T. Veblen, "Teoria klasy próżniaczej" (recenzja)*
Veblen - ekonomista i socjolog amerykański pochodzenia norweskiego, doktor filozofii na uniwersytecie w Yale, w 1891 objął stanowisko wykładowcy ekonomii na University of Chicago. Najważniejszymi jego dziełami są wydane w 1899 Teoria klasy próżniaczej, podstawowe dzieło instytucjonalizmu (Teoria ekonomiczna twierdząca, iż rzeczywistość ekonomiczna może zostać właściwie zinterpretowana jedynie dzięki rzetelnej analizie statystyczno-empirycznej zmieniającej się struktury istniejących instytucji społecznych) oraz praca wydana w 1904 Teoria działalności przedsiębiorczej która stanowi szersze ukazanie jego doktryny ekonomicznej. Poza tym Veblen postulował aby z ekonomii, antropologii, socjologii, psychologii i historii zbudować jednolita naukę społeczną.
Klasa próżniacza:
Część społeczeństwa która uznaje kulturę pieniądza
Rekrutuje się z ludzi, którzy kiedyś zdobyli powodzenie finansowe
Sprytne manewry i oszukańcze manipulacje są najskuteczniejszym sposób gromadzenia bogactw
Selektywna adaptacja do klasy próżniaczej dokonuje się bez przerwy
Klasa, której bogactwo zapewnia wolność od nacisku konieczności gospodarczych, istotnych dla innych klas
Przejawia instynktowny opór przeciwko zmianom uznanych sposobów postępowania i myślenia, dający się przełamać tylko pod silnym naciskiem rzeczywistości
Warunki konieczne do powstanie klasy próżniaczej:
Członkowie danej społeczności muszą trudnić się rozbojem, ponieważ mężczyźni stanowiący zalążek klasy próżniaczej muszą być przyzwyczajeni do zadawania ran i śmierci, do stosowania przemocy i podstępu.
Środki utrzymania muszą być stosunkowo łatwo dostępne, aby możliwe było zwolnienie pokaźnej części członków społeczeństwa do stałej codziennej pracy. Instytucja klasy próżniaczej jest wynikiem pierwotnego podziału pracy na godną i niegodną. Zgodnie z tym podziałem praca godną jest działalność, którą można określić mianem podboju, niegodną zaś konieczna codzienna praca, która nie zawiera żadnego elementu bohaterstwa.
Funkcje klasy próżniaczej:
Konserwatyzm jest główną cecha, uznawaną przez społeczeństwo za "przyzwoitą"
Opóźnia nie tylko rozwój gospodarczy, ale i duchowy w całej społeczności
Oddziaływuje negatywnie na społeczeństwo poprzez:
- ustanawianie konsumpcji na pokaz jako wyznacznik wysokiej pozycji
- nierówny podział bogactwa i środków utrzymania, na których opiera się samo istnienie tej klasy
Cecha pozytywna: ma możliwość zachowania cech przodków dzięki mniejszym zmianom zachodzącym w tej klasie.
Veblen w "Teorii klasy próżniaczej" stwierdził, że bogaci (określani mianem próżniaków lub rentierów) są zniewoleni schematem zachowań, który muszą zachowywać ludzie z określonej klasy społecznej. I pomimo zwolnienia z niektórycg obowiązków nie może postępować według własnych chęci. Według Veblena jedyną pracą, którą wykonuje bogacz, jest próżnowanie. Mężczyźni z klas wyższych są nie tylko zwolnieni od wszelkich zajęć produkcyjnych, ale są im one kategorycznie zakazane zwyczajowo. Dostępne im domeny działania są ściśle określone, należą do nich: rządzenie, prowadzenie wojny, obrządki religijne i sport. W niektórych społeczeństwach nawet sport bywa uważany za niezupełnie odpowiednie zajęcie dla osób najwyżej postawionych. Bogatemu człowiekowi nie wypada pracować. Powodem nie jest jednak wolna wola, lecz chęć zaimponowania innym. Już ten fakt zaprzecza jego całkowitej wolności. Praca jest nie tylko sposobem zarabiania pieniędzy, ale także możliwością samorealizacji. Lenistwo sprawia, że człowiek nie czuje się spełniony, popada w stagnację. Nie może jednak podjąć się na przykład pracy fizycznej, gdyż nie należy to do dobrego tonu. Naraża to osobę na wyśmianie lub odrzucenie.
U osób wrażliwych i delikatnych, przyzwyczajonych do życia w dostatku i wyszukanych obyczajów, poczucie wstydu związane z wykonywaniem pracy fizycznej może być tak silne, że w sytuacji krytycznej przeważy nawet instynkt samozachowawczy. Znane są, na przykład przypadki, kiedy wodzowie polinezyjscy woleli umrzeć z głodu, niż własnymi rękami podnieść do ust jedzenie. To skrajne zachowanie było po części spowodowane wielką świętością przypisywaną osobie wodza. Obowiązywał go zakaz dotykania czegokolwiek własnymi rękami. Wszystko, czego dotknął stawało się święte, nie mogło więc służyć za pożywienie. Jeszcze bardziej rażący jest przypadek pewnego króla Francji, który podobno stracił życie na skutek nadmiernej skrupulatności w przestrzeganiu dobrych obyczajów. Pod nieobecność dworzanina, do którego obowiązków należało przesuwanie fotela królewskiego, król usiadł za blisko ognia i przypiekł swoje ciało do tego stopnia, że nie dało się już go uratować. Ale czyniąc to, ocalił swój najwyższy chrześcijański Majestat przed splamieniem pracą służebną. Należy zaznaczyć że samo próżnowanie nie oznacza całkowitej bezczynności, lub odpoczynku. Oznacza nieprodukcyjne użytkowanie czasu.
Veblen twierdzi także że pieniądz wyznacza standardy dobrego smaku. Człowiek musi znać określone wytwory kultury by móc prowadzić swobodną konwersację z innymi. Bogacz należy do nielicznej grupy, która jest skrępowana bardzo wyszukanymi zasadami etykiety. Wymusza to na nim dostosowanie się do jej wymogów i zachowań. Elitarność tego społeczeństwa powoduje, że przez zachowywanie się w określony sposób zyskuje się akceptację wszystkich. Wszelkie odstępstwa od zasad przyjętych przez ogół bogatych są łatwo zauważalne, tak więc całe życie rentiera staje się "na pokaz". Bogacz utrzymuje grupę służby, która w pewnym stopniu dzieli jego los. Część z nich jest utrzymywana na pokaz, a osoby te nie robiąc nic, pokazują że pracodawcę stać na marnowanie pieniędzy na bezużyteczną służbę. W historii można wyróżnić moment kiedy uznanym dowodem bogactwa było posiadanie wielu kobiet oraz innych niewolników, których zadaniem było obsługiwanie swego pana oraz produkcja dóbr dla niego. W ten sposób powstaje wtórna klasa próżniacza, której zadaniem jest próżnowanie za kogoś i na czyjś koszt. Próżnowanie służącego nie jest jego własnością. Dopóki jest służącym jego próżnowanie to wykonywanie specjalnych usług, które mają na celu upiększanie życia Pana. Pierwszą osobą za Panem zwolnioną z pracy produkcyjnej jest pierwsza żona, albo główna żona. Z czasem gdy utrwala się tryb osiadły, i w miarę postępu kultury pierwsza żona jest coraz częściej osobą szlachetnej krwi, co stanowi powód zwolnienia jej od pospolitych zajęć. Kobiety z takich rodów są cenione jako żony ze względu na możliwość sojuszu, oraz dzięki przekonaniu że bogactwo i potęga rodu użyczają człowiekowi jakiejś wewnętrznej wyższości.
Jednak czy rzeczywiście pieniądz wyznacza kulturę jedynie próżniakom? Każdy człowiek żyje w niewielkiej grupie społecznej (domu, szkole, pracy i tym podobnych) i musi dostosować się do jej wymagań. Biedny jest ograniczony brakiem pieniędzy. Koszty życia codziennego często nie pozwalają mu na korzystanie z tego, co potocznie nazywa się kulturą.
Moim zdaniem mechanizmów opisanych przez Veblena nie można przypisać do jednej grupy ludzi, ale w pewnym stopniu dotyczą one każdego. Pieniądze warunkują określony sposób bycia nie tylko najbogatszych. Książka stanowi więc szczegółowy opis wpływu prestiżu, bogactwa i władzy na zachowanie, egzystencje a nawet zainteresowany pewnej bogatej grupy ludzi .Status majątkowy wpływa na środowisko, w którym żyjemy, a to z kolei na nasze zachowania, sposób myślenia, cele. Co do książki, mogę ją spokojnie polecić wszystkim którzy będą w stanie przebrnąć przez trudny i wysublimowany język. Pokazuje mechanizmy, z których działanianie zdajemy sobie na co dzień sprawy, a warto je poznać.
Michał Kuśnierz