Veblen podkreślał ewolucjonistyczny charakter współczesnej nauki. Jej przedmiotem badania staje się nie zjawisko, nie stan, ale proces. Dotychczasowej nauce ekonomii V. zarzucał opieranie się na przestarzałej koncepcji porządku naturalnego wywodzącej się jeszcze z wieku XVIII (koncepcja fizjokratów - Adam Smith).
Najważniejsza cechą wszystkich instytucjonalistów jest odrzucenie hedonizmu w ocenie zachowania się jednostki w systemie ekon., a zwłaszcza koncepcji „homo economicus”.
Hedone (gr. Przyjemność) - głosi, że człowiek w swoim działaniu nastawia się na osiąganie maksimum przyjemności.
Zdaniem Veblena wszelkie zmiany w życiu gospodarczym wynikają ze zmian nawyków myślowych, dlatego też punktem wyjścia badań ekon. winno być badanie powszechnie znanych reguł i zasad postępowania, czyli instytucji.
Pojęcie instytucji jest zaliczane do najbardziej niejasnych elementów teorii Veblena. Instytucje to określone nawyki myślowe, które kierują ludzkim życiem. Badanie instytucji polega na badaniu historii upodobań, obyczajów, przyzwyczajeń, tradycji, instynktów, podświadomych motywów postępowania ludzi.
Veblenowska koncepcja instytucji ma więc charakter psychologiczny. Veblen podkreśla, że kierowanie się bodźcem zysku wyrasta na tle instytucji zrodzonych przez kulturę pieniężną. Nie jest to jednak naturalny motyw działania jednostki. Instytucjom kultury pieniężnej wyrażającej interesy klas pracujących przeciwstawia Veblen instytucje ukształtowane w długim procesie rozwoju gospodarczo społecznego.
Najważniejszym z instynktów wyrosłych na tle tych instytucji jest instynkt „dobrej roboty”.
Veblen wyróżnia w dziejach ludzkości 3 epoki (fazy):
Faza łupieżcza
Faza quasi-pokojowa
Faza pokojowego stadium wytwórczości
Już w fazie 1 ukształtowała się klasa próżniacza. Jej dominującą cechą stała się skłonność do ostentacyjnego próżnowania, gdyż ten sposób bycia podkreślał dominującą pozycję społ i gosp klasy próżniaczej.
W fazach 1 i 2 jest to klasa właścicieli niewolników i klasa feudałów.. w okresie tym istnieje podział na zawody godne i niegodne. Przy czym praca fizyczna bezpośrednio produkcyjna jest w pogardzie, godne czci są zaś zawody rycerskie, polowania, a więc czynności, w których wyzwala się idea próżnowania na pokaz.
Rozwój nowoczesnej wytwórczości przemysłowej nobilituje zajęcia gosp. Związane z biznesem, natomiast instytucja próżnowania za pokaz zostaje uzupełniona instytucja ostentacyjnej konsumpcji, będącej synonimem potęgi i bogactwa nowej klasy próżniaczej.
Veblen podkreśla, że przyrost ostentacyjnej konsumpcji został wzmocniony przez rozbudowany aparat reklamowy.
Podstaw oceny jednostki jest jej standard konsumpcji i to przede wszystkim w zakresie dóbr materialnych. Obyczajom klasy próżniaczej przeciwstawia Veblen instytucje oparte na właściwym każdej zdrowej jednostce instynkcie pracy. Nosicielami instynktu pracy we współczesnym społeczeństwie są dla Veblena grupy społeczne powiązane z nowoczesną produkcją przemysł. Dominującej pozycji w tych grupach nie przypisuje jednak V. klasie robotniczej, lecz technikom i inżynierom, organizatorom produkcji, a więc grupom technokratycznym, menedżerskim. Istnieje sprzeczność interesów między światem przemytu, a światem interesu, czyli biznesu reprezentowanym przez nową klasę próżniaczą. Pojęcie biznesu obejmuje gospodarkę pieniężną, kredyt, zrzeszenia monopolistyczne. Sprzeczności, które istnieją między światem przemytu, a światem biznesu są zdaniem Veblena przyczyną powstawania kryzysów ekonomicznych.
Veblen jest zafascynowany efektywnością nowoczesnej produkcji przemysłowej i działalnością grup technokratycznych z tych względów uważa się go za prekursora rewolucji menedżerów.
Veblen silnie oddziaływał na metodę i kierunki rozumowania ekonomiki amerykańskiej, a także socjologii.
Kierunkiem we współczesnej nauce ekonomii amerykańskiej jest nawiązującej do Veblena jest neoinstytucjonalizm.