu odpowiadających różnym poziomom cen, przy utrzymaniu klauzuli ceteris paribus.

1.2.5. Determinanty rozmiaru zgłaszanego popytu indywidualnego

Rozmiar zgłaszanego popytu indywidualnego na dane dobro uzależniony jest od:

• ceny danego dobra

• cen innych dóbr

• dochodów nabywcy

• oczekiwań co do kształtowania się przyszłych cen i dochodów

• gustów i upodobań

• warunków naturalnych.

1.2.6. Prawo popytu

prawo popytu - wielkość popytu zmienia się w przeciwnym kierunku niż zmiany ceny przy założeniu klauzuli ceteris paribus

1. Teoria podaży

Q_s = f (P_x; technologia; TC; P_substytutów; P_{komplementarnych}; cel działania firmy; polityka gospodarcza [podatki; cła; dotacje; ceny minimalne i maksymalne]; Q_producentów)

1.3.1. Wielkość podaży indywidualnej

wielkość podaży indywidualnej - ilość towaru oferowanego przez producenta w określonym czasie przy danej cenie towaru

Na wielkość podaży rynkowej składa się suma wielkości ofert towarowych wszystkich producentów danego wyrobu na danym rynku.

1.3.2. Prawo podaży

prawo podaży - wraz ze wzrostem ceny wielkość podaży rośnie

Zatem nachylenie krzywej podaży jest dodatnie.

1.3.3. Krzywa podaży

s₁ - np. wprowadzenie cła, podatku importowego (spadek podaży)

s₂ - np. otwarcie granic (wzrost podaży)

Krzywa podaży ukazuje pełny zestaw wielkości podaży, jako funkcję ceny przy innych czynnikach niezmiennych.

Przesunięcia krzywej podaży następują wskutek zmian w sferze czynników pozacenowych:

• zmiana kosztów wytwarzania danego produktu

• zmiany ceny sprzedaży lub kosztów wytwarzania produktów alternatywnych z punktu widzenia producenta.

Krzywa podaży jest rosnąca, ponieważ krzywa możliwości produkcyjnych ma charakter rosnący, koszt alternatywny jest rosnący, malejąca jest produktywność krańcowa.

1.3.4. Determinanty rozmiaru oferty towarowej

Na rozmiar oferty towarowej wpływają:

• cena danego towaru

• ceny innych towarów, stanowiących alternatywę produkcyjną i ich zmiany

• koszty dostaw danego dobra i ich zmiany (koszty produkcji, transportu, handlowe, podatki i dotacje)

• zmiany w kosztach dostaw produktów alternatywnych

• warunki naturalne, zdarzenia losowe

• cele firmy (maksymalizacja zysku, sprzedaży, obniżka kosztów, poprawa wizerunku firmy drogą np. ograniczenia produkcji uznawanej za społecznie szkodliwą, wejście i utrzymanie się na rynku).

1. Równowaga rynkowa

1. Cena równowagi rynkowej

cena równowagi rynkowej

• cena zrównująca wielkość popytu z wielkością podaży,

• cena, przy której zrównane są wielkości zamierzonych zakupów z wielkością oferty towarowej

Graficznie cena równowagi rynkowej wynika z przecięcia krzywej popytu z krzywą podaży.

Cena odbiegająca od ceny równowagi musi powodować perturbacje na rynku w postaci niedoborów bądź nadwyżek rynkowych.

1. Nadmiar rynkowy - nadwyżka rynkowa

2. Niedobór rynkowy

Jedynie siłą władzy administracyjnej mogą być wprowadzone i utrzymywane ceny odbiegające swym poziomem od cen równowagi.

Ingerencja ta może przyjąć postać wprowadzenia tzw. ceny maksymalnej lub minimalnej.

3. Cena maksymalna (pułap cenowy)

cena maksymalna - (górna granica - ceiling price) wprowadzana bywa najczęściej drogą tzw. zamrożenia ceny, czyli zakazu podnoszenia jej poziomu, mimo, iż kształtuje się ona poniżej ceny równowagi; wprowadzona z myślą o ochronie konsumenta (np. leki, energia)

4. Cena minimalna (próg cenowy)

cena minimalna - oznacza ustalenie dolnej granicy cenowej powyżej ceny równowagi; chroni producentów

Obie te ceny bywają wprowadzane na ogół wskutek presji określonych grup społecznych na rząd w imię interesu społecznego:

• konsumentów - cena maksymalna

• producentów - cena minimalna.

Skutkiem długotrwałego utrzymywania się cen odbiegających od cen równowagi są niekorzystne zjawiska społeczno-ekonomiczne (czarny rynek, szara strefa, brak zbytu nadwyżek towarowych, a w konsekwencji pogorszenie salda wpływów i wydatków budżetowych państwa).

Przy cenie maksymalnej występuje obniżenie wpływów budżetowych (np. z tytułu podatku obrotowego).

Przy gwarantowanej cenie minimalnej - wzrost wydatków budżetowych (konieczność pokrywania kosztów magazynowania skupionych nadwyżek rynkowych czy wypłacania dotacji).

1. Efekt substytucyjny i dochodowy zmiany cen

2. Elastyczność

elastyczność - względna zmiana zmiennej zależnej pod wpływem zmiany zmiennej niezależnej

2.1. Elastyczność cenowa popytu

elastyczność cenowa popytu (price elasticity of demand) - siła reakcji wielkości popytu na zmianę cen

miarą E_dp- współczynnik elastyczności cenowej popytu

E_dp =
E_dp =

Pomiar elastyczności cenowej popytu

Współczynniki elastyczności kształtują się w granicach od 0 do nieskończoności.

Przy interpretacji wskaźnika bierze się pod uwagę jego wartość bezwzględną.

Znak „+” lub „-” informuje jedynie o dodatniej lub ujemnej korelacji między zmiennymi.

Elastyczność cenowa popytu jest na ogół ujemna, co wynika z prawa popytu ilustrowanego ujemnym nachyleniem krzywej popytu.

W zależności od wysokości współczynnika elastyczności cenowej popytu wyodrębnia się:

2.1.1. Popyt doskonale nieelastyczny

popyt doskonale nieelastyczny, czyli sztywny - gdy E_dp = 0

(np. insulina, leki ratujące życie, trumny)

2.1.2. Popyt nieelastyczny

popyt nieelastyczny, (mało-, niskoelastyczny) - gdy 0 < /E_dp/ < 1

2.1.3. Popyt neutralny

popyt neutralny - gdy /E_dp/ = 1

2.1.4. Popyt elastyczny

popyt elastyczny - gdy /E_dp/ > 1

2.1.5. Popyt doskonale elastyczny

popyt doskonale elastyczny - gdy /E_dp/ = ∞

2.1.6. Określanie elastyczności cenowej popytu ilustrowanego krzywą liniową

Elastyczność cenowa popytu spada wraz z opadaniem krzywej popytu.

W połowie długości krzywej popytu E_dp= -1.

W górnej połowie popyt jest elastyczny.

W dolnej - nieelastyczny.

Wskaźnik elastyczności w dowolnym punkcie liniowej krzywej popytu można określić ilorazem długości odcinka poniżej danego punktu do długości powyżej tego punktu.

Przy popycie nieelastycznym ( /E_dp/ <1 ) procentowa zmiana wielkości popytu jest niższa niż procentowa zmiana ceny. Przychody sprzedawców zmieniają się zatem w kierunku zgodnym z kierunkiem zmiany ceny. Spadek ceny powoduje spadek przychodów, wzrost ceny - wzrost przychodów.

Przy popycie elastycznym ( /E_dp/ >1 ) procentowa zmiana wielkości popytu jest wyższa niż procentowa zmiana ceny.

Przychody sprzedawców (wydatki nabywców) zmieniają się w kierunku zgodnym z kierunkiem zmiany popytu.

Przy popycie neutralnym ( /E_dp/ =1 ) procentowe zmiany wielkości popytu i cen są identyczne i w związku z tym jakakolwiek zmiana ceny nie powoduje żadnej zmiany w całkowitych wydatkach nabywców na dane dobro, a więc i w przychodach firmy.

Elastyczność cenowa popytu zależy od:

• liczby dostępnych substytutów dobra bądź usługi będącej przedmiotem badanego popytu; im większa liczba substytutów, tym elastyczność cenowa popytu większa, substytuty dają możliwość wyboru i ewentualnie - łatwiejszej rezygnacji z dotychczasowego przedmiotu zakupów, stwarzają szanse wzrostu zakupów dobra, gdy jego substytuty drożeją

• czasu, jakim dysponuje nabywca podejmujący decyzję zakupu, im dłuższy czas, tym wyższa elastyczność popytu - większa bowiem szansa na znalezienie substytutu

• udziału danego dobra w całkowitych wydatkach nabywcy, im ten udział jest większy, tym popyt jest bardziej elastyczny

• skuteczności akcji promocyjnych, skuteczna reklama prowadzi do obniżenia elastyczności cenowej popytu.

2.2. Elastyczność cenowa podaży

Elastyczność cenowa podaży (price elasticity of supply - E_sp) - wyraża siłę reakcji wielkości podaży danego dobra na zmianę jego ceny.

Elastyczność ta jest dodatnia, co oznacza zgodność kierunków zmiany ceny i wielkości podaży.

2.2.1. Określanie elastyczności cenowej podaży na podstawie przebiegu jej krzywej

2.2.1.1. Podaż neutralna

2.2.1.2. Podaż sztywna

2.2.1.3. Podaż doskonale elastyczna

2.2.2. Podaż o zmiennej elastyczności cenowej

Im krzywe położone są bardziej w prawo, tym mniejsza jest elastyczność cenowa podaży przy danym poziomie ceny.

2.2.3. Zależność elastyczności cenowej podaży

Elastyczność cenowa podaży zależy od możliwości ograniczania rozmiarów produkcji przez producentów (gdy ceny spadają) oraz ich zdolności zwiększania rozmiarów własnej oferty towarowej (gdy ceny produktów gotowych rosną).

Elastyczność ta jest zależna przede wszystkim od:

• czasu, jakim dysponuje producent na przystosowanie się do zmienionego poziomu cen; im dłuższy czas, tym elastyczność cenowa podaży jest większa - od sztywnej w bardzo krótkim okresie czasu, do doskonale elastycznej w okresie bardzo długim

• zachowania się kosztów produkcji wraz ze zmianą skali produkcji; jeżeli wraz ze wzrostem skali produkcji koszty szybko rosną, podaż jest mało elastyczna - szybki wzrost kosztów ogranicza siłę stymulacyjną rosnącej ceny produktu; jeśli natomiast koszty rosną relatywnie wolno wraz ze wzrostem produkcji, podaż jest bardziej elastyczna - ruch kosztów nie niweczy cenowej stymulacji zmiany wielkości podaży.

W bieżącym i krótkim okresie czasu elastyczność cenowa podaży jest zależna od:

• podatności danego dobra na magazynowanie i od kosztów tego magazynowania, im mniejsza możliwość przechowywania dóbr (np. dobra szybko psujące się) i wyższe koszty magazynowania, tym mniejsza elastyczność cenowa podaży

• cech technologicznych produkcji wynikających np. ze stopnia wyspecjalizowania aparatu wytwórczego i obsługującej go załogi, wąska specjalizacja zmniejsza elastyczność, charakter bardziej uniwersalny daje możliwość dokonywania pewnych zmian asortymentowych, a więc stwarza warunki bardziej elastycznego reagowania na zmiany cen rynkowych.

2.3. Elastyczność krzyżowa popytu

Elastyczność krzyżowa popytu (cross elasticity of demand) - wyraża stopień reakcji popytu na dane dobro w odpowiedzi na zmianę ceny innego dobra

Elastyczność krzyżowa dóbr komplementarnych jest ujemna, dóbr substytucyjnych - dodatnia.

2.3.1. Analiza graficzna elastyczności krzyżowej popytu na dobra substytucyjne

2.3.2. Analiza graficzna elastyczności krzyżowej popytu na dobra komplementarne

2.4. Elastyczność dochodowa popytu

Elastyczność dochodowa popytu (income elasticity of demand E_di ) wyraża siłę reakcji popytu na zmiany dochodu.

2.4.1. Krzywa Engla

Zależność między zmianami dochodu a zmianami popytu dla różnych grup dóbr i usług przedstawiają krzywe Engla.

Można je wykorzystać zarówno do interpretacji dochodowej elastyczności popytu rynkowego, jak i indywidualnego.

Przebieg krzywych Engla pozwala na określenie rodzajów dóbr czy usług wyróżnianych z punktu widzenia elastyczności dochodowej popytu.

Pełną klasyfikację tak wyodrębnionych dóbr przedstawia się za pomocą jednej ciągłej krzywej Engla dla danego dobra. Zatem zakładamy, że wraz ze zmianą dochodu zmienia się elastyczność dochodowa popytu na dane dobro.

Oś pozioma prezentuje dochód konsumentów, oś pionowa - wielkość zgłaszanego popytu na dobro x.

2.4.2. Przykładowa analiza

Dobrem X niech będą np. krajowej produkcji telewizory.

W pierwszym przedziale dochodowym 0I₁ współczynnik elastyczności dochodowej = 0, co oznacza sztywność popytu, tu na poziomie 0.

Wzrost dochodu z 0 do I₁ nie pozwala zatem jeszcze na pojawienie się efektywnego popytu rynkowego na odbiorniki TV.

Wzrost dochodu do I₂ powoduje, iż % wzrost wielkości popytu jest wyższy niż % wzrost dochodu - wskaźnik elastyczności dochodowej popytu > 1.

Mamy tu do czynienia z dobrem luksusowym.

Dalszy wzrost dochodu I₂I₃ powoduje wprawdzie dalszy wzrost popytu na dobro X, ale już wzrost wolniejszy w stosunku do wzrostu dochodu (E_di < 1). Rozpatrywane dobro stało się dobrem podstawowym.

W obu tych ostatnich przedziałach dochodowych nasze dobro X jest dobrem normalnym, gdyż elastyczność dochodowa popytu na nie jest dodatnia.

Przy dalszym wzroście dochodu I₃I₄ popyt na dobro znowu staje się sztywny - dalszy wzrost dochodu nie wywołuje żadnej reakcji po stronie popytu. Wielkość popytu na X nie zmienia się mimo rosnącego dochodu (E_di = 0), choć tu w przeciwieństwie do pierwszego przedziału dochodowego, rozmiar analizowanego popytu stabilizuje się na pewnym dodatnim poziomie.

Dalszy wzrost dochodów powoduje, że spada popyt na dobro X (E_di < 0), nasze dobro stało się dla konsumentów dobrem niższego rzędu. Konsumenci w tym przedziale dochodowym prawdopodobnie zdecydowali się przerzucić na wyższej klasy odbiorniki zagraniczne.

Przedstawiona analiza wykresu służy wyłącznie ukazaniu za pomocą jednej krzywej wszystkich możliwości kształtowania się elastyczności dochodowej popytu.

Nie należy wyciągać definitywnych wniosków co do kolejności pojawiania się wymienionych dóbr w miarę wzrostu dochodu.

Przy dowolnym poziomie dochodu popyt konsumenta na dane dobro może być sztywny i to zarówno na poziomie konsumpcji = 0 (np. papierosy dla niepalących), jak i na poziomie dodatnim (np. popyt na pastę do zębów).

Żywność i standardowa odzież to przy każdym poziomie dochodu dobra w większości przypadków podstawowe, a więc o E_di< 1.

Właśnie żywności dotyczy prawo Engla.

2.4.3. Prawo Engla

Wraz ze wzrostem dochodów udział żywności w wydatkach maleje.

Prawo to jest logicznym wnioskiem z przebiegu krzywej Engla dla dóbr podstawowych.

Krzywa ta jest wklęsła w stosunku do osi dochodu, a więc popyt rośnie wolniej niż dochód, wraz ze wzrostem dochodu udział wydatków na żywność musi więc spadać.

Rośnie natomiast wraz ze wzrostem dochodu udział wydatków na dobra o wskaźniku E_di> 1 czyli dobra luksusowe.

Naturalnie przy różnym poziomie dochodu różne produkty stanowią grupę dóbr luksusowych.

Bardzo różnorodną grupą są także dobra niższego rzędu, a więc dobra o opadającej krzywej Engla, E_di < 0. Te same dobra dla pewnych grup konsumentów mogą być dobrami luksusowymi, dla innych - dobrami niższego rzędu (krajowej produkcji odbiornik telewizyjny, krajowej produkcji samochód osobowy).

2.4.4. Dobra luksusowe

% wzrost wielkości popytu jest wyższy niż % wzrost dochodu - wskaźnik elastyczności dochodowej popytu E_di > 1.

2.4.5. Dobra podstawowe

Dalszy wzrost dochodu powoduje wprawdzie dalszy wzrost popytu na dobro X, ale jest to już wzrost wolniejszy w stosunku do wzrostu dochodu (Edi < 1).

2.4.6. Dobra normalne

Dobro normalne - elastyczność dochodowa popytu na nie jest dodatnia.

2.4.7. Dobra niższego rzędu

Bardzo różnorodna grupa o opadającej krzywej Engla, E_di < 0.

3. Zachowania konsumenta

zachowanie racjonalne - wewnętrznie spójne, logiczne postępowanie zmierzające do maksymalizacji satysfakcji jednostki

Teza o racjonalnym zachowaniu konsumenta sprowadza się do przyjęcia trzech założeń:

• konsument przejawia pewne potrzeby i potrafi je określić

• konsument jest w stanie dokonać wartościowania swych potrzeb - od najbardziej do najmniej intensywnie odczuwanych

• jednostka dokonuje wyboru w celu maksymalizacji własnej satysfakcji (zadowolenia, użyteczności)

nieograniczoność potrzeb

ograniczoność zasobów

konieczność dokonywania wyborów

koszt alternatywny

3.1. Teoria użyteczności krańcowej

Teoria użyteczności krańcowej zakłada wymierność użyteczności, możliwość jej wyrażenia w liczbach bezwzględnych, przez przypisanie określonej liczby „utyli” (jednostek użyteczności) każdemu z dóbr.

Jest to tzw. teoria kardynalna.

użyteczność całkowita (total utility) - satysfakcja uzyskiwana z konsumpcji (użytkowania) danej ilości określonego dobra

użyteczność krańcowa (marginal utility) - przyrost użyteczności całkowitej spowodowany wzrostem konsumpcji dobra o jednostkę

Realne wybory najczęściej dotyczą określenia najlepszej kombinacji konsumowanych dóbr.

3.1.1. I prawo Gossena - prawo malejącej użyteczności krańcowej

I prawo Gossena - prawo malejącej użyteczności krańcowej mówi, że w miarę wzrostu konsumpcji danego dobra jego użyteczność krańcowa spada

Wraz ze wzrostem konsumpcji danego dobra do pewnej jej wielkości użyteczność całkowita rośnie, ale coraz wolniej. Po przekroczeniu tej granicy użyteczność całkowita może zacząć obniżać się.

Takiemu przebiegowi krzywej użyteczności całkowitej odpowiada spadek krzywej użyteczności krańcowej.

Punktowi maksymalnej użyteczności całkowitej odpowiada użyteczność krańcowa = 0, spadek użyteczności całkowitej oznacza już ujemne wartości użyteczności krańcowej.

3.1.2. Krzywe użyteczności całkowitej TU i krańcowej MU

wyjątki - kolekcjonerstwo - kolejny znaczek rzadkiej serii przynosi większą satysfakcję, użyteczność krańcowa rośnie

3.1.3. II prawo Gossena - prawo ekwimarginalizmu, prawo wyrównania użyteczności krańcowych

II prawo Gossena - ekwimarginalizmu - dotyczy stanu równowagi konsumenta, a więc osiągnięcia przez niego maksymalnej satysfakcji w ramach dochodu, którym dysponuje.

Konsument osiąga stan równowagi, gdy w pełni wydatkując swoje dochody uzyskuje jednakową użyteczność krańcową w przeliczeniu na jednostkę pieniężną z każdego zakupowanego dobra.

Dopóki użyteczność krańcowa w przeliczeniu na jednostkę jest różna, konsument jest w stanie osiągnąć wyższy poziom użyteczności całkowitej przesuwając dochody między alternatywnymi dobrami.

3.1.4. Warunek równowagi konsumenta

Gospodarstwo domowe tak rozdysponowuje swoje środki, by użyteczność z wydatkowania ostatniej jednostki pieniężnej na różne dobra była jednakowa.

Równowaga jest osiągnięta, gdy dwie krzywe użyteczności krańcowych w przeliczeniu na jednostkę pieniężną przecinają się.

Przy równych cenach wystarczającym warunkiem równowagi konsumenta jest wyrównanie użyteczności krańcowych MU_x = MU_y .

3.2. Teoria krzywych obojętności

Krzywa obojętności - zbiór punktów przedstawiających różne kombinacje dóbr lub usług przynoszących konsumentowi to samo zadowolenie (użyteczność całkowitą)

Analizujemy przypadek konsumenta dokonującego wyboru pomiędzy dwoma dobrami.

3.2.1. Krzywa obojętności 3.2.2. Mapa krzywych obojętności

Każdy z punktów 1, 2, 3 na krzywej obojętności prezentuje różne kombinacje dwu dóbr (x i y) przynoszące jednakową satysfakcję konsumentowi. Dla każdej jednostki można wyrysować nieskończenie wiele krzywych, tworzących łącznie mapę krzywych obojętności. Im krzywa położona jest dalej od środka układu współrzędnych, tym wyższy poziom satysfakcji (użyteczności całkowitej) zapewniają konsumentowi kombinacje dóbr tworzące tę krzywą.

3.3. Krańcowa stopa substytucji

Przy przejściu z kombinacji A do B następuje spadek konsumpcji dobra Y i wzrost konsumpcji dobra X, przy zachowaniu tego samego poziomu użyteczności całkowitej. Zatem ubytek użyteczności całkowitej z tytułu zmniejszenia konsumpcji jednego dobra jest rekompensowany przyrostem użyteczności wynikającym ze zwiększonej konsumpcji drugiego dobra.

Krańcowa stopa substytucji dobra Y dobrem X równa się ujemnej relacji krańcowej użyteczności dobra X do krańcowej użyteczności dobra Y.

3.3.1. Stała krańcowa stopa substytucji

stała krańcowa stopa substytucji - w miarę ubytku jednego dobra kolejne jednostki dobra drugiego substytuują stałe ilości dobra ubywającego; charakterystyczna dla bliskich substytutów; krzywa obojętności ma w tym wypadku kształt opadającej prostej

Krzywa obojętności o stałej krańcowej stopie substytucji dóbr

3.3.2 Malejąca krańcowa stopa substytucji

Dla dóbr leżących jednocześnie w polu zainteresowania konsumenta krzywa obojętności przybiera kształt krzywej wypukłej w stosunku do początku układu współrzędnych. Jest to również krzywa o nachyleniu ujemnym, ale już o malejącej krańcowej stopie substytucji. Oznacza to, że konsument preferuje konsumpcję zróżnicowaną w danym momencie i takim modelem teoria zachowania konsumenta posługuje się najczęściej.

Krzywa obojętności o malejącej krańcowej stopie substytucji dóbr

3.3.3. Rosnąca krańcowa stopa substytucji

W tym przypadku konsument preferuje w danym czasie konsumpcję jednolitą

(np. albo dżem albo ketchup), tylko dobro X lub tylko dobro Y, a nie zróżnicowaną, jak to ma miejsce przy wypukłej krzywej obojętności.

3.3.4. Krzywe o innych kształtach

3.3.4.1. Krzywe obojętności dla dóbr „dobrych” i „złych”

Można jednak wykreślić również krzywe o innym przebiegu, np. gdy analiza dotyczy konsumpcji dwóch dóbr, jednego cenionego, drugiego stanowiącego przykry koszt uzyskania tego pierwszego.

Y - dobro cenione

X - dobro złe przykre dla konsumenta

3.3.4.2. Krzywe obojętności dla pary dóbr, z których jedno pozostaje bez znaczenia dla satysfakcji konsumenta

Y - dobro cenione X - dobro cenione

X - dobro bez znaczenia dla satysfakcji konsumenta Y - dobro bez znaczenia dla satys. konsumenta

3.3.4.3. Krzywe obojętności dla dóbr użytkowanych zawsze razem, w określonych proporcjach (np. zegarek elektroniczny i bateria(1-1), np. samochód i opony(1-5))

3.4. Linie budżetowe

O tym, która z kombinacji rozpatrywanych dóbr jest realna z punktu widzenia realnych możliwości nabywczych konsumenta decyduje linia budżetowa, uwzględniająca wysokość cen analizowanych dóbr i dochód nominalny.

linia budżetowa - zbiór punktów oznaczających wszelkie możliwe kombinacje rozpatrywanych dóbr, możliwych do nabycia przy danym dochodzie i określonych cenach

3.4.1. Równanie linii budżetowej

I - dochód konsumenta

p_x, p_y - ceny dóbr X i Y

X, Y - ilości obu dóbr

Zakładając, że dochód przeznaczony na dwa dobra wynosi 1000 j.p., cena dobra X = 50 j.p., Py = 100 j.p. Pełne wykorzystanie dochodu stwarza możliwości dokonania zakupu maksymalnie 20 jednostek dobra X i 10 jednostek dobra Y lub kombinacji pośrednich.

3.4.1.1. Przesunięcia linii budżetowych

Linie budżetowe ulegają przesunięciu przy zmianie:

• dochodu

• ceny dóbr.

Maksymalizację satysfakcji przy danym dochodzie i cenach rozpatrywanych dóbr zapewnia konsumentowi kombinacja dóbr leżąca w punkcie styczności linii budżetowej z najdalej od środka układu położoną krzywą obojętności.

W punkcie styczności obie krzywe mają jednakowe nachylenie.

Nachylenie krzywej obojętności jest równe krańcowej stopie substytucji:

, czyli nachylenie krzywej obojętności jest równe nachyleniu linii budżetowej w punkcie ich styczności.

W punkcie równowagi konsumenta spełniona jest równość

Teoria krzywych obojętności prowadzi do identycznych warunków równowagi konsumenta jak w teorii użyteczności krańcowej.

Konsument maksymalizuje użyteczność całkowitą przy pełnym wykorzystaniu jego rozporządzalnego dochodu oraz takiej kombinacji towarów czy usług, w której relacja użyteczności krańcowych równa jest relacji cen tych towarów czy usług.

3.4.2. Punkty równowagi konsumenta przy wypukłych i wklęsłych krzywych obojętności

U - krzywe obojętności

I - linie budżetowe

E - punkty równowagi konsumenta

Punkty równowagi konsumenta wyznaczone jako punkty styczności linii budżetowych z najodleglejszymi krzywymi obojętności potwierdzają wnioski możliwe do wysnucia z samego kształtu krzywych obojętności.

O ile krzywa obojętności wypukła względem środka układu wskazuje na preferowanie konsumpcji zróżnicowanej (w punktach równowagi znajduje się zawsze kombinacja mieszana (rys. a)), o tyle wklęsła krzywa obojętności oznacza preferowanie konsumpcji jednorodnej (przy danym dochodzie maksymalny poziom satysfakcji osiąga konsument w rozwiązaniach rogowych (punkt E rys. b)).

Na rysunku b punkt styczności linii budżetowej I₀ z krzywą obojętności U₂ nie jest punktem równowagi konsumenta, ponieważ U₂ nie jest najwyższą krzywą obojętności dostępną dla linii budżetowej.

4. Teoria produkcji

4.1. Proces produkcji

proces produkcji - proces transformacji czynników wytwórczych na produkty gotowe, przy czym uzyskane efekty produkcji mogą stać się dobrem konsumpcyjnym, bądź stanowić czynnik wytwórczy w następnym procesie produkcji

4.2. Funkcja produkcji

funkcja produkcji - techniczno-bilansowy związek między strumieniami nakładów czynników produkcji a uzyskiwanym strumieniem produkcji

zmienna zależna:

X - (wielkość produkcji)

zmienne niezależne:

L - siła robocza

K - kapitał

t - technologia

4.3. Wzgórze produkcji

Funkcję produkcji dwóch czynników zmiennych można przedstawić za pomocą bryły geometrycznej zwanej wzgórzem produkcji. Na bokach podstawy odzwierciedlone są skale zużycia obu czynników zmiennych, wysokość wzgórza jest miarą osiągniętego produktu całkowitego.

4.4. Jednoczynnikowa funkcja produkcji

Pionowe przekroje wzgórza produkcji dają obraz graficzny produktu całkowitego jako funkcji jednego czynnika zmiennego, przy założeniu niezmiennej skali zastosowania czynnika drugiego.

Poziome przekroje wzgórza produkcji wyznaczają izokwanty, czyli krzywe jednakowej wielkości produkcji możliwej do uzyskania przy zaangażowaniu obu zmiennych czynników wytwórczych, w różnych proporcjach.

4.5. Produkt całkowity jako funkcja skali zatrudnienia czynnika zmiennego A

TPP - produkt całkowity (total physical product)

A₁ - minimalny nakład czynnika zmiennego niezbędny do uruchomienia czynników stałych

A₁-A₂ - wraz z kolejnymi nakładami czynnika A uzyskujemy więcej niż proporcjonalny przyrost produktu X

A₂-A₃ - mniejsze przyrosty

od A₃ - obniżenie, przegęszczenie

4.6. Produkt krańcowy

Wpływ skali zaangażowania czynnika zmiennego na wielkość produkcji można zobrazować wykorzystując kategorię produktywności krańcowej.

W teorii produkcji pomiaru wielkości produkcji dokonujemy w jednostkach naturalnych (np. sztukach, kilogramach, tonach itp.), nie wprowadzając kategorii wartościowych.

Produkt krańcowy mierzymy zmianą wielkości produktu całkowitego wynikającą ze zmiany skali zaangażowania czynnika wytwórczego o 1 jednostkę, przy utrzymaniu nie zmienionej skali zatrudnienia pozostałych czynników wytwórczych.

MPP_A - krańcowy produkt czynnika A

- zmiana wielkości produktu całkowitego

- zmiana skali zastosowania czynnika zmiennego A

4.6.1. Produkt całkowity a krańcowy i przeciętny

A₁-A₂ - Przy skali zaangażowania czynnika A w wymiarze A₁-A₂ produkt całkowity rośnie szybciej niż proporcjonalnie, każda kolejna jednostka A daje coraz większe przyrosty produktu całkowitego.

A₂-A₄ produkt całkowity rośnie coraz wolniej, przyrosty czynnika A o kolejne jednostki dają coraz mniejsze przyrosty produktu całkowitego, MPP maleje aż do 0.

MPP osiąga max przy skali zaangażowania czynnika A odpowiadającej punktowi przecięcia krzywej TPP(A₂).

Produkt krańcowy osiąga 0 przy skali A₄, gdy produkt całkowity osiąga maksimum.

Krzywa produktu przeciętnego przecina krzywą produktu krańcowego w swoim maksimum, a punkt przecięcia wynika z rzutu punktu styczności prostej m wychodzącej z początku układu współrzędnych i krzywej produktu całkowitego S.

1. Prawo malejącej produktywności

Prawo malejącej produktywności dotyczy krótkiego okresu, działa gdy skala stosowania przynajmniej jednego z czynników wytwórczych jest niezmienna.

Jeżeli rośnie skala stosowania jednego z czynników wytwórczych przy niezmiennej skali zaangażowania przynajmniej jednego z pozostałych czynników, po osiągnięciu pewnej granicznej wielkości produktu całkowitego, produkt krańcowy zaczyna maleć, co jest skutkiem coraz mniej korzystnej proporcji ilościowej czynnika zmiennego i stałego (przegęszczenia czynnika stałego zmiennym).

4.7. Produkt przeciętny

Produkt przeciętny (APP - average physical product) - iloraz uzyskanej wielkości produktu całkowitego i wielkości zużycia zmiennego czynnika wytwórczego

- produkt przeciętny w jednostkach naturalnych

- produkt całkowity

A - ilość użytego czynnika A

4.8. Elastyczność produkcji względem czynnika zmiennego

elastyczność produkcji względem czynnika zmiennego - relacja względnej zmiany wielkości produkcji do względnej zmiany skali zastosowania czynnika zmiennego, przy nie zmienionej ilości pozostałych stosowanych czynników

Produkcja jest elastyczna względem czynnika zmiennego (E>1) między początkiem układu współrzędnych a punktem przecięcia krzywej MPP i APP.

Gdy produkt przeciętny rośnie, procentowe zmiany produktu całkowitego są większe niż procentowe zmiany skali zatrudnienia czynnika zmiennego.

4.9. Izokwanta

W długim okresie czasu wszystkie lub prawie wszystkie nakłady mogą być zmienne. Funkcję dwóch zmiennych wyjaśniamy za pomocą izokwant.

izokwanta - zbiór punktów oznaczających różne metody wytwarzania (różne proporcje czynników wytwórczych) tej samej wielkości produkcji

Im cała krzywa jest dalej położona od początku układu współrzędnych tym oznacza większą ilość produktu całkowitego.

W praktyce ze względów efektywnościowych pod uwagę bierze się jedynie metody produkcji znajdujące się w I ćwiartce.

4.9.1. Izokwanty dla czynników zmiennych doskonale substytucyjnych (a)

oraz komplementarnych stosowanych w ściśle określonych proporcjach (b)

4.10. Krańcowa stopa technicznej substytucji

krańcowa stopa technicznej substytucji (marginal rate of technical substitution - MRTS) - informuje o ilości jednego czynnika wytwórczego substytuowanej jednostką czynnika drugiego, gdy zmieniają się metody wytwarzania (proporcje używanych czynników), a wielkość produktu całkowitego pozostaje bez zmiany

Krańcowa stopa technicznej substytucji czynnika B czynnikiem A wyraża ujemną relację krańcowego produktu czynnika A do krańcowego produktu czynnika B. MRTS jest jednocześnie miarą nachylenia izokwanty w danym punkcie.

4.11. Izokoszta

Izokoszta - krzywa jednakowego kosztu, przedstawia możliwe do zastosowania metody wytwarzania różniące się między sobą proporcjami stosowanych dwóch zmiennych czynników wytwórczych w ramach jednak niezmiennego kosztu całkowitego zastosowania tych czynników

4.12. Najtańsza kombinacja czynników wytwórczych

Najtańsza kombinacja czynników wytwórczych, leżąca w punkcie styczności izokwanty i izokoszty, wymaga spełnienia warunku, by relacje krańcowych produktów rozpatrywanych czynników wytwórczych odpowiadały relacjom cen tych czynników.

5. Koszty i ich klasyfikacja

5.1. Koszty ekonomiczne

Istota podejścia ekonomicznego sprowadza się do traktowania kosztu jako kosztu ekonomicznego czyli alternatywnego.

5.2. Koszty jawne

Koszty jawne obejmują bezpośrednie wydatki pieniężne przedsiębiorstwa (oprócz wydatków inwestycyjnych), a zatem koszty robocizny, surowców, materiałów, paliwa, energii, usług obcych, czynszu, ubezpieczeń itd.

5.3. Koszty ukryte

koszty ukryte - odzwierciedlają np. możliwe do uzyskania dochody z danych zasobów przy alternatywnym najkorzystniejszym ich wykorzystaniu

5.4. Amortyzacja

amortyzacja - stopniowo, w miarę zużywania się środków trwałych, wliczane w koszty odpisy z ich wartości początkowej, równoważące ich umorzenie, mające za zadanie stworzenie funduszu umożliwiającego odtworzenie zużywającego się majątku

5.5. Koszty księgowe

koszty księgowe w przedsiębiorstwie - wyłącznie koszty jawne i amortyzacja

5.6. Zysk księgowy

zysk księgowy - dodatnia różnica między przychodem przedsiębiorstwa (iloczyn wielkości sprzedaży i cen produktów gotowych) a sumą kosztów jawnych i amortyzacji

5.7. Zysk normalny

zysk normalny - osiągany, gdy przychody przedsiębiorcy zrównują się z całkowitymi kosztami ekonomicznymi

Oprócz kosztów księgowych przedsiębiorca ma również pokryte koszty ukryte, a zatem otrzymuje dochód nie niższy, niż w najlepszym alternatywnym wariancie alokacji swego zasobu ziemi, kapitału i pracy (jej czasu, kwalifikacji i przedsiębiorczości).

Jeśli zysk księgowy jest niższy niż koszty ukryte przedsiębiorcy (przychód jest niższy niż koszt alternatywny), to firma ponosi stratę ekonomiczną. Przy alternatywnym wykorzystaniu swych zasobów przedsiębiorca osiągnąłby wyższe korzyści. Dlatego też zysk normalny określa się mianem dolnego progu rentowności firmy - break even point.

Wynik poniżej zysku normalnego to strata, powyżej - zysk ekonomiczny.

5.8. Zysk ekonomiczny

zysk ekonomiczny - nadwyżka przychodów nad całkowitymi kosztami ekonomicznymi

5.9. Klasyfikacja kosztów

1. Koszty własne przedsiębiorstwa

koszty własne przedsiębiorstwa - koszty uwzględniane w jego własnym rachunku jako podstawie podejmowania decyzji produkcyjnych

2. Koszty społeczne

koszty społeczne - całkowite koszty ponoszone przez społeczeństwo, a związane z prowadzeniem danej działalności gospodarczej

3. Koszty całkowite

koszty całkowite - total costs - suma iloczynów wielkości zużycia poszczególnych czynników wytwórczych i ich cen

Całkowite koszty ekonomiczne obejmują koszty jawne i ukryte.

Koszty całkowite dzielą się na koszty stałe i zmienne.

4. Koszty stałe

koszty stałe - fixed costs - w krótkim okresie czasu są to koszty niezależne od skali produkcji, nie podlegają zmianie, wraz ze zmianą wielkości produkcji (np. opłaty dzierżawcze, podatek od nieruchomości, wynagrodzenia pracowników administracji, ubezpieczenia majątkowe, amortyzacja)

W długim okresie czasu koszty te nabierają cech zmienności, najczęściej skokowo.

5. Koszty zmienne

koszty zmienne - variable costs - wynikają z zaangażowania w procesie produkcji zmiennych czynników wytwórczych

Koszty te rosną wraz ze wzrostem skali produkcji, choć w różnym tempie (np. koszty paliwa, materiałów, energii, wynagrodzeń pracowników bezpośrednio produkcyjnych).

6. Koszty przeciętne

koszty przeciętne dzielą się na:

• przeciętne koszty całkowite (ATC - average total costs)

• przeciętne koszty zmienne (AVC - average variable costs)

• przeciętne koszty stałe (AFC - average fixed costs)

1. Przeciętne koszty całkowite

przeciętne koszty całkowite (ATC - average total costs) to iloraz kosztów całkowitych i wielkości produkcji

2. Przeciętne koszty zmienne

przeciętne koszty zmienne (AVC - average variable costs) to iloraz kosztów zmiennych i wielkości produkcji

3. Przeciętne koszty stałe

przeciętne koszty stałe (AFC - average fixed costs) to iloraz kosztów stałych i wielkości produkcji

1. Koszt krańcowy

koszt krańcowy - jest równy zmianie kosztu całkowitego spowodowanej zmianą wielkości produkcji o jednostkę

9. Zależność między krzywymi kosztów a krzywymi produktów

10. Ścieżka ekspansji

Ścieżka ekspansji produkcji to:

• krzywa łącząca kolejne kombinacje najniższych kosztów pozwalające na osiąganie coraz to większej produkcji,

• zbiór punktów, dla których krańcowa stopa technicznej substytucji (MRTS) czynników produkcji jest równa relacji ich cen,

• długookresowa krzywa ilustrująca najniższe koszty osiągania kolejnych wielkości produkcji.

Ścieżka ekspansji, po przeniesieniu jej z płaszczyzny dwuczynnikowej na płaszczyznę kosztu całkowitego i skali produkcji staje się długookresową krzywą kosztu całkowitego.

11. Korzyści skali

korzyści skali - występują, gdy koszty rosną wolniej niż wielkość produkcji, koszt przeciętny maleje

Wraz ze wzrostem skali produkcji rosną możliwości:

• lepszego wykorzystania aparatu wytwórczego, wyższej produktywności,

• relatywnego obniżenia rezerw,

• uzyskania wyższego stopnia specjalizacji siły roboczej,

• osiągnięcia wyższej wydajności,

• prowadzenia i korzystania z wyników prac badawczo-rozwojowych,

• stosowania postępu innowacyjnego,

• korzystania z nowoczesnych technologii i lepszych rozwiązań organizacyjnych,

• za sprawą większej skali produkcji rośnie zapotrzebowanie na większe ilości czynników wytwórczych, a zatem prawdopodobne stają się rabaty z tytułu jednorazowych zakupów znacznych ilości czynników wytwórczych.

W zależności od podatności danej produkcji na korzyści skali krzywa kosztu długookresowego może mieć przebieg odpowiadający jednemu z 3 wzorców:

5.12.1. Krzywe długookresowych kosztów całkowitych LRTC a korzyści skali

5.12.2. Krzywe długookresowych kosztów przeciętnych LRAC w warunkach rosnących, stałych i malejących korzyści skali

9. Elastyczność kosztu całkowitego względem wielkości produkcji

Elastyczność produkcyjna kosztów zależna jest od relacji kosztu krańcowego i kosztu przeciętnego.

10. Koszty skali

Koszty skali mogą być powodowane przez następujące czynniki:

• nieoptymalne wykorzystanie mocy produkcyjnych poszczególnych ogniw procesu technologicznego,

• rosnące trudności zarządzania,

• koszty rozrostu biurokracji,

• rosnące koszty transportu,

• rosnące koszty spedycji.

9. Zależność kosztów i korzyści skali od rodzaju branży gospodarki

Kształt krzywych długookresowych kosztów przeciętnych może być różny w poszczególnych branżach.

6. Konkurencja doskonała

6.1. Determinanty

Konkurencja doskonała dotyczy rynku, na którym:

• znajduje się wielka liczba producentów i konsumentów, toteż żadna firma nie posiada dostatecznej siły ekonomicznej, by wpływać na poziom ceny swojego produktu, jest więc biorcą ceny; nie konkuruje ceną, lecz kosztami

• istnieje pełna swoboda wejścia na rynek, szczególnie w długim okresie czasu; wejście i opuszczenie rynku nie jest chronione żadnymi barierami; warunek ten wymaga pełnej mobilności zasobów w gospodarce i braku ingerencji rządu w kształtowanie się ceny

• sprzedawany towar jest homogeniczny (jednorodny) i posiada liczne substytuty, toteż brak istotnych różnic w cechach wyrobów różnych producentów eliminuje także potrzebę konkurencji niecenowej, np. za pomocą reklamy

• konsekwencją powyższych zjawisk oraz założenia o pełnej informacji rynkowej jest doskonale elastyczny popyt na dobra i usługi wytwarzane przez poszczególnych producentów.

6.2. Popyt na produkt firmy na rynku doskonale konkurencyjnym

Przy podaży S i popycie D ukształtowała się cena równowagi P₀. Oznacza to, że firma po tej cenie może sprzedać teoretycznie dowolną, nieograniczoną ilość produkcji, lecz praktycznie najmniejsza nawet podwyżka ceny przez firmę spowoduje całkowitą utratę nabywców, ponieważ popyt na produkt firmy d jest doskonale elastyczny.

MR=P=MC

6.3. Firma przynosząca zysk ekonomiczny w krótkim okresie

Przy cenie produktu P₀ firma maksymalizuje zysk przy wielkości produkcji X₀. Zysk równa się polu powierzchni prostokąta C₀P₀EF.

1. Nadwyżka producenta

Nadwyżka producenta:

• różnica pomiędzy ceną produktu przy skali produkcji maksymalizującej zysk firmy a kosztem krańcowym, czyli ceną, po której producent byłby skłonny oferować produkcję na rynek

• suma różnic między ceną a kosztem krańcowym dla wszystkich jednostek produkcji, aż do osiągnięcia równowagi firmy.

Prowadząc działalność produkcyjną w krótkim okresie w zależności od poziomu kosztów i rynkowej ceny sprzedawanego dobra, firma może w punkcie równowagi:

• osiągnąć zysk ekonomiczny, gdy:

TR > TC lub P > ATC

• osiągnąć zysk normalny, gdy:

TR = TC lub P = ATC

• minimalizować stratę, gdy:
  

• zawiesić produkcję, gdy:
  .

7. Monopol

7.1. Determinanty

Monopol jest absolutnym przeciwieństwem konkurencji doskonałej:

• występuje pojedynczy sprzedawca produktu; daje to firmie siłę rynkową umożliwiającą wpływ na kształtowanie się ceny; jest więc dawcą ceny i nie musi konkurować kosztami, szczególnie w krótkim okresie

• istnieją naturalne lub sztuczne bariery wejścia na ten rynek

• sprzedawany towar nie posiada bliskich substytutów, toteż zmiany cen i wielkości sprzedaży innych produktów nie wpływają na zachowanie monopolu; podobnie jest z ceną i wielkością produkcji monopolu - zmiany ich poziomu nie są uwzględniane przy podejmowaniu decyzji przez innych producentów

• rezultatem powyższych zjawisk jest na ogół tożsamość krzywej popytu na wyrób monopolu i krzywej popytu rynkowego na ten wyrób; zatem krzywa popytu na produkt monopolu ma nachylenie ujemne, tzn. opada w kierunku osi odciętych.

7.2. Krzywe utargu całkowitego i krańcowego monopolu

Utarg całkowity rośnie wraz ze wzrostem sprzedaży, produkcji, gdy E_dp>1. Wpływa to na krzywą utargu krańcowego MR. Kiedy krzywa popytu jest linią prostą, to graficznie krzywa MR wychodzi z tego samego punktu na osi rzędnych (A) i przecina oś odciętych w połowie odcinka 0B.

7.3. Różnicowanie cen

różnicowanie cen - stosowanie innych cen wobec różnych odbiorców lub pobieranie od konsumentów różnych stawek cenowych za różne ilości tego samego dobra

Warunki różnicowania cen:

• monopol jest w stanie utrzymać oddzielne rynki lub sprzedawać kolejne jednostki po innej cenie; w przeciwnym razie towar byłby zakupowany po niższej a odsprzedawany po wyższej cenie

• elastyczności cenowe popytu, przy każdym poziomie ceny muszą się różnić na poszczególnych rynkach

• przyczyny różnic cen na poszczególnych rynkach nie mogą wynikać z kosztów produkcji i sprzedaży produktu na tych rynkach.

7.3.1. Doskonałe różnicowanie cen

doskonałe różnicowanie cen - sprzedawanie każdej jednostki dobra lub usługi po maksymalnej cenie, po której nabywający jest skłonny ją zakupić (rzadko spotykane w praktyce)

7.3.2. Niedoskonałe różnicowanie cen

Niedoskonałe różnicowanie cen wykorzystuje się gdy:

• można dokonać segmentacji rynku wyodrębniając segmenty charakteryzujące się różną elastycznością cenową popytu dla każdego poziomu cen

• przybywają nowe grupy konsumentów

• nie jest dokładnie znany kształt krzywej popytu.

4. Nieefektywność ekonomiczna monopolu - ujęcie ogólne

Na rynku doskonale konkurencyjnym firma wytwarzałaby X₁ i sprzedawałaby w cenie P₁.

Byłaby efektywna pod względem alokacyjnym ponieważ MC=P.

W monopolu zaś MR<P, toteż punkt równowagi E leży poniżej punktu B.

Pojawia się nieefektywność alokacyjna równająca się polu powierzchni figury EAB.

Monopol maksymalizujący zysk działa tylko w obszarze popytu elastycznego, tj. gdy MR>0. Jest w równowadze przy wielkości produkcji, dla której MC=MR i w krótkim okresie czasu może:

• osiągnąć zysk ekonomiczny, gdy:

TR>TC lub AR=P>ATC

• realizować zysk normalny, gdy:

TR=TC lub AR=P=ATC

• minimalizować stratę, gdy:

• zawiesić produkcję, gdy:

.

W każdym przypadku monopolista musi zdecydować o wielkości ceny, po której zamierza sprzedać określoną wielkość swojej produkcji. Odczytuje ją z krzywej popytu. Ponieważ monopol jest cenodawcą, a wielkość podaży nie jest funkcją ceny, nie można zatem w tym przypadku bezpośrednio wyznaczyć krzywej podaży.

Rynkowa siła monopolu zależy od cenowej elastyczności popytu. Jest tym większa, im mniejszy jest współczynnik E_dp. Siłę monopolu mierzy się

formułą Lernera:

Najczęściej spotykaną formą rynku jest konkurencja niedoskonała, rywalizacja pośrednia pomiędzy konkurencją doskonałą i monopolem. W ramach konkurencji niedoskonałej wyodrębniamy konkurencję monopolistyczną i oligopol.

8. Konkurencja monopolistyczna

8.1. Determinanty konkurencji monopolistycznej

• dość duża liczba stosunkowo niewielkich firm posiadających mało widoczny udział w rynku, umożliwiający jednak oddziaływanie na cenę produktu; firma działająca na tym rynku należy do dawców ceny nie uwzględniających w podejmowaniu decyzji reakcji swoich konkurentów; jej zachowanie nie określa też kształtu krzywej popytu na wyroby innych firm w krótkim okresie

• istnieje swoboda wejścia na rynek, szczególnie w długim okresie czasu

• producenci wytwarzają dobra i usługi zaspokajające te same potrzeby, ale różniące się od siebie np. jakością, wyglądem, stopniem promocji, opakowaniem itp. (przykład w skali lokalnej mogą stanowić restauracje lub salony kosmetyczne, a w skali krajowej fabryki mebli lub odzieży); zachodzi więc konieczność stosowania konkurencji niecenowej (np. reklama) w celu przyciągnięcia klienta

• firma może podnieść cenę nie obawiając się utraty wszystkich nabywających jej wyrób, ponieważ niektórzy konsumenci są do niego przywiązani; oznacza to, że krzywa popytu jest opadająca i nachylona do osi odciętych

9. Oligopol

9.1. Determinanty

• branżę opanowało od kilku do kilkunastu producentów, którzy podejmując decyzję o wielkości produkcji i poziomie ceny liczą się z reakcją konkurentów - współzależność decyzji

• istnieją bariery wejścia na rynek; mają one podobny charakter jak w monopolu, chociaż różnią się skutecznością, niekiedy są łatwe do pokonania (np. nowo powstający przemysł), a czasem podjęcie działalności jest prawie niemożliwe (np. olbrzymie wydatki na reklamę)

• sprzedawany produkt może być albo jednorodny (np. stal, aluminium), albo zróżnicowany (np. samochody, komputery)

• ze względu na niepewność zachowania rywala na rynku i konieczność uwzględniania jego kontrakcji firma zakłada, że popyt na wyrób firmy jest elastyczny, choć często domniemany; stopień oligopolistycznej niepewności może różnić się w zależności od rynku; jeśli firma ma na rynku rozeznanie co do reakcji partnerów na jej decyzje produkcyjno-cenowe, to jest w stanie wyznaczyć krzywą popytu na swój produkt; możliwe działania odwetowe

9.2. Oligopol w warunkach zmowy doskonałej

Maksymalizacja zysku wymusza w długim okresie na oligopolistach dwa rozbieżne sposoby zachowań:

1. z jednej strony współzależność decyzyjna firm w oligopolu zachęca do zmowy, ponieważ można:

• działając jak monopol obniżyć stopień konkurencji i zwiększyć zyski

• obniżyć stopień niepewności zachowań rywali

• stworzyć bariery wejścia na rynek

2. z drugiej strony bodźce do konkurowania o większy udział w rynku, a co za tym idzie o większy udział w zyskach branży, skłaniają do utrzymania formalnej samodzielności.

Pierwszy sposób przybiera najczęściej formy:

• zmowy doskonałej

• zmowy niedoskonałej.

Istotę zmowy doskonałej oddaje kartel - formalna organizacja producentów na danym rynku (np. OPEC), w której szereg decyzji zarządczych przeniesiony został na szczebel centralny.

W zależności od rodzaju scentralizowanych decyzji wyróżniamy:

• kartel scentralizowany

• kartel dokonujący podziału rynku.

9.2.1. Kartel scentralizowany

kartel scentralizowany - występuje całkowita kontrola nad wielkością produkcji, cenami, rynkami zbytu i podziałem zysków

9.2.2. Kartel dokonujący podziału rynku

kartel dokonujący podziału rynku - strony porozumienia ograniczają się do podziału stref zbytu

Zmowa niedoskonała - nieformalne i często nietrwałe porozumienie cenowe i (lub) co do wielkości produkcji czy rynków zbytu; ma ono na celu ominięcie ustawodawstwa antymonopolowego; może przybierać formy:

• przywództwa cenowego

• umowy dżentelmeńskiej, w której strony uzgadniają wspólne działanie w konkretnej sytuacji, np. postanawiają na jakiś czas obniżyć ceny swoich wyrobów, wyeliminować outsiderów, lub grać na zwyżkę cen, by wymusić np. pożądaną decyzję rządową.

Opracowano w oparciu o następujące pozycje:

Kamińska T., Kubska-Maciejewicz B., Laudańska-Trynka J.: Teoria podejmowania decyzji przez podmioty rynkowe. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 1995.

Kamińska T., Krysinska A., Kubska-Maciejewicz B., Laudańska-Trynka J.: Wybrane problemy z mikroekonomii - zadania. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 1997.

Begg D., Fischer S., Dornbusch R.: Ekonomia. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2000.

Bergstrom T. C., Varian H.R.: Ćwiczenia z mikroekonomii. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1997.

Hall R.E., Taylor J.B.: Makroekonomia - teoria, funkcjonowanie i polityka. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1997.

Szczepaniec M.: Makroekonomia. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 1996.

Kwella E.: Teoria makroekonomii. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 1996.

60

61

Rynek produktów

i usług konsumpcyjnych

Rynek czynników produkcji

Konsumenci

Producenci

czynniki produkcji

koszty

produkcji

wynagrodzenie czynników produkcji

wydatki konsumentów

czynniki produkcji

produkty

i usługi konsumpcyjne

przychody producentów

produkty i usługi konsumpcyjne

RZECZOWY FINANSOWY

DÓBR CZYNNIKÓW PIENIĘŻNY KAPITAŁOWY

WYTWÓRCZYCH

KRAJOWY WALUTOWY

PRACA TRWAŁYCH

KREDYTÓW

POZABANKOWY

INWESTYCJE NIERUCHOMOŚCI

PAPIERÓW

WARTOŚCIOWYCH

OBRÓT OBRÓT

PUBLICZNY NIEPUBLICZNY

PIERWOTNY WTÓRNY PIERWOTNY WTÓRNY

GIEŁDOWY POZAGIEŁDOWY

RYNEK

spadek produkcji dobra B

MRT =

przyrost produkcji dobra A o jednostkę

X

X

KMP

KMP

0 A₁ A₂ A_max A

D

C

B

B_max

B₁

B₂

0 A

KMP

B

0 A

KMP

B

0 A

KMP

B

0 A

X

M

K

L

Z

B

0 A

KMP₃

KMP₁

KMP₂

B

0 A

KMP₃

KMP₁

KMP₂

B

0 A

KMP₁

KMP₂

KMP₃

B

0

D₂

D₀

D₁

P

0

S₂

S₀

S₁

P

P

S

D

X

P

S

D

X

R

R

procentowa zmiana wielkości popytu

E_dp =

procentowa zmiana ceny

NADWYŻKA

RYNKOWA

NIEDOBÓR

RYNKOWY

P_min

D

P_max

B

A

X

P

D

Krzywa pozioma ilustruje podaż doskonale elastyczną (E_sp = ∞).

X₀

P₀

P₀

krzywa popytu - prosta pionowa

X

D

krzywa popytu

- hiperbola równoosiowa

X

D

krzywa popytu - prosta pozioma

E_dp = I1I

E_dp < I1I

E_dp = 0

E_dp = ∞

E_dp >I1I

AM

E_dp = I1/3I =

AN

BM

E_dpB = I3/1I =

BN

M

N

B

A

procentowa zmiana wielkości podaży

E_sp =

procentowa zmiana ceny

Wszystkie krzywe liniowe podaży wychodzące z początku układu współrzędnych, pod dowolnym kątem wskazują na neutralną elastyczność cenową podaży w każdym punkcie krzywej (E_sp = 1).

Krzywa pionowa ilustruje sztywną podaż (E_sp = 0).

S₁

S₂

S₃

S

S

Krzywe, które po przedłużeniu przecięłyby oś rzędnych Y, są graficzną ilustracją podaży elastycznej cenowo (1< E_sp < ∞), przy czym wraz ze wzrostem wielkości podaży, ilustrowanej daną krzywą, elastyczność cenowa maleje.

E_sp K > E_sp L

Krzywe, które po przedłużeniu przecięłyby oś odciętych X, ilustrują podaż nieelastyczną cenowo (0 < E_sp < 1), przy czym wraz ze wzrostem wielkości podaży ilustrowanej daną krzywą, elastyczność cenowa rośnie.

E_sp M < E_sp N

S

S

L

K

M

N

0 < E_sp < 1

1 < E_sp < ∞

procentowa zmiana popytu na dobro X

E_dc =

procentowa zmiana ceny dobra Y

S₁

S₀

S₀

S₀

S₀

S₁

D₀

D₀

D₁

D₀

D₀

D₁

P

P

P

P

Y

X

Y

X

X₁ X₀

Y₀ Y₁

Y₁ Y₀

X₁ X₀

P₁

P₀

P₁

P₀

procentowa zmiana popytu

E_di =

procentowa zmiana dochodu

E_di = 0

E_di = 0

E_di < 0

E_di < 1

E_di > 1

0

I₄

I₃

I₁

I₂

X

I

TU

MU

0

0

max

X

X

+

0

-

MU_x p_x

=

MU_y p_y

MU_x MU_y

=

p_x p_y

MU_x

p_x

MU_y

p_y

Y

X

E

U

U

B

U₂

U₁

U₃

A

1

2

3

0 X₁ X₂ X

Y

Y₂

Y₁

0 X

Y

0 X

Y

U

Spadek konsumpcji dobra Y wymaga rekompensaty wzrostem konsumpcji dobra X. Kolejne jednostki dobra X zastępują stałe ilości ubywającego dobra Y.

Krańcowa stopa substytucji - ilość jednego dobra zastępowanego jednostką dobra drugiego, gdy zmieniają się ich proporcje ilościowe, ale poziom satysfakcji całkowitej nie zmienia się (konsument pozostaje na tej samej krzywej obojętności)

malejąca krańcowa stopa substytucji - w miarę ubytku jednego z dóbr jednostka dobra drugiego rekompensuje coraz mniejsze ilości dobra ubywającego

rosnąca krańcowa stopa substytucji - w miarę jak zmniejsza się konsumpcja dobra Y, kolejne jednakowe przyrosty dobra X substytuują coraz większe ilości dobra Y

0 X₁ X₂ X₃ X₄

Y₄

Y₃

Y₂

Y₁

U

U₃

U₂

U₁

Krzywe obojętności dla dóbr „dobrych” i „złych” (”Zjedz dziecko obiad, to dostaniesz lody.”)

X

X

Y

Y

U

U

0 1 2 3 4

4

3

2

1

Z

B

0 5 10 15 20

U₁

U₂

U₃

U₄

4

3

2

1

U₁

U₂

U₃

U₄

S

O

Y

Y

X

X

I₁

15

10

0 20 25

0 20 30

10

5

I₁

I₂

I₃

I₂

Przejście z kombinacji A do B oznacza spadek wydatków na dobro Y i wzrost ich na dobro X, przy takim samym wydatkowaniu dochodu.

B

Y₂

Y₁

X₁ X₂

A

U₁

U₂

U₃

U₄

U₄

U₃

U₂

U₁

X

X

Y

Y

E

E

0

I₀

I₀

0

a

b

TPP

X

izokwanta

0

B

A

0 A₁ A₂ A₃ A

TPP

TPP

S'

A₁ A₂ A₃ A₄ A₅ A

MPP

APP

+

0

-

A₁ A₂ A₃ A₄ A₅ A

APP

T'

T

R

S

m

R'

MPP

TPP

III

IV

I

II

X₄

X₃

X₂

X₁

B

A

0

X₃

X₂

0

A

B

B

a

b

A

0

X₁

X₁

X₂

X₃

X₃

B

0

X₂

X₁

TC

A

R

X₁, X₂, X₃ - izokwanty

TC - izokoszta

R - kombinacja najniższych kosztów

T

m

TPP

S

TPP

R

R'

A₁ A₂ A₃ A₄ A₅ A

MPP_A

S'

MPP

APP

APP_A

0

0

T'

A₁ A₂ A₃ A₄ A₅ A

L - zatrudnienie

K - kapitał

TC₁, TC₂, TC₃ - izokoszty

X₁, X₂, X₃ - izokwanty

K

TC₂

Ścieżka ekspansji

X₃

X₂

X₁

0

L

TC₃

TC₁

0 X₁ X₂ X₃ X 0 X₁ X₂ X₃ X 0 X₁ X₂ X₃ X

TC

TC₃

TC₂

TC₁

TC

TC₃

TC₂

TC₁

TC

TC₃

TC₂

TC₁

ROSNĄCE K.S. STAŁE K.S. MALEJĄCE K.S.

LRTC

LRTC

LRTC

ROSNĄCE K.S. STAŁE K.S. MALEJĄCE K.S.

0 X 0 X 0 X

C C C

LRAC

LRAC

LRAC

C C C

LRAC

LRAC

LRAC

0 X 0 X 0 X

branże mało podatne znaczne korzyści skali monopole naturalne

na korzyści skali (przemysł o wysokim (dominują koszty stałe,

(duże koszty robocizny, uzbrojeniu technicznym energetyka,

rękodzieło, usługi naprawcze) stanowisk pracy, telekomunikacja,

zmechanizowany, transport kolejowy)

zautomatyzowany)

P

P

d

S

D

P₀

P₀

MC

X

X

0 X₀

0 X₀

FIRMA

RYNEK

P

MC

ATC

P

MC

S

d

P₀

P₀

D

0 X₀

0 X₀

X

X

RYNEK

FIRMA

C₀

F

E

ATC

MC

0 X₀ X

P

MC

P₀

NADWYŻKA

PRODUCENTA

KOSZT

ALTERNATYWNY

MR = 0

D = AR

E_dp = 1

TR_max

X

0

TR

A

B

MC

MR

D

P

MC

P₀

P₁

0 X₀ X₁ X

E

A

B

---