ZACHODNIOPOMORSKA SZKOŁA BIZNESU

W SZCZECINIE

Agata Kaspruś

Nr albumu 12820

Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rozwój technologiczny przedsiębiorstw w Polsce.

Praca licencjacka napisana

pod kierunkiem dr Beaty Pietraszek

Oświadczam, że prace przygotowałam samodzielnie. Wszystkie dane, istotne myśli i sformułowania pochodzące z literatury (przytoczone dosłownie i niedosłownie) są opatrzone odpowiednimi odsyłaczami. Praca ta nie była w części tej ani podobnej przez nikogo przedłożona do żadnej oceny i nie była publikowana.

Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że gdyby powyższe oświadczenie okazało się nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu zostanie cofnięta.

Data i podpis.

SPIS TREŚCI

Wstęp

Głównym celem opracowania jest przedstawienie sposobu metodologii badań bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce.

Na wstępie sprecyzowane są inwestycje zagraniczne - a więc co się za nimi kryje.

W znormalizowanej technologii bilansów płatniczych Międzynarodowego Funduszu Walutowego termin „inwestycje zagraniczne” nie odnosi się do inwestycji, które skutkują wzrostem mocy produkcyjnych, lecz oznacza wejście kapitału - bez względu na to w jakim celu. Takie inwestycje zawsze mogą one przybierać trzy główne formy.

Po pierwsze, są to „bezpośrednie inwestycje zagraniczne”- zakładają one większą stabilność. Takie inwestycje „definiuje” się mianowicie według ich zdolności do sprawowania „kontroli” własności. Polegają one czy to na bezpośrednim wykupie przedsiębiorstwa, czy też na jego utworzeniu, czy wreszcie na przyjęciu co najmniej 10% akcji istniejącej już spółki.

Po drugie są to „ inwestycje w papierach wartościowych” chodzi o wielkie masy najbardziej ulotnych i spekulacyjnych kapitałów: o obligacje lub akcje przedsiębiorstwa, jeśli stanowią one mniej niż 10% ogółu jego akcji. Rzecz w tym, że obok rygoru budżetowego - jednym z podstawowych reguł MFW było nakłonienie do finansowania deficytów publicznych poprzez emisję papierów dostępnych dla cudzoziemców w ogóle osób nie mieszkających w danym kraju. Po trzecie wreszcie „inne inwestycje zagraniczne”, którymi mogą być kredyty. Często są one powiązane z inwestycjami w papierach wartościowych, choć kraje zadłużone wolą sięgać po bezpośrednie inwestycje zagraniczne, które nie obciążają zadłużenia. Lecz w fazie wzrostu kursów giełdowych banki masowo oferują kredyty po to, by pozwolić na zakupy obligacji.

W pierwszym rozdziale opisane są „Terytorialne aspekty transferu kapitału zagranicznego”.

Kapitał zagraniczny odgrywa ważną rolę w procesie prywatyzacji polskiego majątku produkcyjnego.

Dla prawidłowej oceny zjawiska z transferu technologii przez zagranicznych inwestorów bardzo istotne jest dysponowanie obszarem i porównywalnym materiałem statystycznym dotyczącym napływu IB oraz parametrów finansowych przedsiębiorstw.

W rozdziale drugim porównywane są metody opracowania informacji o napływie kapitału zagranicznego do Polski, stosowane prze Główny Urząd Statystyczny, Narodowy Bank Polski i Państwową Agencję Inwestycji Zagranicznych.

Z punktu widzenia zakresu niniejszej pracy najbardziej istotny wydaje się dylemat dotyczący wyboru źródła postępu technologicznego w gospodarce, które należy spierać. Jak wynika z obserwacji i przytoczonej charakterystyki stanu, innowacyjności polskiej gospodarki, krajowe źródła innowacyjności znajdują się w stanie zapaści. W tej sytuacji obecnie bardziej racjonalnym rozwiązaniem wydaje się nastawienie na innowacje naśladowane.

W Polsce na większą skalę nie dokonuje się zakupu zagranicznych technologii. Zgodnie ze statystykami OECD kwoty płacone przez Polskę za zagraniczne technologie stanowią około 25% wszystkich wydatków na działalności B+R. Biorąc po uwagę bardzo niski poziom techniczny polskiego przemysłu, oznacza to, że Polska jest bierna jeśli chodzi o handel technologiami w formie licencji know-how. Dlatego ważne jest pozyskiwanie zagranicznych IB wiążących się z transferem technologii.

Natomiast w trzecim rozdziale opisane są „Wyniki badań ankietowych”. Badania ankietowe, przeprowadzone w grupie przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego, ujawniło zachodzące procesy transferu technologii, które obejmują przede wszystkim wprowadzenie do produkcji nowych wyrobów, nowych maszyn i urządzeń, zastosowanie nowym metod produkcji oraz poprawą jakości. W większości ankietowanych przedsiębiorstw po wejściu zagranicznego inwestora wzrósł udział wyrobów nowym i zmodernizowanych w sprzedaży.

ROZDZIAŁ I

Teoretyczne aspekty transferu kapitału i technologii

I.1. Inwestycje bezpośrednie — problemy definicyjne oraz statystyczne

I.1.1. Definicje inwestycji bezpośrednich

W literaturze fachowej spotyka się różnorodne definicje inwestycji bezpośrednich (IB). O braku jednoznaczności świadczyć może fakt, że nawet w krajach Unii Europejskiej, które dążą do ujednolicenia zasad sprawozdawczości statystycznej, występują znaczne różnice dotyczące metodologii monitorowania napływu kapitału zagranicznego. Duże rozbieżności w wielkościach IB, jakie można zauważyć, przeglądając statystyki, fachowe publikacje i raporty z badań, mają swoje źródło w "szumie informacyjnym", oddziaływaniach propagandowych czy też promocyjnych na rzecz ukształtowania klimatu przyciągającego inwestorów zagranicznych, ale przede wszystkim w różnicach metodologicznych (Dworzecki, Cygler, Nowak, Kalinowski, Umiński 1997). Problem wiarygodności, aktualności i porównywalności danych statystycznych dotyczących IB ma szczególnie duże znaczenie w przypadku analizy transferu technologii przez zagranicznych inwestorów.

W teorii ekonomii za IB uważa się "...inwestycje kapitałowe podjęte przez inwestora za granicą w celu uzyskania bezpośredniego wpływu na działalność produkcyjną przedsiębiorstwa, w którym są lokowane lub w celu dostarczenia środków finansowych, dóbr inwestycyjnych, technologii lub «know-how» przedsiębiorstwu, w którym dana firma posiada udział własnościowy...". Do IB zalicza się więc zarówno przepływy finansowe skierowane do filii zagranicznych lub oddziałów, jak też przekazywanie technologii, patentów i dóbr rzeczowych w zamian za udziały. Inwestycje bezpośrednie mogą polegać na organizacji od podstaw nowego przedsiębiorstwa lub na przejęciu istniejącego już przedsiębiorstwa za granicą w całości, lub tylko części jego aktywów (Stępniak, Umiński 1993, s. 9).

W potocznym ujęciu IB oznaczają filie i oddziały za granicą oraz udziały w zagranicznych spółkach akcyjnych w wysokości od 10% ich kapitału, co umożliwia sprawowanie kontroli nad spółką akcyjną. W wąskim znaczeniu IB określa się tylko jako budowę nowych przedsiębiorstw pozostających w rękach cudzoziemców lub zakup już istniejących firm przez nie rezydentów (Czerwienieć 1990, s. 9).

Należy zaznaczyć, że pomimo opracowania wzorcowej definicji IB przez OECD¹ i wykorzystywania — opartego na metodologii OECD — jednolitego kwestionariusza zbierania danych, metodologia gromadzenia danych dotyczących IB oraz klasyfikacji inwestycji w poszczególnych krajach różni się.

Z punktu widzenia celu, jakim jest analiza transferu technologii do Polski poprzez IB, konieczne wydaje się zaprezentowanie podstawowych źródeł rozbieżności metodologicznych i statystycznych dotyczących IB. Rozbieżności te mogą być przyczyną nie do szacowania (lub przeszacowania) skali i struktury zaangażowania kapitału zagranicznego, a przez to skali i charakterystyki transferu technologii. Różnice wynikać mogą z niejednolitego traktowania kategorii inwestycji lub statusu inwestora i podjętej przez niego IB.

W opinii ekspertów Eurostatu² rozbieżności statystyczne są najczęściej rezultatem niejednolitego traktowania następujących rodzajów inwestycji:

• podejmowanych przez państwo. W niektórych krajach inwestycje podejmowane przez instytucje publiczne traktowane są jako IB, w innych natomiast rejestrowane jako "transakcje oficjalne" i nie są zaliczane do IB;

• realizowanych przez instytucje międzynarodowe. Instytucje te są najczęściej państwowymi holdingami (np. międzynarodowe banki odbudowy, rozwoju itp.). Pojawiają się więc wątpliwości, czy należy traktować transfer (wniesienie) publicznego kapitału do takich instytucji na równi z transferem kapitału w formie IB między niezależnymi (prywatnymi) przedsiębiorstwami;

• podejmowanych przez banki. Według zaleceń OECD krótkookresowe przepływy kapitałowe między bankami i ich filiami nie powinny być określane jako IB (na przykład Belgia, Luksemburg, Niemcy, Francja i Wielka Brytania w statystykach IB [Eurostat 1992, s. 79] nie uwzględniają także długoterminowych³ operacji banków);

• uważanych za inwestycje w majątek trwały. W krajach, w których zagraniczne osoby prawne i fizyczne w znacznym stopniu partycypują w obrocie nieruchomościami, transakcje dotyczące zakupu/sprzedaży nieruchomości uwzględniane mogą być w specjalnej pozycji bilansu. Natomiast w krajach, w których rola zagranicznego kapitału na rynku obrotu nieruchomości jest stosunkowo niewielka, transakcje nie są traktowane jako IB, lecz jako "inny przepływ kapitału";

• holdingi międzynarodowe. Pod pojęciem holdingu mogą być rozumiane różne formy organizacji przedsiębiorstw — od przedstawicielstwa utworzonego w celu wykorzystania niskich podatków i innych ułatwień dotyczących zakładania i prowadzenia działalności, po korporację międzynarodową (finansową lub produkcyjną), której filie rozlokowane są w różnych krajach świata, ale ich zadaniem może być również tylko i wyłącznie zarządzanie funduszami w celu minimalizacji całkowitych zobowiązań podatkowych. Są to często przepływy tylko "na papierze", a ich realny wpływ na gospodarkę kraju przyjmującego (np. transfer technologii, kreacja miejsc pracy) jest niewielki⁴;

• prace budowlane, inżynieryjne itp. Jeżeli zakres robót wykonywanych przez zagraniczne przedsiębiorstwa ma charakter krótkookresowy, czyli dotyczy pojedynczego kontraktu lub projektu, według zaleceń Eurostatu i OECD uwzględniony powinien zostać jako świadczenie usług⁵. Jeśli natomiast wykonywane prace wiążą się z dłuższą (trwałą) obecnością na rynku —jest to IB. W praktyce jednak poszczególne kraje mogą różnie interpretować tego typu transakcje, co prowadzi do nieścisłości statystycznych.

Niespójności statystyczne mogą być także rezultatem niejednolitego traktowania określonych kategorii przepływów. Przykładowo, jeśli firma A (z kraju A) utworzyła filię B, w kraju B, zaś firma B utworzyła filię C w kraju A — powstaje problem: czy utworzenie firmy C potraktowane zostanie jako inwestycja podjęta z kraju B, czy też jako tzw. dezinwestycja firmy macierzystej (A), czyli faktyczne wycofanie części wcześniej zainwestowanego kapitału.

Dodatkowe rozbieżności co do wielkości IB wywołane są np. różnicą między kapitałem faktycznie zainwestowanym a zadeklarowanym. Dotyczy to przede wszystkim krajów, których system gromadzenia danych opiera się na dokumentach administracyjnych wymaganych w Momencie autoryzacji inwestycji. Faktyczna wartość zainwestowanego kapitału (czyli wartość transakcji wykazana w bilansie płatniczym) może się różnić od kwoty deklarowanej w momencie autoryzacji projektu inwestycyjnego (Eurostat 1995, s. 207). Wysokość IB określana według "autoryzacji i weryfikacji" obejmuje w wielu przypadkach inwestycje zamierzone, nie zaś faktycznie poniesione. Część projektów inwestycyjnych nie jest w ogóle sfinansowana, część jest — ale na mniejszą skalę, niektóre z projektów są zrealizowane zgodnie z zamierzeniami, ale w dłuższym okresie (w bilansie płatniczym zarejestrowane są więc np. rok później, niż według "autoryzacji i weryfikacji"). System "autoryzacji i weryfikacji" nie obejmuje likwidacji inwestycji, czyli wycofania kapitału przez zagranicznych udziałowców. Z podobną rozbieżnością co do wartości kapitału zagranicznego mamy także do czynienia w Polsce⁶.

Najczęściej cytowane i wykorzystywane do opracowywania narodowych systemów monitoringu napływu IB są definicje Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz OECD.

• Definicja Międzynarodowego Funduszu Walutowego

Według Międzynarodowego Funduszu Walutowego IB jest inwestycją podejmowaną w celu uzyskania trwałego wpływu na działalność przedsiębiorstwa w innym kraju. Zagraniczna osoba prawna lub grupa przedsiębiorstw, która realizuje taką inwestycję, nazywana jest inwestorem bezpośrednim.

W praktyce definicja ta okazała się zbyt ogólna. W poszczególnych krajach różnice występowały w interpretacji transakcji, które w niektórych przypadkach uznawane były za IB, w innych zaś za inwestycje portfelowe. Prowadziło to często do tego, że wartość IB które napłynęły do danego kraju (według instytucji odpowiedzialnej za monitoring IB) istotnie różniła się od tzw. statystyk lustrzanych, czyli podjętych inwestycji — deklarowanych przez kraje inwestujące.

• Definicja OECD

Aby wyeliminować nieporozumienia dotyczące przedmiotu IB, metodologii ich rejestracji i klasyfikacji, a także ułatwić porównania międzynarodowe, OECD opracowała tzw. definicję wzorcową IB (benchmark definition offoreign direct irwestment). Definicja wzorcowa stanowi punkt odniesienia dla systemów gromadzenia danych na temat IB w krajach członkowskich OECD, a także krajach nie należących do tej organizacji.

Według definicji wzorcowej celem IB jest uzyskanie trwałego wpływu przez inwestora bezpośredniego (rezydenta w danym kraju) na podmiot gospodarczy w innym kraju (który jest rezydentem w innym kraju niż inwestor). Trwały wpływ na przedsiębiorstwo — IB — implikuje występowanie długotrwałego związku między inwestorem i podmiotem inwestycji oraz jego wpływ na zarządzanie firmą. Definicja IB obejmuje zarówno początkową transakcję ustanawiającą IB, jak kolejne transakcje między inwestorem i firmą kontrolowaną, np. reinwestowane zyski, udzielone kredyty, itp.

Inwestorem bezpośrednim może być osoba fizyczna, inkorporowane lub nieinkorporowane, państwowe lub prywatne przedsiębiorstwo, rząd, grupa firm lub grupa osób fizycznych, które posiadają IB, tj. przedsiębiorstwo działające w kraju innym niż kraj rezydencji inwestora lub inwestorów (OECD 1996a, s. 8).

W myśl definicji wzorcowej OECD IB występuje wówczas, gdy zagraniczny inwestor uzyskuje lub posiada tzw. trwały wpływ (ang. lasting interest) w przedsiębiorstwie zagranicznym. Zgodnie z zaleceniami OECD wartością progową, oddzielającą IB od inwestycji portfelowych czy transgranicznego świadczenia usług, jest 10% akcji zwykłych lub głosów. Oznacza to, iż inwestor nie musi dysponować większością akcji lub głosów, aby dany projekt inwestycyjny (w myśl definicji wzorcowej OECD) został uznany za IB⁷.

Według założeń metodologicznych definicja wzorcowa obejmuje wszystkie transakcje, w których udział biorą inwestorzy zagraniczni. Jest to więc system w pełni skonsolidowany, obejmujący także tzw. pośrednie IB. Przykładem takiej inwestycji jest przypadek, w którym firma Z posiada 60% udziałów w przedsiębiorstwie Y, zaś Y jest właścicielem 30% udziałów firmy C — oznacza to, iż "pośrednio" firma Z jest inwestorem bezpośrednim w firmie C. W krajach, w których "pośrednie" IB oraz ich reinwestowane zyski nie są uwzględniane w statystykach, dochodzić może do poważnych nie do szacowań faktycznej wartości IB.

I.1.2. Zalety i wady systemów gromadzenia danych o inwestycjach bezpośrednich.

Istnieje wiele metod gromadzenia danych dotyczących przepływu kapitału w formie IB. W zależności od przyjętej metody możliwe jest uzyskanie bardziej lub mniej dokładnych danych na temat transferu technologii przez zagranicznych inwestorów. Wybór metodologii gromadzenia danych najczęściej jest kompromisem między szczegółowością uzyskiwanych informacji a czasochłonnością ich przetwarzania i kosztami uzyskania informacji.

Każda z metod gromadzenia danych statystycznych na temat przepływu kapitału w formie IB ma swoje wady i zalety. W tabeli 1 zaprezentowane zostały pozytywne i negatywne strony monitoringu IB (zidentyfikowane przez ekspertów Price & Waterhouse) przy wykorzystaniu pięciu metod: kontroli dewizowej poprzez system bankowy, kwestionariuszy kierowanych do przedsiębiorstw, deklaracji podatkowych, procedury weryfikacji/autoryzacji inwestycji oraz usług i pomocy świadczonych zagranicznym inwestorom przez izby inwestorów.

Z punktu widzenia przydatności metod gromadzenia danych dotyczących zagranicznych IB w kontekście transferu technologii najbardziej preferowane jest użycie kwestionariusza. Metoda ta stwarza możliwość uzyskania najbardziej kompletnych i precyzyjnych informacji pokazujących, jaka jest skala transferu technologii, jej zaawansowanie oraz struktura branżowa i geograficzna. Pewność tej metody wynika z przymusu prawnego udzielania informacji (jeśli wymóg taki zapisany jest w stosownych aktach prawnych). Metoda ta nie jest pozbawiona wad, z których wymienić należy długotrwały proces gromadzenia danych oraz fakt, że niektóre z przedsiębiorstw niechętnie udzielają pełnych i wiarygodnych informacji. Także w przypadku danych uzyskiwanych z izb inwestorów zagranicznych istnieje możliwość uzyskania danych dotyczących transferu technologii. Izby inwestorów zagranicznych, dzięki utrzymywaniu ścisłych kontaktów z inwestorami, dysponują szeroką wiedzą o ich profilu rynkowym i technologicznym. Wiedza ta najczęściej ograniczona jest tylko do tych przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym, którym izba udziela wsparcia.

Mniej przydatna jest procedura weryfikacji/autoryzacji inwestycji. Informacje uzyskane przy zastosowaniu tej metody często nie pokrywają się ze stanem faktycznym. Inwestor może deklarować podjęcie inwestycji na większą skalę, przy zastosowaniu nowocześniejszej technologii niż ma to miejsce w rzeczywistości. Metoda ta informuje nas raczej, jakie są zamiary i deklaracje inwestorów, nie zaś stan faktyczny.

Nieprzydatne są pozostałe dwie metody: kontrola dewizowa sprawowana przez system bankowy oraz roczne deklaracje podatkowe przedsiębiorstw, gdyż nie informują o transferze technologii.

Tabela 1 : Zalety i wady systemów gromadzenia danych dotyczących przepływu kapitału w formie IB.

Metoda gromadzenia danych	„plusy”	„minusy”
Kontrola dewizowa sprawowana przez system bankowy	Łatwość uzyskania danych Oszczędność czasu Dokładnie informuje na temat udziału zagranicznego kapitału w majątku i innych transakcjach Możliwość stosowania 10-procentowego progu Możliwość uzyskania informacji na temat branżowej i geograficznej struktury zainwestowanego kapitału Prawny przymus udzielenia informacji Rynkowa wartość transakcji IB	Brak danych na temat reinwestowanych zysków Brak danych na temat transferu technologii
Kwestionariusze	Możliwość uzyskania bardzo precyzyjnych informacji od przedsiębiorstw Możliwość uzyskania danych na ten temat transferu technologii Możliwość uwzględnienia wszystkich, rekomendowanych przez OECD, rodzajów przepływów składających się na IB Możliwość stosowania 10-procentowego progu Możliwość uzyskania informacji na temat branżowej i geograficznej struktury zainwestowanego kapitału	Długotrwały proces gromadzenia danych Niektóre z przedsiębiorstw niechętnie udzielają pełnych i wiarygodnych informacji
Roczne deklaracje podatkowe przedsiębiorstw	Łatwość uzyskania danych Oszczędność czasu	Brak dokładnych informacji Brak możliwości stosowania 10-procentowego progu Brak danych na temat transferu technologii
Procedura weryfikacji/autoryzacji	Możliwość stosowania 10-procentowego progu Możliwość uzyskania informacji na temat branżowej i geograficznej struktury zainwestowanego kapitału Dane według wartości rynkowej Możliwość uzyskania informacji na temat transferu technologii	Zgodnie z wymogami prawnymi Unii Europejskiej procedury weryfikacji i autoryzacji IB są zakazane Brak danych na temat reinwestowanych zysków i innych transakcji kapitałowych
Dane z izby inwestorów	Łatwość uzyskania informacji Dokładne informacje dotyczące firm, którym izba udziela wsparcia Możliwość uzyskania informacji nt. branżowej i geograficznej struktury zainwestowanego kapitału	Brak danych na temat reinwestowanych zysków i innych transakcji kapitałowych Brak możliwości stosowania 10-procentowego progu

Źródło: Price Waterhouse, 1997, s.50.

I.1.3. System zbierania danych na temat inwestycji bezpośrednich w Polsce

Głównymi instytucjami zbierającymi dane o inwestycjach zagranicznych w Polsce są Główny Urząd Statystyczny (GUS) oraz Narodowy Bank Polski (NBP). Obie instytucje wykonują te prace niezależnie od siebie. Dostrzegalne są znaczne różnice metodologiczne dotyczące zbierania i przetwarzania danych o inwestycjach zagranicznych w Polsce. NBP głównie zainteresowany jest przepływami kapitałowymi. Dla NBP ustalenie wartości składników napływu kapitału zagranicznego jest niezbędne do zestawienia bilansu płatniczego oraz bilansu aktywów i pasywów zagranicznych państwa. GUS natomiast zajmuje się ogólną działalnością inwestorów zagranicznych. W przypadku GUS badanie liczby, struktury oraz wyników finansowych firm z kapitałem zagranicznym jest fragmentem szerszych badań nad strukturą oraz sytuacją podmiotów gospodarczych (Dworzecki, Cygler, Nowak, Kalinowski, Umiński 1997; Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego 1998b).

Narodowy Bank Polski przyjął za definicję inwestycji zagranicznych metodologię zaproponowaną przez OECD. Zupełnie inną definicję bezpośrednich inwestycji zagranicznych przyjął Główny Urząd Statystyczny. Według koncepcji GUS-u za inwestorów zagranicznych uznaje się przedsięwzięcia lub jednostki, które posiadają kapitał zagraniczny i prowadzą działalność gospodarczą⁸. W przypadku definicji NBP (OECD) przyjęcie granicy 10% udziału strony zagranicznej znacznie zawęża próbę badawczą w porównaniu z koncepcją GUS, który takiego ograniczenia nie wprowadził. Jednakże zbierane dane o bezpośrednich inwestycjach zagranicznych w Polsce według standardu NBP dają możliwość porównania rozwoju zjawiska w naszym kraju z innymi państwami OECD (Dworzecki, Cygler, Nowak, Kalinowski, Umiński, 1997).

Trzecią instytucją udostępniającą dane na temat IB jest Państwowa Agencja Inwestycji Zagranicznych (PAiZ). Na tzw. liście inwestorów PAiZ znajdują się jednak tylko przedsiębiorstwa, które zainwestowały w Polsce powyżej 1 mln USD. Dane udostępniane przez PAiZ dotyczą więc tylko dużych przedsiębiorstw. PAiZ, jako wyspecjalizowana instytucja w odniesieniu do zagranicznych inwestycji pełni, funkcję monitorującą oraz promocyjną. Dane na temat IB zbierane są także przez inne instytucje, np. niezależne instytuty badawcze, izby przemysłowo-handlowe o charakterze regionalnym i branżowym, ale z punktu widzenia kompletności informacji są one mniej przydatne. Mogą okazać się jednak wartościowe dla oceny wybranych projektów inwestycyjnych lub oceny działalności kapitału zagranicznego w wybranej branży przemysłu, także w zakresie skali, nowoczesności i skutków transferu technologii (Dworzecki, Cygler, Nowak, Kalinowski, Umiński 1997).

Syntetyczne zestawienie metod opracowywania informacji o napływie kapitału zagranicznego do Polski przez GUS, NBP i PAiZ zawiera tabela 2.

Tabela 2: Zestawienie metod opracowywania informacji o napływie kapitału zagranicznego do Polski przez GUS, NBP i PAiZ

Wyszczególnienie	GUS	NBP	PAiZ
Cel badania	Określenie liczebności i struktury spółek z udziałem kapitału zagranicznego prowadzących działalność gospodarczą w Polsce oraz uzyskiwanych przez nie wyników finansowych	Zebranie danych statystycznych niezbędnych do zestawień bilansu płatniczego na bazie transakcji oraz bilansów aktywów i pasywów zagranicznych państwa a także przekazywanych do OECD i EUROSTAT	Promocja na świecie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce
Podmiot badania	Spółki prawa handlowego (akcyjne i z ograniczoną odpowiedzialnością), niezależnie od stopnia zaangażowania kapitału zagranicznego. Banki i instytucje ubezpieczeniowe są obserwowane w odrębnych badaniach	Spółki prawa handlowego (akcyjne i z ograniczoną odpowiedzialnością) z udziałem kapitału zagranicznego mające co najmniej jednego zagranicznego inwestora bezpośredniego z minimum 10-procentowym udziałem w kapitale podstawowym	Bezpośredni inwestorzy zagraniczni w Polsce, których udziały/akcje stanowią minimum 10% kapitału podstawowego poszczególnych spółek prawa handlowego
Zakres przedmiotowy badania	-Wartość zagranicznych wkładów pieniężnych i niepieniężnych zadeklarowanych w dniu rejestracji spółki, -wartość zagranicznych wkładów wniesionych do spółki, -wielkość kapitału podstawowego w podziale na krajowy i zagraniczny, -kapitały własne i obce, -wielkość majątku trwałego i obrotowego, -wyniki finansowe (przychody i koszty, wynik finansowy brutto i netto itd.)	Wartość składników napływu kapitału zagranicznego (strumieni), w tym: -napływ kapitału w formie zakupów udziałów i akcji za gotówkę, -kapitał wnoszony w naturze, -dopłaty do kapitału, -reinwestowane zyski, -wzrost lub spadek innych należności i zobowiązań zagranicznych inwestorów bezpośrednich (w tym kredytów i pożyczek zagranicznych) oraz wartość stanu zobowiązań wobec zagranicznych inwestorów bezpośrednich	Wartość składników napływu kapitału zagranicznego (strumieni), w tym: -napływ kapitału w formie zakupów udziałów i akcji za gotówkę, - kapitał wnoszony w naturze, -dopłaty do kapitału, - reinwestowane zyski, - wzrost innych należności i zobowiązań zagranicznych inwestorów bezpośrednich (w tym kredytów i pożyczek zagranicznych). Stany otrzymywane są przez sumowanie strumieni
Minimalny poziom kapitału	Nie uwzględnia się	Nie uwzględnia się	Powyżej 1 min USD w skali całego kraju

Wyszczególnienie		GUS		NBP		PAiZ
Określenie kraju pochodzenia kapitału		Kraj siedziby inwestora zagranicznego		Kraj siedziby zagranicznego inwestora bezpośredniego		Kraj siedziby zagranicznego inwestora bezpośredniego
Wycena (stosowane kursy walut)		Wartość kapitału zagranicznego deklarowanego - w USD przeliczana na złote według kursu NBP obowiązującego w dniu rejestracji spółki. Wartość kapitału podstawowego -zgodna z bilansem - według kursu w ostatnim dniu roku		Wartość kapitału zagranicznego wyrażona w USD jest przeliczana ze złotych i innych walut: -dla obrotów według kursu średniego narastającego, - dla stanów według kursu NBP w ostatnim dniu roku		Wartość kapitału wniesionego przeliczana na USD według kursu w dniu transakcji
Częstotliwość badania		Raz w roku		Raz w roku		Dwa razy w roku
Termin publikacji (opóźnienie w publikacji danych)		11 miesięcy po zakończeniu roku sprawozdawczego (odpowiadającego kalendarzowemu)		9 miesięcy po zakończeniu roku sprawozdawczego (odpowiadającego kalendarzowemu)		Luty i sierpień (6-8 tygodni po badaniu)
Źródła informacji		Sprawozdanie na formularzach: KZ -dla spółek z udziałem kapitału zagranicznego oraz F-02 i SP - bilans i rachunek zysków i strat		Formularze własne zawierające dane o przedsiębiorstwie bezpośredniego inwestowania, inwestorze bezpośrednim, informacje z bilansu oraz z rachunku zysków i strat spółki		Ankieta wysyłana do inwestorów oraz weryfikowane dane z konferencji prasowych inwestorów
Podstawa prawna badania		Do 1997 r. - Zarządzenia prezesa GUS, a od 1998 r. - Rozporządzenia Rady Ministrów publikowane w Monitorze Polskim		Zarządzenie prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 22 listopada 1996 r. w sprawie zasad i trybu przekazywania do Narodowego Banku Polskiego danych niezbędnych do sporządzania bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań państwa (Monitor Polski Nr 73 z 1996r. poz. 669)		Brak
Wyszczególnienie		GUS		NBP		PAiZ
Formy udostępniania danych		Roczne publikacje: -"Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego", -"Bilansowe wyniki finansowe banków", -"Instytucje ubezpieczeniowe"		Roczna publikacja "Bilans płatniczy na bazie transakcji oraz bilans aktywów i pasywów zagranicznych Rzeczpospolitej Polskiej" oraz informacje publikowane w wydawnictwach organizacji międzynarodowych : -"Balance of Payments Statistics Yearbook" (IMF), -"International Financial Statistics" (IMF), -"International Direct Investment Statistics Yearbook" (OECD)		Dwa razy w roku publikacja "Lista największych inwestorów zagranicznych w Polsce"

Źródło: Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego 1998b, s. 13.

I.2. Transfer technologii — aspekty teoretyczne

Międzynarodowy transfer technologii pomiędzy krajami odbywał się od wieków. Inwestorzy zagraniczni, a w szczególności korporacje ponadnarodowe będące właścicielem znacznej części światowych zasobów technologicznych, są w naturalny sposób uczestnikami tego procesu. Literatura poświęcona problematyce transferu technologii między krajami pojawiła się jednak dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku. Powodem powolnego rozwoju badań teoretycznych była między innymi trudność w zdefiniowaniu technologii.

I.2.1. Próby zdefiniowania technologii

W węższym znaczeniu technologia utożsamiana jest z informacją techniczną zawartą w patentach lub z wiedzą zawartą w dokumentacji technicznej (Enos 1989, s. 4). Bardzo często pojęcie technologii odnosi się do wiedzy na temat specyficznego produktu lub procesu produkcyjnego. Może też obejmować pewien określony zakres niezbędnych umiejętności potrzebnych do wytworzenia produktu lub techniki wytwarzania (Erdilek, Rapoport 1985, s. 251). W określeniach technologii zaproponowanych przez wyżej wymienionych autorów technologia utożsamiana jest więc z majątkiem trwałym i wyposażeniem wykorzystywanym w procesie produkcji. Technologia rozumiana może być więc jako rezultat procesu badawczo-rozwojowego oraz produkcyjno-inżynieryjnej funkcji przedsiębiorstwa. Pojęcie zmiany technologicznej identyfikowane było ze zmianą procesu produkcji lub fizycznego charakteru produktu. Takie "ortodoksyjne" podejście do technologii jest wciąż spotykane w literaturze (Cantwell 1995, s. 21), jednak coraz więcej autorów przyjmuje szerszą definicję⁹.

W szerszym ujęciu technologia obejmuje cechy całego systemu produkcyjnego, także sposób organizacji produkcji. W takim ujęciu technologii nie ma więc potrzeby oddzielania innowacji o charakterze technologicznym (odnoszącym się tylko do procesu wytwarzania) od innowacji organizacyjnych wprowadzonych w celu usprawnienia funkcjonowania przedsiębiorstwa. W szerszym ujęciu technologia odnosi się więc także do sektora usług, co wcześniej było niemożliwe, gdyż zakres pojęciowy ograniczany był tylko do przemysłu przetwórczego i aktywności ekonomicznej opartej na eksploatowaniu zasobów naturalnych (przemysł wydobywczy oraz rolnictwo i leśnictwo¹⁰).

Bardzo szeroką definicję technologii zaproponował Stewart (1977), uwzględniając umiejętności, wiedzę oraz sposób wytwarzania i wykorzystywania ekonomicznie przydatnych procesów.

Technologia obejmuje tym samym tzw. software, czyli elementy niematerialne, takie jak: wiedza, umiejętności marketingowe (także w sektorze usług), metody zarządzania itp., oraz tzw. Hardware, czyli majątek trwały i wyposażenie.

Niezależnie jak zdefiniowana zostanie technologia — dotyczy ona wiedzy i produkcji. Można więc przyjąć, iż technologia jest wiedzą, przydatną w procesie produkcji (zarówno dóbr, jak i usług). Technologia nie jest więc nauką, gdyż nauka (jako wcześniejszy etap procesu technologicznego) nie została jeszcze zastosowana w praktyce lub skomercjalizowana. Technologia nie jest także samą techniką—jest czymś szerszym. Według Leksykonu naukowo-technicznego (1984, s. 990) technologia to "nauka stosowana w procesach wytwarzania produktów z materiałów wyjściowych". Jak widać jest to stosunkowo wąskie zdefiniowanie technologii. Definicję szerszą znajdziemy w Lefoyfome businessu (Penc 1997, s. 449), według której technologia to "wiedza o tym, jak zasoby mogą być ze sobą łączone w produktywny sposób; dziedzina wiedzy technicznej dotycząca sposobu wykonywania różnych urządzeń technicznych, maszyn, budowli

i przedmiotów. W znaczeniu potocznym technologia oznacza zbiór przepisów, instrukcji oraz reguł służących organizowaniu racjonalnych procesów produkcyjnych". W Leksykonie businessu wyodrębnia się dwa rodzaje technologii. Pierwszym jest technologia wytwarzania, która określona została jako "zbiór obiektywnie istniejących możliwości przekształcania surowców, materiałów czy wiedzy ludzkiej w wyroby lub usługi, które mogą być przedmiotem wymiany wiedzy między organizacjami. Technologia ta określa, jakimi technikami wytwarzania może dysponować przedsiębiorstwo przy organizowaniu swojej funkcji produkcyjnej, czyli co kolejno powinno się stawać z przetwarzanym lub obrabianym przedmiotem, by na końcu przybrał postać finalnego produktu". Drugi komponent — technologia zarządzania — opisany został następująco: "suma wiedzy i umiejętności w zakresie technik, metod i środków zarządzania oraz gotowości ich stosowania w zorganizowany sposób przez przedmiot zarządzania". Technologia obejmuje więc część «twardą», tj. hardware (wyposażenie techniczne, oprzyrządowanie), część «miękką» tj. software (procesy zarządzania) oraz część organizacyjną, tj. orgware (organizacja zarządzania)".

W Mc Graw-Hill Encyklopedia of Economics (Greenwald 1994, s. 983) podkreśla się dwa podejścia do zdefiniowania technologii. W szerszym ujęciu technologia rozumiana jest jako sposób prowadzenia jakiejkolwiek aktywności gospodarczej. W ujęciu węższym, technologia oznacza metodę wykonywania czynności na określonym minimalnym poziomie zaawansowania/skomplikowania mechanicznego, naukowego czy inżynieryjnego. Podziału technologii dokonać można według trzech kryteriów:

• typu wiedzy. Mówimy zatem np. o technologiach chemicznych, inżynieryjnych, genetycznych itd. ;

• rodzaju szeroko zdefiniowanej działalności, np. technologie: przemysłowe, rolne, komunikacji, laserowe lub nawet "wytwarzania śrubek";

• używanego wyposażenia.

W podziale według kryterium używanego wyposażenia pojęcie technologii jest bliskie pojęciu techniki. Jak twierdzi Greenwald (1994, s. 982), oba pojęcia są w praktyce często mylone i definitywne ich rozgraniczenie jest bardzo trudne.

Technologia została szeroko zdefiniowana przez Warnera (1996, s. 4803) w International Encyclopedia of Business and Management jako zbiór metod wykorzystywanych przez ludzi do sprawowania kontroli nad otoczeniem, włączając metody zarządzania i biurokrację. Technologia innymi słowy obejmuje wszystkie sposoby organizowania się ludzi w celu prowadzenia działalności ekonomicznej.

Obecność i "przenikanie" technologii do wielu dziedzin życia sprawia, że zjawisko technologii rozpatrywane jest z wielu perspektyw i przez przedstawicieli różnych dziedzin nauki. Świadczą o tym przykładowe definicje i określenia technologii prezentowane powyżej. W tym kontekście nie dziwić powinno więc określenie "bałkanizacja", którego użyli Nelson i Winter¹¹ w odniesieniu do różnych studiów poświęconych technologii.

I.2.2. Charakter procesu innowacyjnego.

W teoretycznych rozważaniach nad istotą transferu technologii konieczne jest uwzględnienie procesu innowacyjnego, jego cech charakterystycznych, źródeł oraz czynników determinujących. Za "ojca" pojęcia innowacji uważa się J. Schumpetera (Wiszniewski 1999, s. 8). Schumpeter był zwolennikiem szerokiego pojmowania innowacji; rozumiał on innowacje jako:

• wprowadzenie do produkcji wyrobów nowych lub też doskonalenie produktów już istniejących;

• wprowadzenie nowego lub doskonalenie istniejącego procesu produkcyjnego;

• zastosowanie nowego sposobu sprzedaży lub zakupów;

• otwarcie nowego rynku;

• zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów;

• wprowadzenie nowej organizacji produkcji.

W ujęciu węższym, wielu badaczy (za Ch. Freemanem) nie każdą nowość traktuje jako innowację. Pojęcie innowacji traktowane jest w takim ujęciu jako "pierwsze wykorzystanie nauki lub technologii w nowy sposób, zakończone sukcesem rynkowym" (OECD 1992, s. 24).

Wskazywałoby to na możliwość precyzyjnego określenia czasu zaistnienia danej innowacji. W rzeczywistości jednak większość innowacji podlega ciągłym zmianom (mniejszym lub bardziej poważnym). Kolejne modyfikacje produktów lub procesów wytwarzania mogą mieć, z ekonomicznego punktu widzenia, większe znaczenie niż pierwotny wynalazek. Za Wiszniewskim (1999, s. 8) stwierdzić można, że innowacja — w przenośni — jest "walką z rutyną". Przez innowacyjność gospodarki rozumieć należy "zdolność i motywację podmiotów gospodarczych do ustawicznego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce nowych wyników badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków" (Wiszniewski 1999, s. 8)¹².Technologia w literaturze przedmiotu nie jest traktowana jako ogólnie dostępny czynnik produkcji, o charakterze zbliżonym do kapitału czy pracy, gdyż wyróżnia się specyfiką pozwalającą na odrębne jej traktowanie. Na specyfikę technologii składają się trzy elementy (Zielińska-Głębocka 1996, s. 108): (i) trójczłonowy charakter zmiany technologicznej, (ii) źródła postępu technologicznego oraz (iii) znaczenie wiedzy jako dobra publicznego i prywatnego.

• Trójczłonowy charakter zmiany technologicznej

Trójczłonowy charakter zmiany technologicznej wprowadzony został do rozważań teoretycznych przez Schumpetera. Wyróżnienie trzech uczestników procesu zmiany technologicznej: wynalazcy, innowatora i imitatora posłużyło do pokazania odrębnych funkcji pełnionych przez uczestników cyklu technologicznego, na który składają się: wynalazek, innowacja i imitacja. Wynalazca, według Schumpetera, jedynie tworzy inwencję, ale jego działalność naukowo-badawcza nie daje gwarancji, że wynalazek wprowadzony zostanie do sfery produkcji i na rynek w postaci produktu. Dopiero pojawienie się przedsiębiorcy-innowatora umożliwia przekształcenie inwencji w innowację i realizację celu ekonomicznego w postaci wprowadzenia produktu na rynek i osiągania zysków (Zielińska-Głębocka 1996, s. 108). Trzecim członem procesu technologicznego jest imitator, który rozwija produkt będący rezultatem działalności innowatora. Zdaniem Schumpetera spośród trzech uczestników procesu technologicznego najważniejszą rolę odgrywa innowator. Zarówno wynalazca, jak i imitator mają, według Schumpetera, mniej ważną rolę do wypełnienia. Rola wynalazcy nie daje się porównać ze znaczeniem działalności innowatora, nawet jeżeli w praktyce obie funkcje spełnia jedna osoba. Wiele wynalazków nigdy nie ujrzałoby "światła dziennego" i nie zostałoby przekształconych w produkty finalne, gdyby nie talent przedsiębiorcy-innowatora, jego wyczucie rynku i operatywność, a także skłonność do podejmowania ryzyka (Freeman 1991, s. 303). Podobnie, zdaniem Schumpetera, rozróżnić należy kreatywną przedsiębiorczość innowatora i "rutynę" imitatora, który tylko powiela coś, co już wcześniej z sukcesem wprowadzone zostało na rynek.

W późniejszych pracach teoretycznych prowadzonych przez post-schumpeterowskich ekonomistów zajmujących się problematyką zmiany technologicznej (Arrow, Hippel, Lunvall, Gilfillan) doceniona została zarówno rola wynalazcy, jaki i imitatora. Podkreślona została przede wszystkim wzajemna zależność innowatora i imitatora oraz ciągły proces doskonalenia produktu, możliwy dzięki współpracy obu uczestników cyklu. Do żargonu "języka technologii" weszło pojęcie procesu uczenia się poprzez interakcję, co podkreśla znaczenie wzajemnej zależności innowatora (który dostarcza innowacje) i imitatora (który je rozpowszechnia na rynku na dużą skalę)

• Źródła postępu technologicznego

Charakter zmiany technologicznej określany jest także przez czynniki decydujące o źródłach powstawania i rozwoju technologii. Wyróżnić można dwa główne kierunki rozważań teoretycznych na temat źródeł postępu technologicznego. Podejście pierwsze, traktuje zmianę technologiczną jako proces o charakterze egzogenicznym w stosunku do przedsiębiorstwa i systemu ekonomicznego, w którym ono funkcjonuje. Zdaniem Freemana (Freeman 1991, s. 303) jest to traktowanie technologii i zmiany jej zaawansowania jako "manny z nieba". Inne podejście(zaprezentowane przez Schmooklera) wskazuje na endogeniczny charakter inwencji, innowacji i zmiany technologicznej, będący odpowiedzią uczestników procesów gospodarczych na popyt rynkowy (demand-led) i na zmiany w poziomie kosztów. Tym samym postęp techniczny stanowi endogeniczną część systemu ekonomicznego, zaś jego rozwój determinowany jest przez rosnący popyt i zmiany preferencji konsumentów oraz zdolność firmy do adaptacji odpowiedzi na sygnały płynące z rynku.

Stanowisko pośrednie reprezentowane jest w pracach Schumpetera, którego zdaniem zmiany ekonomiczne i technologiczne mają charakter półautonomiczny wobec przedsiębiorstw {technology-push). Zmiany te wynikają z autonomicznego, niezależnego od przedsiębiorstw rozwoju nauki, jednak pewien wpływ na nie mają przewidywania dotyczące popytu rynkowego i preferencji konsumentów. Schumpeter wskazał na dużą nieprzewidywalność rozwoju nauki i jej współzależności z systemem gospodarczym. Nieprzewidywalność wynika z pojawiających się szoków technologicznych, nierównomiernie rozłożonych w czasie i przestrzeni.

Współcześnie akcentuje się wzajemnie uzupełniający się charakter obu podejść: demand-led i technology-push. W studiach nad dyfuzją technologii Freeman (1994) i Rosenberg (1976) podkreślają kompleksowość zmiany technologicznej, akcentując współzależność innowacji o charakterze radykalnym {radical innovations), będących szokiem dla firm funkcjonujących w danym otoczeniu, oraz tzw. innowacji przyrostowych (incremental innovations). Rosenberg podkreśla znaczenie systemów technologicznych, czyli kompleksu wzajemnie powiązanych czynników umożliwiających efektywne wykorzystanie możliwości stwarzanych przez nowe technologie. Ma to istotne znaczenie z punktu widzenia transferu technologii między krajami o różnym zaawansowaniu technologicznym— gdy przenoszone rozwiązania mogą zostać w pełni wykorzystane tylko wtedy, gdy system (w szerokim rozumieniu, zarówno pod względem norm i zgodności technicznej, jak też pod względem ekonomicznym), w którym mają funkcjonować, nie jest przeszkodą dla ich absorpcji i dalszego rozwijania¹³.

• Wiedza jako dobro publiczne i prywatne

Przyjęcie szerszej definicji technologii pozwala na wyodrębnienie dwóch komponentów technologii. Pierwszym jest wiedza publiczna (powszechnie dostępna), będąca często rezultatem projektów badawczych realizowanych przez rządy oraz instytucje międzynarodowe. Wiedza ta podlega procesowi dyfuzji w formie dokumentacji technicznej, książek, podręczników i innych nośników informacji. Cechy charakterystyczne wiedzy sprawiają, iż w znacznej mierze jest ona dobrem publicznym. Dobro publiczne, jeśli jest dostępne dla kogoś, jest też dostępne dla wszystkich (jest to cecha nie wyłączności), a fakt, że ktoś je konsumuje,. i nie może przeszkadzać w konsumowaniu go przez innych (cecha braku rywalizacji¹⁴.

Co więcej, pojawiają się efekty zewnętrzne, istotne dla całej gospodarki, wynikające z korzystania z wcześniejszych doświadczeń innych uczestników procesów innowacyjnych. Pojęcie publicznej dostępności wiedzy często odnosi się jednak tylko i wyłącznie do dostępności potencjalnej, gdyż tajemnica handlowa oraz ochrona patentowa mogą ograniczyć dostępność wiedzy na pewien, dłuższy lub krótszy, czas.

Wiedza posiadać może także cechy dobra prywatnego i być tym samym wykorzystywana w walce konkurencyjnej (Zielińska-Głębocka 1996, s. 113). Wiedza o charakterze prywatnym (proprietary knowledge) jest nieodłącznie związana z przedsiębiorstwem, jego strukturą organizacyjną oraz pracownikami, odzwierciedlając tym samym zakumulowane doświadczenie i kompetencje specyficzne dla przedsiębiorstwa. Podczas gdy pierwszy element technologii (publiczny) jest często przedmiotem wymiany między przedsiębiorstwami, także w różnych krajach, element drugi (prywatny) — specyficzny dla firmy — ma charakter dobra typu non-tradable, którego przeniesienie jest dużo trudniejsze i wymaga dużo bardziej złożonych form transferu (np. IB).

W rozważaniach na temat zależności wiedzy publicznej i prywatnej podkreślić należy korzyści zewnętrzne zmiany technologicznej. Zakłada się, że część rezultatów zmiany technologicznej pozostaje wyłączną własnością firmy innowacyjnej (dzięki pewnej sile monopolistycznej), druga część przyjmuje formę korzyści zewnętrznych i wykorzystywana jest przez konkurentów innowatora.

Koncepcja "gospodarki opartej na wiedzy" wynika głównie z przypisania większej (niż dotychczas) roli wiedzy i technologii w obserwowanych procesach ekonomicznych i konkurencji między przedsiębiorstwami, sektorami gospodarki oraz krajami. Wiedzę wykorzystywaną przez przedsiębiorstwa w wytwarzaniu dóbr i usług podzielić można na kilka kategorii: know-what, know-why, know-how, know-who (OECD 1996b, s. 231). Know-what oznacza wiedzę na temat faktów¹⁵, jej znaczenie utożsamiane może być z informacją. Know-why odnosi się do wiedzy naukowej na temat praw i procesów zachodzących w przyrodzie. Ten rodzaj wiedzy stanowi podstawę postępu technologicznego i rozwoju procesów produkcji oraz zaawansowania produktów w większości gałęzi przemysłu.

Powstawanie wiedzy typu know-why oraz jej rozwój najczęściej ma miejsce w wyspecjalizowanych placówkach naukowo-badawczych (laboratoriach i uniwersytetach).

Aby uzyskać dostęp do takiej wiedzy, przedsiębiorstwa współpracują z instytucjami naukowo-badawczymi. Kolejny komponent wiedzy — know-how — oznacza umiejętność lub zdolność do wykonywania określonej czynności lub zadania. Know-how jest rodzajem wiedzy rozwijanym w konkretnym przedsiębiorstwie i z nim utożsamianym.

Element know-how mogą być wymienianie między przedsiębiorstwami między innymi przez przepływ kapitału w formie IB. Ostatni komponent wiedzy — know-who — obejmuje informacje na temat osób i ich "przydatności" w procesach ekonomicznych. Informacje dotyczące know-who umożliwiają powstawanie określonych powiązań personalnych, dzięki którym możliwe jest uzyskanie dostępu do wiedzy ekspertów i jej efektywne wykorzystanie w praktyce. Opisane cztery komponenty wiedzy rozpowszechniane są różnymi tzw. kanałami transferu. Dwa pierwsze {know-what i know-why) rodzaje wiedzy uzyskać można na przykład z lektury fachowych publikacji lub dzięki korzystaniu z baz danych. Know-how kumulowane jest w przedsiębiorstwie w formie praktyki i doświadczenia personelu, natomiast know-who akumulowane jest dzięki kontaktom interpersonalnym (z dostawcami, klientami, placówkami naukowo-badawczymi itp.)¹⁶.

We współczesnej gospodarce cechującej się zaawansowanym podziałem pracy wiedza ma coraz większe znaczenie. Pozwala firmie dostosować się do zmiennego otoczenia i reagować na wyzwania konkurencji. Z punktu widzenia dostosowań gospodarki do wzrastającego otwarcia na wymianę z zagranicą, a przede wszystkim do liberalizacji transferów w relacji z krajami Unii Europejskiej, procesy uczenia się mają istotne znaczenie. Obecność zagranicznych przedsiębiorstw wymusza na firmach działania mające na celu podniesienie efektywności oraz skuteczności działania, a także zaadaptowanie nowych technik marketingu, sprzedaży oraz technologii wykorzystywanych w procesie produkcji. Dzięki tak rozumianemu procesowi uczenia się, firmy poprawiają swą konkurencyjność zarówno na rynku krajowym (sprostanie konkurencji ze strony zagranicznych oferentów dóbr i usług) jak też na rynkach zagranicznych (poprawa konkurencyjności poza cenowej w eksporcie).

I.3. Luki technologiczne, procesy uczenia się

Charakterystyczną cechą technologii jest jej nierównomierne rozłożenie w czasie i przestrzeni. Nieciągłość technologii prowadzi do powstawania luk technologicznych. Polega to na tym, iż w jednakowym czasie na różnych obszarach (tzn. w różnych krajach) mamy do czynienia z koegzystencją różnych firm, technik wytwarzania i produktów reprezentujących odmienne poziomy tzw. drabiny technologicznej¹⁷. Luki technologiczne stanowią element konkurencji rynkowej. Tworzą zachętę do wykorzystania tej przewagi przez wiodące firmy lub kraje. Z drugiej strony pojawiają się zachęty do imitowania procesów innowacyjnych i importu technologii. Kraje znajdujące się na niższym szczeblu drabiny technologicznej mogą więc dokonać tzw. żabiego skoku (ang. Leapfrogging) czyli przesunąć się na wyższy szczebel drabiny.

W literaturze polskiej zaprezentowanych zostało kilka definicji i określeń luki technologicznej. Według W. M. Grudzewskiego (1984) "luka techniczna i technologiczna to względnie trwała różnica poziomów potencjałów technologicznych występujących w poszczególnych gospodarkach narodowych". W kolejnych pracach tego autora (1994) pojęcie luki technologicznej określone zostało szerzej: "przez lukę technologiczną rozumie się różnice w poziomie porównywalnych technik lub technologii oraz sposobów organizacji". Takie podejście do problemu akcentuje jakościowy wymiar luki technologicznej, która dotyczy różnicy poziomów w stosunku do krajów liderów technologicznych.

W odniesieniu do pojęcia luki technologicznej wart przytoczyć opis charakterystycznych cech luki technologicznej za Wiszniewskim (1999, s.75):

• luka technologiczna oznacza pewne zapóźnienie w aspektach życia społecznego, kulturowego gospodarczego;

• w stosunku do pojęcia luki technologicznej podkreślić należy jej aspekt ekonomiczny, co pozwala traktować lukę jako zjawisko ekonomiczne;

• luka technologiczna w aspekcie ekonomicznym prowadzi do powstawania takich zjawisk, jak przepływ licencji czy przepływ strumieni handlu zagranicznego;

• lukę technologiczną traktować należy jako integralną część luki cywilizacyjnej¹⁸;

Technologia ma charakter kumulatywny, co oznacza, iż obecne możliwości determinowane są przez wcześniejsze osiągnięcia i poniesione nakłady. Tym samym aktualne inwestycje w wiedzę technologię przyczyniają się do poprawy pozycji technologicznej w przyszłości.

Nieciągłość technologii jest przyczyną powstawania zjawiska przywództwa i opóźnienia technologicznego (Zielińska-Głębocka 1996) oraz procesów uczenia się. Proces uczenia się obejmuje:

• uczenie się przez działanie (learning-by-doing), czyli poprawę efektywności wytwarzania wraz z powtarzaniem procesów produkcyjnych;

• uczenie się przez korzystanie (Iearning-by-using) czyli zwiększanie efektywności działania przez zastosowanie bardziej złożonych i wydajnych systemów produkcji bądź zarządzania;

• uczenie się przez interakcję (learning-by-interacting) polegające na współdziałaniu np. producenta i nabywcy w celu modernizacji i usprawnienia produktu ;

• uczenie się nowych procesów (leaming-by-learning), gdy zdolność firmy do absorpcji nowych technologii uzależniona jest od wcześniejszych doświadczeń w uczeniu się, co odzwierciedlone jest na przykład w nakładach firmy na R+D lub w wartości ponoszonych inwestycji niematerialnych.

Każdy z wyżej wymienionych procesów uczenia się stanowi część transferu technologii zachodzącego przez podejmowanie IB.

I.4. Transfer technologii przez inwestorów zagranicznych

Nierównomierne rozłożenie technologii w czasie i przestrzeni jest przyczyną występowania ciągłego procesu transferu (dyfuzji) technologii między przedsiębiorstwami w obrębie jednego kraju oraz między przedsiębiorstwami w różnych krajach, charakteryzujących się odmiennymi poziomami zaawansowania technologicznego.

Transfer technologii w szerokim ujęciu rozumieć należy jako przeniesienie wiedzy technicznej oraz umiejętności jej zastosowania w produkcji. Transfer ten określić można jako przeniesienie technologii z jednego miejsca na drugie. Transfer ten obejmuje nabycie, rozwój, adaptację oraz wykorzystanie wiedzy. Według Macmillan Dictionary of Modern Economics (1992, s. 424) transfer technologii (w szerokim sensie) polega na "wymianie wiedzy o istnieniu i zasadach funkcjonowania maszyn i urządzeń oraz maszyn i urządzeń samych w sobie".

W literaturze polskiej transfer technologii określany jest także jako "zasilenie rynku technologiami" (Stawasz 1997, s. 10). Transfer technologii jest szczególnym przypadkiem procesu komunikowania się. Jest procesem interakcyjnym, w którym dochodzi do powstania różnych pętli zwrotnych, między nadawcami i odbiorcami.

I.4.1. Klasyfikacja modeli transferu technologii

Klasyfikacja modeli transferów technologii dokonana może zostać przy uwzględnieniu różnych kryteriów. Na przykład ze względu na kryterium źródła pochodzenia technologii wyodrębnić możemy trzy rodzaje transferu technologii:

• między przedsiębiorstwem zagranicznym i krajowym (jest to transfer o charakterze pionowym i poziomym; zob. wykres 1 );

• wewnątrz kraju — z krajowych jednostek badawczo-rozwojowych do przedsiębiorstw (pionowy) oraz w ramach sektora przedsiębiorstw (poziomy);

• mieszany, gdy wykorzystywana jest zarówno krajowa, jak i zagraniczna wiedza techniczna (Weresa 1997, s. 15).

Transfer technologii może mieć charakter inwestycyjny, gdy poniesione nowe inwestycje polegają na praktycznym zastosowaniu nowych rozwiązań technologicznych, bądź charakter modernizacyjny, polegający na usprawnianiu rozwiązań już funkcjonujących Monkiewicz (1981, s. 16) określa trzy płaszczyzny transferu technologii. Pierwszą z nich jest proces badań i rozwoju, określany też pojęciem transferu pionowego, który polega na adaptacji technologii, aż do uzyskania formy dającej się wprowadzić na rynek. Druga płaszczyzna to przenoszenie technologii z jednego układu gospodarczego do drugiego, co można określić jako transfer przestrzenny. Płaszczyzną trzecią jest wykorzystanie technologii w innym niż dotychczas zastosowaniu, co Monkiewicz określa jako transfer sytuacyjny. Transfer przestrzenny i sytuacyjny określane są jako transfer poziomy.

Poziomy transfer wiedzy technicznej może mieć miejsce na każdym etapie transferu pionowego. Tym samym transfer pionowy rozpoczęty w jednym układzie gospodarczym może zostać zakończony w innym układzie, co często w praktyce ma miejsce (Monkiewicz 1981, s. 18)

X Transfer pionowy

Proces transferu technologii

A

X₁

X₃

B

C X₂

Transfer poziomy

Z₁

Y₂

Y₁

Z₂

Z

Transfer poziomy sytuacyjny

Wykres 1: Rodzaje transferu technologii

Źródło: Monkiewicz 1981, s. 17.

Międzynarodowy transfer technologii jest szczególnym przypadkiem transferu poziomego, zarówno sytuacyjnego, jak i przestrzennego. Jest to proces przeniesienia technologii z kraju dawcy i jej zastosowania, po odpowiednich zabiegach adaptacyjnych, w kraju biorcy (przeznaczenia). Międzynarodowy transfer technologii różni się od transferu w układzie krajowym. Różnica wynika z odmiennych warunków działania podmiotów gospodarczych, funkcjonujących w różnym otoczeniu podejmowania i prowadzenia działalności¹⁹.

I.5. Formy transferu technologii przez zagranicznych inwestorów

W literaturze przedmiotu wymienia się kilka form transferu technologii (Dunning 1993; Erdilek, Raport 1985; Guest 1986) klasyfikowanych w zależności od tego, czy transfer realizowany jest między niezależnymi partnerami (at arm's length) czy w obrębie korporacji międzynarodowej, czy porozumienie między przedsiębiorstwami wiąże się z przeniesieniem udziałów majątkowych (eąuity, non-eąuity). W większości z nich najważniejszą kwestią jest wybór pomiędzy przekazaniem licencji i podjęciem IB.

Najbardziej rozbudowaną klasyfikację form transferu przedstawił Buckley (1985, s. 51). Według niego (patrz tabela 3 ) wyróżnić można dziesięć form transferu technologii. Konwencjonalną formą transferu jest ustanowienie przedsiębiorstwa ze 100-procentowym udziałem firmy zagranicznej. Inne rodzaje określone zostały jako "nowe" formy transferu technologii bądź kooperacji przemysłowej. Najważniejszym czynnikiem różnicującym poszczególne formy jest fakt, czy transfer ma charakter wewnętrzny (intra-firm — w obrębie jednej firmy) czy at arm's length (na długość ramienia ), czyli na zasadach określonych na rynku. W przypadku pierwszych trzech form transferu (100-procentowy udział firmy zagranicznej, joint venture (wspólne przedsięwzięcie) i firma z mniejszościowym udziałem zagranicznym) mamy do czynienia z transferem typu intra-firm. Formy 5, 6, 7, 8 i 10 to przykład transferu technologii między niezależnymi partnerami (at arm's length). Porozumienie typu fading-ou²¹ w pierwszej fazie jest transakcją intra-firm, w końcowej natomiast jest porozumieniem między niezależnymi podmiotami. W przypadku formy 9 (kontraktowe joint venture²²) transakcja ma charakter mieszany.

Tabela 3 : Podział form transferu technologii według Buckleya*

Forma transferu	Charakter transferu
	Equity czy	Zakres czasowy	Transfer zasobów i praw	Sposób transferu
	non-equity
Tradycyjna forma transferu technologii
1. Firma ze 100-procentowym udziałem zagranicznym	Equity	Nieograniczony	Szeroki	Wewnętrzny
Nowe formy transferu technologii
2. Joint venture	Equity	Nieograniczony	Szeroki	Wewnętrzny
3. Firma z mniejszościowym udziałem zagranicznym	Equity	Nieograniczony	Szeroki	Wewnętrzny
4. Fading-out agreement	Equity	Ograniczony	Szeroki w ogran. zakresie czasu	Początkowo wewnętrzny, późn. rynkowy
5. Przekazanie licencji	Non-equity	Ograniczony przez kontrakt	Ograniczony	Rynkowy (at arm 's length)
6. Managing contract	Non-equity	Ograniczony przez kontrakt	Ograniczony	Rynkowy (at arm 's length)
7. Franchising	Non-equity	Ograniczony przez kontrakt	Ograniczony + pomoc	Rynkowy (at arm 's length)
8. "Turnkey" venture (budowa "pod klucz")	Non-equity	Ograniczony	Ograniczony w czasie	Rynkowy (at arm 's length)
9. Kontraktowe joint venture	Non-equity	Ograniczony	Określony w kontrakcie	Mieszany
10. Pod wykonawstwo	Non-equity	Ograniczony	Mały	Rynkowy (at arm 's length)
Pozostałe formy transferu technologii
11. Alianse strategiczne	Non-equity	Ograniczony	Mały lub ograniczony	-
12. Handel towarami	Non-equity	-	-	-

* - formy 1-10 wg. Buckleya, formy 11 i 12 - dodatkowe.

Źródło: Opracowane na podstawie Buckley 1985, s. 51.

Każdy ze sposobów transferu technologii wiąże się z odmienną intensywnością współpracy kooperujących stron oraz różnym stopniem ryzyka. Dla przykładu, partner zagraniczny ponosi większe ryzyko w przypadku, gdy jest stroną w joint-venture, gdzie jego sytuacja uzależniona jest od decyzji drugiej strony kontraktu, niż w przypadku udzielenia licencji, gdy ryzyko niepowodzenia i wynikające z tego koszty dotyczą głównie licencjobiorcy.

Podział Buckleya wymaga uzupełnienia o alianse strategiczne i hande²³. Alianse strategiczne stają się coraz bardziej powszechną formą kooperacji przedsiębiorstw. W przypadku zawieranych aliansów transfer technologii polega na połączeniu potencjału dwóch lub więcej przedsiębiorstw z różnych krajów działających w jednej (lub zbliżonej) branży w celu mobilizacji zasobów bądź zmniejszenia ryzyka. W przypadku aliansów dochodzi do wymiany technologii. Jest to jednak przepływ w dwie strony, a nie transfer od strony dawcy do odbiorcy technologii. Alianse strategiczne połączone z przepływem technologii dotyczą przede wszystkim krajów wysoko rozwiniętych, znajdujących się na podobnym poziomie rozwoju technologicznego, chociaż coraz częściej dochodzi do współpracy krajów wysoko rozwiniętych z parkami technologicznymi, na przykład na Tajwanie i w Singapurze²⁴.

Także handel towarami jest kanałem transferu technologii w tak zwanej formie ucieleśnionej. Ponad 70% światowych obrotów handlowych realizowanych jest przez korporacje międzynarodowe. Inwestycje zagraniczne podejmowane w krajach mniej rozwiniętych, także w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, przyczyniają się do zwiększenia importu i eksportu dóbr inwestycyjnych o wysokim zaangażowaniu technologicznym (Csaki, Foti, Mayes 1996), przy czym w pierwszym etapie obecności inwestorów z reguły bardzo dynamicznie rośnie import dóbr zaawansowanych technologicznie o charakterze inwestycyjnym²⁵, co prowadzi do unowocześnienia majątku produkcyjnego i zwiększenia konkurencyjności gospodarki kraju przyjmującego IB.

Jak wykazano, transfer technologii w układzie międzynarodowym możliwy jest nie tylko poprzez podejmowanie IB. Wybór formy transferu technologii uzależniony jest od strategii działania przedsiębiorstwa, jego pozycji konkurencyjnej, a także luki technologicznej w stosunku do najważniejszych konkurentów na rynku. Każda z form transferu charakteryzuje się inną efektywnością przeniesienia innowacji. W przypadku transferu handlowego, licencyjnego czy przede wszystkim w formie IB, głównie następuje przeniesienie innowacji technologicznych. Transfer innowacji organizacyjnych i marketingowych dotyczy przede wszystkim konsultingowego, kooperacyjnego, czy szkoleniowego modelu kooperacji międzynarodowej. Wskazać należy jednak na fakt, że w praktyce trudno wyodrębnić poszczególne formy transferu technologii.

Dla przykładu często w przedsiębiorstwach, w których dokonano IB podnoszą się parametry edukacyjne. Poprawie kwalifikacji pracowników sprzyjają szkolenia oraz praktyki krajowe i zagraniczne²⁶.

Formy transferu technologii odgrywają zróżnicowaną rolę, jeżeli chodzi o możliwość zmniejszenia luki rozwojowej między krajami. Luka ta dotyczy trzech płaszczyzn: produkcyjnej, rynkowej i zarządzania. Znaczenie wybranych form transferu technologii dla zmniejszenia poszczególnych płaszczyzn luki rozwojowej przedstawił Radosevic (1997, s. 151). Jak wynika z zestawienia autora, IB są najbardziej efektywną formą transferu technologii, gdyż oferują największe możliwości redukcji trzech wyspecyfikowanych luk rozwojowych. Jednakże — co warto odnotować — Radosevic konkluduje, że decydującym elementem określającym efektywność transferu technologii jest zdolność absorpcyjna kraju przyjmującego.

Tabela 4 : Efektywność kanałów transferu technologii z punktu widzenia możliwości redukcji luki: produktowej, rynkowej oraz zarządzania między krajami Europy Środkowo-Wschodniej a UE

	Luka produktowa	Luka rynkowa	Luka zarządzania
IB	wysoka	wysoka	wysoka
Joint ventures	wysoka/średnia	wysoka	wysoka/średnia
Pod wykonawstwo	średnia	wysoka	niska
Eksport	średnia/niska	wysoka	niska
Alianse strategiczne	średnia/niska	średnia/niska	niska
Licencje	średnia/niska	niska	niska

Źródło: Radosevic 1997, s. 151.

I.6. Motywy podejmowania inwestycji bezpośrednich — rola czynnika technologicznego

Decyzje przedsiębiorstwa o podjęciu IB za granicą oraz skali zaangażowania są rezultatem oddziaływania wielu czynników. W literaturze spotkać można wiele podziałów motywów podejmowania IB. Dzieli się je na wewnętrzne (związane z sytuacją ekonomiczną przedsiębiorstwa) oraz zewnętrzne, bezpośrednie i pośrednie, ekonomiczne i instytucjonalne. Innym podziałem jest rozróżnienie ogólnych warunków, które muszą być spełnione, aby nastąpił wywóz kapitału (zwanych czynnikami podstawowymi), od czynników bezpośrednich, jakimi kierują się przedsiębiorstwa (Stępniak 1996, s. 245).

Czynniki bezpośrednie²⁷— związane z sytuacją ekonomiczną przedsiębiorstwa — dotyczą potencjału firmy, czyli jej pozycji na rynku, zachowania konkurencji, osiągniętego stopnia internalizacji i wynikających stąd doświadczeń w stosunkach z zagranicą (Witkowska 1996, s. 55). Wśród determinantów potencjału przedsiębiorstwa wymienić można:

• know-how w zakresie technologii oraz badań i rozwoju;

• wyposażenie w kapitał i możliwości jego zdobycia;

• doświadczenie marketingowe i możliwości zbytu;

• know-how w zakresie zarządzania i potencjał w tym zakresie;

• możliwości w zakresie zaopatrzenia w surowce;

• możliwości zdobywania informacji, w tym o potencjalnych miejscach lokalizacji;

• doświadczenia z dotychczas podejmowanych projektów za granicą (Witkowska
  1996, s 54).

Wśród czynników motywujących do podejmowania IB wyodrębnić można motywy rynkowe oraz zasobowe²⁸. Motywy rynkowe rozumieć należy jako zdobycie, utrzymanie oraz powiększenie rynków zbytu w kraju, w którym podejmowana jest inwestycja. Badania motywów przedsiębiorstw Niemieckich {Oppenldnder 1985, s. 48; Suddeutsche Zeitung²⁹) wskazują że około 70% inwestujących firm kieruje się przede wszystkim motywami rynkowymi. Potwierdzają to także badania Komisji Europejskiej (Eurostat 1992, s. 12), według której do najważniejszych motywów podejmowania IB należą:

• uzyskanie dostępu do nowego rynku lub ograniczenie dostępu do rynku dla konkurentów;

• uniknięcie protekcjonizmu handlowego przez produkcję na miejscu tego, co dotychczas było eksportowane;

• konieczność "bycia blisko konsumenta", co wymuszone jest koniecznością szybkiej reakcji na zmiany jego preferencji i wymagań.

Motywy zasobowe, takie jak wykorzystanie tańszej siły roboczej czy dostęp do tanich surowców, stają się obecnie mniej istotne, chociaż w przypadku pracochłonnych gałęzi przemysłu (przemysł tekstylny, odzieżowy, mechanika precyzyjna, optyka) wciąż mają duże znaczenie. Dominacja znaczenia motywów rynkowych wynika z faktu, że 80-85% światowych IB podejmowanych jest w krajach wysoko rozwiniętych lub krajach Trzeciego Świata charakteryzujących się dużą dynamiką wzrostu popytu (Cantwell 1996).

Jak wynika z analiz motywacji inwestorów³⁰motyw przewagi technologicznej nie jest najważniejszym czynnikiem decydującym o zaangażowaniu (oraz skali tego zaangażowania) za granicą. Zdaniem autora istnienie przewagi technologicznej zaliczyć należy do tzw. podstawowych czynników, które powinny zostać spełnione, aby nastąpił wywóz kapitału.

W kontekście prowadzonych rozważań interesująca jest egzemplifikacja motywów partnerów w przedsięwzięciach z udziałem kapitału zagranicznego przedstawiona przez Kalinowskiego (1993, s. 31). Autor ten z czynników determinujących przepływ kapitału wyodrębnił motywy partnera zagranicznego, oraz partnera "przyjmującego" kapitał. Na uwagę zasługują motywy partnera zagranicznego odnoszące się do czynników technologicznych, wśród których wymienione zostały takie jak: wykorzystanie często nie najnowocześniejszej technologii i używanych linii produkcyjnych oraz możliwość kontroli i ochrony transferowanej technologii dzięki uczestnictwu w zarządzaniu przedsiębiorstwem.

O tym, jak różnić mogą się motywy partnerów w przedsięwzięciach z udziałem kapitału zagranicznego, świadczyć mogą przykładowe doświadczenia inwestorów amerykańskich w Chinach w latach 80. (Kassman 1992, s.13). Amerykanom zależało przede wszystkim na rozwinięciu sieci sprzedaży i na ekspansji na duży i chłonny chiński rynek. Tymczasem Chińczycy liczyli na to, że joint-ventures z kapitałem amerykańskim przyczynią się przede wszystkim do transferu nowoczesnych technologii i, w konsekwencji, do wzrostu eksportu. Dopiero z czasem obie strony zdały sobie sprawę, jak bardzo różniły się ich motywy. Na podstawie swych doświadczeń jako prawnik uczestniczący w zakładaniu spółek z kapitałem amerykańskim w Chinach, Rosji, Meksyku oraz w Japonii, Kessman (1992, s. 14) identyfikuje trzy fazy transferu kapitału i technologii:

• fazę "romantyczności" i niezrozumienia, w której dominuje entuzjazm partnerów, gościnność, wzajemny podziw, ale zakres komunikacji i informacji co do rzeczywistych oczekiwań jest bardzo niewielki;

• fazę rozczarowania, w której dochodzi do "otrzeźwienia stron". Inwestorzy zagraniczni dostrzegają, że kraj przyjmujący nie jest monolitem i że występują w nim wewnętrzne nieporozumienia i problemy w komunikacji między instytucjami zaangażowanymi w działania mające na celu przyciąganie zagranicznego kapitału.

Strona przyjmująca kapitał zaczyna dostrzegać, że strategiczne cele zagranicznego
inwestora różnią się od motywów kraju przyjmującego:

• fazę realizmu, w której wzajemne oczekiwania zostają "urealnione";

• fazę niewielkiego postępu, gdy dochodzi do kontynuacji negocjacji i zawarcia kompromisu;

• fazę wielkiej zmiany, w której kraj przyjmujący dostrzega, że technologia transferowana może być (poprzez IB) z różnych krajów oraz że wybrać należy najbardziej optymalny wariant transferu. Ponadto kraje przyjmujące uświadamiają sobie, że technologia jest pojęciem stosunkowo szerokim, obejmującym także elementy zarządzania, marketingu oraz dystrybucji (Kessman 1992, s.15³¹ ).

Z punktu widzenia interesu kraju przyjmującego IB, ważnym aspektem obecności zagranicznego kapitału jest prowadzenie działalności badawczo-rozwojowej w kraju lokaty³² Jest to szczególnie ważne w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie obniżeniu ulegają nakłady na B+R i gdzie przemysł prywatny w niewielkim stopniu uczestniczy w działalności badawczo-rozwojowe³³. Motywy podejmowania takiej działalności badane były przez Pearce i Singha (Dunning 1993, s. 312). Jak wynika z ankiet, najważniejszymi czynnikami motywującymi do prowadzenia działalności B+R w kraju podjęcia IB są: pomoc w rozwoju nowych produktów przeznaczonych na lokalny rynek, modyfikacja istniejącego produktu do wymogów lokalnego rynku oraz rozwój nowych produktów na rynki zagraniczne. Niewielką rolę odgrywają korzystne (czytaj niskie) koszty płac pracowników naukowo-badawczych, większą natomiast dostępność wykwalifikowanej kadry.

Rozdział II

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2001 r. na podstawie informacji PAIZ.

II.1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w 2001 r.

W 2001 r. w formie zagranicznych inwestycji bezpośrednich do Polski na­płynęło 7,1 mld USD, co stanowi około 7,5% środków, które według szacun­ków PAIZ zainwestowano w ciągu ostatniego dziesięciolecia³⁴. Na polskim ryn­ku pojawiło się 103 nowych inwestorów zagranicznych. Wielkość zaangażowa­nego kapitału w tym okresie była aż o blisko 3,5 mld USD (32,6%) niższa od rekordowego dotychczas 2000 r.

Tabela 5 :Dynamika napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski w latach 1993- 2002

Kategorie	Lata
	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001
wielkość inwestycji	2830	1491	2510	5197	5678	9574	7891	10601	7147
Dynamika ^a	-	52,6	168,3	207,0	109,3	168.6	82,4	134,3	67,4

a rok następny / rok poprzedni x 100

Przedstawione w tabela 5 dane wskazują, że w analizowanym okresie wartość kapitału inwestycyjnego napływającego do Polski w formie bezpośred­nich inwestycji zagranicznych ulegała znacznym wahaniom: po okresach dy­namicznego wzrostu obserwowaliśmy również spadki tego zaangażowania. Pomimo tych wahań Polska w 2001 r. zachowała pozycję lidera wśród krajów Europy Środkowej i Wschodniej pod względem napływu bezpośrednich inwe­stycji zagranicznych. Spadek wartości inwestycji, jaki odnotowano w 2001 r., był jednak najwyższy od 1995 r. Zjawisko to jest pochodną wielu przyczyn. Wśród nich kluczowe miejsce należy przypisać wyhamowaniu tempa rozwoju gospodarczego Polski oraz ograniczeniu skali procesów prywatyzacyjnych w gospodarce.

PAIZ szacuje, że w latach 1993-2002 kapitał zagraniczny zainwestował w Polsce 53,15 mld USD (inwestycje powyżej 1 mln USD). Wartość inwestycji nie przekraczających tej wielkości oszacowano na blisko 3,7 mld USD. Łączna wartość inwestycji zagranicznych na przestrzeni transformacji systemowej przekroczyła więc w ocenie PAIZ 56,83 mld USD (przyrost inwestycji zagra­nicznych w kolejnych latach prezentuje wykres 2).

Wykres 2:Skumulowana wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce

Źródło: PAIZ. op. cit.

Analiza planów inwestycyjnych deklarowanych przez inwestorów zagra­nicznych działających na polskim rynku nastraja bardziej optymistyczne (cho­ciaż do informacji na ten temat ze względu na ich deklaratywny charakter nale­ży podchodzić ostrożnie). Ich wysokość przekraczała (o ponad 30%) poziom zainwestowanych w 2001 r. środków i wyniosła około 9,8 mld USD.

Relacje pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi a formami inwestowania, które możemy zaobserwować na podstawie danych PAIZ, sy­gnalizują, że spadek napływu BIZ możemy wiązać zarówno z ograniczeniem liczby inwestycji w formie greenfield, jak i zmniejszaniem się tempa i skali procesów prywatyzacyjnych. Porównanie wartości największych w 2001 r. inwestycji według form BIZ (po 8 z każdej z nich) wskazuje ponadto na istnie­nie znacznych rozpiętości pomiędzy wartością kapitału inwestowanego w po­szczególnych wyodrębnionych typach BIZ. Wartość kapitału zaangażowanego w 2001 r. przez pierwsze osiem firm na liście PAIZ inwestujących w formie greenfield wyniosła 141,1 mln USD (13,4%), podczas gdy odpowiednie wiel­kości dotyczące udziału w prywatyzacji bądź w fuzji i przejęciach były znaczą­co wyższe i wynosiły 409,0 mln USD (38,7%) w przypadku prywatyzacji oraz 505,2 mln USD (47,9%) w odniesieniu do fuzji i przejęć.

II.1.1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne według kraju pochodzenia kapitału

Struktura bezpośrednich inwestycji zagranicznych według krajów pocho­dzenia kapitału w 2001 r. nie uległa zmianie w porównaniu z latami poprzed­nimi. Dominowali inwestorzy z krajów europejskich (86%, w tym z Unii Euro­pejskiej aż 82%), podczas gdy udział Ameryki Północnej kształtował się na poziomie 11 %, Azji - 3 %, a korporacji międzynarodowych - 2 %.

Napływ inwestycji zagranicznych według krajów pochodzenia kapitału pre­zentuje wykres nr 3.

Wykres 3:Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski w 2001r. ( w mln USD) według kraju pochodzenia kapitału

Źródło: PA1Z, op, cit.

Analiza BIZ, które napłynęły do Polski w 2001 r., uwzględniająca formy inwestowania wskazuje, że inwestorzy z Francji najwięcej kapitału zainwesto­wali w formie fuzji oraz w przedsiębiorstwa prywatyzowane. W przypadku kapitału niemieckiego dominowały fuzje i przejęcia, a następnie greenfield. W odniesieniu do kapitału amerykańskiego decydujące znaczenie miał udział w prywatyzacji. W ramach fuzji i przejęć największy kapitał zainwestowały: Credit Agricole z Francji (sektor bankowy), Icopal A/S z Danii (materiały budow­lane) oraz Pipelife Detschland z Niemiec (budownictwo). W grupie uczestni­ków prywatyzacji pierwsze miejsca zajmowały: Electricite de France z Francji (energetyka), GATX Rail Overseas z USA (transport) oraz Pernod Ricard z Francji (produkcja żywności). Wśród inwestujących w formie greenfield naj­większe inwestycje dotyczyły sektora bankowego - Svenska Handelsbanken ze Szwecji i Bank of Tokyo Mitsubishi z Holandii, a następnie Fortum Oil and Gas z Finlandii (dystrybucja paliw).

II.1.2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w podziale na sekcje gospodarki.

W 2001 r. największym zainteresowaniem inwestorów zagranicznych cie­szyła się sekcja handel i naprawy (tabela 6). Zainwestowano w nią 2096,0 mln USD, co stanowiło około 29,3% wartości ogółu inwestycji zagra­nicznych w tym okresie. Istotne znaczenie w napływie BIZ przypadało ponadto nadal takim sekcjom jak: działalność produkcyjna (27,6%) oraz pośrednictwo finansowe (26,7% ogółu inwestycji). Te trzy sekcje dominowały w decyzjach inwestycyjnych podmiotów zagranicznych. Wysoką dynamikę przyrostu bezpo­średnich inwestycji zagranicznych odnotowano również w sekcjach: górnictwo i kopalnictwo, zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę oraz obsługa nieruchomości, wynajem i działalność związana z prowadzeniem interesów. Ze zmniejszeniem się BIZ w 2001 r. mieliśmy do czynienia w rolnictwie oraz w sekcji hotele i restauracje.

Tabela 6 : Inwestycje zagraniczne w latach 2000-2001 oraz plany inwestycyjne w podziale na sekcje EKD

Sekcja EKD	2000		2001		2001/ 2000 x 100	Plany inwestycyjne w 2001 r. w mln USD
		w mln USD	%	w mln USD			%
Działalność produkcyjna	19462,7	42,5	21881,7	41,2	112,4	4171,6
Pośrednictwo finansowe	10392,7	22,4	12251,9	23,0	117,9	152,6
Transport, gospodarka magazynowa i łączność	5568,8	5,4	5710,6	10,7	102,5	493,9
Handel i naprawy	3962,6	9,7	6054,3	11,4	152,8	973,5
Budownictwo	2490,6	5,5	2764,8	5,2	111,0	982,7
Pozostała działalność usługowa, socjalna i komunalna	1614,4	4,5	1624,1	3,0	100,6	581,0
Zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę	1058,6	1,3	1491,8	2,8	140,9	580,7
Hotele i restauracje	696,8	1,2	617,8	1,2	88,7	232,2
Obsługa nieruchomości, wynajem i działalność związana z prowadzeniem interesów	451,4	0,5	627,8	1,2	139,1	1636,1
Rolnictwo	44,8	0,1	40,4	0,1	90,2	12,9
Górnictwo i kopalnictwo	28,3	0,2	87,0	0,2	307,4	0
Ogółem	45772,0	100	53152,2	100	116,1	9817,3

Źródło: jak w tabeli 5.

Przedstawione wyżej dane wskazują na wzrost zainteresowania inwestowa­niem w różnego typu usługi. Potwierdzają to również przedstawione w tabeli 1 plany inwestycyjne. Największe wartości planowanych inwestycji dotyczyły przetwarzania surowców niemetalicznych (820 mln USD), produktów metalowych (783 mln) oraz artykułów spożywczych (527 mln). Najwyższą natomiast dynamikę przyrostu inwestowanych środków przewidywano w sek­cjach: transport, gospodarka magazynowa i łączność, obsługa nieruchomości, m i działalność związana z prowadzeniem interesów, budownictwo, a przede wszystkim pozostała działalność usługowa, socjalna i komunalna.

II.1.3. Najwięksi inwestorzy zagraniczni w 2001 r.

Szczególnym zainteresowaniem największych inwestorów zagranicznych cieszyły się takie dziedziny działalności jak handel oraz pośrednictwo finanso­we (po 4 firmy w pierwszej dziesiątce).

Tabela 7 : Najwięksi inwestorzy indywidualni w 2001 r.

Inwestor	Wartość inwestycji w mln USD	Kraj	Rodzaj działalności
1. Casino	783,0	Francja	handel i naprawy
2. Carrefour	628,7	Francja	handel i naprawy
3. KBC Bank	583,2	Belgia	pośrednictwo finansowe
4. Tesco PIc	411,6	Wielka Brytania	handel i naprawy
5. Electricite de France Internationale	411,0	Francja	zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę
6. Metro AG	375,0	Niemcy	handel i naprawy
7. HVB	358,0	Niemcy	pośrednictwo finansowe
8. Credit Agricole	260,0	Francja	pośrednictwo finansowe
9. Brilish American Tobacco	212,0	Niemcy	produkcja wyrobów tytoniowych
10. Sampo	197,0	Finlandia	pośrednictwo finansowe

Źródło: Dane PAIZ.

W pierwszej dziesiątce największych inwestorów czterech pochodziło z Francji, trzech z Niemiec i po jednym - z Belgii, Finlandii oraz Wielkiej Bryta­nii. Największym inwestorem był Casino, który zainwestował ponad 783 mln USD. Rozpiętość w zaangażowaniu kapitałowym między podmiotami zajmują­cymi pozycje od 1 do 10 była blisko czterokrotna.

Warunki prawne działalności inwestorów zagranicznych w Polsce.

II.2. Status prawny osób zagranicznych

Prawne warunki inwestowania w Polsce uległy zmianie od 1 stycznia 2001 roku, weszła bowiem w życie ustawa - Kodeks spółek handlowych. Ustawa ta, wraz z Prawem działalności gospodarczej i Ustawą o Krajowym Rejestrze Są­dowym tworzą strukturę prawną dla prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce³⁵.

W ustawie Prawo działalności gospodarczej (Pr. dz. gosp.) Polska zrównała de facto warunki prawne działalności podmiotów zagranicznych i krajowych. Stwierdzenie to dotyczy wszystkich trzech grup podmiotów, czyli:

1. Obywateli państw obcych, którzy otrzymali zezwolenie na osiedlenie się w Polsce. Korzystają oni z takich samych praw w zakresie podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej jak obywatele polscy.

Przez „osiedlenie się" należy rozumieć, zgodnie z ustawą z dnia 15 czerwca 1997 r. o cudzoziemcach (Dz.U. Nr 114, poz. 739), uzyskanie przez cudzoziem­ca zezwolenia na stałe zamieszkanie na terytorium RP, o ile spełni on następu­jące warunki:

• wykaże istnienie trwałych więzów rodzinnych lub ekonomicznych z RP;

• ma zapewnione w RP mieszkanie i utrzymanie;

• bezpośrednio przed złożeniem wniosku o wydanie karty stałego pobytu przebywał w RP co najmniej przez 3 lata na podstawie zezwolenia na za­ mieszkanie na czas oznaczony.

2. Osoby zagraniczne, wobec których można stosować zasadę wzajemności.

Osobami zagranicznymi w rozumieniu ustawy Pr. dz. gosp. (art. 4 pkt . 3) są: osoby fizyczne mające stałe miejsce zamieszkania za granicą, osoby prawne z siedzibą za granicą oraz nie mające osobowości prawnej spółki wyżej wymie­nionych osób, np. spółka jawna, spółka komandytowa. Art. 6 ust. 2 ustawy for­mułuje ogólną zasadę, że osoby zagraniczne mogą podejmować i prowadzić działalność gospodarczą tak jak przedsiębiorca mający miejsce stałego pobytu w Polsce lub siedzibę w Polsce, pod warunkiem że na zasadzie wzajemności obywatele polscy mogą korzystać z takich samych praw na terytorium państwa, z którego pochodzi osoba zagraniczna. Zasada wzajemności jest respektowana na podstawie zwyczaju lub ratyfikowanej umowy międzynarodowej. Przypomi­namy, że umową taką jest także Układ Europejski.

3. Osoby zagraniczne, wobec których nie ma możliwości stosowania zasady wzajemności. Art. 6 ust. 3 stanowi, że osoby takie mogą wówczas tworzyć na terenie RP wyłącznie spółki komandytowe, spółki z ograniczoną odpo­wiedzialnością i spółki akcyjne, a także przystępować do takich spółek oraz nabywać udziały i akcje.

II.2.1.. Prawne formy prowadzenia działalności gospodarczej przez inwestorów zagranicznych

1. Inwestor zagraniczny jako osoba fizyczna prowadząca działalność gospodar­czą samodzielnie lub w formie spółki prawa cywilnego.

Tak inwestor może podejmować i prowadzić działalność gospodarczą na takich samych zasadach jak obywatele polscy.

2. Inwestor zagraniczny jako założyciel spółki osobowej prawa handlowego (spółki jawnej, partnerskiej, komandytowej, komandytowo-akcyjnej bądź spółki kapitałowej: spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz akcyjnej) funkcjonuje na takich samych zasadach jak przedsiębiorcy krajowi, tj. na podstawie ustawy Kodeks Spółek Handlowych (KSH) z 2000 roku.

Tworzenie przez podmioty zagraniczne spółki zarówno osobowej, jak i ka­pitałowej podlega tym samym procedurom co zakładanie spółki wyłącznie z kapitałem polskim.

Wobec spółek działających na podstawie ustawy z 1982 r. o zasadach pro­wadzenia... stosuje się te same zasady co do osób fizycznych działających na podstawie tejże ustawy (przedstawione powyżej), czyli dotychczasowe tzw. przedsiębiorstwa zagraniczne mogą nadal prowadzić swoją działalność na pod­stawie wydanych zezwoleń, do czasu ich wygaśnięcia. Spółki zaś działające do tej pory na podstawie aktualnie uchylonych przepisów ustawy z 1991 r. o spół­kach z udziałem zagranicznym (mogły to być wyłącznie spółki z o.o. lub spółki akcyjne), musiały przekształcić się z mocy prawa w spółki, o których mowa w art. 6 ustawy Pr. dz. gosp.

3. Inwestorzy zagraniczni jako nabywcy udziałów (akcji) spółek handlowych, spółdzielni i innych już istniejących podmiotów bądź udziałów i akcji two­rzonych spółek jako spółek joint venture z uwzględnieniem przepisów od­rębnych ustaw mogących zawierać niekiedy jeszcze ograniczenia dla inwe­storów zagranicznych, np. ustawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzo­ziemców z 1920 r., ustawa o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych i ich prywatyzacji z 1993 r.

4. Tworzenie oddziałów przedsiębiorcy zagranicznego zgodnie z art. 35 ustawy Pr. dz. gosp., o ile respektowana jest zasada wzajemności. W tym miejscu należy wspomnieć, że taka forma bezpośredniej działalności jest szeroko rozpowszechniona w krajach unijnych. Zakres działalności oddziału musi być zgodny z zakresem przedmiotu działalności przedsiębiorcy zagraniczne­go. Dodatkowym wymogiem jest ustanowienie osoby upoważnionej w od­dziale do reprezentowania przedsiębiorcy zagranicznego.

5. Tworzenie przedstawicielstw przedsiębiorcy zagranicznego, bez wymogu zasady wzajemności, według art. 43 ustawy Pr. dz. gosp. Zakres działania może obejmować wyłącznie prowadzenie działalności w formie reklamy i promocji przedsiębiorcy zagranicznego. Formę przedstawicielską regulo­wało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 lutego 1976 r. w sprawie wa­runków, trybu i organów właściwych do wydawania zagranicznym osobom prawnym i fizycznym uprawnień do tworzenia przedstawicielstw na teryto­rium PRL dla wykonywania działalności gospodarczej (Dz.U. Nr U, poz. 63). Przedstawicielstwa utworzone na podstawie wymienionego rozporzą­dzenia, po wejściu w życie wspomnianej ustawy, obowiązują nadal do czasu wygaśnięcia dotychczasowych zezwoleń.

II.2.2 Obowiązki przedsiębiorcy związane z podejmowaniem i prowadzeniem działalności gospodarczej.

Podejmowanie działalności zostało uregulowane m.in. przez przepisy ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym, a także wynika z ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej. Od 2001 r. każdy przedsiębiorca, zarówno krajowy jak i zagraniczny, podejmuje działal­ność gospodarczą po dokonaniu stosownego wpisu do prowadzonego w syste­mie informatycznym Krajowego Rejestru Sądowego. Wniosek o zarejestrowa­nie składa się na ujednoliconym formularzu, wymogi zaś odnośnie do składanej dokumentacji przy rejestracji poszczególnych podmiotów są określone w od­powiednich przepisach.

KRS składa się z trzech działów: rejestru przedsiębiorców, rejestru stowa­rzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicz­nych zakładów opieki zdrowotnej oraz rejestru dłużników niewypłacalnych. Pierwszy z wymienionych - rejestr przedsiębiorców - stosuje się m.in. do: osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą (z tym że do końca 2001 r. osoby fizyczne miały obowiązek rejestrowania się w jednostkach samorządu terytorialnego, w urzędach gminy), spółek handlowych, spółdzielni, przedsię­biorstw zagranicznych w rozumieniu przepisów o zasadach prowadzenia na terytorium RP działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne, towarzystw ubezpieczeń wzajem­nych oraz oddziałów przedsiębiorstw zagranicznych w Polsce. Do końca 2003 r. ww. podmioty zarejestrowane przed 1 stycznia 2000 r. mają obowiązek złożenia do KRS stosownego wniosku o przerejestrowanie.

II.2.3. Koncesje i zezwolenia

Istotną zmianą zawartą w ustawie Prawo działalności gospodarczej, zarów­no dla inwestorów zagranicznych jak i dla przedsiębiorców krajowych, była nowelizacja przepisów odnośnie do zakresu przedmiotu działalności gospodar­czej podlegającej przepisom o udzielaniu koncesji i zezwoleń. Obecnie koncesja jest wymagana w 9 obszarach działalności, określonych w art. 14 tejże ustawy (np. w zakresie ochrony osób i mienia, rozpowszechniania programów radio­wych i telewizyjnych, obrotu paliwami i energią itp.). Koncesji udziela, odma­wia udzielenia, zmieniają lub cofa właściwy ze względu na przedmiot działal­ności minister. Część wymaganych koncesji została zastąpiona wymogiem uzy­skania zezwolenia.

II.2.4. Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców

Wszystkie formy użytkowania nieruchomości przewidziane w Kodeksie cy­wilnym (m.in. najem, użyczenie, dzierżawa) są dostępne dla cudzoziemców. Jednak w przypadku użytkowania wieczystego oraz własności nieruchomości (w tym także nabycia lub objęcia przez cudzoziemca udziałów lub akcji w spół­ce handlowej z siedzibą na terytorium RP, będącej właścicielem lub wieczy­stym użytkownikiem nieruchomości) cudzoziemiec musi uzyskać zezwolenie ministra spraw wewnętrznych i administracji na podstawie ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (Dz.U. z 1996 r., Nr 54, poz. 245). Ten jeden z najstarszych aktów prawnych funkcjonujących w Polsce został ostatnio znowelizowany ustawą z dnia 3 lutego 2001 r. o zmia­nie ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców oraz ustawy Ordy­nacja podatkowa, w związku z dostosowaniem do prawa Unii Europejskiej (Dz.U. Nr 16, poz. 166). Celem nowelizacji było dostosowanie regulacji prawa krajowego do standardów prawnych UE. Realizacja tego celu wiąże się ze zo­bowiązaniem wynikającym dla Polski z art. 44 Układu Europejskiego.

Cudzoziemcem, w rozumieniu znowelizowanej ustawy, jest:

• osoba fizyczna nie posiadająca obywatelstwa polskiego;

• osoba prawna mająca siedzibę za granicą;

• nie posiadająca osobowości prawnej spółka osób wymienionych w pkt. 1 lub 2, mająca siedzibę za granicą, utworzona zgodnie z ustawodawstwem państw obcych;

• osoba prawna i spółka handlowa nie posiadająca osobowości prawnej mająca siedzibę na terytorium RP, kontrolowana bezpośrednio lub pośrednio przez osoby lub spółki wymienione w pkt. 1, 2 i 3.

W przypadku spółki handlowej za kontrolowaną uważa się taką spółkę, w której cudzoziemiec lub cudzoziemcy mają pozycję dominującą.

Konieczność uzyskania zezwolenia jest regułą, od której przewidziano wy­jątki. Przykładowo nie wymaga uzyskania zezwolenia nabycie:

• samodzielnego lokalu mieszkalnego;

• nieruchomości - przez cudzoziemca zamieszkującego w RP co najmniej 5 lat od uzyskania karty stałego pobytu.

Nowelizacja przyznała ministrowi spraw wewnętrznych prawo kontroli (w okresie 10 lat od dnia wydania zezwolenia) w zakresie przestrzegania warun­ków określonych w zezwoleniu. W przypadku stwierdzenia wykorzystania ze­zwolenia wbrew przepisom ustawy minister stwierdza nieważność tej decyzji, co skutkuje nieważnością zakupu nieruchomości.

II.2.5. Zatrudnianie cudzoziemców w Polsce

Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezro­bociu (Dz.U. z 1997 r., Nr 25, poz. 128 ze zm.) zezwala pracodawcy polskiemu na zatrudnienie lub powierzenie innej pracy zarobkowej na terenie Polski cu­dzoziemcowi nie posiadającemu karty stałego pobytu lub statusu uchodźcy RP, jeżeli uzyska na to zezwolenie. Do 31 marca 1999 r. wydanie zezwoleń mie­ściło się w kompetencjach dyrektora wojewódzkiego urzędu pracy. Przejścio­wo, w pierwszych dwóch latach po zreformowaniu administracji publicznej, zezwolenia wydawał starosta.

Od 1 stycznia 2002 r. weszły w życie przepisy znowelizowanej ustawy z 22 czerwca 2001 r. o zatrudnianiu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz.U. Nr 89, poz. 973). I tak: obowiązkowi uzyskania zezwolenia na pracę podlegają obecnie wszyscy cudzoziemcy, którzy wykonują pracę na terytorium Polski. Zatrudnie­nie oznacza tu nie tylko wykonywanie pracy na podstawie stosunku pracy, sto­sunku służbowego, umowy o pracę nakładczą, ale także wykonywanie pracy na podstawie umowy cywilnoprawnej i powołania do zarządu osób prawnych np. na podstawie uchwały zgromadzenia wspólników. Nie ma przy tym znaczenia fakt, czy cudzoziemcy uzyskują z tego tytułu jakiekolwiek wynagrodzenie.

W roku 2001 Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy o cudzoziemcach oraz o zmianie niektórych ustaw, a jej postanowienia zawierają przepisy dostosowu­jące polskie prawodawstwo do prawa Unii Europejskiej. Nowelizacja dokonuje m.in. zmiany definicji wizy, polegającej na wprowadzeniu organu, którego wła­ściwość w tej sprawie wynika z przepisów umów i porozumień obowiązujących w RP i jest konsekwencją unijnej instytucji tzw. wizy schengenowskiej (umoż­liwiającej cudzoziemcowi obywatelowi kraju trzeciego swobodne podróżowa­nie po całym obszarze UE przez okres ważności tej wizy, czyli do 3 miesięcy). Poza tym zastąpiono różne rodzaje wiz jednolitą wizą, co stanowi standard eu­ropejski.

II.2.6. Podatki i pomoc publiczna

Inwestorzy zagraniczni działają w takich samych formach prawnych jak przedsiębiorcy polscy i dlatego w zakresie prawa podatkowego obowiązują ich takie same przepisy.

Od 2001 roku obniżono do 15% podatek od dochodu z dywidend oraz in­nych przychodów z tytułu udziału w zyskach osób prawnych mających siedzibę na terytorium RP. W przypadku gdy dochód taki pochodzi od podatników nie-mających na terytorium RP siedziby lub zarządu, podatek ustala się także w wysokości 15%, chyba że umowa w sprawie zapobieżenia podwójnemu opo­datkowaniu zawarta z krajem siedziby lub zarządu stanowi inaczej.

Od początku 2001 roku weszła w życie ustawa z 30 czerwca 2000 r. o wa­runkach dopuszczalności i nadzorowaniu pomocy publicznej dla przedsiębior­ców (Dz.U. Nr 60, poz. 704). Jej celem było zharmonizowanie polskiego prawa z prawem Unii Europejskiej, a także poprawa racjonalności wydatków publicz­nych oraz ograniczenie niekorzystnego wpływu takiej pomocy w sferze konku­rencji. Pomoc taka może być udzielana tylko w wyjątkowych przypadkach i w celu wspierania nowych inwestycji lub tworzenia nowych miejsc pracy związa­nych z daną inwestycją. Ustawa nie obejmuje swoim zakresem takiej pomocy, która w ciągu kolejnych trzech lat nie przekroczy sumy 100 tys. euro, jeśli nie jest to pomoc eksportowa. Poza tym ustawa nie dotyczy pomocy udzielanej na tworzenie i rozbudowę infrastruktury technicznej (pod warunkiem że nie jest przeznaczona dla określonego przedsiębiorcy). Jako formy tej pomocy wymie­nia się m.in.: dotacje, ulgi podatkowe, udzielanie pożyczek lub kredytów, porę­czeń lub gwarancji na warunkach korzystniejszych niż oferowane na rynku, zbywanie lub oddawanie do korzystania na preferencyjnych warunkach mienia będącego własnością Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego, dekapitalizowania przedsiębiorców w sytuacjach lub na warunkach odbiegających od normalnych praktyk inwestycyjnych. Przepis ogólny ustawy mówi, iż udzielanie pomocy jest niedopuszczalne, chyba że jest ona udzielana zgodnie z warunkami określonymi w ustawie oraz ratyfikowanymi umowami międzyna­rodowymi (w szczególności Układem Europejskim). I tak pomoc może być udzielana w celu wspierania nowych inwestycji lub tworzenia nowych miejsc pracy związanych z daną inwestycją.

Ustawa szczegółowo określa warunki każdej z wymienionych form pomocy, często przyznając rządowi delegację do ich liberalizacji bądź też zaostrzenia. Do nadzorowania udzielanej pomocy został wyznaczony Prezes Urzędu Ochro­ny Konkurencji i Konsumentów. Uzyskał on m.in. prawo do opiniowania aktów normatywnych regulujących udzielanie pomocy oraz decyzji ojej udzieleniu.

19 kwietnia 2002 r. Sejm uchwalił ustawę o finansowym wspieraniu inwe­stycji (Dz.U. Nr 41, poz. 363). Ustawa określa zasady i formy udzielania finan­sowego wsparcia przedsiębiorcom dokonującym nowych inwestycji lub tworzą­cym nowe miejsca pracy związane z inwestycją.

Reasumując, należy uznać, że uchwalona w tym roku ustawa w porównaniu z poprzednią wersją projektu (złożona w parlamencie zeszłej kadencji), złagodziła kryteria przyznawania państwowych gruntów.

II.3. Miejsce podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w gospodarce Narodowej Polski

W 2001 roku Polska zachowała pozycję głównego odbiorcy bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) w Europie Środkowej i Wschodniej, Niemniej jednak w warunkach spowolnienia procesów prywatyzacyjnych oraz braku no­wych, wielkich projektów inwestycyjnych typu greenfield wartość napływu BIZ zmniejszyła się znacząco w porównaniu z poprzednim rokiem. Wskazują na to zarówno wstępne dane NBP (na bazie płatności), jak i ocena PAIZ. W rezulta­cie obniżyły się relacje napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do wartości produktu krajowego brutto i ogólnych nakładów inwestycyjnych, wy­korzystywane często w porównaniach międzynarodowych jako syntetyczny miernik znaczenia BIZ w gospodarce. Jak pokazuje tabela 8 w 2001 r. bez­pośrednie inwestycje zagraniczne odpowiadały 4% PK.B Polski i 18,4% ogól­nych nakładów inwestycyjnych, tj. odpowiednio o 1,9 pkt. proc. i o 5,4 pkt. proc. mniej niż w 2000 r. Ubiegłoroczna relacja napływu BIZ do wartości PKB powróciła do poziomu z 1998 r., a relacja BIZ do ogólnych nakładów inwesty­cyjnych - do poziomu z 1999 r.

Tabela 8 : Relacja napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do wartości PKB i nakładów inwestycyjnych ogółem w latach 1994-2001 (w%)

Wyszczególnienie	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001^36
BIZ/PKB	2,0	2,9	3,1	3,4	4,0	4,7	5,9	4,0
BIZ/inwestycje ogółem	12,5	15,5	15,1	14,5	16,0	18,4	23,8	18,4

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NBP (napływ BIZ) i GUS (wartość PKB i nakładów inwestycyjnych ogółem).

Prezentowana niżej szczegółowa analiza potencjału ekonomicznego i wyni­ków osiąganych przez spółki z udziałem kapitału zagranicznego na tle ogółu podmiotów gospodarki narodowej oraz podmiotów z kapitałem wyłącznie pol­skim dotyczy jednak w przeważającej części roku 2000, gdy napływ bezpośred­nich inwestycji zagranicznych do Polski wykazywał silny wzrost (pełne dane za 2001 r. będą dostępne dopiero w grudniu br.).

Podmiotem badania są deklarujące posiadanie kapitału zagranicznego spółki prawa handlowego (akcyjne i z ograniczoną odpowiedzialnością)³⁷, niezależnie od stopnia zaangażowania tego kapitału. Warto jednak podkreślić, że w 2000 r., podobnie jak w poprzednich latach, w zdecydowanej większości (w 98%) bada­nych spółek udział kapitału zagranicznego w kapitale podstawowym przekra­czał 10%, a więc inwestorzy zagraniczni spełniali z reguły kryterium inwesto­rów bezpośrednich.

II.3.1. Liczba podmiotów

W końcu 2001 r. w rejestrze REGON odnotowano łącznie 46 258 podmio­tów z udziałem kapitału zagranicznego, w tym 45 765 spółek handlowych i 493 zagraniczne przedsiębiorstwa drobnej wytwórczości. Stanowiło to 10,6% ogółu zarejestrowanych jednostek gospodarki narodowej (z wyłączeniem osób fizycz­nych i spółek cywilnych), w porównaniu z 11,6% w końcu 2000 r., 12,8% w końcu 1997 r. i 4,1% w końcu 1991 r. (tabela 9).

Tabela 9 : Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego na tle ogólnej liczby podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON w latach 1991-2001 (stan w dniu 31 XII)

Rok	Liczba podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego^38	Przyrost w stosunku do poprzedniego roku	Udział w ogólnej liczbie podmiotów gospodarki narodowej w%
1991	5583	X	4,1
1992	10817	5234	6,9
1993	15814	4997	8,6
1994	20324	4510	10,4
1995	24635	4311	U,7
1996	29157	4522	12,2
1997	33459	4302	12,8
1998	37355	3896	12,6
1999	40910	3555	12,3
2000	44229	3319	11,6
2001	46258	2029	10,6

Źródło: Biuletyn Statystyczny 12/2001, GUS, Warszawa, styczeń 2002, Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju. Rok 2001, GUS, Warszawa 2002 i za poprzednie lata oraz obliczenia własne.

Tabela 9 pokazuje, że udział zarejestrowanych spółek z kapitałem zagra­nicznym był w końcu 2001 r. nadal najwyższy w sekcji PKD: hotele i restaura­cje (37,0%), a następnie w handlu i naprawach (27,8%), w przetwórstwie prze­mysłowym (25,7%) oraz w transporcie, gospodarce magazynowej i łączności (24,6%). W porównaniu ze stanem w końcu 2000 r. udział ten zmniejszył się w większości sekcji - najsilniej tam, gdzie był najwyższy (hotele i restauracje o 2,2 pkt. proc, handel i naprawy o 1,9 pkt. proc). Jego wzrost odnotowano je­dynie w zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz i wodę (o 2 pkt. proc.) i w rolnictwie (o 0,5 pkt. proc), a stabilizację w edukacji oraz ochronie zdrowia i opiece społecznej, a więc w sekcjach, w których należy on do najniższych.

Należy podkreślić, że sam fakt rejestracji przedsiębiorstwa nie jest równo­znaczny z prowadzeniem przez nie aktywnej działalności gospodarczej. Znacz­na część zarejestrowanych podmiotów nie podjęła w ogóle działalności lub ją zawiesiła, znajduje się w trakcie likwidacji bądź w stanie upadłości. Ponadto większość działających spółek z kapitałem zagranicznym (8111 spółek, tj. 57% ich ogólnej liczby) zatrudniała w 2000 r. poniżej 10 osób, a więc nie podlegała obowiązkowi składania rocznych sprawozdań finansowych do GUS. W rezulta­cie spośród 43 737 zarejestrowanych w końcu 2000 r. spółek deklarujących posiadanie kapitału zagranicznego szczegółowa analiza porównawcza (spółki z kapitałem zagranicznym w stosunku do podmiotów ogółem) obejmuje jedynie 6133 spółki (tj. 14%). Są to spółki, które przekazały do GUS roczne finansowe sprawozdania statystyczne za 2000 r.

Tabela 10 : Udział spółek prawa handlowego z udziałem kapitału zagranicznego w ogólnej liczbie podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON w latach 1994-2001 według sekcji PKD w % (stan w dniu 31 XII)

Wyszczególnienie	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001
Ogółem	10,1	11,5	12,0	12,6	12.5	12,1	11,5	10,5
Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo	3,2	4,8	5.8	6,6	7,3	7,9	8,4	8,9
Przemysł	20,5	22,6	23,9	24,9	25,6	25,9	25,8	24,8
w tym:
górnictwo i kopalnictwo	23,7	26,9	28,2	29,0	28,5	28,1	26,1	25,0
przetwórstwo przemysłowe	21,1	23,3	24,8	25,8	26,5	26,9	26,9	25,7
zaopatrywanie w en. elektr, gaz i wodę	1,0	1,2	1,5	2,3	3,0	3,2	4,3	6,3
Budownictwo	8,5	10,1	11,5	12,8	14,0	14,6	15,2	15,0
Handel i naprawy	19,3	22.2	24,7	26,8	28,2	29,2	29,7	27,8
Hotele i restauracje	29,8	33,6	36,5	38,1	39,4	40,3	39,2	37,0
Transport, gospodarka magazynowa i łączność	20,7	22,9	24,4	28,7	26,3	26,1	25,9	24,6
Pośrednictwo finansowe	6,6	7,2	8,1	9,2	10,1	11,0	10,6	10,2
Obsługa nieruchomości i firm	9,2	10,1	11,0	11,2	9,1	8,0	6,9	5,8
Edukacja	0,4	0,5	0,5	0,6	0,7	0,7	0,7	0,7
Ochrona zdrowia i opieka społeczna	1,0	1,1	1,1	1,3	1,4	1,4	1,4	1,4

Źródło: Obliczenia własne na postawie Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju, Rok 2001, GUS, Warszawa 2002 i za poprzednie lata.

W roku 2000 spółki z udziałem kapitału zagranicznego stanowiły 13,9% ogółu podmiotów, które złożyły finansowe sprawozdania statystyczne, wobec 12,3% w 1999 r. i 14,6-15,3% w latach 1996-1998.

II.3.2. Zatrudnienie i wydajność pracy

W końcu 2000 r. spółki z udziałem kapitału zagranicznego zatrudniały łącz­nie 966,5 tys. osób, o 43 tys. osób (4,7%) więcej niż przed rokiem. Natomiast w spółkach z kapitałem zagranicznym, które złożyły sprawozdania roczne, pracowało 925,8 tys. osób, o 24 tys. osób (2,7%) więcej niż rok wcześniej (tabela 11). Stanowiło to 19,6% ogólnego zatrudnienia w podmiotach gospodarczych, które nadesłały finansowe sprawozdania statystyczne.

Tabela 11 :Zatrudnienie w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego na tle ogólnego zatrudnienia podmiotów gospodarki narodowej w latach 1994-2000 oraz według sekcji PKD w 2000 r.

Wyszczególnienie	Liczba zatrudnionych w spółkach w tys.	Udział w ogólnym zatrudnieniu w sektorze przedsiębiorstw w %
Ogółem: 1994	373.9	7,0
1995	495,3	10,1
1996	525,9	10,0
1997	682,8	12,5
1998	840,9	15,5
1999	901,8	18,2
2000	925,8	19,6
Według sekcji PKD w 2000 r.
Przemysł	548,9	23,3
w tym: przetwórstwo przemysłowe	535,3	28.1
Budownictwo	26,0	6,4
Handel i naprawy	160,6	22,5
Hotele i restauracje	26,6	46,6
Transport, gospodarka magazynowa i łączność	101,8	18,5
Obsługa nieruchomości i firm	45,6	11.2

Uwagi: Uwzględniono podmioty, które złożyły statystyczne sprawozdania finansowe za lata 1994-2000.

Źródło: Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego w 2000 r„ GUS, Warszawa 2001 i za poprzednie łata, Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych w 2000 r. GUS, Warszawa 2001 i za poprzednie lata oraz obliczenia własne.

Przyrost zatrudnienia w tej grupie spółek z kapitałem zagranicznym był w 2000 r. najniższy w całym analizowanym okresie od 1994 r. Okazał się on znacznie mniejszy nie tylko niż w latach 1997-1998, gdy przekraczał 150 tys. rocznie, lecz również niż w 1999 r. (60,9 tys.). Niemniej jednak udział spółek z kapitałem zagranicznym w ogólnym zatrudnieniu podmiotów ujętych w spra­wozdaniach finansowych utrzymał w 2000 r. tendencję do wzrostu (przyrost

udziału wyniósł 1,4 pkt. proc.). Podobnie jak w poprzednich latach, spółki te były liczącym się pracodawcą zwłaszcza w sekcjach PKD: hotele i restauracje (46,6% ogólnego zatrudnienia), przemysł (23,3%, w tym 28,1% w przetwór­stwie przemysłowym), handel i naprawy (22,5%) oraz transport, gospodarka magazynowa i łączność (18,5%).

Pod względem średniej wielkości zatrudnienia przypadającej na I przedsię­biorstwo spółki z udziałem kapitału zagranicznego były większe od ogółu pod­miotów gospodarki narodowej. Przeciętne zatrudnienie (w podmiotach z liczbą pracujących od 10 osób) wynosiło bowiem 107 osób na 1 przedsiębiorstwo, w tym w spółkach z kapitałem zagranicznym 151 osób, a w podmiotach z kapita­łem wyłącznie polskim 100 osób.

Tabela 12:Przychody z całokształtu działalności w przeliczeniu na 1 zatrudnionego w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego i podmiotach bez kapitału zagranicznego w latach 1997-2000 oraz według sekcji PKD w 2000 r.

	Przychody	Przychody spółek z udziałem kapitału
	podmiotów bez	zagranicznego
Wyszczególnienie	kapitału
	zagranicznego w tys.	w tys. zł na	przychody podmiotów bez
	zł na 1 zatrudnionego	1 zatrudnionego	kapitału zagranicznego na
			1 zatrudnionego = 100
Ogółem: 1997	140,6	285,7	203
1998	162,5	322,0	198
1999	182,2	378,0	207
2000	208,2	438,3	211
Według sekcji PKD
w 2000 r.:
Przemysł	187,2	380,9	203
w tym przetwórstwo
przemysłowe	169,2	382,6	226
Budownictwo	156,7	443,4	283
Handel i naprawy	489,0	764,8	156
Hotele i restauracje	82,2	98,0	119
Transport, gospodarka
magazynowa
i łączność	89,3	342,4	383
Obsługa
nieruchomości i firm	133,5	411,7	308

Uwagi: Uwzględniono podmioty, które złożyły statystyczne sprawozdania finansowe za lata 1997-2000.

Źródło: Jak w tabeli 11.

Wielkość zatrudnienia w spółkach z kapitałem zagranicznym oraz udział tych spółek w całkowitym zatrudnieniu są jednak stosunkowo niskie, jeśli wziąć pod uwagę osiągniętą już ogólną pozycję bezpośrednich inwestorów zagranicz­nych w gospodarce narodowej. Wiązać to należy ze znacznie oszczędniejszym gospodarowaniem czynnikiem pracy w tej grupie przedsiębiorstw niż wśród podmiotów z kapitałem wyłącznie polskim.

Jak pokazuje tabela 12, w latach 1997-2000 wydajność pracy w spółkach z kapitałem zagranicznym, mierzona przychodami w przeliczeniu na I zatrud­nionego, była około dwukrotnie wyższa niż w pozostałych przedsiębiorstwach i wykazywała lekką tendencję do wzrostu. Przewaga tych spółek w zakresie wy­dajności pracy występowała w 2000 r. - podobnie jak w poprzednich latach -we wszystkich analizowanych sekcjach PKD i kształtowała się od jedynie nie­znacznej w usługach hotelarsko-restauracyjnych do przewagi dwukrotnej w przemyśle i około czterokrotnej w transporcie, gospodarce magazynowej i łącz­ności.

Mimo pewnego osłabienia aktywności inwestycyjnej spółek z kapitałem za­granicznym w 2000 r. ich rola w procesach przebudowy technologicznej i mo­dernizacji polskiej gospodarki była nadal kluczowa.

W roku 2000 wydatki inwestycyjne spółek z udziałem kapitału zagraniczne­go o liczbie pracujących od 10 osób na pozyskanie majątku trwałego wynosiły 49 mld zł, a więc w cenach bieżących były o 3,3% mniejsze niż rok wcześniej (w handlu i naprawach spadły o 17%). Odpowiadały one 61,8% nakładów in­westycyjnych podmiotów, które złożyły statystyczne sprawozdania finansowe (w porównaniu z 62,2% w 1999 r. i 40,2% w 1997 r.) oraz 37% ogólnych na­kładów inwestycyjnych w gospodarce polskiej. W przetwórstwie przemysło­wym, handlu i naprawach oraz w transporcie, gospodarce magazynowej i łącz­ności nakłady inwestycyjne spółek z kapitałem zagranicznym stanowiły około 70% ogólnych nakładów inwestycyjnych (tabela 13). Z drugiej strony, spółki te pozostawały inwestorami o marginesowym znaczeniu w przypadku edukacji oraz ochrony zdrowia i opieki społecznej. Niewielka była również ich rola w procesach inwestycyjnych w rolnictwie, górnictwie i kopalnictwie oraz w za­opatrywaniu w energię elektryczną, gaz i wodę.

Tabela 13:Inwestycje spółek z udziałem kapitału zagranicznego na tle ogólnych nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej według sekcji PKD w 2000 r.

Wyszczególnienie	Nakłady inwestycyjne spółek z udziałem kapitału zagranicznego w mln zł	Udział w ogólnych nakładach inwestycyjnych sekcji PKD w %
Ogółem	49024,1	61,8
w tym:
Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo	141,7	5,7
Przemysł
w tym:	18152.2	48.8
górnictwo i kopalnictwo	126,4	6,3
przetwórstwo przemysłowe	17484,9	67,0
zaopatrywanie w energię elektr,, gaz i wodę	540,9	5,9
Budownictwo	2242,9	22.3
Handel i naprawy	10063,4	70,7
Hotele i restauracje	643,6	41,9
Transport, gospodarka magazynowa i łączność	12155,5	71,5
Pośrednictwo finansowe	2341,6	27,0
Obsługa nieruchomości i firm	3038,4	11,6
Edukacja	3,7	0,1
Ochrona zdrowia i opieka społeczna	8,5	0,3

Uwaga: Uwzględniono podmioty, które złożyły statystyczne sprawozdania finansowe za 2000 r. (udział w nakładach inwestycyjnych poszczególnych sekcji PKD - w odniesieniu do pełnych zbiorowości).

Źródło: Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego w 2000 i\, GUS, War­szawa 2001, Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych w 2000 r. GUS, Warszawa 2001, Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001 oraz obliczenia własne.

II.3.4. Kondycja finansowa

Zawarte w tabeli 14 zestawienie podstawowych relacji ekonomicznych wskazuje na systematyczną poprawę kondycji finansowej spółek z kapitałem zagranicznym w stosunku do ogółu podmiotów. W latach 1994-1997 lepsza niż tych spółek była na ogół kondycja firm z kapitałem wyłącznie polskim. Prze­waga spółek z kapitałem zagranicznym zarysowała się w 1998 r., a w latach 1999 i 2000 powiększyła się.

W roku 2000 wszystkie analizowane wskaźniki rentowności (obrotu brutto i netto, kapitału własnego, aktywów, majątku trwałego i majątku obrotowego) wzrosły silniej w spółkach z kapitałem zagranicznym niż w odniesieniu do ogółu podmiotów. W rezultacie sytuacja finansowa tych spółek przedstawiała się o wiele korzystniej niż spółek krajowych (z kapitałem wyłącznie polskim). Wskaźnik rentowności obrotu brutto spółek zagranicznych wyniósł 3,2%, a spółek krajowych tylko 0,6%. Przy przeciętnej rentowności obrotu netto dla ogółu podmiotów w wysokości 0,6%, w spółkach z kapitałem zagranicznym osiągnęła ona 1,4%, podczas gdy spółki krajowe wykazywały rentowność ujemną (-0,4%).³⁹ Analogiczna sytuacja - dodatnie wskaźniki w grupie spółek zagranicznych i ujemne w grupie spółek krajowych - wystąpiła również w od­niesieniu do wskaźników rentowności kapitału własnego i aktywów.

Tabela 14:Relacje ekonomiczne spółek z udziałem kapitału zagranicznego i ogółu podmiotów gospodarki narodowej w latach 1994-2000 (wskaźniki w %)

Wyszczególnienie		1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000
Wskaźnik poziomu kosztów z całokształtu działalności	A B	98,7 95,9	89,2 96,4	97,1 97,1	97,6 96,9	97,7 98,3	97,8 98,7	96,8 98,3
Rentowność obrotu brutto	A B	0,6 3,7	3,1 3,8	3,2 3,3	2,5 3,2	2,4 1,9	2,4 1,4	3,2 1,7
Rentowność obrotu netto	A B	-0,5 1,5	1,4 1,8	1,5 1,5	0,8 1,6	0,6 0,5	0,7 0,1	1,4 0,6
Rentowność kapitału własnego	A B	-2,3 10,2	5,2 3,0	6,7 3,0	3,7 3,8	2,3 1,3	2,6 0,2	5,1 1,6
Rentowność majątku (aktywów)	A B	-0,7 1,9	9,1 1,9	2,4 1,8	1,2 2,0	0,8 0,6	0,9 0,1	1,8 0,7
Rentowność majątku trwałego	A B	-1,5 3,1	3,9 2,7	5,0 2,6	2,4 3,1	1,4 1,0	1,5 0,1	3,1 1,1
Rentowność majątku obrotowego	A B	-1,4 4,7	4,3 6,7	5,0 5,6	2,5 5,9	1,8 1,9	2,1 0,3	4,6 2,0
Wskaźnik płynności I stopnia	A B	20,8 24,1	19.9 24,1	20,0 21,8	18,4 19,4	18,5 18,8	17,1 18,4	16,4 17,1
Wskaźnik płynności II stopnia	A B	75,5 86,8	75,6 69,6	74,6 80,8	74,8 77,6	74,9 75,3	76,0 74,6	75,4 74,0

Uwagi: Uwzględniono podmioty, które złożyły statystyczne sprawozdania finansowe za lata 1994-2000:

A - spółki z udziałem kapitału zagranicznego, B - podmioty ogółem.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie Działalności gospodarczej spółek z udziałem kapitału zagranicznego w 2000r., GUS, Warszawa 2001 i za poprzednie lata.

Jeśli natomiast wziąć pod uwagę wszystkie rozpatrywane kategorie: liczbę działających podmiotów, wielkość zatrudnienia, przychody z całokształtu dzia­łalności i z eksportu, nakłady inwestycyjne, majątek trwały i obrotowy oraz kapitały własne i obce, to udział spółek z kapitałem zagranicznym w gospodar­ce polskiej można określić szacunkowo na 36% w 2000 r. wobec 33,3% w 1999 i 13% w 1994 r. (tabela 15). Warto jednak zauważyć, że przyrost omawiane­ go udziału zaczął ostatnio zmniejszać się - z 5,8 pkt. proc. w 1998 r. do 4,3 pkt. proc. w 1999 r. i 2,7 pkt. proc. w 2000 r. Można to wiązać ze spadkiem udziału spółek z kapitałem zagranicznym w ogólnej liczbie analizowanych podmiotów w latach 1998-1999, a w 2000 r. z niewielkim zmniejszeniem roli tych spółek w procesach inwestycyjnych i nieznacznym tylko wzrostem ich udziału w ogól­nym zatrudnieniu. Tendencja do stopniowego stabilizowania się udziału spółek z kapitałem zagranicznym w potencjale i aktywności gospodarczej ogółu pod­miotów mogła nasilić się w 2001 r. w następstwie znacznego osłabienia napły­wu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski.

Tabela 15: Spółki z kapitałem zagranicznym na tle ogółu podmiotów gospodarki narodowej Polski w latach1996-2000 (udział w %)

Wyszczególnienie	1996	1997	1998	1999	2000
Inwestycje	33,2	40,2	52,8	62,2	61,8
Sprzedaż eksportowa	28,3	33,4	42,0	48,9	57,3
Kapitały obce	24,5	29,9	36,0	38,7	40,9
Majątek obrotowy	23,2	27,7	32,2	35,8	37,7
Przychody	20,0	22,6	26,8	31,6	34,0
Majątek trwały	10,8	15,3	23,1	28,7	32,0
Kapitały własne	9,2	12,0	17,8	22,9	27,2
Zatrudnienie	10,0	12,5	15,6	18,2	19,6
Liczba podmiotów	14,6	15,3	15,1	12,3	13,9
WSKAŹNIK ŚREDNI	19,3	23,2	29,0	33,3	36,0

Uwagi: Uwzględniono podmioty, które nadesłały statystyczne sprawozdania finansowe za lata 1996-

2000.

Źródło: Jak w tabelach od 12-14.

II.4.Ocena atrakcyjności Polski dla inwestorów zagranicznych na tle krajów Europy Środkowej i Wschodniej

Polska utrzymuje pozycję lidera wśród krajów Europy Środkowej i Wschod­niej pod względem wartości strumienia napływających bezpośrednich inwesty­cji zagranicznych. Do całego regionu napłynęło w 2001 r. 27 mld USD tych inwestycji, czyli o 1,5 mld więcej niż w poprzednim roku. Wzrost ten był więc wolniejszy niż w poprzednich latach. Natomiast do Polski - według danych PAIZ - napłynęło 7,15 mld USD. Oznacza to znaczny (o 1/3) spadek w sto­sunku do rekordowego roku 2000 r., gdy napłynęło 10,6 mld BIZ. W rezultacie udział Polski w napływie do całego regionu zdecydowanie spadł z 41,6 do 26,5%. Nieco korzystniejsza jest ocena Economist Inteligence Unit (EIU), sza­cującego ubiegłoroczny napływ do Polski na 7,8 mld USD, wobec 4,5 mld do Czech i 1,7 mld USD na Węgry. Polska prowadzi też pod względem pozyska­nych dotychczas zasobów inwestycji, które wynoszą blisko 57 mld USD.

Mniej korzystna jest pozycja Polski pod względem napływu BIZ per Capital takim ujęciu zdecydowanym liderem są Czechy, do których napływa dwuipółkrotnie więcej bezpośrednich inwestycji zagranicznych niż do Polski.

Uważa się, że na tak poważny spadek napływu BIZ do Polski w 2001 r. zło­żyły się następujące przyczyny:

• mniejsze wpływy z prywatyzacji (o połowę w stosunku do oczekiwanych),

• pogorszenie wskaźników makroekonomicznych,

• zmiany przepisów wewnętrznych w Polsce, dotyczących m.in. specjalnych stref ekonomicznych,

• spowolnienie wzrostu gospodarczego w Stanach Zjednoczonych i Niem­czech,

• słaby system promocji Polski za granicą.

Prawdopodobnie ujawnił się też negatywny wpływ konfliktu między pol­skim rządem a takimi koncernami jak Eureko czy Vattenfall.

Zarówno pozycja, jak i tendencje zmian atrakcyjności Polski jako miejsca lokowania inwestycji są w zróżnicowany sposób oceniane przez poszczególne instytucje międzynarodowe i ośrodki opiniotwórcze. Można zaobserwować pewien wzrost krytycyzmu w ocenach. Jednak dopiero długotrwałe utrzymywa­nie się takich niekorzystnych zjawisk jak stagnacja gospodarcza czy wysoki deficyt budżetowy może spowodować zdecydowany spadek pozycji Polski w międzynarodowych rankingach.

Krytycznej oceny gospodarki Polski dokonała Komisja Unii Europejskiej, uznając, że wysoki poziom stóp procentowych i prognozy dotyczące utrzymy­wania się wolnego tempa wzrostu gospodarczego nie stwarzają korzystnego klimatu dla inwestorów. W związku z tym jedynie dla Polski, spośród krajów kandydujących do Unii Europejskiej, nie przewiduje się wzrostu napływu BIZ.

Jako przyczyny zwolnionego tempa wzrostu eksperci Komisji wymieniają:

• restrykcyjną politykę pieniężną (utrzymywanie wysokich stóp procento­wych),

• umacnianie się złotego,

• pogarszającą się sytuację na rynku pracy;

Na negatywne cechy obecnej sytuacji gospodarczej Polski wskazują też eks­perci Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju w swym raporcie „Transition Report2001: Energy in transition". Dostrzegają pogorszenie stabilizacji makro­ekonomicznej, wynikające z poluzowania polityki fiskalnej i dopuszczenia do znacznego wzrostu deficytu budżetowego. Zwracają uwagę na stałe pogarszanie się sytuacji na rynku pracy. Zauważają, że niewiele wyższy w niektórych rejo­nach poziom wynagrodzeń przeciętnych niż minimalnych hamuje kreację miejsc pracy dla nisko wykwalifikowanych i nowo wstępujących na rynek pra­cy. Postulują więc:

• poprawę regulacji dotyczących rynku pracy,

• dalszy postęp w restrukturyzacji przedsiębiorstw,

• wprowadzenie reform zabezpieczeń społecznych, zwłaszcza systemu eme­rytalnego, by umożliwić zmniejszenie deficytu budżetowego;

Natomiast pozytywnie EBOR ocenia - na tle innych krajów Europy Środ­kowej i Wschodniej - postępy Polski w transformacji funkcjonowania takich dziedzin jak: przedsiębiorstwa, rynki, infrastruktura (telekomunikacja, koleje itd.) czy instytucje finansowe.

Korzystniej niż EBOR stabilizację gospodarki polskiej ocenia Lehman Brothers -jeden z najbardziej renomowanych banków inwestycyjnych. Doko­nuje on oceny rynków wschodzących za pomocą tzw. wskaźnika stabilności stability index, uwzględniając polityczne i gospodarcze czynniki, które pozwa­lają uznać dany kraj za ustabilizowany i zdolny do przeciwstawienia się zagro­żeniom finansowym, surowcowym itp. Polska znalazła się w tym rankingu na drugim miejscu, otrzymując 72 punkty w skali od 0 do 100. Za najbardziej sta­bilne zostały uznane Węgry, które otrzymały 75 punktów. Natomiast Rosja uzyskała 58 punktów, a Ukraina 53. Rzeczywiście dwa spośród głównych wskaźników stabilizacji gospodarki uległy w Polsce w 2001 r. zdecydowanej poprawie. Są to poziom inflacji i deficytu rachunku obrotów bieżących.

Polska gospodarka została też korzystnie oceniona przez misję MFW. Orga­nizacja ta zapowiada, że ożywienie gospodarcze na rynkach światowych będzie odczuwalne także w Polsce, ale nie wcześniej niż w drugiej połowie 2002 r. Później Polska powinna osiągać roczne tempo wzrostu na poziomie 4-4,5% dzięki przeprowadzonym już reformom i członkostwu w Unii Europejskiej. Rezultatem niższej inflacji będzie poprawa nastrojów konsumenckich i większe skłonności do zakupów. Zwiększeniu eksportu i odwróceniu tendencji spadku nakładów inwestycyjnych powinny sprzyjać niższe stopy procentowe i osłabie­nie złotego. Z drugiej strony wzrost gospodarczy Polski - zdaniem MFW -hamuje zbyt wysoki, jeśli uwzględni się osiągnięty stan rozwoju gospodarcze­go, poziom wydatków publicznych i podatków. Część transferów społecznych jest nieefektywna. Przede wszystkim KRUS (kasy rolniczego ubezpieczenia społecznego) są raczej instytucją pomocy społecznej niż ubezpieczeń społecz­nych. MFW proponuje nie tylko zamrożenie możliwości wchodzenia do tego systemu, ale wyprowadzenia lepiej zarabiających rolników do FUS.

O nastawieniu inwestorów zagranicznych do danej gospodarki świadczą oceny wiarygodności kredytowej i poziomu ryzyka inwestycyjnego renomo­wanych agencji rankingowych. Szczególnie korzystnymi ocenami wśród krajów Europy Środkowej wyróżnia się Słowenia, która u wszystkich trzech agencji otrzymała rankingi oznaczające następującą ocenę: dobra jakość, ewentualna podatność na zagrożenia w przyszłości (tabela 16). Taką ocenę Czechy uzyskały jedynie u Standard & Poors. Obie pozostałe agencje przyznały temu krajowi, podobnie jak Węgrom, Polsce i Estonii, ocenę: dostateczna jakość, częściowe zabezpieczenie przed przyszłymi zagrożeniami. Ostatnie trzy kraje uzyskały taką ocenę także u Standard & Poors. Nieco gorszą ocenę wszystkich trzech agencji uzyskała Słowacja: wątpliwa jakość, umiarkowana zdolność do wywiązywania się ze zobowiązań. Natomiast znacznie gorszą Rumunia: zła jakość, mała zdolność do spłaty zobowiązań w dłuższym okresie. Taką też oce­nę uzyskała u Moody's Jnvestors Services Rosja, a u pozostałych dwóch agencji _h jeszcze gorszą.

W rankingu najbardziej konkurencyjnych krajów „Global Competitiveness Report 2001- 2002", przygotowanego na tegoroczne Światowe Forum Ekono­miczne, Polska została sklasyfikowana na 41. miejscu wśród 75 uwzględnio­nych krajów, zarówno pod względem bieżącej konkurencyjności CCI - Current Competitiveness Index (oznacza to spadek o 7 pozycji w stosunku do ubiegłego roku), jak i konkurencyjności wzrostu GCI - Growth Competitiveness Index, co oznacza utrzymanie pozycji z ubiegłego roku. Pierwszy indeks uwzględnia m.in. otoczenie biznesowe i strategie rynkowe przedsiębiorstw. Indeks konku­rencyjności wzrostu mierzy średniookresowe perspektywy rozwoju gospo­darczego, m.in. przez ocenę zaawansowania technologicznego i oddziaływania instytucji publicznych na gospodarkę.

Tabela 16: Oceny wiarygodności inwestycyjnej krajów Europy Środkowe

Kraj	Standard & Poors	Moody's Investor Services	Fitch IBCA
Słowenia	A	A3	A
Czechy	A-	Baal	BBB+
Węgry	BBB+	Baal	BBB+
Polska	BBB+	Baal	BBB+
Estonia	BBB+	Baal	BBB
Słowacja	BB+	Bal	BB+
Rumunia	B-	B3	B-
Rosja	D	B3	CCC

Źródło: J. Brzozowski, Czym Czesi przyciągnęli Toyota?, Boss Gospodarka, 9/2002 (424).

Ogólna ocena bieżącej konkurencyjności gospodarki Polski w tym najbar­dziej prestiżowym rankingu to 4,30 pkt, podczas gdy najwyższa możliwa do osiągnięcia ocena to 7 pkt. Za najbardziej konkurencyjny kraj została uznana Finlandia, uzyskując ocenę 6,03 pkt. Wśród krajów naszego regionu najwyżej zostały ocenione Węgry, Estonia i Słowenia, które zajęły odpowiednio 28., 29. i 31. pozycję. W mniejszym stopniu wyprzedziły Polskę Czechy (37. miejsce) oraz Słowacja (40.). Za mniej konkurencyjną od Polski została uznana Litwa (43. miejsce), Łotwa (47.), Rosja (60.) oraz Ukraina (69.).

Pod względem konkurencyjności wzrostu najwyżej zostały ocenione Węgry, które awansowały z 32. na 26. pozycję. Tuż za nimi uplasowała się Estonia, a wyżej niż Polska także Czechy na 35. miejscu i Słowacja na 39. Tuż za Polską, na 42. miejscu, znalazła się Łotwa. Litwa zajęła 49., Rosja 58., a Ukraina 60. pozycję.

Stosunkowo korzystnie został oceniony w Polsce stan zaawansowania tech­nologicznego. W tym rankingu nasz kraj zajął 35. miejsce. Zdecydowanie naj­lepiej spośród krajów naszego regionu wypadła Estonia, plasując się na 8. miej­scu. Znacznie gorszą pozycję uzyskała Polska w rankingu podatności na korup­cję (45. miejsce). Jednak Polska została uznana - obok m.in. Węgier, Rosji i Ukrainy - za kraj poprawiający swą konkurencyjność i mający szansę na utrzymanie tej tendencji w przyszłości. Natomiast Czechy znalazły się w grupie krajów o niepomyślnych prognozach. Szczególnie źle zostało ocenione w Pol­sce stwarzanie możliwości dla działalności przedsiębiorstw (55. miejsce) oraz makroekonomiczne otoczenie rozwoju gospodarki (50. miejsce). Tymczasem Węgry, Słowenia i Estonia w tym ostatnim rankingu zajęły odpowiednio 38., 39. i 43. miejsce. Mimo to Polska jest wymieniana wśród krajów, które nadal będą atrakcyjne dla inwestorów zagranicznych. Jako położona blisko dużych rynków zbytu, może być doskonałą platformą ekspansji na rynki zagraniczne.

Dwumiesięcznik „Foreign Policy" i firma A. T. Kearney Inc. w swym dru­gim dorocznym rankingu globalizacji dokonała oceny 62 krajów wysoko roz­winiętych i tzw. „wschodzących rynków". „Indeks globalizacji" jest obliczany jako suma czterech bardziej szczegółowych wskaźników: integracji gospodar­czej, kontaktów osobistych, technik informatycznych i zaangażowania politycz­nego. Przy ocenie integracji gospodarczej uwzględniono poziom obrotów han­dlu zagranicznego, bezpośrednich inwestycji zagranicznych, przepływy kapitału portfelowego i płatności z tytułu pracy i posiadania aktywów za granicą. Osobi­ste kontakty obejmują podróże zagraniczne i turystykę oraz międzynarodowe rozmowy telefoniczne. Z kolei poziom techniki określa liczba użytkowników Internetu, łączy internetowych i serwerów zapewniających bezpieczne transak­cje w handlu internetowym. O politycznym zaangażowaniu świadczy natomiast liczba organizacji, których członkiem jest dany kraj, liczba misji Rady Bezpie­czeństwa ONZ, w których uczestniczy i liczba ambasad

Za najbardziej zglobalizowany kraj uznano Irlandię, która wyprzedziła Szwajcarię i ubiegłorocznego zwycięzcę - Singapur. Poza tym ostatnim krajem, pierwszą dziewiątkę tworzą wyłącznie małe kraje Europy Zachodniej. Można zaobserwować odwrotną zależność między poziomem zglobalizowania i wiel­kością kraju, ale dotyczy to tylko krajów o zbliżonym poziomie rozwoju. Po­zytywna zależność istnieje natomiast między stopniem zglobalizowania i egaltaryzmem. Wysoko zglobalizowane kraje na ogół charakteryzują się też wyso­kim poziomem podatków. Polska zajęła 27. miejsce. Najwyżej spośród krajów Europy Środkowej i Wschodniej zostały sklasyfikowane Czechy - na 16. miej­scu. Wyższą pozycję od Polski uzyskała też Słowacja (22.), Węgry (23.) i Chorwacja (25.). Natomiast na dalszych miejscach znalazły się Słowenia (30.), Rosja (39.), Rumunia (41.) i Ukraina (42.).

W rankingu wiarygodności kredytowej amerykańskiego miesięcznika „Institutional Investor" (marzec 2002) na podstawie danych dostarczonych przez głównych ekonomistów stu czołowych światowych banków i funduszy inwe­stycyjnych oraz domów maklerskich Polska została sklasyfikowana na 36. miejscu wśród 150 krajów, uzyskując 59,6 pkt. przy 100 możliwych do uzyska­nia (zob. tabela 17). Oznacza to poprawę o 2 pozycje i uzyskanie wyniku wyższego o 0,4 pkt. w porównaniu z poprzednim rankingiem z września 2001 r. Najwyższą pozycję wśród krajów naszego regionu utrzymała Słowenia (28. miejsce), a wyższą od Polski także Czechy (35.) i Węgry (30.).

Tabela 17:Ranking krajów Europy Środkowej i Wschodniej według „Institutional Investor"

	Miejsce				Indeks		Zmiana (w %)
Kraj	IX 2000	III 2001	IX 2001	III 2002	III 2001	III 2002	6-miesięczne	Roczna
Słowenia	29	30	28	28	64,0	65,8	0,9	1,8
Czechy	38	35	34	35	60,7	61,3	0,8	0,6
Węgry	31	36	32	30	60,2	65,0	3,0	4,8
Polska	36	38	38	36	59,3	59,6	0,4	0,6
Estonia	45	47	46	43	53,2	56.2	1,2	3,0
Łotwa	59	57	55	56	45,8	48,2	0,2	2,4
Słowacja	58	58	56	54	45,5	48,8	1,1	3,3
Litwa	69	62	60	58	44,0	46,3	0,3	2,3
Chorwacja	66	65	63	-	43,2	-	-	-
Bułgaria	74	74	70	69	35,0	38,6	2,0	3,6
Rosja	95	93	92	80	27,0	32,2	5,4	5,2
Ukraina	117	117	113	-	17,2	-	-	-
Albania	124	128	132	-	14,9	-	-	-
Białoruś	129	130	130	-	14,0	-	-	-
Serbia i
Czarnogóra	134	141	131	-	10,7	-	-	-

Źródło: Jnstitutionat Inwestor", March 2000, March2001, March 2002 oraz W.K., Polska awan­sowała, Parkiet nr 55( 1972), 19.03.2002 r.

W największym stopniu, wśród wszystkich krajów uwzględnionych w ran­kingu, swoją pozycję poprawiła Rosja.

Brytyjski miesięcznik „Euromoney" prezentuje corocznie w marcu i wrze­śniu ranking krajów pod względem wiarygodności dla inwestorów, uwzględ­niający m.in. ryzyko polityczne, wskaźnik zadłużenia i stopień wywiązywania się z obsługi długu. W ostatnim rankingu Polska zajęła 41. miejsce wśród 185 ocenianych krajów, co oznacza awans o siedem pozycji w stosunku do września i o dwie pozycje w stosunku do marca 2001 r. (zob. tabelę 18).

Natomiast uzyskana przez Polskę ocena 65,81 pkt. (przy maksymalnej oce­nie 100 pkt.) jest wyższa od uzyskanej przed rokiem o 2,41 pkt. Z pewnością w dużym stopniu wynikało to z poprawy bilansu płatniczego naszego kraju. Dzię­ki temu Polska znalazła się znów przed Estonią. Natomiast Słowacja i Łotwa zmniejszyły dystans do naszego kraju, poprawiając swą pozycję o dwanaście miejsc od października 2001 r. Na czele krajów naszego regionu pozostały Słowenia i Węgry.

Tabela 18:Ranking krajów Europy Środkowej i Wschodniej według „Euromoney"

			Miejsce			Łączna punktacja
Kraj
	III 2000	IX 2000	III 2001	1X2001	III 2002	III 2000	III 2001	III 2002
Słowenia	32	33	33	31	31	71,28	71,83	73,82
Węgry	42	40	32	35	36	61,83	72,07	70,17
Czech	44	43	41	41	37	60,19	64,20	68,48
Polska	43	42	45	41	41	61,67	63,40	65,81
Estonia	55	55	44	49	45	54,34	63,75	63,43
Słowacja	66	62	53	58	46	48,44	56,91	62,54
Łotwa	59	61	61	64	52	52,08	54,48	58,30
Chorwacja	70	70	55	59	58	47,08	55,52	55,80
Litwa	61	69	67	66	62	50,10	52,98	54,42
Bułgaria	84	80	76	74	74	39,75	46,32	45,64
Rumunia	107	103	83	82	79	33,80	41,14	43,53
Rosja	133	95	97	94	98	30,00	37,60	35,90
Ukraina	134	115	122	121	120	29,96	31,57	29,76
Albania	146	135	125	139	127	28,18	31,05	28,78
Macedonia	120	100	104	150	136	32,02	35.14	28,10
Mołdawia	142	134	140	143	139	28,71	29,88	27,75
Białoruś	140	129	131	157	144	29,14	30,13	26,94
Serbia i
Czarnogóra	175	178	180	178	176	12,64	17,88	18,74

Źródło: „Euromoney" March 2000, March 2001, March 2002.

W prognozie ekonomistów na lata 2002-2003 opracowanej na podstawie odpowiedzi ekonomistów czołowych instytucji finansowych i ekonomicznych na pytania dotyczące spodziewanego wzrostu, stabilizacji monetarnej, bilansu obrotów bieżących, salda budżetu, poziomu bezrobocia i strukturalnych nie­równowag Polska została sklasyfikowana dopiero na 46. pozycji (przed rokiem na 38.), osiągając 58,5 pkt. (maksymalna ocena to 100 pkt.), Wyższą notę uzy­skała Słowenia (65,1 pkt. i 23. miejsce) oraz Węgry (64,1 pkt. i 21. miejsce), a także Czechy (59,7 pkt. i 40. miejsce), które przed rokiem były za Polską. Niewiele gorszą ocenę niż Polsce przyznano Estonii. Natomiast znacznie niżej sklasyfikowano Słowację (58. miejsce), Litwę (63.), Łotwę (67.), Chorwację (68.), Bułgarię (74.) i Rosję (79.). Rumunia zajęła dopiero 88. miejsce, a pozo­stałe kraje regionu jeszcze dalsze.

W raporcie instytutu Economtst Intelfigence Unit, zatytułowanym East Eu-ropean Investment Prospect, zaprezentowano ranking krajów Europy Środko­wej i Wschodniej pod względem atrakcyjności otoczenia dla biznesu. Polska na lata 2001-2005 uzyskała 7,07 pkt., przy maksymalnej nocie 10 pkt. Zapewniło jej to trzecią lokatę po Estonii i Węgrzech. Poprawa otoczenia dla biznesu po­zwoli na uzyskanie w latach 2001-2005 w całym regionie - liczącym 27 państw - 160 mld USD bezpośrednich inwestycji zagranicznych, czyli sumę o 36% większą niż w poprzednim pięcioleciu. Na 2002 r. ten należący do grupy wydawniczej tygodnika „The Economist" instytut przewiduje rekordową kwotę napływu wysokości 32 mld USD.

Jednocześnie w 2002 r. ma nastąpić dalszy spadek napływu BIZ do Polski do 6,5 mld USD, podczas gdy napływ do Czech ma pozostać na dotychczaso­wym poziomie, a na Węgrzech wzrosnąć do 1,9 mld USD. W latach 2003-2005 inwestycje te w Polsce mają jednak rosnąć o 0,5 mld rocznie do 8 mld USD, podczas gdy w Czechach i na Węgrzech mają ustabilizować się odpowiednio na poziomie ok. 4 i ok. 2 mld USD. W sumie w latach 2001-2005 średnioroczny napływ do Polski ma osiągnąć 6,9 mld USD (podczas gdy w latach 1996-2000 było to 6,5 mld USD), będzie więc wynosił 3,2% PKB i 178 USD per capita (podczas gdy w poprzednim pięcioleciu odpowiednio 4,3% i 169 USD). Na­pływ ten będzie więc niewiele wyższy niż do Rosji, gdzie osiągnie wartość 6,6 mld USD, wobec 3,2 mld USD w latach 1996-2000, Ze względu na wzra­stającą stabilność Rosji i Azji Środkowej przewiduje się wzrost udziału krajów WNP kosztem udziału krajów Europy Środkowej w dopływie BIZ do całego regionu.

Tempo i perspektywy rozwoju gospodarczego uznaje się za bardzo istotny czynnik wpływający na zainteresowanie kapitału międzynarodowego danym krajem. Warto więc dokonać porównania tempa wzrostu PKB Polski i innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Polska straciła pozycję jednego z naj­szybciej rozwijających się krajów w naszym regionie (zob. tabela 19). W 2001 r. uzyskała najniższe tempo wzrostu PKB spośród wszystkich krajów naszego regionu będących kandydatami do Unii Europejskiej. Również w pro­gnozach na najbliższe lata jej sytuacja jest najmniej korzystna. O ile w całym regionie tempo wzrostu PKB zmniejszyło się z 6% w 2000 r. do 4,5% w 2001 r„ (na 2002 r. przewiduje się wzrost o 3,8%), to w Polsce odpowiednio z 4,0% do 1,0%, a w 2002 r. nie przewiduje się większej zmiany tego tempa.

Pełne członkostwo w Unii Europejskiej niektórych krajów regionu spowo­duje, że nie będą one postrzegane przez inwestorów jako „wschodzące rynki" z ryzykiem korupcji i biurokratycznych udręk⁴⁰. Będą one bowiem musiały prze­jąć cały unijny dorobek prawny, w tym zabezpieczeń prawnych. Znikną kolejki na granicy ze względu na swobodę przepływu towarów itd. Jest to jedna z wielu przesłanek dążenia do tego, by nasz kraj został przyjęty razem z pierwszą grupą krajów z naszego regionu. Trzeba jednak pamiętać, że obecnie prawo unijne nie dopuszcza stosowania wobec inwestorów zagranicznych wyższych ulg podatkowych niż wobec inwestorów krajowych (stosowała to np. Irlandia).

Tabela 19:Tempo wzrostu PKB krajów Europy Środkowej i Wschodniej

Kraj	Tempo wzrostu PKB (w %)
	1998	1999	2000	2001	2002	2003
					Prognoza
Białoruś	8,4	3,4	5,8	4,1	*	*
Bułgaria	3,5	2,4	5,8	4,5	4,0	4,0
Chorwacja	2,5	-0,4	3,7	4,5(I-II kw.)	3,0	4,0
Czechy	-1,2	-0,4	2,9	3,6	3,0 (MFW)	4,0 (MFW)
Estonia	4,7	-0,7	6,9	5,3	4,7 (KE)	5,4 (KE)
Litwa	5,1	-3,9	3,9	5,0 (I-III kw.)
Łotwa	3,9	1.1	6,6	7,6	4,5 (KE)	6,5 (KE)
Mołdawia	-6.5	-3,4	1,9	6,1 (szac.)	*	*
Polska	4,8	4,1	4,0	1,0	1,9(KE)	3,4 (KE)
Rosja	-4,9	5,4	8,3	5,0	3,0	4,0
Rumunia	-4,8	-2,3	1.6	5,3	3,6
Serbia i
Czarnogóra	2.4	-19,2	9,9	5,0 (szac.)	4,0	4,0
Słowacja	4,1	1,9	2,2	3,3	4,0 (MFW)	4,1 (MFW)
Słowenia	3,8	5,2	4,6	3,1 (I-III)	3,5	4,0
Ukraina	-1,9	-0,2	5,8	9,0	5.0	5,0
Węgry	4,9	4,2	5,2	3,8	3,5 (MFW)	4,3 (MFW)

Źródło: Kwartalnik Statystyki Międzynarodowej nr I, marzec 2002 r, GUS, CESTAT „Statisti-cal BuIIetin,Quartely", Warsaw 2002, January. „Transition Report 2001: Energy in trartsition", EBRD, London 2001, Wiedeński Instytut ds. Międzynarodowych Porównań Gospodarczych (WIIW), materiały WEH polskich ambasad oraz Komisji UE i MFW.

Rozdział III

Charakter technologii transferowanych przez zagranicznych inwestorów w Polsce — wyniki badań ankietowych

III.1. Cele i założenia badania ankietowego

Ocena IB z punktu widzenia transferu technologii i poprawy pozycji konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw była przedmiotem badań ankietowych. Celem przeprowadzonej analizy było uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania:

• jakie są przejawy transferu technologii przez przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego działające w Polsce,

• jaka jest nowoczesność wprowadzanych technologii,

• jak istotny jest motyw przewagi technologicznej wśród motywów podejmowania IB w Polsce,

• jak wejście inwestora zagranicznego wpływa na wybrane wielkości w firmie, takie jak: jakość wyrobów, nowoczesność maszyn i urządzeń, zaawansowanie wykorzystywanych technologii, wykształcenie kadry technicznej itp.,

• jaka jest skala i motywy prowadzenia przez przedsiębiorstwa z udziałem kapitału

• zagranicznego działalności badawczo-rozwojowej w Polsce.

W badaniu przyjęto założenie, że proces transferu technologii do Polski ma charakter dwuetapowy. Po pierwsze, następuje przeniesienie technologii od partnera zagranicznego do przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce. W etapie drugim dochodzi do dyfuzji technologii do innych przedsiębiorstw, co określić można jako proces uczenia. Transfer technologii zainicjowany przez inwestora wykracza więc poza samo przeniesienie majątku trwałego (na przykład maszyn i urządzeń bądź rozwiązań organizacyjnych). Transfer ten obejmuje też dalszą asymilację i rozpowszechnienie przenoszonych rozwiązań w całej gospodarce.

Kwestionariusze ankiety (różne dla każdej z grup respondentów) rozesłane zostały do 500 przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego oraz 350 przedsiębiorstw działających w Polsce bez udziału kapitału zagranicznego. Ze względu na ograniczenia budżetowe zrezygnowano z losowego doboru próby. Przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego wybrano z listy największych inwestorów zagranicznych PAIZ oraz spośród członków Izby Przemysłowo-Handlowej Inwestorów Zagranicznych. Firmy bez kapitału zagranicznego wybrane zostały z bazy adresowej Teleadreson. W przypadku firm z kapitałem zagranicznym ankietowano tylko i wyłącznie Przedsiębiorstwa sektora produkcyjnego, w grupie firm bez kapitału zagranicznego badanie dotyczyło też firm z sektora Usług. Ostatecznie obiektem badań były firmy o różnym profilu działalności, różnej - wielkości i zróżnicowanych warunkach działalności. Z wysłanych pocztą kwestionariuszy otrzymano zwrot 88 ankiet od przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego oraz 79 od podmiotów z kapitałem krajowym (co stanowi odpowiednio 17,6% i 22,5% wysłanych ankiet). W ankiecie zrezygnowano z pytań dotyczących wyników finansowych (za wyjątkiem przeznaczenia zysku na cele inwestycyjne w Polsce lub transferu za granicę) prowadzonej działalności, spraw podatkowych,, wynagrodzeń itp., uważając że w przypadkach takich odpowiedzi udziela się niechętnie i nie są one prawdziwe.

III.2. Wyniki badania ankietowego w grupie firm z udziałem kapitału zagranicznego

• Informacje ogólne

Przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego, na podstawie których przeprowadzono badania ankietowe, obejmowały zróżnicowany wewnętrznie zbiór firm z punktu widzenia rodzaju prowadzonej działalności przemysłowej, wielkości zatrudnienia oraz udziału kapitału zagranicznego w majątku firmy.

W większości badanych firm zagraniczny udziałowiec wszedł do przedsiębiorstwa w roku 1990 lub w latach następnych. W 21% przedsiębiorstw inwestor wszedł przed rokiem 1990, natomiast w przypadku 71% firm, wejście zagranicznego inwestora miało miejsce w roku 1990 lub w latach kolejnych. W przypadku 45 przedsiębiorstw (51% uzyskanych odpowiedzi) partner zagraniczny wszedł w roku 1990, 1991 lub 1992. Charakterystyczną cechą struktury rozpatrywanych przedsiębiorstw jest dominacja branży materiałów budowlanych i metalowych, przemysłu chemicznego, spożywczego oraz elektromaszynowego. Dokładniejsze dane dotyczące branżowego rozkładu uzyskanych odpowiedzi prezentowane są na wykresie 4.

Wykres 4:Branżowa struktura badanych przedsiębiorstw

W próbie dominują przedsiębiorstwa o wielkości zatrudnienia poniżej 100 osób oraz zatrudniające 100 do 500 pracowników (po 36 przedsiębiorstw z każdej grupy). Sześć firm zatrudnia 500 -1000 osób, natomiast w 10 przypadkach zatrudnienie wynosi powyżej 1000 osób. W grupie największych przedsiębiorstw o zatrudnieniu powyżej 1000 osób obecne są firm z branży spożywczej, elektronicznej, materiałów budowlanych oraz środków transportu.

Wykres 5:Wielkość zatrudnienia w badanych przedsiębiorstwach

Większość przedsiębiorstw — 55% badanej zbiorowości — to firmy będące w 100-procentach własnością kapitału zagranicznego. Tylko w przypadku 19% firm inwestor miał udziały mniejszościowe. Udziały większościowe (51% i więcej) inwestora zagranicznego w kapitale zakładowym charakterystyczne są dla 72 firm, co stanowi 81% badanej populacji. Mniejszościowe udziały w kapitale zakładowym dotyczą przede wszystkim inwestorów szwedzkich, holenderskich i francuskich.

Wykres 6:Udział kapitału zagranicznego w kapitale zakładowym firmy

O znaczeniu polskiego rynku w strategii działalności zagranicznych inwestorów oraz o trwałości ich obecności w Polsce świadczyć może przeznaczenie wypracowanego zysku. Z punktu widzenia pozytywnych efektów wynikających z transferu technologii przyjąć można, że im większa część zysku jest reinwestowana w kraju lokaty, tym lepiej i tym większych efektów typu spill-over spodziewać można się na polskim rynku. Spośród firm 63% zadeklarowało, że wypracowany zysk przeznaczony został na cele inwestycyjne w Polsce, 5% przedsiębiorstw dokonało transferu zysku za granicę, 16% przeznaczyło zysk na cele inwestycyjne w Polsce oraz transfer za granicę, natomiast 7% poniosło stratę. Odpowiedzi nie udzieliło 9% przedsiębiorstw. Jeśli chodzi o strukturę ankietowanych firm według kryterium wielkości zagranicznego inwestora, w ponad połowie przedsiębiorstw (54%) inwestor jest przedstawicielem kapitału międzynarodowego (korporacja ponadnarodowa). Spośród inwestorów 36% to przedstawiciele średniego i drobnego kapitału zagranicznego, natomiast 10% to firmy zagraniczne działające tylko i wyłącznie na rynku kraju macierzystego.

Jak dowodzą badania nad problematyką transferu technologii, prowadzone w innych krajach (Cantwell 1996, s. 146; Dunning 1993, s. 37), to przede wszystkim korporacje ponadnarodowe transferują nowoczesne technologie. Nie należy jednak zapominać, że także średni i drobny kapitał przyczynia się do przenoszenia rozwiązań technologicznych i ich dyfuzji w kraju lokaty kapitału.

• Kategorie technologii wprowadzone do przedsiębiorstw

Transfer technologii jest procesem trudnym do weryfikacji empirycznej. Ocenić można go przez określenie, w jakim zakresie technologie przyczyniają się do: wprowadzenia nowych produktów, zainstalowania nowych maszyn i urządzeń, poprawy jakości, zastosowania nowych metod zarządzania oraz zmiany innych kategorii (zob. wykres 7). Ocena intensywności zmian w obrębie każdego z wymienionych czynników stanowi podstawę do określenia wpływu transferu technologii na poprawę pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw.

Wykres 7:Kategoria technologu wprowadzonych do przedsiębiorstwa

W świetle prowadzonych badań stwierdzono, że transfer technologii najczęściej obejmował rozpoczęcie produkcji nowego produktu, wprowadzenie nowych maszyn i urządzeń, zastosowanie nowych metod produkcji oraz poprawę jakości. Relatywnie mniejsze znaczenie odgrywały: wprowadzenie nowych metod zarządzania, modernizacja wyrobów dotychczas produkowanych i zmiana alokacji czynników produkcji (praca-kapitał). Uzyskane odpowiedzi świadczyć mogą o znacznych procesach modernizacyjnych zachodzących w obrębie przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego. Dowodem tego jest przede wszystkim znaczna liczba odpowiedzi potwierdzających wprowadzanie nowych produktów, maszyn i urządzeń oraz poprawę jakości wytworzonych dóbr.

Relatywnie mniejszą rolę odgrywa zmiana relacji pracy do kapitału w przedsiębiorstwie. Wynika to prawdopodobnie ze zbyt krótkiego okresu działalności ankietowanych inwestorów zagranicznych oraz z faktu, że zmiany w wielkości zatrudnienia zazwyczaj spotykają się z dużym sprzeciwem zatrudnionych pracowników.

• Porównanie technicznych warunków produkcji z zagraniczną firmą "matką"

Wyznacznikiem zaawansowania technologii wprowadzonych do Polski jest także porównanie technicznych warunków produkcji podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego z zagranicznymi przedsiębiorstwami "matkami". Na zadane pytanie dotyczące porównania wyposażenia technicznego uzyskano rozkład odpowiedzi, według którego w ponad połowie firm wyposażenie to jest porównywalne z zagraniczną firmą "matką". Jednocześnie w blisko 30% przedsiębiorstwa udzielono odpowiedzi "gorsze" lub "znacznie gorsze". Rozkład odpowiedzi przedstawia wykres 8.

Wykres 8:Wyposażenie techniczne przedsiębiorstwa w porównaniu z zagraniczną firmą „matką”

• Motywy podejmowania inwestycji bezpośrednich w Polsce

Zagraniczni przedsiębiorcy w trakcie podejmowania decyzji o zaangażowaniu kapitałowym i jego skali na rynek Polski kierują się różnymi motywami. Jednym z elementów ich przewagi konkurencyjnej w stosunku do firm polskich jest dysponowanie przewagą technologiczną⁴¹

Wykres 9:Jak ważny był motyw przewagi technologicznej przy podjęciu decyzji o inwestowaniu w Polsce.

Wykres 10:Znaczenie pozostałych motywów podejmowania IB

Na zadane pytanie, jak ważny był motyw przewagi technologicznej przy podjęciu decyzji o zaangażowaniu w Polsce, w większości przypadków wybrano odpowiedź "trudno powiedzieć". Oznacza to, że stosunkowo dużo (41%) inwestorów nie przywiązywało wagi do tego czynnika przewagi konkurencyjnej. Z drugiej strony 1/3 ankietowanych firm udzieliła odpowiedzi "ważny" lub "bardzo ważny". Ocenie poddane zostały też inne motywy podejmowania IB w Polsce.

W analizowanej grupie przedsiębiorstw pozostałe motywy odegrały dużo większe znaczenie. Spośród nich, zdecydowanie najważniejsze okazały się "duży i chłonny rynek zbytu" oraz "niskie koszty pracy". Największe niezdecydowanie okazały firmy w odniesieniu do motywu "perspektywa członkostwa w UE". Tym samym nie potwierdziło się przekonanie, że antycypowane członkostwo Polski w UE traktowane jest jako element w istotnym stopniu wpływający na podejmowanie decyzji inwestycyjnych. Być może wynika to z orientacji inwestorów na rynek krajowy. W przypadku inwestorów spoza UE rola tego motywu była większa. Jako mało istotne określono "obecność najważniejszych konkurentów", a także "ominięcie barier handlowych".

• Wpływ technologii na nowoczesność produkcji

Jednym z przejawów postępu technicznego w przedsiębiorstwie i unowocześnienia jego produkcji jest udział wyrobów nowych i zmodernizowanych w sprzedaży. Jak wynika z rozkładu uzyskanych odpowiedzi, w 1/5 firm udział ten nie uległ zmianie. Wzrost udziału wyrobów nowych i zmodernizowanych odnotowano w 55 przedsiębiorstwach, co stanowi ponad 62% próby. W żadnym z przedsiębiorstw udział ten nie uległ zmniejszeniu.

Wykres 11:Udział wyrobów nowych i zmodernizowanych w sprzedaży po wejściu inwestora zagranicznego

Poprawę technologii wykorzystywanych w firmie ocenić można dzięki zmianie poziomu wybranych parametrów, np. jakości wyrobów, nowoczesności maszyn i urządzeń itp. w stosunku do okresu, w którym przedsiębiorstwo funkcjonowało bez udziału zagranicznego kapitału⁴².

Otrzymane wyniki świadczą, że największe pozytywne zmiany dokonały się w zakresie jakości produkowanych wyrobów, nowoczesności maszyn i urządzeń oraz poziomu niezawodności wytwarzanych dóbr. Przedstawiciele przedsiębiorstw poproszeni zostali o ocenę zmian tych samych parametrów u najważniejszych krajowych konkurentów. Porównanie takie umożliwia oszacowanie zakresu zmian pozycji konkurencyjnej krajowych konkurentów w wyniku zachodzących procesów "doganiania" oraz naśladownictwa firm liderów.

Wykres. 12:Zmiana parametrów w stosunku do okresu „bez kapitału zagranicznego”

Zdaniem ankietowanych przedstawicieli kadry kierowniczej firm z udziałem kapitału zagranicznego, u najważniejszych krajowych konkurentów przede wszystkim wzrosły nakłady inwestycyjne oraz jakość wyrobów. W dalszej kolejności poprawił się poziom wykorzystywanych technologii i nowoczesność parku maszynowego. Taki rozkład odpowiedzi świadczyć może o relatywnie mniejszej efektywności wdrażania nowych rozwiązań technologicznych przez krajowych konkurentów, gdyż zmianom w poziomie nakładów inwestycyjnych nie towarzyszą (w opinii ankietowanych firm) proporcjonalne zmiany w postaci zaawansowania wykorzystywanych technologii oraz poziomu niezawodności.

Wykres 13:Zmiana parametrów u najważniejszych krajowych konkurentów

Wejście inwestora zagranicznego oraz wprowadzanie przez niego nowych metod produkcji, zarządzania a także "doinwestowanie" przedsiębiorstwa wpływa na pozycję firmy na rynku oraz wartość obrotów. Chociaż zmiany tych parametrów nie wynikają tylko i wyłącznie z dokonanych zmian technologicznych, technologia ma pośredni wpływ na takie parametry, jak: wartość sprzedaży, pozycja firmy na rynku, obroty handlu zagranicznego oraz poziom zatrudnienia. Największy odsetek odpowiedzi "wzrost i znaczny wzrost" odnotowano w zakresie wartości obrotów (poziom sprzedaży). Wskazywano też na duże znaczenie obecności kapitału zagranicznego dla znacznej poprawy pozycji firmy na rynku i wykorzystanie mocy produkcyjnych. Należy zwrócić uwagę na wielkość zatrudnienia. W obrębie tego parametru odsetek udzielonych odpowiedzi "wzrost lub znaczny wzrost" był zbliżony do "spadek". Taki rozkład odpowiedzi nie jest zaskoczeniem, gdyż poprawa rentowności i wykorzystania mocy produkcyjnych w znacznej części przedsiębiorstw wymagała racjonalizacji zatrudnienia, co często oznacza redukcję liczby zatrudnionych.

Wykres 14:Zmiana wybranych parametrów w rezultacie wejścia zagranicznego inwestora

• Perspektywa funkcjonowania w Polsce

Na koniec prezentacji wyników badań ankietowych przedstawione zostaną opinie dotyczące przewidywań funkcjonowania w Polsce w najbliższych latach. Od tego, jak firmy oceniają swoje szansę i perspektywy działania na polskim rynku, zależą ich dalsze plany inwestycyjne, a także umacnianie pozycji technologicznej. Podsumowując uzyskane wyniki, można stwierdzić, że ponad połowa respondentów perspektywy ocenia jako bardzo optymistyczne lub optymistyczne. Jednocześnie 37% firm wykazuje umiarkowany optymizm. Z drugiej strony wśród uzyskanych odpowiedzi i zwróconych ankiet znalazły się też takie, które wskazują na wycofywanie kapitału zagranicznego z przedsiębiorstw. W trzech przypadkach przedsiębiorstwo — pomimo wejścia inwestora zagranicznego, upadło. Przypadki takie wymagałyby głębszej analizy typu case study i wówczas można by stwierdzić, czy inwestor wszedł do przedsiębiorstwa z zamiarem wyeliminowania konkurencji rynkowej. Otrzymano kilkanaście odpowiedzi, w których przedstawiciele firm informowali, że nie mogą wziąć udziału w ankiecie, gdyż zagraniczny inwestor okazał się partnerem niesolidnym, wycofał swoje udziały i firma aktualnie działa bez zagranicznego kapitału.

Wykres 15:Ocena perspektyw funkcjonowania w Polsce w najbliższych latach

• Wyniki badań ankietowych —przedsiębiorstwa krajowe (bez kapitału zagranicznego)

Jak już wspomniano, w badaniu przyjęto założenie, że proces transferu technologii do Polski ma charakter dwuetapowy. Transfer technologii zainicjowany przez inwestora wykracza więc poza samo przeniesienie majątku trwałego (na przykład maszyn i urządzeń bądź rozwiązań organizacyjnych). Transfer ten obejmuje też dalszą asymilację i rozpowszechnienie przenoszonych rozwiązań w całej gospodarce. Wśród przedsiębiorstw krajowych, które udzieliły odpowiedzi na ankiety, dominowały firmy budowlane, przemysłu materiałów budowlanych, przemysłu elektromaszynowego, chemicznego oraz spożywczego. Dokładniejsze informacje o strukturze respondentów zawiera wykres 16.

Wykres 16:Liczba przedsiębiorstw objętych badaniem według branż

Wśród ankietowanych firm dominowały przedsiębiorstwa zatrudniające od 100 do 500 osób (61%). Spośród respondentów 11% reprezentowało firmy o zatrudnieniu powyżej 500 osób. Większość przedsiębiorstw działa na rynku od wielu lat. Najstarsze przedsiębiorstwo funkcjonuje od roku 1836.

Wykres 17:Struktura zatrudnienia w badanych przedsiębiorstwach "krajowych"

Wykres 18:Rok rozpoczęcia działalności przez przedsiębiorstwo

Menedżerów przedsiębiorstw "krajowych" poproszono o udzielenie odpowiedzi na temat nowoczesności wykorzystywanych technologii. Z uzyskanych danych wynika, że dominującą grupę stanowią te firmy, w których wykorzystywane technologie mają wiek od 5 do 10 lat (35% firm). Jednocześnie w 32% firm technologie są starsze niż 10 lat. Taki rozkład odpowiedzi, w porównaniu z wiekiem technologii wykorzystywanych przez firmy z udziałem kapitału zagranicznego wskazuje na istniejącą lukę technologiczna.

Wykres 19:Nowoczesność wykorzystywanych technologii w przedsiębiorstwach "krajowych"

W ponad połowie firm technologia wytwarzana była w całości w Polsce (54% odpowiedzi), a 38% przedsiębiorstw zadeklarowało, że stosowana technologia pochodzi z zagranicy. Interesujących informacji dostarcza ocena jakości wytwarzanych wyrobów, w porównaniu z przedsiębiorstwami z kapitałem zagranicznym działającymi na polskim rynku. Spośród przedsiębiorstw 79% wskazuje, że jakość ta jest porównywalna. Świadczy to o stosunkowo wysokiej samoocenie respondentów. Taka wysoka ocena jakości jest zaskoczeniem, szczególnie w zestawieniu z różnicą w potencjale technologicznym.

Wykres 20:Jakość wyrobów w porównaniu z przedsiębiorstwami z udziałem kapitału zagranicznego działającymi w Polsce

Przejawem luki technologicznej jest wyposażenie techniczne krajowych przedsiębiorstw w porównaniu z firmami z udziałem zagranicznym. Z udzielonych odpowiedzi wynika, że w większości firm wyposażenie to jest gorsze lub znacznie gorsze. Natomiast 42% respondentów odpowiedziało, że jest porównywalne.

Tabela 20:Wyposażenie techniczne przedsiębiorstwa w porównaniu z zagranicznymi przedsiębiorstwami działającymi na polskim rynku

Wyposażenie techniczne	Liczba przedsiębiorstw	Udział w %
znacznie gorsze	4	5,1
gorsze	38	48,1
porównywalne	33	41,8
lepsze	2	2,5
znacznie lepsze	2	2,5
Suma	79	100

Źródło: Wyniki badania ankietowego.

Cechą charakterystyczną współczesnej gospodarki jest wzrost znaczenia technologii jako podstawowego czynnika determinującego procesy ekonomiczne. Technologia decyduje o kierunkach i tempie rozwoju gospodarczego, ale też o strukturze i warunkach współpracy międzynarodowej między krajami i przedsiębiorstwami. Innowacje technologiczne umożliwiają obniżenie kosztów produkcji, podniesienie jakości produkowanych wyrobów oraz wprowadzenie nowych produktów lub ich modeli na rynki krajowe i zagraniczne. Konkurencja w coraz większym zakresie obejmuje sferę innowacji technologicznych. Czy polskie przedsiębiorstwa zdają sobie sprawę ze znaczenia czynnika technologicznego w konkurowaniu na rynku? Ponad połowa respondentów stwierdziła, że znaczenie technologii w konkurowaniu jest ważne, 28% że bardzo ważne. Przedsiębiorstwa są więc świadome roli technologicznych aspektów konkurencji. Pozostaje jednak problem możliwości inwestycyjnych i zdolności do ponoszenia niezbędnych nakładów finansowych w celu poprawy i unowocześnienia technik produkcyjnych.

Wykres 21:Znaczenie czynnika technologicznego w konkurowaniu z przedsiębiorstwami z udziałem kapitału zagranicznego

Badanym menedżerom zadano pytania mające określić, czy, oraz w jakim stopniu, obecność firm z kapitałem zagranicznym — poprzez efekty naśladownictwa — przyczynia się do poprawy technologii w polskich przedsiębiorstwach. Spośród respondentów 71% wskazało, że obecność zagranicznego kapitału wymusza poprawę technologii poprzez efekt naśladowania. Jednocześnie w opinii 61% firm, które udzieliły twierdzącej odpowiedzi, wpływ ten jest umiarkowany. O efekcie naśladownictwa świadczy też fakt, że przedsiębiorstwa przejmują standardy jakości i standardy techniczne od przedsiębiorstw z udziałem zagranicznym.

Dodatkowe uwagi poczynione przez respondentów świadczą o tym, że efekty naśladownictwa w tym przypadku są wymuszone przez konkurencję i aby utrzymać się na rynku konieczne jest ciągłe śledzenie poczynań konkurencyjnych przedsiębiorstw.

Pod wpływem obecności kapitału zagranicznego krajowe firmy starają się poprawić jakość swych produktów oraz innych parametrów. Największe zmiany dotyczą jakości wyrobów, nowoczesności technologii oraz nowoczesności produktów.

Wykres 22:Czy obecność przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego —poprzez efekty naśladownictwa —przyczynia się do poprawy technologii

Wykres 23:Zmiana wybranych parametrów —poprzez efekty naśladownictwa

Część (38%) ankietowanych firm współpracuje z przedsiębiorstwami z udziałem kapitału zagranicznego działającymi w Polsce. W ocenie respondentów współpraca ta przede wszystkim przyczyniła się do podniesienia poziomu innowacyjności oraz intensywności szkoleń. Wzrosła także jakość i niezawodność produktów i zwiększył się udział wyrobów nowych i zmodernizowanych w sprzedaży. Relatywnie mniejszy wpływ współpraca wywarła na nowoczesność technologii produkcji i parku maszynowego. Jest to zrozumiałe, gdyż poprawa ostatnich dwóch parametrów wymaga znacznego wysiłku inwestycyjnego. W opinii wieli rezydentów zmiany te były konieczne i bez ich przeprowadzenia dłuższa współpraca nie byłaby w ogóle możliwa.

Wykres 24:Wpływ współpracy z firmami z kapitałem zagranicznym działającymi na polskim rynku na wybrane parametry

Jako podsumowanie badania ankietowego zaprezentowane zostaną oceny menedżerów dotyczące luki technologicznej między krajowymi przedsiębiorstwami i przedsiębiorstwami z udziałem kapitału zagranicznego działającymi w branży. Zdaniem większości respondentów luka ta wynosi 3 do 5 lat. Jednocześnie blisko 1/5 menedżerów oceniła tę lukę na ponad 5 lat. Udzielone odpowiedzi dowodzą, jak wielki wysiłek inwestycyjny należy ponieść, aby poprawić bazę technologiczną polskich przedsiębiorstw i poprawić konkurencyjność.

Jako optymistyczny uznać należy fakt, że blisko 80% firm współpracujących z przedsiębiorstwami z udziałem kapitału zagranicznego stwierdziło, że współpraca ta, poprzez efekty naśladownictwa i uczenia się, prowadzi do zmniejszenia tej luki.

Wykres 25:Luka technologiczna między przedsiębiorstwami z kapitałem krajowym i przedsiębiorstwami z udziałem kapitału zagranicznego działającymi w branży

Podsumowanie

Polska jest krajem, w którym lokowane jest coraz więcej kapitału zagranicznego w formie IB. W przeciwieństwie do inwestycji portfelowych, IB są formą długotrwałego zaangażowania i oznaczają nie tylko transfer kapitału, ale także całego pakietu aktywów — w tym technologii. Transfer technologii do Polski ma szczególne znaczenie, ze względu na fakt technologicznego zacofania kraju i jego niekonkurencyjności, czego dowodzi pogłębiające się ujemne saldo obrotów handlowych oraz niekorzystne wskaźniki charakteryzujące innowacyjność polskiej gospodarki.

Charakterystyczną cechą technologii jest jej nierównomierne rozłożenie w przestrzeni, co prowadzi do powstawania luk technologicznych, czyli współistnienia bardziej i mniej rozwiniętych technologii. Luki technologiczne stanowią element konkurencji rynkowej. Przyznać należy, że zjawisko transferu technologii przez zagraniczne IB nie doczekało się jeszcze kompleksowego i sformalizowanego opracowania teoretycznego. Nawet autorzy najbardziej renomowanych podręczników z dziedziny międzynarodowych stosunków gospodarczych bardzo mało miejsca poświęcają transferowi technologii. Teoretyczne aspekty tego zjawiska omawiane są przede wszystkim w teoriach handlu międzynarodowego oraz teoriach transferu kapitału⁵². Przegląd literatury teoretycznej dotyczącej problematyki IB oraz handlu międzynarodowego i transferu technologii pozwala na stwierdzenie, że IB są najbardziej efektywną formą transferu technologii między krajami. Zjawisko transferu technologii przez IB interpretować można na gruncie koncepcji tzw. choroby zakaźnej Findlay'a oraz na podstawie efektów: demonstracji, konkurencji i uczenia się. Są to efekty zewnętrzne (ang. externalities) prowadzące do dyfuzji rozwiązań technologicznych na rynku kraju przyjmującego IB. Z tego względu istotna jest nie tylko działalność dużych inwestorów zagranicznych i korporacji ponadnarodowych, którzy są ważnymi dostarczycielami technologii na rynek, ale także aktywność bardzo dużej liczby mniejszych firm z udziałem kapitału zagranicznego.

Międzynarodowy transfer technologii jest szczególnym przypadkiem transferu zarówno sytuacyjnego, jak i przestrzennego. Jest to proces przeniesienia technologii z kraju dawcy i jej zastosowania, po odpowiednich zabiegach adaptacyjnych, do kraju biorcy (przeznaczenia). Międzynarodowy transfer technologii różni się od transferu w układzie krajowym. Różnica wynika z odmiennych warunków działania podmiotów gospodarczych, funkcjonujących w różnym otoczeniu podejmowania i prowadzenia działalności. Ocena sytuacji w Polsce w zakresie działalności innowacyjnej i transferu technologii wskazuje, jak już wspomniano, na wiele niepokojących zjawisk: niskie nakłady na badania i rozwój w porównaniu z innymi krajami OECD, bardzo niski udział tych nakładów w PKB, zbyt dużą koncentrację na badaniach podstawowych i zbyt małe znaczenie badań stosowanych. Niska jest także innowacyjność przedsiębiorstw i mały udział dóbr wysokiej techniki w sprzedaży. Pogorszeniu uległ także technologiczny bilans płatniczy Polski.

Pozytywne zmiany wynikające z faktu podejmowania W Polsce działalności przez zagranicznych inwestorów dostrzegalne są w handlu zagranicznym. W handlu zagranicznym Polski wzrasta udział firm z kapitałem zagranicznym. Przedsiębiorstwa te charakteryzują się jednocześnie większą skłonnością do eksportu i importu niż firmy krajowe. Struktura obrotów handlu zagranicznego dowodzi, że przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego podejmują i prowadzą w Polsce działalność charakteryzującą się relatywnie większym zaawansowaniem technologicznym od firm krajowych. Wykorzystują przewagi wynikające z własności (przewagi typu O- ownership⁵³, według paradygmatu OLI), generują bardziej zaawansowany technologicznie eksport i są w stanie zaabsorbować strumienie importu o większym skomplikowaniu technologicznym. Polska cechuje się ujawnionymi przewagami komparatywnymi w zakresie produktów pracochłonnych, surowców chłonnych oraz kapitałochłonnych. Aktywność przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego przyczynia się do zmiany struktury eksportu Polski i przesunięcia przewag komparatywnych w kierunku grupy towarów o większym zaawansowaniu technologicznym. Pomimo korzystnego wpływu obecności zagranicznych inwestorów w Polsce na strumienie eksportu, głównym problemem i największym zagrożeniem dla stabilności gospodarki, jak już wspomniano, pozostaje wysoka relacja ujemnego deficytu na rachunku obrotów bieżących w stosunku do PKB. Pamiętać należy, że zagraniczny kapitał zaczął intensywnie napływać do Polski dopiero od ł994 roku i że nie ujawniły się jeszcze wszystkie mechanizmy prowadzące do wzrostu eksportu (na przykład na Węgrzech, gdzie IB na większą skalę podejmowane były już od końca lat 80., eksport wzrasta w szybkim tempie). IB w Polsce wciąż są w pierwszym etapie rozwoju, który przejawia się wysokim importem inwestycyjnym. Po jego zakończeniu nastąpić powinien wzrost eksportu.

Istotną i rosnącą rolę w transferze technologii do Polski odgrywają inwestorzy z krajów Unii Europejskiej. Wynika to z faktu przewagi technologicznej, którą charakteryzują się kraje Unii oraz ze wzrostu udziału UE w skumulowanej wartości IB podjętych w Polsce (z 46% w 1993 roku do ponad 63% w roku 1999). Wzrost wartości IB z UE oraz reorientacja struktury geograficznej inwestycji podejmowanych w Polsce wskazują na występowanie procesu podobnego do efektu Vinera w handlu międzynarodowym — kreacji i przesunięcia. W nadchodzących latach spodziewać się można dalszej intensyfikacji współpracy technologicznej z UE, co wynikać będzie z zacieśniania stosunków gospodarczych oraz szerszego uczestnictwa Polski w unijnych programach badań i rozwoju technologicznego, a także prawdopodobnego zwiększenia się IB z krajów UE.

BIBLOGRAFIA

1. Agencja Techniki i Technologii (1998) Instrumenty i narzędzia transferu
   technologu i polityki proinnowacyjnej państwa, Agencja Techniki i Technologii,
   Ministerstwo Gospodarki, Warszawa.

2. Bałtowski M. (1998) Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, przebieg i ocena, Warszawa.

3. Bąk M., Kulawczuk P., eds., (1996) Analiza wpływu inwestycji zagranicznych na
   polską gospodarkę, Państwowa Agencja Inwestycji Zagranicznych, Instytut Badań
   nad Demokrajcą i Przedsiębiorstwem Prywatnym, Warszawa.

4. Białecki L, et al., (1986) Słownik handlu zagranicznego, PWE, Warszawa.

5. Blaug M-, (1994) Teoria Ekonomii, ujęcie retrospektywne, Wydawnictwo
   Naukowe PWN, Warszawa.

6. Burzynski A., (1986) Prawne podstawy tworzenia spółek z udziałem
   zagranicznym, Handel zagraniczny, 8/1986.

7. Cieślik (1998) Analiza wewnątrz gałęziowego handlu zagranicznego Polski w okresie transformacji systemowej, zastosowanie modelu konkurencji monopolistycznej [praca doktorska, Uniwersytet Warszawski].

8. Dąbrowski J. (1996) Efekty prywatyzacji przedsiębiorstw drogą kapitałową,
   IBnGR, Transformacja Gospodarki, 67.

9. Dworzecki Z., Cygler J., Nowak A,, Kalinowski T., Uminski S. (1997) Model
   monitorowania napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski,
   Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa.

10. Markowski T., Stawasz E., Zembaczynski R., eds., (1997) Instrumenty transferu
    technologii i pobudzania innowacji, wybór ekspertyz, Zespół zadaniowy ds.
    polityki strukturalnej w Polsce, Warszawa.

11. Gawlikowska-Hueckel K., ed., (1996) Zmiany strukturalne w polskiej gospodarce
    w okresie transformacji w latach 1989-1995, Transformacja gospodarki, Instytut
    Badań nad Gospodarką Rynkową, 81.

12. Grudzewski W.M. (1984) Luka techniczna, technologiczna i organizacyjna w
    gospodarce polskiej, Gospodarka Planowa, 4.

13. Grudzewski W.M. (1994) Luka techniczna, technologiczna i organizacyjna w
    gospodarce polskiej, Ekonomia i Organizacja Przedsiębiorstwa, 11.

14. GUS (1998a) Raport o stanie nauki i techniki w Polsce, Studia i analizy
    statystyczne, Warszawa.

15. GUS (1998b), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach
    1994-1996, Studia i analizy statystyczne, Warszawa.

16. GUS (1999a) Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego
    w 1998 roku, Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa.

17. GUS (1999b) Nauka i technika w 1997 roku, Informacje i opracowania
    statystyczne, Warszawa.

18. Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, (1997) Inwestycje zagraniczne
    w Polsce, Warszawa.

19. Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, (1998a) Inwestycje zagraniczne
    w Polsce, Warszawa.

20. Kulawczuk P., (1996) Wpływ inwestycji zagranicznych na jakość zarządzania
    przedsiębiorstwami, [w:] Bąk M., Kulawczuk P., eds., Analiza wpływu inwestycji
    zagranicznych na polską gospodarkę, Państwowa Agencja Inwestycji
    Zagranicznych, Instytut Badań nad Demokrajcą i Przedsiębiorstwem Prywatnym,
    Warszawa.

21. Matusiak K., Stawasz E., (1998) Mała firma technologiczna na polskim rynku -
    potencjał, oczekiwania, potrzeby [w:] Instrumenty i narzędzia transferu technologu
    i polityki proinnowacyjnej państwa, Agencja Techniki i Technologii, Ministerstwo
    Gospodarki, Warszawa.

22. OECD (1998) Nauka, Technika, Przemysł — Przegląd 1998, Radom.

23. Papliński A., (1999) Warunki prawne działalności inwestorów zagranicznych w
    Polsce [w:] Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Inwestycje zagraniczne w Polsce, Warszawa.

24. Umiński S., (1998) Transfer technologii przez przedsiębiorstwa z udziałem
    kapitału zagranicznego, [w:] Instrumenty i narzędzia transferu technologii i
    polityki proinnowacyjnej państwa, Agencja Techniki i Technologii, Ministerstwo
    Gospodarki, Warszawa.

25. Witkowska J., Wysokińska Z., (1997) Motywy inwestorów zagranicznych w Polsce
    i oraz ich skłonność do eksportu w kontekście procesów integracji z Unią
    Europejską, Łódź.

26. Wojnicka E., (1997) Inwestycje zagraniczne w Polsce w latach 1976-1996,
    Working Papers, IBnGR, 2.

27. Żuber R. (1998) Zarządzanie innowacjami i transferem technologii, Oficyna
    Wydawnicza Politechniki Warszawskiej.

Spis Tabel

Spis wykresów

¹Dokładniej na temat definicji wzorcowej zobacz w dalszej części pracy.

² Eurostat, jako centralny urząd statystyczny Unii Europejskiej, gromadzi i udostępnia dane dotyczące przepływów kapitałowych między krajami członkowskimi UE. Eurostat współpracuje z głównymi urzędami statystycznymi krajów UE. Dane nadsyłane z tych krajów są weryfikowane, ujednolicane i sprowadzane do porównywalności oraz uzupełniane (na przykład na podstawie tzw. statystyk lustrzanych). Zob. szerzej w Eurostat 1992.

³Należy dodać, że kryterium transakcji długo- i krótkookresowych również nie jest jednolite.

⁴ Sposób klasyfikacji transakcji realizowanych przez holdingi jest przedmiotem kontrowersji przede wszystkim w krajach Beneluksu, gdzie wartość tego rodzaju transakcji jest stosunkowo wysoka. Na przykład w Holandii transakcje realizowane przez tzw. specjalne instytucje finansowe nie są zaliczane do IB. Są to firmy zarejestrowane w Holandii, specjalizujące się w pośrednictwie finansowym. Ich udziały należą, pośrednio lub bezpośrednio, do nierezydentów.

⁵Dokumenty OECD zawierają przykłady rodzajów transakcji usługowych, które w wielu krajach mylone są z IB. Przykłady takich transakcji są bardzo przydatne dla instytucji zajmującej się monitoringiem napływu IB.

⁶ Świadczą o tym badania prowadzone w Instytucie Badań nad Gospodarką Rynkową w ramach projektu "Mapa ryzyka inwestycyjnego" w latach 1993-1998.

⁷ Wymóg posiadania 10% udziałów większość krajów traktuje jako wielkość mogącą ulec zmianie w zależności od innych czynników, takich jak np. udział inwestora zagranicznego w procesie podejmowania decyzji w firmie, dostarczanie długookresowych kredytów o niższej, niż rynkowa, stopie procentowej itp. Należy jednak pamiętać, że aby dana transakcja mogła być zaklasyfikowana jako IB, inwestor musi posiadać udziały (eąuity stake) w firmie (w IB). Co więcej, OECD rekomenduje, aby te kraje, które klasyfikują daną inwestycję jako IB, biorąc pod uwagę takie znamiona transakcji, jak: udział inwestora zagranicznego w procesie podejmowania decyzji w firmie, dostarczanie długookresowych kredytów o niższej, niż rynkowa, stopie procentowej itp., uwzględniały również 10% udziału majątkowego lub w liczbie głosów. Bez spełnienia tego wymogu projekt inwestycyjny nie powinien zostać uznany jako IB.

⁸ W wyniku znacznych różnic definicyjnych stosowanych przez NBP i GUS zauważalne są duże rozbieżności liczbowe i jakościowe o napływie bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski. Różnice te wahają się od kilku do kilkunastu procent wartości liczbowych wielkości inwestycji zagranicznych w naszym kraju.

⁹ Jeśli pojęcie technologii ograniczałoby się tylko do informacji, proces poprawy pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw i krajów, a także proces "doganiania" liderów (ang. catching-up) byłby łatwiejszy i mniej kosztowny. Na temat zmiany technologicznej i poprawy konkurencyjności krajów rozwijających się zobacz w: Bell, Pavitt 1995, s. 76-80

¹⁰Pojęcie technologii dotyczyło więc tylko pierwszego i drugiego sektora gospodarki. Na temat podziału gospodarki na trzy sektory zob. szerzej w: Gawlikowska-Hueckel 1996.

¹¹ Zob. szerzej w: Warner ed. 1996, s. 4811

¹² Na temat definicji pojęć: innowacja, innowacyjność, proces innowacyjny, polityka innowacyjna zob. szerzej w: Wiszniewski, s. 8 i kolejne.

¹³ Dla procesu zmiany technologicznej ważne są tzw. technologie bazowe (generic technologies), których powstanie i rozwój otwiera drogę do dynamicznego rozwoju kolejnych innowacji i technologii w różnych obszarach zastosowań. Nelson i Rosenberg (zobacz Freeman 1991, s. 307) posługiwali się pojęciem tzw. uogólnionej naturalnej trajektorii technologii (generalisecl natural trajectories of technology) do zilustrowania, że niektóre z nowych rozwiązań technologicznych są tak istotne, iż prowadzą do powstania wielu strumieni nowych innowacji.

¹⁴Na temat dóbr publicznych i prywatnych zobacz w: Blaug 1994, s. 600.

¹⁵ Na przykład jaki jest skład produktu

¹⁶ zob. szerzej w: OECD 1996 r , s. 230-234.

¹⁷ Pojęcie to odnosi się do różnego zaawansowania technologicznego podmiotów gospodarczych.

¹⁸ Na lukę cywilizacyjną, obok luki technologicznej, składają się także: luka kapitałowa, w zarządzaniu, w wydajności pracy, motywacyjna, w ochronie środowiska oraz luka ustawodawcza. Zob. szerzej w: Wiszniewski 1999, s. 74.

¹⁹ Swoboda partnerów ograniczana jest dodatkowo przez umowy międzynarodowe. Części składowe oraz ocena tzw. klimatu inwestycyjnego dla podejmowania "technologicznych" IB zaprezentowana została w dalszej części pracy.

²¹ Jest to forma współpracy przedsiębiorstw polegająca na początkowo dużym zaangażowaniu inwestora zagranicznego w przedsiębiorstwie (IB), z upływem czasu inwestor zagraniczny wycofuje się i dominującą rolę przejmuje partner (współinwestor) krajowy

²² Kontraktowe joint venture tworzone jest przez przedsiębiorstwa dla realizacji jednego lub kilku określonych przedsięwzięć, po których współpraca zostaje rozwiązana.

²³ Radosevic, jako formę transferu technologii, wymienia także pomoc międzynarodową (Radosevic 1997, s. 142).

²⁴ Zob. Dunning 1993, s. 253 i dalsze.

²⁵ Zob. także w: Polski handel zagraniczny w ocenie Ministerstwa Gospodarki, Nowe Życie Gospodarcze, 31.08.1997.

²⁶ Zob. szerzej w: Bąk M., Kulawczuk P., eds., (1996) oraz Dunning 1993.

²⁷ Na temat czynników pośrednich zob. szerzej w: Stępniak 1996, s. 245-246.

²⁸ Uniwersalnym motywem jest oczywiście dążenie do zwiększenia zysku. Jak twierdzi Stępniak (1996, s. 252), opierając się na analizie wielu badań ankietowych, motyw ten jest obecnie tak oczywisty, że nie jest nawet uwzględniany w większości ankiet.

²⁹ Deutsche Unternehmen planen bis 1999 300 000 neue Arbeitsplatze im Ausland, Suddeutsche Zeitung 13.01.1997.

³⁰ Zob. Layton 1966, Miksell 1962, Heidhues 1969, Jungnickel, Kragenau 1977, Sznajder 1992, Eurostat 1992, Stępniak 1996, Witkowska 1996, Dunning 1993.

³¹ Na temat rozbieżności motywacji partnerów w zakresie transferu technologii w przedsiębiorstwach z udziałem kapitału zagranicznego zob. także w: Hoyle 1992, s. 17.

³² Należy zaznaczyć, że dotyczy to głównie dużych inwestorów zagranicznych.

³³ Im większy jest udział sektora przedsiębiorstw w całości nakładów ponoszonych na działalność B+R, tym wyższa jest efektywność tych nakładów, zobacz: European Commission 1994; Kalinowski, Umiński 1996.

³⁴ Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski w 2001 r. materiał przygotowany na konferencję PAIZ, Warszawa, 8 kwietnia 2002r.

³⁵ Ustawa z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037), Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. -Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101. poz. 1178 ze zm.), Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. - o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. Nr 121, poz. 769 ze zm.).

³⁶ Napływ BIZ na bazie płatności.

³⁷ Z wyłączeniem banków i instytucji ubezpieczeniowych, które obserwowane są przez GUS w odrębnych j wytwórczości.

³⁸ Obejmuje spółki prawa handlowego z udziałem kapitału zagranicznego oraz zagraniczne przedsiębiorstwa drobnej wytwórczości.

³⁹ Warto jednak zaznaczyć, że odsetek spółek wykazujących zysk netto był nadal niższy w grupie spółek z kapitałem zagranicznym (gdzie wynosił 52%) niż w spółkach z kapitałem wyłącznie krajowym (67%).

⁴⁰ Bogactwo wykonują „Ekonomistę", maj 19. 2001.

⁴¹ Warto zauważyć, że w badaniach dotyczących transferu kapitału w formie IB między krajami Unii Europejskiej w latach 1973-1993 przeprowadzonych przez Molle i Morsinka w grupie tzw. „czynników pchających” IB, jako czynnik o największej istotności zweryfikowany został potencjał technologiczny inwestora, zob. szerzej w: Stępniak 1996, s.41-48.

⁴² Dotyczy to oczywiście IB, które nie są inwestycjami greenfield.

⁵² Oraz w teoriach wzrostu gospodarczego, a przede wszystkim w tzw. nowych teoriach wzrostu.

⁵³ Posiadanie.

5

99

A

---