Ocena efektywności funkcjonowania przedsiębiorstwa

Jak oceniać efektywność działania firmy

Ostatnia aktualizacja: 2007-09-04

Autor: Jacek Kowalczyk
Źródło: Biuletyn Rachunkowości i Finansów Nr 017/2007 z dnia 2007-09-01

Ocena efektywności odgrywa znaczącą rolę w każdej jednostce gospodarczej. Jeśli firma jest nieefektywna, wcześniej czy później zbankrutuje. Warto więc poznać mechanizmy oraz charakterystykę głównych wskaźników efektywności, aby móc całościowo ocenić efektywność oraz umieć tworzyć specyficzne wskaźniki mierzące ją w szczególnych warunkach biznesowych.

W języku codziennym nierzadko używane są pojęcia "efektywny" czy "efektywność". Mówi się zwykle, że określone postępowanie jest efektywne lub nieefektywne, że dany proces przynosi pożądane efekty lub ich nie przynosi itd. Często jednak jest to opinia intuicyjna (co nie znaczy, że nietrafna), a przy tym nieoparta na wymiernym skutku.

W działalności firmy doskonale daje się zaadaptować pojęcie efektywności, choć nabiera ono w tym przypadku bardziej sformalizowanego charakteru, szczególnie jeśli używa się go w sferze ekonomicznej. Istotna jest możliwość wyrażenia efektywności w jednostkach wymiernych, co umożliwia przejrzyste stwierdzenie, czy dane działanie firmy jest (lub będzie) efektywne oraz jaki jest stopień tej efektywności. Stąd wywodzi się określenie "rachunek efektywności ekonomicznej".

Najogólniej biorąc, działanie firmy to powtarzające się sekwencje czynności polegające na poniesieniu określonych nakładów w celu otrzymania pożądanych wyników po odpowiednim przeobrażeniu tych nakładów. Odnosi się to zarówno do firmy jako całości, jak i do wydzielonych obszarów firmy (np. ośrodków odpowiedzialności) czy jednostkowych przedsięwzięć (np. inwestycyjnych). Jednym z warunków umożliwiających stosowanie kategorii efektywności jest wyrażenie nakładów i wyników w jednostkach mierzalnych.

Efektywność jest to zatem relacja wyników do nakładów, a rezultat liczbowy ma odpowiedzieć na pytanie, jaki wynik generują poniesione nakłady. To porównanie przybiera zwykle postać prostych formuł, których wynik liczbowy wyraża stopień efektywności (wykres 1).

Wykres 1. Ogólny schemat efektywności

A zatem efektywność działania firmy jest wyrażoną liczbowo wielkością, z zastosowaniem określonej formuły, w której dokonuje się porównania wyrażonych liczbowo nakładów i wyników. Dlatego właśnie używa się pojęcia "wskaźniki efektywności", tzn. wielkości liczbowe, które wskazują poziom efektywności badanego obiektu.

Prosta klasyfikacja pozwala przyporządkować kategorie nakładów i wyników w zależności od ich charakteru (tabela 1).

Tabela 1. Klasyfikacja najczęściej wykorzystywanych nakładów i wyników

W uproszczeniu, porównanie któregoś z mierników nakładów z którymś z mierników wyników pozwala otrzymać wskaźnik efektywności, co z kolei służy ocenie tej efektywności, gdy poziom takiego wskaźnika porównać z określonym poziomem bazowym (np. z normą, z okresem poprzednim, z wielkością średnią, z planem itp.).

Oczywiście w praktyce nie spotyka się wszystkich możliwych kombinacji porównań nakładów z wynikami, gdyż po pierwsze - nie wszystkie z takich porównań są możliwe, a po drugie - niektóre z nich, jako trudno interpretowalne, niewiele by wniosły do oceny.

W tabeli 2 zaprezentowano próbę typologii spotykanych w praktyce odmian rachunków efektywności, choć nie wszystkie są równie popularne i masowo stosowane.

Tabela 2. Odmiany rachunku efektywności

Odmiany rachunków efektywności w tabeli 2 zapewne nie wyczerpują wszystkich szczegółowych możliwości, choć klasyfikacja obejmuje wszystkie ich odmiany, spotykane w ocenie przedsiębiorstwa.

Najbardziej całościowo i syntetycznie efektywność jest możliwa do zmierzenia w jednostkach wartościowych. Dalsza prezentacja odnosi się do tego obszaru.

W formułach bezwzględnych (rezultat w jednostkach pieniężnych jako różnica wyników i nakładów) są to:

- zyski (ogólniej wyniki finansowe) na poszczególnych poziomach, czyli różnice między wynikiem (przychody) i nakładem (koszty) - zysk brutto na sprzedaży (potocznie marża brutto), zysk na sprzedaży, zysk operacyjny, zysk z działalności gospodarczej, zysk brutto i zysk netto oraz

- przepływy pieniężne, czyli różnice między wpływami i wydatkami - ujęte całościowo oraz odnoszące się do poszczególnych rodzajów działalności (operacyjnej, inwestycyjnej, finansowej); szczególnym przypadkiem efektywności są miary oparte na przepływach pieniężnych, ale nawiązujące do kosztu kapitału zastosowanego w przedsiębiorstwie - jednym z najbardziej znanych jest ekonomiczna wartość dodana (EVA = przychody - koszty operacyjne - podatek - koszt użycia kapitału).

W formułach względnych (rezultat w procentach lub w postaci liczby dziesiętnej jako iloraz wyników i nakładu lub efektu bezwzględnego do wyniku bądź nakładu) można wyróżnić:

- wskaźniki rentownoÅ›ci - marży brutto, operacyjnej podstawowej, operacyjnej, z dziaÅ‚alnoÅ›ci gospodarczej, brutto, netto (w których kolejne poziomy zysku sÄ… dzielone przez przychody ze sprzedaży¹) oraz rentownoÅ›ci aktywów i kapitałów wÅ‚asnych (w których zysk netto jest dzielony przez aktywa i kapitaÅ‚ wÅ‚asny),

- wskaźniki sprawnoÅ›ci (wynikiem jest "sprzedaż", nakÅ‚ad to zasób majÄ…tku) - rotacja aktywów oraz rotacje elementów aktywów² (aktywów trwaÅ‚ych, należnoÅ›ci, zapasów),

- wskaźniki oparte na przepływach pieniężnych (wydajności pieniężnej) - głównie z działalności operacyjnej (gdzie CF_operacyjne jest dzielone przez sprzedaż czy aktywa).

Ocena efektywności może mieć charakter statyczny lub dynamiczny. W praktyce oba rodzaje są stosowane jednocześnie, wzbogacając możliwości wniosków oceniających. Ocena statyczna odnosi się do jednego odcinka czasu, natomiast dynamiczna jest to szereg czasowy, w którym według tej samej metody obliczona efektywność pokazuje jej zmiany w czasie.

Badanie efektywności bezwzględnej daje możliwość pełniejszej oceny, gdy ma ona przede wszystkim charakter dynamiczny. Pozwala to bowiem obserwować przebieg zmian efektywności w czasie w ramach poszczególnych poziomów zysku czy przepływów pieniężnych, pozwala obserwować trend danego zjawiska czy nawet sporządzać prognozy jego kształtowania się w przyszłości.

Badanie efektywności względnej w ujęciu statycznym może, poza kształtowaniem się wielkości poszczególnych wskaźników w danym okresie, dostarczyć sporo informacji na podstawie różnic tych wskaźników, co w pogłębionym badaniu prowadzi do szukania przyczyn powstawania tych różnic. W ujęciu dynamicznym ocenie podlega zmienność w czasie poziomu porównywalnych wskaźników.

W tabeli 3 przedstawiono przykład oceny spółki na podstawie kwartalnych raportów z 2006 r.

Tabela 3. Efektywność bezwzględna (w tys. zł): rentowność i efektywność pieniężna

Badanie efektywności bezwzględnej daje możliwość pełniejszej oceny, gdy ma ona przede wszystkim charakter dynamiczny. Pozwala to bowiem obserwować przebieg zmian efektywności w czasie w ramach poszczególnych poziomów zysku czy przepływów pieniężnych, pozwala obserwować trend danego zjawiska czy nawet sporządzać prognozy jego kształtowania się w przyszłości.

Badanie efektywności względnej w ujęciu statycznym może, poza kształtowaniem się wielkości poszczególnych wskaźników w danym okresie, dostarczyć sporo informacji na podstawie różnic tych wskaźników, co w pogłębionym badaniu prowadzi do szukania przyczyn powstawania tych różnic. W ujęciu dynamicznym ocenie podlega zmienność w czasie poziomu porównywalnych wskaźników.

W tabeli 3 przedstawiono przykład oceny spółki na podstawie kwartalnych raportów z 2006 r.

Tabela 3. Efektywność bezwzględna (w tys. zł): rentowność i efektywność pieniężna

Jak widać na podstawie tabeli 3, ocena rentowności może być w tym przypadku najwyżej umiarkowanie pozytywna. Wysoki poziom kosztów pośrednich w pierwszym półroczu przy osiągniętej marży brutto dawał stratę na sprzedaży, dopiero w drugim półroczu sytuacja ulega poprawie, głównie za sprawą silnego (niemal dwukrotnego) wzrostu marży brutto. Zyski operacyjne są we wszystkich kwartałach dodatnie, choć z generalną tendencją do spadku. Można stwierdzić, że w pierwszych dwóch kwartałach skutecznie "ratowano" podstawową działalność operacyjną dobrym wynikiem cząstkowym na pozostałej działalności operacyjnej, lecz w trzecim i czwartym kwartale pozostała działalność operacyjna pogorszyła znacząco wynik operacyjny. Podobny mechanizm dostrzegamy na poziomie zysków z działalności gospodarczej: mają one tendencję malejącą i w każdym kwartale są niższe od zysku operacyjnego, co oznacza przewagę kosztów finansowych nad przychodami finansowymi. Na tym tle dość ciekawie przebiega zmienność zysku netto (równego zyskowi brutto): wprawdzie ma on skłonność do obniżania się, ale (poza drugim kwartałem) jest wyższy niż zysk z działalności gospodarczej. Wynika to z przewagi zysków nadzwyczajnych nad nadzwyczajnymi stratami.

Wnioski ogólne są więc następujące: rentowność mierzona bezwzględnie ma tendencję spadkową, w spółce jest zbyt wysoki poziom kosztów stałych, pozostała działalność operacyjna daje bardzo niestabilne wyniki (co jest zjawiskiem z reguły normalnym), spółka ponosi bardzo wysokie koszty finansowe (przy niewielkich relatywnie przychodach finansowych), a przy tym osiąga zwykle dodatnie wyniki nadzwyczajne. Wzmacnia to wprawdzie rentowność, choć nie rekompensuje strat z operacji finansowych (zyski brutto są niższe od zysków operacyjnych), a przy tym z natury swojej nie jest zjawiskiem o trwałym charakterze.

Efektywność pieniężna (CF) - o ile globalnie dla całego roku jest pozytywna, o tyle w poszczególnych kwartałach kształtuje się z nadmierną tendencją do wielkości silnie ujemnych (drugi i trzeci kwartał). Źle należy ocenić efektywność pieniężną operacyjną - poza pierwszym kwartałem daje wielkość ujemną (produkt nie przysparza spółce gotówki, lecz ją pochłania). Silna skłonność spółki do inwestowania mogłaby być oceniona pozytywnie, gdyby nie fakt, że wynika to z coraz silniej dodatnich przepływów z dzielności finansowej: powiększanie kapitałów ze źródeł zewnętrznych obciąży spółkę w przyszłości koniecznością ich obsługi.

Jak widać na podstawie tabeli 3, ocena rentowności może być w tym przypadku najwyżej umiarkowanie pozytywna. Wysoki poziom kosztów pośrednich w pierwszym półroczu przy osiągniętej marży brutto dawał stratę na sprzedaży, dopiero w drugim półroczu sytuacja ulega poprawie, głównie za sprawą silnego (niemal dwukrotnego) wzrostu marży brutto. Zyski operacyjne są we wszystkich kwartałach dodatnie, choć z generalną tendencją do spadku. Można stwierdzić, że w pierwszych dwóch kwartałach skutecznie "ratowano" podstawową działalność operacyjną dobrym wynikiem cząstkowym na pozostałej działalności operacyjnej, lecz w trzecim i czwartym kwartale pozostała działalność operacyjna pogorszyła znacząco wynik operacyjny. Podobny mechanizm dostrzegamy na poziomie zysków z działalności gospodarczej: mają one tendencję malejącą i w każdym kwartale są niższe od zysku operacyjnego, co oznacza przewagę kosztów finansowych nad przychodami finansowymi. Na tym tle dość ciekawie przebiega zmienność zysku netto (równego zyskowi brutto): wprawdzie ma on skłonność do obniżania się, ale (poza drugim kwartałem) jest wyższy niż zysk z działalności gospodarczej. Wynika to z przewagi zysków nadzwyczajnych nad nadzwyczajnymi stratami.

Wnioski ogólne są więc następujące: rentowność mierzona bezwzględnie ma tendencję spadkową, w spółce jest zbyt wysoki poziom kosztów stałych, pozostała działalność operacyjna daje bardzo niestabilne wyniki (co jest zjawiskiem z reguły normalnym), spółka ponosi bardzo wysokie koszty finansowe (przy niewielkich relatywnie przychodach finansowych), a przy tym osiąga zwykle dodatnie wyniki nadzwyczajne. Wzmacnia to wprawdzie rentowność, choć nie rekompensuje strat z operacji finansowych (zyski brutto są niższe od zysków operacyjnych), a przy tym z natury swojej nie jest zjawiskiem o trwałym charakterze.

Efektywność pieniężna (CF) - o ile globalnie dla całego roku jest pozytywna, o tyle w poszczególnych kwartałach kształtuje się z nadmierną tendencją do wielkości silnie ujemnych (drugi i trzeci kwartał). Źle należy ocenić efektywność pieniężną operacyjną - poza pierwszym kwartałem daje wielkość ujemną (produkt nie przysparza spółce gotówki, lecz ją pochłania). Silna skłonność spółki do inwestowania mogłaby być oceniona pozytywnie, gdyby nie fakt, że wynika to z coraz silniej dodatnich przepływów z dzielności finansowej: powiększanie kapitałów ze źródeł zewnętrznych obciąży spółkę w przyszłości koniecznością ich obsługi.

W tabeli 4 przedstawiono wskaźniki efektywności badanej spółki, czyli wyniki badania efektywności względnej.

Tabela 4. Efektywność względna: rentowność, sprawność i efektywność pieniężna

W sferze rentowności jedynie rentowność marży brutto i operacyjna podstawowa mają tendencję rosnącą, choć coraz większa różnica między tymi wskaźnikami świadczy o niepokojąco wysokim udziale kosztów stałych (pośrednich) w relacji do sprzedaży. Pozostałe wskaźniki mają tendencję spadkową, choć różnice między wskaźnikami (z działalności gospodarczej i operacyjnej oraz operacyjnej i netto) w co drugim kwartale się zmniejszają, łagodząc wpływ niekorzystnych czynników. Relatywnie duża rozpiętość między wskaźnikami rentowności aktywów i kapitału własnego świadczy o dużym zadłużeniu spółki.

W sferze sprawności stabilna rotacja aktywów (czyli sprzedaż osiągnięta z jednostki aktywów) w czwartym kwartale ulega załamaniu, ale to zapewne wynik inwestycji (przyrostu aktywów). Wniosek ten potwierdza malejąca różnica rotacji aktywów i aktywów trwałych, co oznacza względnie wyższy udział aktywów trwałych w całości aktywów. Sprawność gospodarki zapasami (ich przekładania się na sprzedaż), po nieco lepszym drugim i trzecim kwartale, w końcu roku ulega pogorszeniu. Natomiast niepokojąco mało efektywna jest polityka w zakresie należności: wskaźniki poniżej jedności świadczą o bardzo długich (powyżej 90 dni) cyklach inkasa, czyli o słabej efektywności ich windykowania przez spółkę.

Efektywność pieniężna na poziomie operacyjnym jest pozytywna tylko w pierwszym kwartale - można ją ocenić bardzo wysoko. Szczególnie ciekawy jest ostatni wskaźnik (CF_operacyjne / Zysk operacyjny), który mówi, ile jednostek nadwyżki pieniężnej generuje jednostka zysku (tu - ponad 2 zł). Natomiast w pozostałych kwartałach jest zła sytuacja, choć po załamaniu w drugim kwartale w pozostałych można dostrzec próby wychodzenia spółki z okresu bardzo niskiej efektywności pieniężnej.

Jacek Kowalczyk

ekspert w zakresie finansów, wykładowca na Wydziale Zarządzania UW

¹ Można też podzielić przez koszty (tzw. wskaźniki rentownoÅ›ci kosztowej - obecnie bardzo rzadko używane).

² Te czÄ…stkowe wskaźniki mierzÄ… sprawność gospodarowania majÄ…tkiem, co można traktować jako odmianÄ™ efektywnoÅ›ci.

---