Erhard Cziomer, Polityka zagraniczna RFN. Uwarunkowania - cele - mechanizm decyzyjny, WARSZAWA 1988

PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

Rozdział I

WYZNACZNIKI I OGÓLNE ZAŁOŻENIA POLITYKI ZAGRANICZNEJ RFN

Polityka zagraniczna jest podstawowym czynnikiem realizacji zewnę­trznej funkcji państwa. Jest ona instrumentem formułowania i realizowania interesów społecznych za pośrednictwem organizacji państwowej w odnie­sieniu do innych państw oraz uczestników stosunków międzynarodowych na płaszczyźnie polityczno-militarnej, prawnej, gospodarczej i kulturalnej. Już klasycy socjalizmu naukowego, a przede wszystkim Lenin, wskazywali na ścisły związek między zagraniczną i wewnętrzną polityką państwa a jego klasową istotą ^l. W ujęciu klasyków polityka zagraniczna państwa stanowi kontynuowanie wewnętrznej polityki klasy panującej na zewnątrz. Obejmuje ona zatem interesy i cele państwa wyznaczające jego zadania na arenie międzynarodowej, a ponadto środki, formy i metody niezbędne w ich realizacji. Interes klasy panującej jest podstawowym — choć nie wyłącznym — wyznacznikiem polityki zagranicznej państwa. Współcześnie zarówno nauka marksistowska², jak i burżuazyjna, w tym głównie polito-logia amerykańska³, wychodzą z założenia, że istnieje ścisła współzależ­ność między polityką wewnętrzną a zagraniczną. Różnice sprowadzają się do oceny klasowego charakteru polityki zagranicznej, która nie zmniejsza potrzeby wnikliwej analizy jej złożonych uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych. W skład wyznaczników wewnętrznych wchodzą czynniki:

¹ W.I. Lenin Dzielą, t. 23, s. 35 - 36; t. 27, s. 276 - 394; t. 28, s. 203 - 204. War­szawa 1954 - 1956; Marks, Engels, Lenin o polityce (wybór S. Styk). Warszawa 1972.

² Por, Wzaimnoswjaz i wzaimnowlijanije wnutriennej i wnieszniej politiki. Moskwa 1982. W literaturze polskiej: R. Bierzanek Problematyka współzależności między ze­wnętrzną a wewnętrzną funkcją państwa, [w:] „Studia Nauk Politycznych" (cyt. dalej jako: SNP) 1975, nr 2. s. 47-60.

³ Por. szerzej: A. Prystrom Relacja polityki wewnętrznej i zagranicznej w amery­kańskiej politologu, [w:] SNP 1973, nr 3 s. 105 -122; G. Schweigler Politikwissenschaff und Aussenpolitik in (len USA. Muenchen—Wien 1977.

— spoteczno-gospodarcze (układ sił klasowych, potencjał gospodarczy i militarny itp.);

— demograficzne;

— geopolityczne;

— subiektywne (pochodzenie społeczne kierowników polityki zagra­nicznej, ich wykształcenie, osobowość, horyzonty myślowe, aspiracje itp.).

Do wyznaczników zewnętrznych zalicza się przede wszystkim:

— strukturę społeczności międzynarodowej;

— aktualny układ sił między zorganizowanymi grupami członków społeczności międzynarodowej;

— przynależność państwa do określonych ugrupowań, wyznaczającą jego miejsce, uprawnienia i obowiązki w systemie sojuszów międzynarodo­wych;

— przewidywane reakcje innych państw, należących do przeciwstaw­nego ugrupowania lub neutralnych wobec decyzji politycznych podejmo­wanych na podstawie wyznaczników wewnętrznych i przez dane państwo na podstawie subiektywnie rozumianego funkcjonowania wyznaczników zewnętrznych;

— polityczny i moralny, a także gospodarczo-militarny autorytet państwa, ukształtowany w wyniku oceny wymienionych czynników przez innych członków społeczności międzynarodowej⁴.

Powyższe założenia teoretyczno-metodologiczne wprawdzie nie wy­czerpują złożonej problematyki badawczej, lecz mogą przyczynić się do lepszego zrozumienia uwarunkowań polityki zagranicznej RFN. Przyjąć zatem można ogólnie, że wyznaczniki wewnętrzne warunkują cele, kierunki i metody (instrumenty), a zewnętrzne — określają jej pozycję i rolę w sy­stemie międzynarodowym.

Wyznaczniki wewnętrzne polityki zagranicznej RFN

Różnorodność i szeroki zakres wyznaczników wewnętrznych polityki za­granicznej RFN uzasadnia ich następujące zgrupowanie:

— położenie geopolityczne oraz potencjał demograficzny, gospodarczy i militarny;

* Z.J. Pietraś Wyznaczniki polityki zagranicznej państwa, [w:] Stosunki międzynaro­dowe. Problemy badań i teorii. Warszawa 1983, s. 169 - 172.

12

— układ sił klasowych, ideologia i pozycja kierowników polityki zagra­nicznej.

RFN zajmuje obszar 248 198 km² i plasuje się w Europie Zachodniej na trzecim miejscu za Francją (547026 km²) i Włochami (301 252 km²). Pod względem liczby ludności RFN zajmuje pierwsze miejsce — 59452,4 (1984 r.), wyprzedzając Włochy (57 198), Wielką Brytanię (55 676) i Francję (53 958) min mieszkańców. Również gęstość zaludnienia jest w RFN najwyższa w Europie Zachodniej i wynosi 246,5 mieszkańców na km² (Wielka Brytania — 228; Włochy — 190; Francja — 97 mieszkańców na km²). Struktura demograficzna ludności RFN jest bardzo niekorzystna ze względu na postępujący proces starzenia się społeczeństwa przy niskim przyroście naturalnym. Według danych z końca 1980 r., w wieku powyżej 65 lat było 15,5% mieszkańców, 44-64 lat — 30% mieszkańców RFN. Z prognoz zachodnioniemieckich wynika ponadto, że do roku 2000 liczba ludności RFN spadnie do 52 min, a w roku 2030 nawet do 38 min osób, z których 1/4 będzie w wieku powyżej 64 lat⁵. Spadkowa tendencja demograficzna będzie się utrzymywała mimo wzrostu liczby cudzoziem­ców, która osiągnie prawdopodobnie stan około 5,5 min w roku 2000. Warto zaznaczyć, iż w 1981 r. na terenie RFN zamieszkiwało 4 629,7 rnln cudzoziemców, wśród których Turków było 1546300 (34,4%), Jugosło­wian — 637 300 (13,8 %), Włochów — 624 500 (13,5 %), Greków —299 300 (6,5%), Hiszpanów—177000 (3,8 %) oraz około 242 000 Azjatów (głównie Wietnamczyków i Pakistańczyków)⁶. Cudzoziemcy z krajów europejskich stanowią grupę tzw. robotników cudzoziemskich (Gastarbeiter), którzy masowo napływali do RFN z rodzinami od początku lat sześćdziesiątych, uzupełniając niedobory siły roboczej w okresie przyspieszonego ro­zwoju gospodarki zachodnioniemieckiej. Ich napływ ustał na początku lat osiemdziesiątych w związku z pogłębianiem się bezrobocia na terenie RFN. Mimo zachęty finansowej w formie jednorazowej rekompensaty oraz rozmów z rządami poszczególnych krajów, RFN nie udaje się jednak w wyższym stopniu skłonić „robotników cudzoziemskich" do powrotu do ich ojczyzny. Wiele dzieci urodzonych już w RFN ubiega się o zmianę obywatelstwa i stały pobyt \v nowej ojczyźnie. Stwarza to określone pro­blemy w stosunkach RFN z państwami, z których rekrutują się cudzo­ziemcy (głównie z Turcją), natomiast Azjaci wraz z przedstawicielami ⁵ Datenreport. Zahlen und Fakten ueber die Bundesrepublik Deutschland. Hrsg. vom Statistischen Bundesamt. Bonn 1983, s. 44 - 60 (cyt. dalej jako: Datenreport'). *• Ibidem, s. 59.

13

innych krajów rozwijających się stanowią przeważającą większość cudzo­ziemców ubiegających się w RFN o azyl polityczny. Wobec ogromnej ich liczby (w latach 1980-1981 — około 10 000 miesięcznie) władze zachodnio-niemieckie wprowadziły wiele ostrych przepisów administracyjnych, które przyczyniły się do gwałtownego jej spadku od 1982 r. W sumie jednak zarówno „robotnicy cudzoziemscy", jak i zwracający się o azyl polityczny w okresie wzrastającego bezrobocia i napięć społecznych na początku lat osiemdziesiątych stali się elementem niepożądanym w RFN, przyczyniając się do wytwarzania wśród społeczeństwa zachodnionie-mieckiego wrogich nastrojów nacjonalistyczno-szowinistycznych (Auslaen-derabneigung), które mogą zaszkodzić międzynarodowej reputacji RFN. Odrębnym zagadnieniem jest migracja do RFN z NRD i innych krajów socjalistycznych w ramach tzw. akcji łączenia rodzin, która jednak nie rekompensuje wyjazdów z RFN (60-70 000 rocznie),

Geopolityczne położenie RFN jest bardzo niekorzystne, ponieważ m. in.:

— ma ona granicę z dziewięcioma państwami, w tym najdłuższy odcinek z dwoma państwami socjalistycznymi (NRD — 1378 km i CSRS — 356 km), która byłaby trudna do obrony w razie konfliktu zbrojnego w Europie;

— ma wydłużone terytorium, które rozciąga się 876 km z północy na południe oraz 627 km ze wschodu na zachód w najszerszym miejscu;

— skoncentrowanie około 45% ludności w sześciu najważniejszych ośrodkach, które obejmują 7 % powierzchni całego kraju oraz wytwarzają około 65 % produktu społecznego brutto, a przy tym są szczególnie „wra­żliwe" z militarno-ekonomicznego punktu widzenia;

— w stukilometrowym pasie przygranicznym z NRD i CSRS znajduje się 17,3 min ludności oraz 27% całego potencjału przemysłowego, którym zagraża zniszczenie w pierwszej fazie hipotetycznego konfliktu zbrojnego ⁷.

Powyższą sytuację komplikuje fakt, że RFN znajduje się na styku dwóch głównych ugrupowań polityczno-militarnych współczesnego świata — paktu północnoatlantyckiego (NATO) oraz Układu Warszawskiego, co w dużej mierze wpływa na stan równowagi militarnej w stosunkach Wschód-Zachód.

Dfa NATO RFN ma ogromne znaczenie strategiczne, ponadto na jej terytorium skoncentrowany jest znaczny potencjał militarny. Terytorium RFN stanowi w systemie NATO „środkowoeuropejski teatr działań wo­jennych", na którym tereny wojskowe obejmują 402 800 ha powierzchni.

⁷ Zob. W. Stuezle Potitik and Kreafteverhaeltnis. Die Bundesrepublik im Wechsel-spiel der wirtschafilichen, politischen wid militaerischen Kraefte von Osi und West. He> fordJ983.

14

RFN dysponuje też własną armią (Bundeswehrd) w sile 495 000 żołnierzy i oficerów, której liczebność w czasie trzech dni może być zwiększona o 1,2 min rezerwistów. Ponadto, na terytorium zachodnioniemieckim stacjonuje około 392000 żołnierzy sojuszników zachodnich oraz 32500 członków ich rodzin (na poszczególne armie sojusznicze przypada: USA — 233 000, Wielka Brytania — 65 000, Belgia — 32 000, Holandia — 6 700, Kanada—5400 i Francja—50000 żołnierzy—jej wojska nie są podpo­rządkowane NATO od 1966 r.). Na obszarze RFN skoncentrowana jest duża ilość broni pancernej, przeciwpancernej, rakiet i broni jądrowej, lotnictwa i artylerii, w tym przystosowanej do przenoszenia taktycznej broni jądrowej, działają liczne zakłady produkujące sprzęt i urządzenia, istnieje infrastruktura wojskowa⁸,

Pierwszoplanowa rola RFN na środkowoeuropejskim teatrze działań wojennych NATO (Belgia, RFN, Dania, Luksemburg i Holandia) wynika przede wszystkim z faktu, że zachodnioniemieckie siły konwencjonalne obejmują: 50% sił powietrznych, 50% obrony przeciwlotniczej, 30% samo­lotów bojowych, 70% marynarki wojennej i 100% sił powietrznych w rejo­nie Morza Bałtyckiego. Zmusza to RFN do systematycznego zwiększania wydatków zbrojeniowych (w 1982 r. — 7,5 % wydatków NATO; RFN ustę­powała tylko USA— 66,1 %—i Wielkiej Brytanii—8,2%, lecz wyprzedzała Włochy —3,1%, Kanadę —2,1% i Francję— 7,4%). Ogólnie wkład finansowy RFN, z pomocą dla Berlina Zachodniego łącznie, wynosi 29,2% całości wydatków wojskowych europejskich krajów NATO. Ponosi ona także znaczne koszty z tytułu budowy infrastruktury wojskowej. Oblicza się, że RFN przekazała do dyspozycji stacjonujących na jej terytorium wojsk sojuszniczych łącznie 131 866 mieszkań, z tego na armię amerykań­ską przypada 86 795 (bezpłatnie 56 195 mieszkań). Oznacza to, że co setne mieszkanie w RFN służy celom wojskowym. Powietrzna przestrzeń RFN musi w czasie roku pomieścić 4 min lotów, co stawia ją na pierwszym miejscu w świecie. Na 580 000 lotów wojskowych rocznie na Bundeswehrę przypada 380000 lotów, a na lotnictwo sojuszników — 200 000, przy tym na 2/3 obszaru RFN odbywają się loty niskie. Również pod względem ma­newrów wojskowych RFN zajmuje jedno z pierwszych miejsc w świecie. Rocznie odbywa się tam około 5000 manewrów i ćwiczeń, które tylko w latach 1981 -1982 wyrządziły szkody rzędu 240 min DM ⁹. Zasygnalizo-^a Zob. Weissbuch 1983. Żur Sicherheit der Bundesrepublik Deutschiand. Bonn

1983,5.129.

⁹ Ibidem, s. 126-134.

15

wane wyżej skrótowo uwarunkowania strategiczno-militarne wymagają od RFN nie tylko znacznych świadczeń finansowych, lecz decydująco wpływają na charakter i priorytety jej polityki zagranicznej.

Pod względem potencjału gospodarczego RFN należy do czołówki wysoko rozwiniętych państw świata kapitalistycznego. Jej pozycję okre­ślają m. in. następujące parametry (dane z lat 1980—1981):

— wielkość produktu społecznego brutto w wysokości 717,9 mld dolarów, w którym RFN ustępuje tylko USA (2408_r8mid dolarów) i Ja­ponii (l 019,3 mld dolarów), wyprzedzając Francję i Wielką Brytanię (531,3 i 353,3 mld dolarów);

— wielkość produktu społecznego brutto w dolarach w przeliczeniu na jednego mieszkańca, w którym RFN zajmuje drugie miejsce (11 100), po USA (12800), ale wyprzedza Francję (10500), Japonię (9600), oraz Wielką Brytanię (8600);

— wysoki udział w eksporcie światowym, w którym RFN zachowuje bilans dodatni i partycypuje w 9,7%, ustępując jedynie USA (11,1%), a wyprzedzając Japonię (6,5%), Wielką Brytanię (5,8%) i Francję (5,6%);

— posiadanie największych rezerw dewizowych świata kapitalisty­cznego, które systematycznie wzrastają i wynosiły: w 1976 r, — 34,8; w 1979-50,1; w 1980 r. —52,3; w 1982 r.— 60,1 mld DM¹⁰.

Pomijając sprawy szczegółowe, można stwierdzić, że gospodarcza sytu­acja RFN była od końca lat pięćdziesiątych najkorzystniejsza wśród wszyst­kich krajów członkowskich EWG, głównie dzięki dobrym relacjom między cenami a płacami. Ceny i koszty utrzymania wzrastały wolniej niż w innych krajach zachodnioeuropejskich, umożliwiając utrzymywanie wysokiego poziomu świadczeń społecznych. Do początku lat osiemdziesiątych w RFN było także najniższe bezrobocie (w 1950r. — l,8 min; w 1966r.—0,161 min; w 1975 —LO min; w 1981 r. —1,2 min; w 1982 r. —1,8 min), które jednak wzrosło i od 1983 r. utrzymuje się na poziomie ponad 2 min osób. Prawdopodobnie będzie ono trwałe, ponieważ jest związane z pogłę­biającym się kryzysem strukturalnym gospodarki zachodnioniemieckiej, któremu w latach osiemdziesiątych towarzyszył gwałtowny spadek produktu społecznego brutto (w 1980 r. — +1,8; w 1981 r.———0,2; w 1982 r. — 1,2 punkta). Mimo nieznacznej poprawy od 1983 r. i tendencji wzrostu produktu społecznego, co jest wynikiem ożywienia gospodarczego, zadłu­żenie budżetu federalnego oraz krajów związkowych i gmin będzie w przy­szłych latach stwarzało znaczne problemy. Natomiast wzrost wydatków

¹⁰ W. Stuczie Politik md..., s. 46 - 47.

16

na cele wojskowe musi prowadzić do ograniczenia świadczeń socjalnych, przyczyniając się do społecznego niezadowolenia, szczególnie wśród ludzi młodych, najbardziej dotkniętych bezrobociem. Pomyślną koniunkturę gospodarczą, która od lat pięćdziesiątych wpływttła na stosunkowo wysoki poziom życia społeczeństwa oraz rozbudowę systemu świadczeń socjal­nych, zawdzięczała RFN przede wszystkim handlowi zagranicznemu, głównie on tworzy bowiem produkt społeczny brutto — ponad 40% (\v 1980 r.), dystansując pod tym względem kraje zachodnie, w tym USA (15 %). Również udział eksportu w produkcie społecznym brutto należy do największych w świecie i wynosi 30% (w 1980 r.), w wysokim stopniu uza­leżniając jednak RFN od wahań koniunkturalnych na rynkach zagra­nicznych. W 1980 r. około 25% zatrudnionych w gospodarce RFN (a więc co czwarty pracownik) uzależnionych było od eksportu. Taka sytuacja zmu­sza RFN do aktywnego uczestnictwa w gospodarce światowej. Równocześ­nie jednak brak surowców powoduje konieczność importowania przez RFN znacznej ilości surowców mineralnych — 95% ropy naftowej, 95% rudy żelaza, 94% rudy metali kolorowych. Wzrost cen surowców mineral­nych na rynkach światowych ma bardzo niekorzystne następstwa dla go­spodarki zachodnioniemieckiej, zmuszając ją do systematycznego wydatko­wania coraz wyższych sum na import. Pod tym względem sytuacja RFN jest podobna jak w Japonii, a znacznie gorsza niż w USA¹¹. Stwarza to wiele trudności w zachowaniu bezpieczeństwa ekonomicznego i zmusza RFN do poszukiwania większej liczby źródeł zaopatrzenia surowcowego w celu uniezależnienia się od poszczególnych krajów lub nawet regionów geogra­ficznych.

Ważnymi wskaźnikami ekonomicznymi wyznaczającymi międzynaro­dową pozycję RFN są ponadto: szeroki zakres infrastruktury i zabezpiecze­nia społecznego; wysoki poziom naukowo-technologiczny, umożliwiający szybkie wdrażanie patentów i wynalazków; dyscyplina społeczna i spraw­ność organizacyjna, które pozwalają na zaliczenie jej do najbardziej uprze­mysłowionych krajów świata¹². Można zatem stwierdzić, że potencjał gospodarczy wpływa pośrednio na znaczenie czynnika militarnego oraz rozległość powiązań międzynarodowych, które z kolei przyczyniają się do aktywizacji polityki zagranicznej RFN.

¹¹ Jbidem, s. 54 i n.

¹² F.R. Pfetsch Die Aitssenpolitlk der Bundesrjepubtik 1949 - .1980. Mucnchen 1981, s. 70 - 94.

— Polityka zagraniczna RFN

17

RFN cechuje złożony układ sił klasowych, będący następstwem bu­rzliwego rozwoju kapitalizmu w Niemczech oraz związanych z nim wstrzą­sów społeczno-politycznych po pierwszej, a szczególnie po drugiej wojnie światowej. Struktura zachodnioniemieckiego społeczeństwa odpowiada poziomowi rozwoju gospodarczego, dla którego decydujące znaczenie miały przeobrażenia lat pięćdziesiątych („cud gospodarczy" — Wirtschafiswim-der). Dalszej modernizacji lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych odpowia­dała stagnacja struktury społeczno-zawodowej, na którą w latach osiemdzie­siątych składali się: robotnicy (41,3%); pracownicy umysłowi (38,3%); urzędnicy państwowi i przedstawiciele wolnych zawodów (po S,7%) oraz niepracujący członkowie rodzin (3,1 %). W czasie trzydziestu lat istnienia RFN (1950-1980) zdecydowanie zmniejszyła się liczba niepracujących zawodowo (60%) i wolnych zawodów, a zwiększył się procentowy udział pracowników umysłowych i urzędników państwowych ^l3. Klasą panującą są kapitaliści i różne grupy menedżerów, skupionych w sprawnie działają­cych, związkach pracodawców, których przeciwwagę stanowią praco­biorcy, stowarzyszeni w związkach zawodowych, szczególnie w Niemieckim Związku Zawodowym (Deittschcr Gewrkschaftsbund—DGB). Pomyślna koniunktura gospodarcza i ekspansja gospodarki zachodnioniernieckicj na rynkach zagranicznych łagodziły walkę klasową. Zachodnioniemieccy pracodawcy i pracobiorcy często poszukują kompromisowych rozwiązań, które stabilizująco wpływają na funkcjonowanie całego systemu polity­cznego¹⁴. Dopiero na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych potęgujące się trudności strukturalne w gospodarce przyczyniły się do pojawienia się różnych inicjatyw obywatelskich (Buergerinitiativen}, a przede wszystkim ruchu „Zielonych i Alternatywnych" (Die Gruenen mul AHernativen)_t który wyszedł poza ramy okresowego protestu i znajduje się w opozycji do całego systemu politycznego. Ma on poparcie przede wszystkim w dużych ośrodkach miejskich, wśród młodzieży studenckiej i inteligencji, stanowiąc poważne wyzwanie wobec tradycyjnych partii politycznych i całego systemu politycznego. Obecnie trudno jest jednozna­cznie określić dalszy rozwój powyższego procesu, ale z pewnością można stwierdzić, iż w sferze politycznej pojawiło się duże zagrożenie dla burżua-zyjno-demokratycznego systemu w RFN.

¹³ balenreport. Zahlen und Fakten ueber die Bundesrepublik Deutschlatid. Bonn 1983,

s. 87 - 97.

¹⁴ U. Jaeggi Macht und Herrscliaft in der Bundesrepublik Deutschland. Frankfurt

am Main 1969,

18

Pod względem ideologicznym zachodnioniemieckie społeczeństwo charakteryzuje się licznymi podziałami, nie mającymi jednak większego znaczenia dla polityki zagranicznej. Z wyznaniowego punktu widzenia do­minującą rolę odgrywają dwa odłamy chrześcijańskie: katolicy (26.7mln). i ewangelicy (26,1 min), którzy podlegają procesowi postępującej laicyzacji,, właściwej większości społeczeństw uprzemysłowionych. Kościoły Rzymsko­katolicki i Ewangelicki jako instytucje współpracują na wielu płaszczyznach z instytucjami państwowymi na szczeblu federalnym i poszczególnych krajów związkowych, stanowiąc określoną grupę nacisku w sprawach polityki wewnętrznej, a nawet zagranicznej. Rozwój ideologiczny RFN po 1949 r. określały:

— klęska Ul Rzeszy oraz obciążenie hitlerowską przeszłością znacznych grup społecznych, a przede wszystkim elit i ekip rządzących;

— stopniowe odradzanie się wartości demokracji burżuazyjnej oraz koncepcji społeczeństwa przemysłowego, gospodarki społeczno-rynkowej (sozia/e Marktwirtschaft) i państwa opiekuńczego (sozialer Rechisstaat} jako nowej formy ideologii politycznej;

— utrwalanie się tendencji antykomunistycznych wśród społeczeństwa pod wpływem konfliktu Wschód-Zachód i towarzyszącego mu podziału Niemiec oraz represywnego systemu sprawowania władzy wobec elementów postępowych;

— okresowe przypływy i odpływy fal radykalizmu społecznego, ten­dencji terrorystyczno-anarchistycznych oraz neofaszystowskich i skrajnie

nacjonalistyczno-szowinistycznych¹⁵.

Różne kierunki ideologii politycznej można uszeregować następująco' (od prawicy do lewicy):

— reakcyjny (neofaszyzm, nacjonalizm, szowinizm),

— konserwatywno-prawicowy,

— konserwatywno-liberalny,

— liberał n o-demokratyczny,

— socjaldemokratyczny,

— komunistyczny,

— lewicowo-pacyfistyczny, — anarchistyczny.

Pod względem bazy społecznej i struktury organizacyjnej oraz rzeczy­wistego wpływu na sprawowanie władzy politycznej największe znaczenie

¹⁵ F. Pilz Einfuehriwg in das politische Syslem der Bundesrepublik Deutschland. Muenchenl977,

19

miały różne nurty konserwatywne o zabarwieniu chadeckim i socjaldemo­kracja, Chrześcijańsko-demokratyczne skupiły się w dwóch partiach chadeckich — Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej (Christlich Demo-kraii^che Union — CDU) oraz Unii Chrześcijańsko-Społecznej (Christlich--Soziale Union — CSU). Socjaldemokrację reprezentuje Socjaldemokra­tyczna Partia Niemiec (Sozialdcmokralische Pand Deutschlands — SPD). Systematycznie tracił znaczenie tradycyjny liberalizm, skupiony wokół Wolnej Partii Demokratycznej (Freie DemokratiSche Partei— FDP), która na początku lat osiemdziesiątych znalazła się na granicy egzystencji politycznej. Reakcyjna ideologia miała większe znaczenie w pierwszych latach istnienia RFN. znajdując duże poparcie w różnych grupach i krę­gach społecznych (np. wśród przesiedleńców oraz zwolenników neofaszyz-mu, szowinizmu i nacjonalizmu). Nie uzyskały one jednak większego wpły­wu na sprawowanie władzy, poza przesiedleńcami, których funkcjonariu­sze od początku istnienia RFN stanowią silną grupę nacisku w systemie politycznym. Na początku lat osiemdziesiątych znacznemu ożywieniu uległ nurt lewicowo-pacyfistyczny, który wyłonił m. in. ruch pokojowy i partię „Zielonych*'. Ideologie radykalne, w tym komunistyczna, szcze­gólnie po delegalizacji Komunistycznej Partii Niemiec (Kommunistische Partei Deutschlands — KPD) w 1956 r., nie są jednak w stanie podważyć dominacji ideologii afirmujących ustrój kapitalistyczny w RFN.

Ogólnie można przyjąć, że do połowy lat osiemdziesiątych dominacja ideologii burżuazyjnej okazała się czynnikiem stabilizującym zachodnio-niemiecki system polityczny, który mimo różnych napięć i kontrowersji, okazał się trwalszy niż w innych państwach zachodniej Europy. Jednym z jego ważnych elementów była silna pozycja ekip kierowniczych w systemie rządów kanclerskich, które podejmowały wiele decyzji dotyczących polityki zagranicznej opierając się na pełnej aprobacie partii rządzących na forum parlamentarnym oraz podejmowanych poza kontrolą społeczną¹⁶. W dotychczasowej historii RFN można wyróżnić trzy rodzaje głównych polityków: 1) „weimarczycy", których kariera polityczna przypadała na okres Republiki Weimarskiej (Konrad Adenauer, Kurt Schumachcr): 2) generacja wojenna odgrywająca aktywną rolę w okresie III Rzeszy (Kurt Georg Kiesinger); 3) generacja powojenna, która dojrzewała lub wyrosła politycznie w okresie powojennym (Helmut Schmidt, Helmut Kohl).

¹⁶ H. Kaack Parteienoltgopol imd politischer systems. Opladen 1980, t. l, s. 195 - 219.

20

obuch des Parleien-

Kierowane przez nich ekipy odzwierciedlały różne doświadczenia oraz rozwiązywały skomplikowane zadania w polityce wewnętrznej i za­granicznej. W dalszej części pracy przyjdzie nam uzasadnić tezę, że złożony mechanizm podejmowania decyzji w polityce zagranicznej pozwolił im na dużą swobodę działania w zakresie ustalania ceiów i priorytetów zgodnie z politycznym interesem RFN.

Wyznaczniki zewnętrzne polityki zagranicznej RFN

Geopolityczne położenie sprawia, że RFN w wyższym stopniu niż inne państwa jest wrażliwa na oddziaływanie środowiska i systemu międzynaro­dowego. W zachodniej politologii duża popularność uzyskał pogląd Wol­framu F. Hanriedera wskazującego na dużą podatność RFN na impulsy zewnętrzne, które przyczyniły się do wytworzenia specyficznego „systemu przenikającego" (penetratcd system), silnie wpływającego na charakter jej polityki zagranicznej¹⁷. Ogólnie można przyjąć następujące czynniki i procesy zewnętrzne, które przez ponad trzydzieści pleć lat warunkowały politykę zagraniczną RFN:

1. Stopniowy rozpad koalicji antyfaszystowskiej oraz ukształtowanie się nowego układu stosunków międzynarodowych po 1945 r., którego istota polegała na powstaniu dwóch przeciwstawnych sobie ugrupowań polityczno-militarnych — NATO i UW, stanowiących od połowy lat pięćdziesiątych zasadniczy składnik równowa^-i w stosunkach \Vschod-Za-chód.

2. Utrwalanie się podziału Niemiec oraz ukształtowanie się dwóch suwerennych państw niemieckich — RFN i NRD (1949 r.), które od połowy lat pięćdziesiątych zostały zintegrowane w wymienionych powyżej przeciwstawnych sobie ugrupowaniach polityczno-militarnych.

3. Decydujący wpływ mocarstw zachodnich (USA, Wielkiej Brytanii j Francji) na powstanie RFN w 1949 r. oraz na kierunek jej rozwoju we­wnętrznego i zewnętrznego.

4. Przekształcenie się Berlina Zachodniego po kryzysie lat 1948—1949 w samodzielną jednostkę o specyficznym statusie międzynarodowym. Formalnie byt on pod kontrolą mocarstw zachodnich, lecz równocześnie był powiązany różnymi gospodarczo-finansowymi i administracyjnymi

¹⁷ W.F. Hanrieder West German Foreigti..., s. 227 i n.; w literaturze polskiej: J. Salek Geneza Republiki Federalnej Niemiec. Studium politologiczne. Poznań 1977.

21

więzami z RFN, która na początku lat siedemdziesiątych poprzez polityk? współpracy i porozumienia z NRD i ZSRR uzyskała określone gwarancje odnośnie do obecności w Berlinie Zachodnim oraz jego reprezentowania na zewnątrz.

5. Wykorzystanie wszelkich atutów wewnętrznych, głównie potencjału ekonomiczno-technologicznego, do systematycznej rozbudowy powiązań międzynarodowych RFN.

Trzeba podkreślić, że zachodnionicmieckie ekipy rządzące umiejętnie wykorzystały każdorazową ewolucję systemu międzynarodowego do włas­nych celów i interesów politycznych. W pierwszych dwudziestu latach istnienia RFN wyraźnie nastawiono się na konfliktowy charakter stosunków Wschód-Zachód, przyczyniając się do ich zaostrzenia poprzez podtrzymy­wanie własnych roszczeń terytorialnych i ambicji zjednoczeniowych¹⁸. W latach siedemdziesiątych pod wpływem tendencji odprężeniowych w stosunkach Wschód-Zachód podjęto próbę określenia nowej roli RFN w systemie międzynarodowym. Efektem tego było rozpoczęcie procesu normalizacji z państwami socjalistycznymi. Pozwolił on na rozszerzenie swobody działania i umocnienie międzynarodowej pozycji RFN, która jednak jednoznacznie nie przekreśliła różnych przejawów rewizjonizmu w polityce wewnętrznej i zewnętrznej¹⁹. Nastąpiło także umocnienie pozycji RFN w sojuszu zachodnim, gdzie stała się drugim państwem po USA. W latach osiemdziesiątych RFN, ściśle współpracując z USA, zmierza do dalszej ewolucji systemu międzynarodowego, aby wytworzyć sytuację najkorzystniejszą dla własnych interesów. Od chwili przystąpienia do ONZ w 1973 r. RFN nie tylko uzyskała formalne atrybuty równouprawnienia, lecz stała się jednym z najbardziej aktywnych podmiotów stosunków międzynarodowych. Nie osiągnęła ona wprawdzie statusu mocarstwowego i sama chętnie określa się jako państwo „średniej wielkości", lecz uczestni­czy we wszystkich ważniejszych konferencjach i konsultacjach politycz­nych w skali regionalnej i globalnej. Wydaje się. że nowa międzynarodowa rola RFN jest wynikiem ścisłej zgodności działań politycznych, gospodar­czych oraz ideologicznych i kulturowych, które są dostosowane do zmie­niającej się rzeczywistości międzynarodowej. Istota tych zabiegów sprowadza się do tego., aby lepiej wykorzystywać własne atuty z tytułu przynależności

Por. E. Nolte Der kalie Kriegin Deutschiand. Muenchen-Zuerich 1974.

E. Cziomer Determinanty i główne problemy polityki wschodniej RFN Warszawa 1981.

22

do sojuszy polityczno-militarnych oraz ugrupowań gospodarczych (EWG) do realizacji dalekosiężnych celów w polityce zagranicznej.

Sformułowanie obiektywnej oceny pozycji i roli w RFN z punktu wi­dzenia innych uczestników stosunków międzynarodowych natrafia na wiele trudności metodologicznych oraz brak zadowalających danych empirycz­nych. Jednym z mierników może być fakt utrzymywania przez RFN sto­sunków dyplomatycznych ze 158 państwami. W latach 1974-1982 RFN mr.viązała stosunki dyplomatyczne z piętnastoma nowymi państwami, a ponadto wzmocniła swą pozycję w organizacjach międzynarodowych²⁰. Nie przeceniając znaczenia oficjalnych stosunków dyplomatycznych, należy stwierdzić, że wraz z aktywnością handlawo-gospodarczą i wysokim udziałem w turystyce międzynarodowej (rocznie 16 min wyjeżdżających za granicy w celach turystycznych) stanowią one ważny instrument oddzia­ływania na wizerunek RFN w poszczególnych krajach i regionach geogra­ficznych. Oficjalne poparcie zasadniczych celów polityki zagranicznej w RFN przez sojuszników w NATO, państwa członkowskie EWG. państwa neutralne w zachodniej Europie oraz wiele krajów rozwijających si? wynika głównie z ich własnych interesów polityczno-ckonomicznych albo przyję­tych wobec RFN zobowiązań p r awn o miedzy naród owych. Trzeba przy tym zawsze rozróżniać poparcie rzeczywiste od deklaratywnego, które wypływa z różnych planów oraz przyczyn taktycznych. Nie bez znaczenia jest także obraz kraju i społeczeństwa zachodnioniemieckiego w świadomości prze­ciętnych obywateli innych państw lub poszczególnych grup opiniotwór­czych, które w wyższym lub niższym stopniu są uwzględniane przez ośrodki kształtowania i podejmowania decyzji politycznych. Badania demosko-pijne prowadzone w RFN i niektórych krajach zachodnich pozwalają na wykrycie ogólnych kierunków kształtowania się oceny wzajemnej. Ogólnie można przyjąć, iż w miarę upływu lat od zakończenia drugiej wojny świa­towej oraz stabilizacji wewnętrznej i sukcesów gospodarczych obraz RFN stopniowo poprawiał się, choć dotychczas nie zdołano przezwyciężyć licznych uprzedzeń i stereotypów nawet wśród najbliższych sąsiadów i sojuszników zachodnich. Świadczy o tym dobitnie reprezentatywna an­kieta przeprowadzona w ośmiu krajach zachodnich: Włoszech (I), USA, Wielkiej Brytanii (GB), Szwecji (S), Grecji (GR), Holandii (NL), Danii (DK) i Francji (F). Respondentom zadano pytanie: „Jeśli ma się opinię na temat określonego kraju, to nie powstaje ona z niczego. Prawdopodobnie macie

²⁰ Unsere Auswaertige Politik. Was się will. Wersiemacht. tVemsienuet2t.Ursg.vom Auswaertigen Amt. Bonn 1982, s. 58 - 62.

23

Państwo zastrzeżenia do Niemiec Zachodnich lub ich mieszkańców. Jeśli takie zastrzeżenia istnieją, to na czym polegają?" Uzyskano następujące odpowiedzi:

Tab] ica l

Zastrzeżenia zagranicy wobec RFN

	I	USA	GB	S	GR	ML j DK		F
w %, weiiiug wskazań respondentów
RFN jest zbyt silna gospodarczo	14	5	18	19	34	18	21	17
Wywiera zbyt duży wpływ na inne
kraje	7	5	6	5	7	14	12	11
Czyni za duże ustępstwa krajom
socjalistycznym	2	8	4	8	7	4	1	3
Orientuje się zbyt mocno na USA	4	7	8	4	G	12	5	20
Czyni zbyt mało dla krajów roz-
wijających	5	9	11	10	2	9	6	11
Nie strzeże dostatecznie praw człowieka
naruszanych prze? państwo	5	7	2	7	3	7	7	9
Ustala zakaz wykonywania zawodu dla
ludzi mających odmienne
przekonania	5	5	3	16	2	23	15	12
Nie budzi s-aufania ze względu na
przeszłość hitlerowską	14	31	38	29	9	18	16	41
Ludzie są często niesympatyczni	14	S	21	11	10	12	3	13
RFN i jego mieszkańcy są sympatyczni	12	31	20	23	18	(5	26	27
Bez odpowiedni	51	31	y	24	12	30	34	22
Wskazania 100
(wielokrotne wskazania)	1055	2675	1050	1055	1000	960	1605	947

Źródło: Ernnitl: Das Deutsckiandbild aus der Sicht der Bevoelkerung in 8 aitsgewactten Lacndcrn. Oktober 1977, eyt. y.a F.R. Pfetsch Aussenpolitik der ..., s. 52.

Z danych Tablicy l wynika, że mieszkańcy poszczególnych krajów za­chodnich oceniają RFN przede wszystkim z punktu widzenia własnych interesów politycznych i doświadczeń historycznych. W tych ocenach wyraża się zarówno obawa przed dążeniami RFN do dominacji ekonomicz­nej w Europie Zachodniej, jak i istnienie jeszcze wielu uprzedzeń i ujem­nych stereotypów. Na szczególną uwagę zasługują utrzymujące się jeszcze w drugiej połowie lat siedemdziesiątych zastrzeżenia ze względu na hitle­rowską przeszłość oraz łamanie w RFN praw człowieka, które nie dadzą się pogodzić z własnym wizerunkiem RFN przedstawianym w środkach ma­sowego przekazu i oficjalnych wystąpieniach polityków. Różnice w ocenie RFN w społeczeństwach poszczególnych państw wynikają z wielu czynni­ków, wśród których nie bez znaczenia są: intensywność kontaktów bezpo­średnich, sposób przedstawienia RFN w środkach masowego przekazu, wrażliwość na problemy społcczno-polityczne. Stosunkowo najbardziej

24

krytycznie oceniają RFN i jej mieszkańców najbliżsi sąsiedzi. Bardziej szcze­gółową ilustracją powyższego zjawiska może być stosunek Francuzów do RFN. Pod wzglądem sympatii Francuzi pod koniec lat siedemdziesiątych stawiali RFN na pierwszym miejscu (33 %), przed USA (22 %), Belgią (20 %) i Wielką Brytanią (16%). Niemcom z RFN przypisywali następujące cechy: zdyscyplinowani (58%), silni (49%), postępowi (25%), demokra­tyczni (13%), gościnni (11 %), kulturalni (10%), ale także ekspansjonis-tyczni (14%)i niebezpieczni (12%). Francuzom najbardziej odpowiada, aby RFN w polityce zagranicznej orientowała się na Europę Zachodnia (28%) i USA (27%). Równocześnie jednak aż 36% Francuzów opowiadało się przeciw głównemu celowi polityki zagranicznej RFN — dążeniu do zjedno­czenia Niemiec—jako „niebezpieczeństwu dla Europy", a 31 % uznawało zjednoczenie Niemiec za ważne dla „postępu i pokoju w Europie". Za naj­bardziej wartościowe cechy systemu społeczno-gospodarczcgo RFN Fran­cuzi uznali: efektywność ekonomiczną (65%), wysoki poziom zarobków (37%), charakter stosunków pracodawcy-pracobiorcy (21%), ład i po­rządek społeczny (28 %)²¹.

W sumie można więc stwierdzić, że ocena autorytetu i międzynarodo­wej roli, będących wypadkową obiektywnych wyznaczników wewnętrznych i zewnętrznych oraz funkcjonujących stereotypów na temat RFN i jej miesz­kańców, nastręcza wiele trudności. Z jednej strony, można bowiem odno­tować wzrost powiązań polityczno-gospodarczych RFN z zagranicą, które jednak nie doprowadzają automatycznie do podniesienia jej międzynarodo­wego prestiżu. W społeczności międzynarodowej zachowało się wiele obaw i uprzedzeń wobec RFN, wynikających z doświadczeń przeszłości, w tym przede wszystkim drugiej wojny s'wiatowej i okupacji hitlerowskiej, jak też niepewności co do dalszego rozwoju RFN. Również niektóre praktyki po­lityczne, jak m. in. podniesiona na początku lat siedemdziesiątych do rangi zasady ustrojowej odmowa zatrudniania w służbie państwowej (tzw. Berufsverbote) ludzi o poglądach radykalnych, nie wzbudzają zaufania wśród społeczeństw państw zachodnich najbliżej współpracujących z RFN. Odmiennie zapewne kształtowałaby się ocena polityki wewnętrznej i między­narodowej RFN przez niektóre kraje rozwijające się, a przede wszystkim socjalistyczne, których zastrzeżenia odnoszą się do najważniejszych spraw: nieuznawania przez RFN polityczno-t ery tonalnego status quo w Europie, wysuwania różnych roszczeń prawnych i in. Dlatego różne atuty społeczno--gospodarcze, militarne i polityczne RFN należy z punktu widzenia całej

³¹ F.R. Pfetsch Die Aiissenpolitik... s. 28-33.

25

społeczności międzynarodowej rozpatrywać bardzo wstrzemięźliwie, uj­mując je w szerszym kontekście międzynarodowym. Z drugiej jednak strony należy uwzględniać wiele wymienionych powyżej obiektywnych wyznaczni­ków, które pozwalają RFN odgrywać rolę proporcjonalna do własnych potrzeb i możliwości.

Nie ulega wątpliwości, że przytoczone powyżej wyznaczniki wewnętrzne i zewnętrzne wywierają istotny wpływ na kształtowanie się. interesów i celów w polityce zagranicznej RFN.

Cele i priorytety w polityce zagranicznej RFN

Wyznaczniki wewnętrzne w wysokim stopniu przyczyniają się do określenia interesów i celów w polityce zagranicznej RFN, natomiast sprawą każdo­razowych jej kierowników jest określenie priorytetów oraz zastosowanie właściwych środków i metod realizacji. W burżuazyjnej politologii nie ma zgodności odnośnie do metodologii ustalania oraz sposobu realizacji i oceny celów polityki zagranicznej RFN. Politolog amerykański Hanrieder przypisuje jej w latach 1949-1969 kontynuowanie trzech celów długofalo­wych :

1) bezpieczeństwo i integralność terytorialna (Sicherheit und Inłegritaef);

2) suwerenność i integracja zachodnia (Souveraenitaet iind Integratiori);

3) zjednoczenie i polityka wschodnia (Wieder \ereinigimg und Ostpoli-

tik)²².

Do początku lat osiemdziesiątych dwa pierwsze cele były kontynuo­wane, trzeci zmodyfikowano ze względu na postępy polityki odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód. Modyfikacja celów w zakresie zjednoczenia Niemiec i stosunków z krajami socjalistycznymi miała charakter taktyczny, ponieważ RFN nie zrezygnowała ze swoich celów strategicznych²³. Historyk zachodnioniemiecki, Waldemar Besson, sformułował tezę, że od połowy lat sześćdziesiątych RFN poszukiwała własnej tożsamości, której istotnym składnikiem było dążenie do wypracowania nowej roli i pozycji oraz tzw. racji stanu zgodnie z oczekiwaniami społeczności międzynarodowej³⁴¹.

²² Ibidem, s. 37; H. Haftendorn S/cAerAeft undEntspannung, op. cit. s. 49 - 60.

²³ W.F. Hanrieder Fragmente der Macht. Die Aitssenpolitik der Bundesrepublik Deutschtand. Muenchen 1981, s. 38.

²⁴ Por. W. Besson Die Aussenpolitik der Bundęsrepublik. Erfahrungen und Masstabe.

Muenchen 1970, s. 87.

26

Oznaczało to, z jednej strony, konieczność uznania realiów, z drugiej, uzyskanie większej swobody działania na arenie międzynarodowej. Próbę całościowego ujęcia interesów i celów polityki zagranicznej RFN u progu lat siedemdziesiątych podjął interdyscyplinarny zespół badawczy Niemieckie­go Towarzystwa Polityki Zagranicznej w Bonn (Deutsche Gesellschaft fuer Auswaertige Pofilik), ustalając następującą hierarchię priorytetów:

1) swoboda własnego rozwoju (Freiheif der Eigenentwickhtng);

2) zachowanie pokoju (Wahrung des Friedens);

3) utrzymanie bezpieczeństwa (Erhaltung der Sicherheit);

4) zjednoczenie Europy Zachodniej (Einigung Westeuropas);

5) zjednoczenie ogólnoeuropejskie (Geśamleuropaeische Einigung);

6) uregulowanie granicy z Polską (Grenzregehmg mit Polen);

7) stosunki wewnątrzniemieckie (Innerdeutsche Beziehungen);

8) odpowiedzialność za Berlin (Yerantwortung fuer Berlin);

9) granice suwerenności (Grenzen der Sou\^:eraeni!aet);

10) dalszy rozwój problemu niemieckiego (Weiterentwicklung der deutśchen Frage) ²⁵.

Powyższa typologia zawiera wiele interesujących postulatów, nie obej­muje jednak całego pola i wszystkich płaszczyzn polityki zagranicznej RFN. Dyskusyjna wydaje się też hierarchia priorytetów, nie wytrzymująca kry­tyki w świetle rozwoju polityki zagranicznej RFN w latach siedemdziesią­tych. Może ona zatem stanowić jedynie specyfikację ważniejszych zakresów i kierunków polityki zagranicznej RFN. Bardziej interesująca pod wzglę­dem metodologicznym jest sugestia Franka W. Pfetscha, który ustalił dla polityki zagranicznej RFN lat siedemdziesiątych „wiązkę celów" (Zielbu-endel) uszeregowanych w pięciu grupach:

i. Cele ekonomiczne (pekonomlsche Ziele — AussenwirtschaftspoHti~ sche Ziele):

1) wzrost gospodarczy;

2) zapewnienie miejsc pracy poprzez wzrost gospodarczy;

3) stabilizacja cen;

4) stabilizacja gospodarcza najważniejszych partnerów handlowych (kredyty);

5) stabilizacja międzynarodowego systemu walutowego;

6) zabieganie o rozszerzenie strefy wolnego handlu i przeciwstawianie się różnym formom protekcjonizmu.

Por. Aussenpolitische Perspektiven ..,, t. III, s. 288 - 312.

27

II. Cele w zakresie bezpieczeństwa (Sicherheitsziele):

7) stosunki z USA jako najważniejszym gwarantem bezpieczeństwa;

8) utrzymanie wysokiego poziomu zbrojeń w USA i NATO, przede wszystkim w celu zachowania równowagi miedzy USA a ZSRR lub między NATO a U W.

III. Cele w zakresie swobody działania (Ziele, die den Handckspiekaitrn be tref jen}:

9) polityka odprężenia w stosunkach niemiecko-niernicckich;

10) rozszerzenie Wspólnot Europejskich (przyjęcie do EWG dalszych krajów — Hiszpanii i Portugalii, wybory do Parlamentu Europejskiego), stale rozszerzanie stosunków z krajami socjalistycznymi Europy Środkowo--Wschodniej;

11) w aspekcie wewnątrzpolitycznym: stabilizacja koniunktury gospo­darczej jako ważnej przesłanki swobody działania zewnętrznego;

12) współpraca z krajami „trzeciego świata" jako składnik wzmocnie­nia międzynarodowej pozycji RFN.

IV. Cele albo zasady moralno-ideologiczne (Ideołogische oder morali-sche Ziele bzw. Gmndlageri}:

13) propagowanie wartości i cnot właściwych kapitalistycznemu społeczeństwu konsumpcji rr asowej;

14) głoszenie zasad postępu cywilizacyjnego;

15) zachowanie własności prywatnej oraz określonego zabezpieczenia społecznego;

16) zwalczanie komunizmu jako ideologii i systemu;

17) przywiązanie do demokracji (burżuazyjnej) z silnym kierownic­twem.

V. Cele odnośnie do problemu niemieckiego (Ziele bezueglich der Deut-

schlandfragt):

18) dążenie do zbliżenia między dwoma państwami niemieckimi oraz wstrzemięźliwość wobec opozycji (antysocjalistycznej) w NRD;

19) polityka ..małych kroków" (powiązania tranzytowe, rozbudowa autostrad, połączenia telekomunikacyjne, układ komunikacyjny itp.) jako próba regulacji stosunków wzajemnych (geregeltes' Miteinander);

20) pojęcie „naród niemiecki" (deutsche Natiori)— klamrą spina­jącą dwa państwa niemieckie;

21) droga prowadzi przez rozwiązanie europejskie, a nie przez politykę „z pozycji siły" ²⁶.

^2fi F.R. Pfetsch £/«/'«*"«£ m dk..., s. 177-J78.

28

Powyższe cele charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem pod względem zakresu, treści, trwałości, jak również wzajemnych powiązań. Cele moralno-ideologiczne są zarówno przesłankami do kształtowania innych celów, jak i zasadami wpływającymi na aktywność zewnętrzną oraz formułowanie obrazu wzajemnych stosunków z innymi uczestnikami życia międzynarodowego. Cele ekonomiczne, bezpieczeństwa i problemu niemieckiego mają z re­guły wymiar materialny, ale swoboda działania w dużej mierze zależy od rozwoju historycznego i realizacji pozostałych celów. Pfetsch rozróżnia cztery stopnie celów, które właściwie rozstrzygają o priorytetach w po­lityce zagranicznej. Są nimi stopnie;

— pierwszy — wartości nadrzędne;

— drugi — długofalowe cele społeczne i narodowe;

— trzeci — pilne cele społeczne według przyjętego kryterium wartości;

— czwarty — konkretnie sformułowane cele lub działania albo nie­zbędne do ich realizacji środki ²⁷.

Jeden ze znanych historyków-politologów zachodnioniemieckich, Ar-nulf Baring, opierając się na empirycznych badaniach nad polityką za­graniczną kanclerza Konrada Adenauera, wyróżnia cele krótko- i długo­falowe oraz bliższe i dalsze. Doszedł on do wniosku, że cele bliższe, obo­wiązujące w krótkim okresie, mogą stanowić zarazem środek do realizacji celów długofalowych²⁸. Okres rządów Adenauera był o tyle istotny, że ukształtował ogólne założenia i priorytety polityki zagranicznej RFN w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Priorytety były wówczas nastę­pujące:

1) suwerenność i unia zachodnioeuropejska;

2) bezpieczeństwo militarne;

3) sojusz atlantycki i ścisła współpraca z USA;

4) remilitaryzacja;

5) odbudowa gospodarcza;

6) ponowne zjednoczenie ( Wiedervereingung);

7) zmniejszenie obciążenia przeszłością hitlerowską ²⁹. Przy głębszej analizie tej hierarchii celów można przyjąć, że cele 2), 3), 4) i 5) pełniły funkcję instrumentalną wobec celu 1), który był celem daleko-

²⁷ Ibidem, s. 182; K, von Beyme Die Regierungserklaerungen von Adenauer bis Schmidt, Muenchen 1980.

²⁸ A. Baring AussenpoUtikin Adenauer s Kanzlerdemokratie. Muenchen 1969, s. 59 i n.

²⁹ F.R. Pfetsch Einfuehrung in die .... s. 188.

29

siężnym, nakierowanym na zjednoczenie Niemiec. Mimo zmian ekip rzą­dzących (1963 r. i 1966 r.), cele sformułowane w okresie rządów Adcnauera miały wielką ..żywotność", choć podlegały określonej ewolucji na skutek zmieniania priorytetów. Do nowego spojrzenia na rolę i międzynarodową pozycję oraz związaną z tym potrzebę odmiennego formułowania celów polityki zagranicznej RFN doszło w okresie rządów kanclerza Willy Bran-dta (lata 1969-1974). Można by je ująć następująco:

1) odprężenie i porozumienie ze Wschodem przy równoczesnym umocnieniu i rozbudowie sojuszu atlantyckiego;

2) unormowanie stosunków z NRD ( (Gcregeltes Neben — urn! Miłei-

nander);

3) osłabienie obciążenia przeszłością hitlerowską;

4) intensyfikacja współpracy wielostronnej ³⁰.

Między powyższymi celami istniała ścisła współzależność. Podstawowe znaczenie miał cel 1), stawiający przed RFN nowe zadania w sytuacji złagodzenia napięć w stosunkach Wschód-Zachód. Udało się osiągnąć w stosunkowo krótkim czasie znaczne sukcesy w zakresie normalizacji stosunków z krajami socjalistycznymi, natomiast stopniowo wyłaniały się trudności, wynikające z faktu, iż odprężeniu politycznemu nie towarzyszyły większe sukcesy w dziedzinie rozbrojenia. Działania RFN na rzecz umoc­nienia NATO już zawierały w sobie zalążek przyszłych konfliktów z ZSRR oraz jego sojusznikami. Normalizacja stosunków RFN—NRD (lata 1972-1974) wiązała się także z uregulowaniem dostępuj obecności RFN do Berlina Zachodniego (1971), doprowadzając do wygaszenia jednego z naj­bardziej zapalnych ognisk w stosunkach Wschód-Zachód, przy zachowaniu określonych uprawnień i gwarancji czterech mocarstw. Powyższe działania przyczyniły się do złagodzenia polemiki między RFN a krajami wspólnoty socjalistycznej, wpływając także na poprawę wizerunku RFN w świecie. Umożliwiło to także przystąpienie RFN do ONZ (1973) oraz rozszerzenie swobody jej działania na arenie międzynarodowej, ponieważ mogła ona wykorzystać swoje atuty wewnętrzne do rozszerzenia powiązań dwustron­nych i wielostronnych.

W latach 1974-1982 nastąpiło przewartościowanie priorytetów w polityce zagranicznej RFN. Wiązało się to, z jednej strony, ze zmianą ekipy rządzącej w ramach koalicji SPD/FDP i przejęciem urzędu kanclerskiego

³⁰ Ibidem, s. 189; A. Baring Machtwechsel, Die Area BrandtlSckeel. Opladen J982 s. 250 i n.

30

przez Helmuta Schmidta, a z drugiej — ze zmianami w gospodarce świato­wej (kryzys paliwowo-energetyczny, dążenie krajów rozwijających się do ustanowienia „nowego ładu ekonomicznego" i in.)- Hierarchia priorytetów przedstawiała się wówczas następująco:

1) międzynarodowa koordynacja problemów gospodarki światowej,, głównie jednak świata kapitalistycznego;

2) dążenie do umocnienia i rozbudowy sojuszu zachodniego przy równoczesnej preferencji współpracy francusko-zachodnioniemieckiej w ra­mach polityki europejskiej oraz gospodarki świata kapitalistycznego;

3) rozszerzenie współpracy wielostronnej w stosunkach Wschód-Za­chód przy dążeniu do równomiernego odprężenia (głeicfigewichtige Ent-spamntng);

4) stosunki zkrajsmi rozwijającymi się;

5) łagodzenie napięć i konfliktów międzynarodowych, w tym zwalczanie terroryzmu³¹.

Powyższe cele i priorytety były charakterystyczne dla polityki zagra­nicznej RFN drugiej połowy lat siedemdziesiątych; od początku lat osiem­dziesiątych rozpoczął się proces ich dalszego przewartościowywania ze wzglę­du na wzrost napięcia stosunków Wschód-Zachód.

Do zmiany koalicji rządzącej w Bonn (I października 1982 r.) RFN dążyła do utrzymania zdobyczy polityki odprężenia lat siedemdziesiątych, lecz jednocześnie coraz bardziej angażowała się w popieranie polityki konfron­tacyjnej USA wobec ZSRR, co stopniowo stawiało pod znakiem zapytania jej dotychczasową uprzywilejowaną pozycję w stosunkach Wschód-Zachód. Dotyczyło to głównie sfery militarnej, ponieważ ze względu na własne korzyści gospodarcze RFN wspólnie z innymi krajami EWG odrzucała amerykańską politykę bojkotu i sankcji ekonomicznych wobec państw wspólnoty socjalistycznej, głównie ZSRR i Polski. RFN popierała zatem tylko te działania USA, które uznawała za istotne z punktu widzenia własnych interesów. Ważnym elementem polityki zagranicznej była też próba nowego zdefiniowania stosunku wobec krajów rozwijających się przy uwzględnieniu własnych interesów i celów ekonomicznych oraz potrzeby rozszerzania swoich wpływów na arenie międzynarodowej. W ten sposób na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych RFN przeszła do aktywniejszej roli w systemie międzynarodowym, co z kolei zwiększało jej

³¹ F.R. Pfetsch Einfuehrung in die.,., s. 185; Bilanz der sozialliberalen Koalition 1969 - 1982, op. ci!., s. 68 i n.

31

odpowiedzialność za rozwiązywanie wielu problemów regionalnych i glo­balnych.

Powstanie koalicji CDU/CSU/FDP w 1982 r. nie doprowadziło do większych zmian w celach polityki zagranicznej. Nowa ekipa rządząca, de­klarując jej kontynuowanie, sformułowała po wyborach do Bundestagu 6 marca 1983 r. nowe punkty ciężkości (Schwerpunkte), mianowicie, poli­tykę na rzecz:

1) wolności (Politik fuer die Freihelt);

2) pokoju w Europie i świecie (Politik fuer den Ffieden in Europa itnd wełtweit);

3} prawa samostanowienia dla całego narodu niemieckiego (Politik fuer das Selbstbestimmungsrecht desganzen deutschen Volkes}\

4) jedności Europy Zachodniej (Politik fuer de Einheit Europaś);

5) praw człowieka oraz przeciw głodowi i nędzy (Politik fuer die Mens-chenrechte und gegen Hunger und Not)³².

Powyższe zasady odznaczają się dużą ogólnikowością, lecz w istocie świadczą zarówno o kontynuacji głównych celów, jak i naiyceniu polityki zagranicznej treściami ideologicznymi. Obok deklarowania realizacji po­lityki na rzecz pokoju i m'ęizy,iarcdowej współpracy, można wyłonić w nich nowe akcenty w na tępujących zakresach:

— działania na rzecz um3C'iienia sojaszu zachodniego przy prioryteto­wym traktowaniu długofalowego celu — osiągnięcia jedności Europy Za­chodniej ;

— nadania kwestii „jedności niemieckiej" nowej jakości w aspekcie prawa do samostanowienia, zmierzając do stworzenia przesłanek przyszłego zjednoczenia Niemiec;

— prowadzenia selektywnej polityki wobec krajów „trzeciego świata" według kryteriów ideologicznych pod hasłem tzw. praw człowieka.

W praktycznej polityce forsowanie przez konserwatywno-liberalny rząd RFN „otwartości kwestii niemieckiej" oraz polityki modus \ivendi wobec krajów wspólnoty socjalistycznej postawiło pod znakiem zapytania intensyfikację stosunków z NRD, przy równoczesnym dążeniu do „ogra­niczenia szkód" oraz ich wyłączenia z narastającego konfliktu Wschód-Za-chód. Wyrażenie przez RFN pod koniec 1983 r. zgody na stacjonowanie na jej terytorium amerykańskich rakiet eurostrategicznych średniego za-

³² Das Programm der Eniemnmg. Dis RegieriiKgserklaerung von Bundeskanzler Helmut Kohl am 4, Mai 1983. Bonn 1983.

32

sięgu stworzyło nową sytuację, która musi prowadzić do ograniczenia ak­tywności, a przede wszystkim swobody działania RFN na arenie międzyna­rodowej. Przestała ona bowiem odgrywać rolę aktywnej partnerki dialogu odprężeniowego w stosunkach Wschód-Zachód.

Nie negując powyższej specyfikacji celów i priorytetów w polityce za­granicznej RFN, należy dążyć do uściślenia jej zasadniczych interesów. Nie tylko mają one długofalowy charakter, lecz wyznaczają ramy i zakres swobody podejmowania decyzji szczegółowych przez każdorazowe ekipy rządzące, wpływając na kierunki polityki zagranicznej RFN. Można wy­różnić trzy podstawowe interesy: klasowy, narodowy i państwowy. Pierwszy ma znaczenie nadrzędne, ponieważ odzwierciedla dążenie zachodnioniemieckich klas posiadających do zachowania w RFN ustroju kapitalistycznego, określanego powszechnie jako „wolność" (Freiheit), którego oczywistą konsekwencją zewnętrzną jest ścisły sojusz z USA oraz państwami Europy Zachodniej. Niekiedy przypisuje mu się funkcję normy ustrojowej, przedstawiając go obrazowo jako „drugą Ustawę Zasadniczą" dla RFN. Stanowi on zatem priorytetowy kierunek polityki zagranicznej — politykę zachodnią (Westpolitik), która realizuje nadrzędne wartości z punktu widzenia egzystencji i funkcjonowania całego systemu politycznego. Wartości i normy leżące u podstaw interesu klasowego rozstrzygają po­nadto o składzie ośrodka decyzyjnego oraz ustalaniu celów i priorytetów w pozostałych zakresach i kierunkach polityki zagranicznej RFN.

Interes narodowy wiąże się z postulatem dążenia do zjedno­czenia Niemiec, który jest także normą ustrojową, określającą obowiązki wszystkich organów państwowych RFN. Nie ulega najmniejszej wątpli­wości, iż bliżej nieokreślone zjednoczenie Niemiec lub osiągnięcie tzw. jedności niemieckiej może się odbyć tylko na bazie ustroju kapitalistycz­nego. Natomiast sprawą każdorazowej ekipy rządzącej jest tylko dobranie odpowiednich środków, które ułatwiłyby realizację powyższego celu. In­teres narodowy wyznacza niezmiernie ważny kierunek polityki zagranicz­nej RFN — politykę niemiecką (Deutschlandpolitik). Wzbudza ona wiele kontrowersji, ponieważ realizacja celów wynikających z jej założeń musi pośrednio lub bezpośrednio podważać ukształtowane po II wojnie świa­towej polityczno-terytorialne status quo, a więc w konsekwencji prowadzić do licznych napięć.

Interes państwowy wyraża potrzebę stabilizacji wewnętrznej i systematyczne dążenie RFN do rozszerzenia swobody działania, a ponadto podniesienia autorytetu i prestiżu na arenie międzynarodowej. Realizacja

3 — Polityka zagraniczna RFN

33

interesu państwowego od początku istnienia RFN powodowała wiele tru­dności, ponieważ chociażby pod względem doktrynalnym określano ją jako pewnego rodzaju ,,prowizorium" do chwili ostatecznego zjednoczenia Niemiec. Dodatkowym obciążeniem dla polityki zagranicznej RFN był fakt, iż do końca lat sześćdziesiątych kryteria wynikające z interesu klaso­wego, a przede wszystkim narodowego, przesądzały o charakterze stosun­ków wzajemnych z innymi państwami. Dlatego mimo deklarowania przez RFN polityki pokojowej (Friedenspolitik) oraz polityki odprężenia (Ents-pannungspolitik), jej stosunki z krajami socjalistycznymi (Ostpolitik} oraz krajami rozwijającymi się (EntwickhtngsłaenderpoUtik) napotykały wiele przeszkód i trudności. Wymagało to na początku lat siedemdziesiątych dokonania określonej korekty założeń doktrynalnych i celów w polityce zagranicznej, które jednak ze względu na układ sił klasowych i wewnętrzną strukturę systemu politycznego, nie mogły doczekać się takich innowacji, aby całkowicie odpowiadały wymogom rozwoju systemu międzynarodo­wego.

Rozpatrując wzajemne relacje między interesami, celami i priorytetami w polityce zagranicznej RFN, można stwierdzić, że:

1) interesy wyrażają wartości i normy nadrzędne, które mają charakter długofalowy i zapewniają trwałość systemu politycznego oraz związane z tym usytuowanie RFN w systemie międzynarodowym;

2) każdorazowe cele stanowi koordynacja zadań wynikających z reali­zacji poszczególnych interesów na podstawie wyznaczników wewnętrznych i zewnętrznych polityki zagranicznej RFN i dlatego podlegają okresowej zmianie lub modyfikacji;

3) priorytety i opcje są świadomym wyborem rozwiązań oraz konkret­nych działań ośrodków decyzyjnych w polityce zagranicznej.

Periodyzacja polityki zagranicznej RFN

Dokonanie nawet bardzo ogólnej i schematycznej periodyzacji polityki zagranicznej RFN napotyka trudności, ponieważ wymaga jednoczesnego uwzględnienia wielu złożonych i różnorakich czynników rozwoju wewnę­trznego i zewnętrznego, jak też ewolucji systemu międzynarodowego.. Dodatkową przeszkodą jest także splatanie się tendencji do kontynuacji z elementami innowacyjnymi, które komplikują ostrość wyznaczania granic między poszczególnymi okresami. Dlatego w dotychczasowej literaturze

34

przedmiotu trudno doszukać się pełnej zgodności odnośnie do periodyzacji polityki zagranicznej RFN w jej całościowym ujęciu. Hanrieder rozpatruje politykę zagraniczną RFN w trzech zasadniczych fazach:

1) faza rozwojowa (1949-1959);

2) rozwiązania przejściowe (1959 -1969);

3) konsolidacja (l 969-1980)³³.

Autorka wielu opracowań zachodnioniernieckich, Helga Haftendorn, rozpatruje rozwój polityki zagranicznej RFN w następujących etapach:

1) era Adenauera jako konstytutywny okres polityki powojennej (1949-1969);

2) pierwszy okres rządów koalicji socjalliberalnej — „przejście na drugi brzeg" (1969 -1974);

3) rządy ekipy Schmidta-Genschera — kontynuacja i konsolidacja (1974-1982);

4) nowe przewartościowania rządów koalicji chadecko-liberalnej (CDU/CSU/FDP) po 1982 r.³⁴

Frank R. Pfetsch wyróżnia następujące okresy (Perioden} chronologiczne polityki zagranicznej RFN: 1) 1945-1949; 2) 1949-1956; 3) 1956/1957--1963; 4) 1963-1969; 5) 1969-1974; 6) 1974-1979 (monografia obejmuje okres do końca lat siedemdziesiątych)³⁵.

Przedstawione wyżej propozycje periodyzacji polityki zagranicznej RFN nie wyczerpują zagadnienia, lecz odzwierciedlają zasadnicze tendencje występujące w politologii burżuazyjnej. Nie wnikając w szczegółowe uzasad­nianie wyboru określonych rozwiązań, ograniczamy się tu do przedsta­wienia własnych propozycji w tym zakresie. Dyskusyjne jest wyodrębnienie lat 1945-1949, w których RFN jeszcze formalnie nie istniała, a całkowitą kontrolę i odpowiedzialność za rozwój zachodnich stref okupacyjnych ponosiły mocarstwa zachodnie. Z drugiej jednak strony, trudno zaprze­czyć, że w tamtym okresie stworzono szereg faktów dokonanych w aspekcie wewnętrznym i zewnętrznym, które przesądziły o dalszym rozwoju „pro­blemu niemieckiego" i wyznaczały miejsce nowo powstałego państwa w sys­temie międzynarodowym. Dlatego przy analizie polityki zagranicznej RFN trudno byłoby pominąć szczególnie lata 1948 -1949, w których dojrzewały podstawy ustrojowe, system społeczno-gospodarczy i orientacja zewnętrzna

³³ W.F. Kanrieder Fragmente der Macht..., s. 10 i n.

³⁴ H. Haftendorn Sicherheit mul Enłspannung Aussenpaliiik der Bundesrepublik DeirtscMand 1955 - 1932. Baden-Baden 1983.

³⁵ F.R. Pfetsch Die Aussenpolitik der BRD .... s. 107 i n.

35

separatystycznego państwa zachodnioniemieckiego. Bezdyskusyjny wy­daje się natomiast okres 1949 -1955, w którym RFN uzyskiwała systema­tyczny wzrost uprawnień jako suwerenny podmiot stosunków międzynaro­dowych. Rok 1955 jako cezura wydaje się o tyle uzasadniony, że RFN stała się członkiem NATO i Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE), co prze­sądzało o charakterze orientacji i głównych kierunkach polityki zagranicz­nej. Najwięcej kontrowersji wzbudza jednak kolejny okres (1955-1969) z następujących przyczyn:

— znacznych wahań wewnątrz systemu międzynarodowego, a szcze­gólnie w stosunkach Wschód—Zachód —„odwilż" 1955-1960, ponowny wzrost napięcia w latach 1960-1969 oraz postępy odprężenia w latach siedemdziesiątych, które nie pozostały bez wpływu na kształt polityki zagranicznej RFN;

— wywierania przemożnego wpływu na kształtowanie założeń dok­trynalnych i realizację polityki zagranicznej osobiście przez pierwszego kanclerza federalnego, Konrada Adenauera, i jego najbliższe otoczenie, co trwało poza okres sprawowania przez niego władzy (1963);

— występowania współzależności między procesami politycznymi i społeczno-gospodarczymi, które znalazły zróżnicowany oddźwięk we­wnątrz ekip rządzących, przyczyniając się do przekształcania układu sił politycznych oraz mechanizmu decyzyjnego w polityce zagranicznej³⁶.

Dlatego dyskusyjna wydaje się wielu badaczom sprawa cezury czasowej powyższego okresu. Niewątpliwie apogeum władzy Adenauera przypadło na lata 1957-1961, kiedy po uzyskaniu bezwzględnej większości głosów w wyborach do Bundestagu w 1957 r. umocnił on swoją pozycję w ośrodku decyzyjnym i autokratycznie wpływał na decyzje polityczne w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Natomiast na przełomie roku 1961 i 1962 na­stąpił spadek jego wpływów, choć formalnie fotel kanclerski utrzymał do 1963 r. Mimo różnych poszukiwań innowacyjnych w polityce niemieckiej i wschodniej, ani okres rządów „wielkiej koalicji" CDU/CSU/SPD (1966-

-1969), ani tym bardziej — nieudolnych rządów Ludwiga Erharda (1963-

-1966) nie upoważniają w żadnym razie do wyodrębniania dodatkowych etapów polityki zagranicznej RFN. Uwzględniając zatem całokształt oko­liczności, wyodrębniamy lata 1955-1969 z dwoma wyraźnymi podokre-sami: a) 1955-1962/1963 i b) 1963-1969. W sumie jednak lata 1955-1969

³⁶ Zob. szerzej H.J. Winkler Die Zusammenhaenge von wirtschafiUchen und politi-schem System in den verschiedenen Perioden der Bundesrepublik, [w:] Demokratie als Teilhabe. Koeln 1981, s. 189-208.

36

stanowią okres tak spójny i jednorodny pod względem interesów i celów w polityce zagranicznej, że należy go ujmować całościowo. Zaważył on także w wysokim stopniu na rozwoju polityki zagranicznej RFN w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, w których już ściślej można wyróżnić następujące okresy: 1969-1974, 1974-1982 oraz po 1982/1983.

Lata 1969-1974 pokrywają się z okresem rządów koalicji socjallibe-ralnej, kiedy u steru władzy znajdowała się ekipa Brandta-Scheela. Nastą­piła wówczas próba nowego ujęcia roli RFN w systemie międzynarodo­wym, czego logiczną konsekwencją musiało być dostosowanie polityki wschodniej i niemieckiej do wymogów polityki odprężenia w stosunkach Wschód—Zachód. Były to jednak zmiany ograniczone, ponieważ mimo o-kreślonych tendencji reformatorskich, nie mogły one wyjść poza ramy za­łożeń prawno-systemowych ukształtowanych w okresie poprzednim. Komplikacja problemów wewnętrznych i międzynarodowych od 1973 r. przyczyniła się do zmiany ekipy rządzącej w ramach koalicji socjalliberalnej. Dlatego następny okres pokrywa się właściwie z rządami ekipy Schmidta--Genschera w latach 1974-1982. Nastąpiła wówczas konsolidacja oraz umocnienie międzynarodowej pozycji RFN, choć ponowny wzrost na­pięcia w stosunkach Wschód—Zachód i trudności wewnętrzne na początku lat osiemdziesiątych spowodowały znaczne rozbieżności wewnątrz koalicji socjalliberalnej, doprowadzając do jej rozpadu (1982). Powstanie koalicji CDU/CSU/FDP na jesieni 1982 r. nie doprowadziło do nagłego zwrotu w polityce zagranicznej, chociaż w coraz wyższym stopniu, mimo formalnego deklarowania kontynuacji, doszło do jej reorientacji „na prawo". Zwy­cięstwo chadecji w sojuszu z liberałami w przedterminowych wyborach do Bundestagu 6 marca 1983 r. jeszcze bardziej wzmocniło elementy zacho­wawcze w polityce wewnętrznej i zagranicznej, choć równocześnie na tle stacjonowania na terytorium RFN nowych broni amerykańskich doszło do największych od połowy lat pięćdziesiątych kontrowersji nie tylko między koalicją rządzącą a partiami opozycyjnymi, lecz także w społeczeństwie zachodnioniemieckim. Koncentrowały się one głównie wokół problemów polityki bezpieczeństwa, choć w dużej mierze odnosiły się także do pozos­tałych kierunków polityki zagranicznej.

Ogólnie można zatem wyróżnić następujące okresy kształtowania i realizacji polityki zagranicznej RFN: okres poprzedzający (1945- 1949) oraz lata: 1949-1955, 1955-1969, 1969-1974, 1974-1982 i po 1982 r.

37

Rozdział II

GŁÓWNE KIERUNKI I PROBLEMY POLITYKI ZAGRANICZNEJ RFN

Różnorodność wyznaczników i ogólny charakter celów polityki zagranicznej RFN wymaga jej skonkretyzowania pod względem zarówno rozwoju przestrzennego, jak i zakresu problemowego. W literaturze naukowej wyróżnia się kręgi, kierunki i zakresy problemowe polityki zagranicznej RFN¹. Zasadniczo należy je rozpatrywać w ścisłej korelacji, ponieważ oddziałują na siebie oraz przenikają się. Z metodologicznego punktu widzenia wymagają jednak odrębnego potraktowania w celu lepszego zrozumienia współzależności i złożoności całokształtu tej poli­tyki. Z punktu widzenia kryterium geograficznego oraz naro­dowego politykę zagraniczną RFN należy rozpatrywać w kręgach: atlantyckim, europejskim, narodowym (albo germanocentrycznym) oraz globalnym ². W powiązaniu z przedstawionymi wyżej interesami kręgi te określają główne kierunki polityki zagranicznej RFN.

Krąg atlantycki i europejski wyznaczają ramy polityki zachodniej i wschodniej RFN, które z kolei rzutują na jej miejsce i rolę w stosunkach Wschód—Zachód. Od charakteru tych stosunków — konfliktowego lub odprężeniowego — w wysokim stopniu zależy polityka niemiecka RFN, której specyfika wiąże się z rozwojem „problemu niemieckiego" po II wojnie światowej. Krąg globalny wynika z ponadregionalnych interesów RFN i wyraża się przede wszystkim w:

— działalności w organizacjach międzynarodowych, szczególnie ONZ;

— kształtowaniu polityki wobec krajów rozwijających się;

— ekspansji gospodarczej na rynki światowe.

W polityce zachodniej do zagadnień najważniejszych można zaliczyć:

— zaangażowanie RFN w proces integracji zachodnioeuropejskiej;

¹ Por. D. Caleo The German Problem Reconsidered. Cambridge 1978; A. Grosser Geschichte Deutschlands ... \ F.R. Pfetsch Die Aussenpolitik der BRD ..., s. 9 - 12, ³ Por. H.P. Schwarz Vom Reich żur Bundesrepublik, Neuwied 1966.

38

— realizację polityki bezpieczeństwa;

— rozwój stosunków z USA i Francją.

Politykę wschodnią należy rozpatrywać przede wszystkim jako dą­żenie RFN do ułożenia stosunków dwustronnych i wielostronnych z pań­stwami socjalistycznymi, pełniących jednak służebną funkcję wobec poli­tyki zachodniej i niemieckiej. Zasadniczymi elementami polityki niemieckiej RFN są:

— różnorodne i długofalowe strategie zmierzające do zjednoczenia Niemiec;

— umocnienie powiązań z Berlinem Zachodnim;

— układanie stosunków z drugim państwem niemieckim — NRD.

Analiza kierunków i zakresów problemowych polityki zagranicznej RFN w szerokim ujęciu wykracza poza możliwości autora ze względu na ramy monografii. Zatem tylko zasygnalizujemy tu ważniejsze zagadnienia polityki zagranicznej w aspektach genetycznym, funkcjonalnym i celo­wości, będących nieodłącznym składnikiem jej mechanizmu decyzyjnego.

Polityka zachodnia

Polityka zachodnia obejmuje całość stosunków RFN z wysoko rozwinię­tymi państwami kapitalistycznymi, szczególnie Europy Zachodniej i Ame­ryki Północnej, z którymi jest ściśle powiązana pod względem polityczno--militarnym i gospodarczym. Wywodzi się ona z rozwoju wydarzeń w Niemczech po 1945 r. i przejęcia zwierzchniej władzy w zachodnich strefach okupacyjnych Niemiec przez USA, Wielką Brytanię i Francję, które w o-kresie kulminacji napięcia stosunków Wschód—Zachód („zimna wojna") doprowadziły do utworzenia w 1949 r. separatystycznego państwa za-chodnioniemieckiego³. W koncepcji mocarstw zachodnich, a przede wszystkim USA, RFN miała odegrać pierwszoplanową rolę w „polityce powstrzymywania komunizmu", a następnie „wyzwalania", wzmacniając pozycję Zachodu w konfrontacji z ZSRR oraz jego sojusznikami w krajach, środkowej i południowej Europy. Jej gorącym rzecznikiem był przywódca CDU brytyjskiej strefy okupacyjnej, a następnie wszystkich trzech stref zachodnich i pierwszy kanclerz federalny, Konrad Adenauer. Już przed

³ H.P. Schwarz Die Politik der Westbindung und die Stalsraeson der Bundesrepublik Deutschland, [w:] „Zeitschrift fuer Politik" 1974, nr 4, s. 307-377; Adenauer — Studicrt t. l, Hrsg. von R. Morscy und K.Roepgen. Frankfurt am Main 1971.

39.

---